Qurilish maydonini tanlashda xavfsizlikga qo'yiladigan talablar - Arxitektura - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	97.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Arxitektura

Qurilish maydonini tanlashda xavfsizlikga qo'yiladigan talablar

Sotib olish

Qurilish maydonini tanlashda xavfsizlikga
qo'yiladigan talablar
Reja:
Kirish
1. Hozirgi zamon qurilish ishlab chiqarishining asosiy prinsiplari.
2. Qurilish texnologiyalarining tuzilishi, tarkibi va xususiyatlari
3. Qurilish ishtirokchilari. Qurilish jarayonlari va ishlari.
4. Qurilish texnologiyalarining moddiy elementlari, kurilish
texnologiyalarining mexnat resurslari
5. Qurilish – montaj ishlari sifatini nazorat qilish. Qurilishda mehnat
muhofazasi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1

Kirish
Jamiyat rivojining zamonaviy ilmiy-texnologik darajasi bir tomondan,
qurilish ishlab chiqarishiga, odatda, yuqori talablar qo‘yadi, ikkinchi tomondan,
uni takomillashtirishda va yangilanishiga yangi imkoniyatlarni ochib beradi.
Qurilish ishlab chiqarish asosiga hozirgi vaqtda qo‘yilayotgan prinsiplar
quyidagilardir: tizimlilik; havfsizlik; moslashuvchanlik; resurstejamkorlik; sifat;
samaradorlik.
Tizimlilik ob’ekt qurilishining ishlab chiqarish jarayonini murakkab
ierarxik tuzilishga ega, bir-biri bilan va tashqi muhit bilan konstruktiv, texnologik,
tashkiliy va iqtisodiy aloqalar bilan bog‘liq katta miqdordagi elementlardan iborat
murakkab ierarxik tuzilmaga ega yagona qurilish tizimi sifatida ko‘rib chiqishni
anglatadi.
Havfsizlik ob’ektni qurishda va foydalanishda qabul qilinadigan hajmiy-
rejaviy, konstruktiv, tashkiliy-texnologik echim(qaror)larning atrof tabiiy va
ijtimoiy sharoitlariga muvofiqligini ta’minlovchi va ob’ektning mustahkamligini
kafolatlovchi prinsipdan iborat bo‘lib, shu jumladan favqulodda va ekstremal
holatlar yuzaga kelganda1.
Moslashuvchanlik ob’ektni barpo etish ishlab chiqarish jarayonining
maydonchadagi ishlarni amalga oshirishda tez-tez o‘zgaruvchan sharoitlariga
moslashishi, keng diapazonda tashkiliy, texnologik va resursli parametrlarning
o‘zgarishiga javob bermoq va bunda loyihaviy ko‘rsatkichlarni saqlagan holda
pirovard natijaga erishish qobiliyatini anglatadi.
Resurstejamkorlik qurilish ob’ektini barpo etishning barcha bosqichlarida
moddiy, energetik, mexnat, moliyaviy resurslarni maqbullashtirishga va
sarflanishini tejashga yo‘naltirilgan prinsipni ifoda etadi.
Sifat qurilish jarayonlari barcha parametrlarining loyihaviy qiymatlarga
mos kelishi, shuningdek ob’ektni qurish va foydalanishning barcha bosqichlarida
uzluksiz nazorat qilish tizimi asosida amaldagi norma (me’yor) lar, standartlar,
tartiblarga muvofiq kelishini anglatadi.
2

1. Hozirgi zamon qurilish ishlab chiqarishining asosiy prinsiplari
Samaradorlik ob’ekt qurilishining loyihalangan parametrlarini qurilish
maxsulotini yaratishdagi resurslarning qiymati, muddatlari, sifati, sarfini belgilab
beruvchi pirovard yoki oraliq ko‘rsatkichlarga mosligini miqdoriy baholashdan
iborat.
Qurilish texnologiyalarining tuzilishi, tarkibi va xususiyatlari
Binoni yoki inshootni barpo etishning ishlab chiqarish jarayoni qurilish
texnologiyalarining integratsiyasini ifodalaydi. Qurilish texnologiyalari qurilish
ishlab chiqarishning mohiyatini tashkil etadi, ularning texnik-iqtisodiy darajasi
qurilishning samaradorligi va zamonaviyligini ko‘rsatkichi hisoblanadi.
Qurilish texnologiyasi atamasi deganda ijrochilar (mexnat resurslari)
vositasida boshlang‘ich tabiiy va sun’iy material (material elementlar) larga ishlov
berish, ularning tavsiflarini, holatini va fazodagi vaziyatini (konstruksiya)
o‘zgartirib loyihaviy qurilish maxsulotini yaratish maqsadiga yo‘naltirilgan
harakatlar (qurilish jarayoni), usullar va vositalar (texnik vositalar)ning
yig‘indisini tushunish lozim.
Qurilish maxsuloti – bu: a) qurilishi tugallangan va foydalanishga
belgilangan muddatda topshirilgan bino va inshootlar; b) loyihaviy arxitektura-
rejaviy, konstruktiv, tashkiliy-texnologik echimlar bilan aniqlanuvchi bino va
inshootlarning ayrim qismlari (navbatlari, oraliqlari, seksiyalari); v) ma’lum vaqt
oralig‘ida bajarilgan ishlarning hajmlari (m2, m3, dona).
Qurilish maxsulotini ishlab chiqarish sanoat ishlab chiqarishidan farq
qiladi. Sanoat ishlab chiqarishida uni tashkil etuvchi elementlar, odatda, qat’iy
texnologik, masalan, konveyer liniya, umumiy ishlab chiqarish maydonlari,
shuningdek yagona (umumiy) boshqarish tizimi bilan bog‘langan. Bu
manipulyatorlar, avtomatlar, robotlar, moslashuvchan ishlab chiqarish
tizimlaridan keng foydalanishga imkon beruvchi asos hisoblanadi.
3

Qurilish ishlab chiqarishida yaratilayotgan qurilish maxsuloti qo‘zg‘almas
va barqaror (ishchilar, mexnat qurollari va buyumlari ko‘chadi), katta o‘lchamga
va massaga ega bo‘lib, undagi ishlab chiqarish, odatda uzoq vaqtni egallaydi.
Xatto o‘rtacha va kichik quvvatli bino yoki inshootni barpo etishda ham
bir necha qurilish va ishlab chiqarish tashkilotlari, ishchilarning o‘nlab brigadalari
ishtirok etadi, qurilish mashinalari va transport vositalarining katta miqdori, juda
ko‘p miqdordagi konstruksiyalar buyumlar, detallar, materiallar, mexanizmlardan
foydalaniladi – bularning hammasi bir qancha konstruktiv va texnologik tavsifga
ega. Qurilish ishlarini bajarish davomida turli parametrlar va ko‘rsatkichlar bilan
ifodalanuvchi yuzlab texnologik jarayonlar va opretsiyalar bajariladi.
Ob’ektda qurilish-montaj ishlarini amalga oshirish ko‘p miqdordagi
omillar ta’sirida bo‘ladi. Bu erda iqlimiy, ob-havo va mintaqa sharoitlari, ishchilar
va muhandis-boshqaruv xodimlarining malakasi, ijrochilarda zarur moddiy-texnik
resurslar, texnik vositalar va boshqalarning mavjudligi alohida ahamiyatga ega
bo‘ladi.
Bu omillardan ko‘pchiligi ehtimollik xususiyatiga ega, odatda, qisqa vaqt
oraliqlarida keskin va tez o‘zgarishlarga uchraydi. Bu omillar va sharoitlar qiyin
bashorat qilinadi, ularning ko‘pchiligini ta’sirini bartaraf etish esa vaqt, mexnat va
mablag‘larning qo‘shimcha sarf etilishini talab qiladi.
Qurilishga quyilgan talablarning ortishi munosabati bilan ko‘rsatilgan
xususiyatlar qulaylik, ekologik va muhandislik havfsizligi, energiya va
resurstejamkorlik, sifatni ta’minlash nuqtai nazaridan, va nihoyat quruvchining
muhandis hamda ishchi mexnatini ijodiy qo‘llab quvvatlash nuqtai nazaridan o‘z
ta’sirlarini oshiradi.
Qurilish ishtirokchilari. Qurilish jarayonlari va ishlar
Qurilish maxsulotini ishlab chiqarish jarayoni ishtirokchilarining o‘zaro
munosabatlari tizimi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Qurilishda mavjud bo‘lgan
tizim ishtirokchilar zanjiri ko‘rinishida ifoda etilishi mumkin, uning bir tomonida
kapital qo‘yilmalar (investitsiyalar), ikkinchi tomonidan – yaratilgan qurilish
4

maxsuloti turadi. Investitsiyalarning xususiyatiga ko‘ra ular davlat (byudjet) va
xususiylarga ajratiladi. Byudjet investitsiyalarining taqsimlanishi mahalliy
vakolatli tashkilotlar orqali yoki Davlat arxitektura qurilish qo‘mitasi orqali
amalga oshiriladi. Xususiy investitsiyalarni jalb qilish aniq bir qurilish
maxsulotini yaratishdan manfaatdor bo‘lgan investorlar orqali amalga oshiriladi.
Davlat yoki xususiy investor buyurtmachi hisoblanadi, ya’ni qurilish maxsulotini
yaratishga buyurtma beruvchi fuqarolik munosabatlarining sub’ekti hisoblanadi.
Qurilish maxsulotini yaratishda buyurtmachining manfaatlari – loyihani g‘oyadan
boshlab qurilgan ob’ektni foydalanishga topshirgunga qadar rivojlanishni
buyurtmachi- quruvchi – loyihaning barcha ishtirokchilarini ishlarini
muvofiqlashtirishni amalga oshiruvchi ixtisoslashgan tashkilot ifoda etadi, bunga
qurilishga dastlabki ruxsat etuvchi hujjatlarni davlat organlari bilan kelishish,
qurilish ustidan texnik nazorat o‘rnatish, qurilgan ob’ektni foydalanishga
topshirish kiradi. Buyurtmachi-quruvchi oldida turuvchi asosiy vazifalardan biri
ob’ekt qurilishini investitsiyaga qadar tayyorlash hisoblanadi.
Investitsiyaga qadar tayyorgarlik deganda loyihani texnik, tashkiliy,
iqtisodiy va huquqiy, hamda asoslanishini shakllaydigan tadbirlar majmui
tushuniladi1.
Bevosita loyihalash jarayoni uchun buryurtmachi tanlab oladigan asosiy
ishtirokchilar bosh loyihachi va bosh pudratchi hisoblanadi. Bu tashkilotlarning
vakolatini loyihaviy va qurilish-montaj ishlarining ayrim turlarini bajarishga
davlat litsenziyasiga ega bo‘lganligi, shuningdek shunga o‘xshash ob’ektlarni
qurish tajribasiga ega bo‘lish tasdiqlaydi.
Odatda pudratchi tashkilotlar qurilish va maxsus ishlarning barcha
turlarini bajarishga qodir bo‘lmaydilar va bunda ular ixtisoslashgan tashkilotlar –
subpudratchi sanitariya-texnika, elektromontaj va boshqa ishlarni bajaruvchi
tashkilotlar bilan shartnomalar tuzishadi.
Investitsion bosqichdan oldingi ishlarning ketma – ketligi va o‘zaro
aloqasi investitsion jarayonning goh bir, goh boshqa ishtirokchisi tomonidan
5

navbatma – navbat xal qilinadigan masalalarning berk doirasi (1.1-rasm)
ko‘rinishida taqdim etilishi mumkin. Bunday masalalar qatoriga quyidagilar
kiradi:
tender hujjatlarini tayyorlash va qurilishga pudrat
savdolarini e’lon qilish; tender taklifini tayyorlash va taqdim
etish;
tanlov takliflarini baholash, g‘olibni tanlash, pudratchi bilan bitim tuzish
to‘g‘risida muzokaralar o‘tkazish;
qurilishga tayyorlanish, buyurtmalarni
joylashtirish; loyiha-smeta hujjatlarini tuzish,
texnologik hisob-kitoblar;
smeta va hisob-kitoblarni tekshirish, e’tirozlar va
kelishmovchiliklarni ko‘rsatish; to‘lov hujjatlari kalьkulyasiyalarni
tuzish vatuzatishlar kiritish;
Loyihalashni boshlanishi, kontrakt (shartnomalar)
Investitsiyadan oldingi tayyorgarlik masalalarining ketma-ketligi va
o‘zaro aloqasi: 1 – tender hujjatlarini tayyorlash va qurilishga savdo e’lon qilish;
2 – ofertani tayyorlash va taqdim etish; 3 – tanlov takliflarini baholash,
g‘olibni tanlash; 4 – qurilishga tayyorgarlik, buyurtmalarni joylashtirish; 5 –
loyiha-smeta hujjatlarini tuzish; 6 – hujjatlarni baholash, kelishmovchiliklarni
6

bog‘lash; 7 – loyiha smeta hujjatlariga tuzatish kiritish
Ob’ektni barpo qilish bosqichida qurilish ishtirokchilari soni ortadi. 1.2-
rasmda taqdim etilgan sxemada buyurtmachining va investitsion – qurilish
jarayonining asosiy ishtirokchilarini birgalikdagi harakatlarining mumkin
bo‘ladigan variantlari yaqqol ko‘rinib turibdi.
A sxema uncha katta bo‘lmagan ob’ektlarni qurish uchun, shu jumladan
qurilishning xo‘jalik usuli uchun xosdir, bunda barcha investitsion xavflarni
buyurtmachi o‘z zimmasiga oladi.
B va V sxema, odatda, tipovoy (namunaviy) ob’ektlarni (masalan, turar-
joy, sanoat binolari va boshq.) barpo etishda qo‘llaniladi, bunda ham barcha
investitsion qarorlarni buyurtmachi asoslaydi.
G sxema yirik loyihalar uchun foydalaniladi, bunda buyurtmachi kapital
qurilishini boshqarish boshqarmasiga ega va qurilish ishtirokchilarining o‘zaro
munosabatlarining bitim (shartnoma) tuzish shakli qo‘llaniladi, unga muvofiq
investitsion havflar ishtirokchilar o‘rtasida taqsimlanadi.
D sxema yirik miqyosdagi investitsion loyihaga mos keladi, bunda
loyihani boshqarishni bosh pudratchi-quruvchi amalga oshiradi va u
buyurtmachi bilan birga bir tomondan, bosh loyihachi va bosh pudratchi bilan
ikkinchi tomondan birgalikda loyihani amalga oshirishdagi havflarni o‘z
zimmasiga oladi.
E sxema – mamlakatimiz qurilish bozorida faqat keyingi yillarda yirik
investitsion loyihalarni amalga oshirishni boshqarishning qurollaridan biri sifatida
foydalana boshlanib, ob’ektlarni barpo qilishni davomiyligini tubdan
pasaytirishga va investitsion-qurilish jarayonining samaradorligini oshirishga
imkon beradi.
Umumqurilish ishlari odatda pudrat yoki xo‘jalik usullarida bajariladi.
Pudrat usulida ishlarni qurilish va montaj tashkilotlari shartnoma asosida
bajarishadi.
7

Bunday usul qurilish va montaj tashkilotlarida doimiy ishchi kadrlari
bo‘lishiga, ularning malakalari oshirilishiga, qurilish ishlab chiqarishni
takomillashtirishga, qurilish mashinalari va kranlari bilan, ilg‘or elektrlashtirilgan
asboblar bilan jihozlanishini ta’minlaydi.
Tarkibida qurilish-remont bo‘limiga ega yirik kup qirrali firma yoki
tashkilot, ob’ektni barpo etish, ishlarni bajarish uchun qo‘shimcha ishchilarni
yollashga, zarur qurilish mexanizmlari va jihozlarini ijaraga olishga, ishlab
chiqarish bazasini yaratishi yoki kengaytirishi mumkin. Qurilishda xo‘jalik
usullarining qo‘llanilishi, odatda, qurilish-montaj ishlarining uncha katta
bo‘lmagan xajmlarida, pudratchi qurilish tashkilot larining faoliyat ko‘rsatish
joylaridan uzoqda bo‘lish bilan bog‘liq bo‘lib va umuman cheklangan holda
qo‘llaniladi.
2. Qurilish texnologiyalarining tuzilishi, tarkibi va xususiyatlari
Qurilish texnologiyasini asosini qurilish (ishchi) jarayoni tashkil etadi.
Jarayonning mohiyatini faoliyat (ta’sir) tashkil etadi. Jarayon – faoliyat (ta’sir)lar
yig‘indisidir. Faoliyat (ta’sir) xarakatdan ajralmasdir, u o‘z navbatida, vaqt bilan
uzluksiz bog‘liqdir.
Ta’sirlarning har biri dastlabki mexnat buyumlarini (materiallar, yarim
tayyor maxsulotlar, buyumlar va h.k.) qayta ishlashga, ularning miqdoriy va sifat
tavsiflarini o‘zgartirishga yo‘naltirilgan.Ta’sir ijrochi tomonidan maqsadga
yo‘naltirilgan holda asboblardan, moslamalardan, mexanizmlardan,
mashinalardan (texnik vositalardan) foydalanib amalga oshiriladi. U kerakli bilim,
malaka, axborot bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak.
Bitta yoki bir nechta ketma-ket ta’sirlar operatsiyani – jarayonning
texnologik jihatdan ajralmas elementini tashkil qiladi. Operatsiyaning natijasi
dastlabki mexnat predmetining xossalaridan yoki tavsiflaridan kamida bittasini
yoki ularning o‘zaro joylashishini o‘zgartirish hisoblanadi.
8

Binoning loyihaviy konstruksiyasining konstruktiv elementini yaratishga
yoki shakllantirishga olib keluvchi bir nechta operatsiya oddiy jarayonni tashkil
etadi (masalan, kotlovanni yaratishda gruntni qazish). Oddiy jarayon ishchilar va
texnik vositalarning ma’lum bir aniq tarkibi bilan bajariladi.
Bajarilish natijasida loyiha konstruksiyasining bir qismi yaratiladigan
oddiy jarayonlar yig‘indisi kompleks texnologik jarayonni ifoda etadi (masalan,
binoning poydevorini qurish uchun kotlovanni qazish bilan bog‘liq barcha zarur
ishlar majmuini bajarish).
Ob’ektni barpo qilishda murakkab jarayonni tashkil etuvchi bir necha
kompleks jarayonlar yig‘indisi bajarilishi mumkin bo‘lib, uning natijasida bino
yoki inshoot barpo etiladi.
Bir qator ob’ektlarning bitta qurilish tashkiloti kuchi bilan qurilishi ob’ekt
tizimlarini muvofiqlashtirishni va o‘zaro bog‘lanishini talab etadi. Bu holda
qurilish oqimi shakllanadi, uning asosida ob’ektlararo jarayonni tashkil etuvchi
bir qancha ob’ekt oqimlari yig‘indisi yotadi.
Qurilish jarayonlarining ko‘rib chiqilgan va ifodalangan tavsifi ularning
vertikal qurilishini ifodalaydi va 1.1-jadvalda keltirilgan.
9

Qurilish texnologik jarayonning vertikal ajratilishi
Qurilish jarayoni
bosqichlari Jarayonning mazmuni Misol
Ishchi ta’sir (Ish harakat) Elementar ishchi usuli; mexnat
qurollari va
buyumlarini
tayyorlash Kran ilmog‘ini yig‘ma
elementni ildirishga uzatish
Operatsiya Texnologik jihatdan bo‘linmas
element; mexnat buyumlarining
miqdoriy va sifat tavsiflaridan
biri
yoki bir nechtasining o‘zgarishi Yig‘ma elementni ko‘tarish
Oddiy jarayon Tashkiliy va texnologik
bo‘linmas element;
”Konstruksiya”ni bir
qismini yaratish Yig‘ma elementni
loyiha holatiga urnatish
Kompleks texnologik jarayon “Konstruksiyani”yaratish Binoning er osti qismini
yig‘ma
elementlardan qurish
Murakkab qurilish jarayoni Ob’ektni yaratish Bir qavatli sanoat binosini
barpo
etish
Ob’ektlararo qurilish jarayoni Ob’ektlar majmui (kompleks)
ni
yaratish Bir necha ob’ektni bir
vaqtda
qurish
Qurilish jarayolarini murakkablik darajasiga ko‘ra bo‘linishidan tashqari
ularni quyidagi belgilari bo‘yicha ham guruhlash mumkin:
mexanizatsiyalash darajasi bo‘yicha:
10

mexanizatsiyalashgan jarayon mexanizmlar yordamida bajariladi
(ekskavator bilan kotlovan qazish, yig‘ma konstruksiyalarni kran bilan montaj
qilish);
dastaki jarayon mexanizatsiyalashgan asbob (vibrator, kraskopulьt) yoki
mexanizatsiyalashmagan asbob (belkurak, bolta, arra) yordamida amalga
oshiriladi;
yarim mexanizatsiyalashtirilgan jarayon shu bilan tavsiflanadiki, uni
bajarishda mashinalar bilan birga qo‘l mexnatidan ham foydalaniladi;
vazifasiga ko‘ra:
asosiy jayonlar, bajarilishi natijasida bino va inshootlarning elementlari va
qismlari yaratiladi. Bu jarayonlar qurilish ishlab chiqarish maxsulotini olishni
ta’minlaydi va qurilish jarayonlarining moddiy elementlariga ishlov berish,
shaklini o‘zgartirish va yangi sifatlar berishdan iborat bo‘ladi;
yordamchi jarayonlar (tayyorgarlik) asosiy jarayonlarni me’yorida bajarish
uchun zarur bo‘lgan g‘isht terish uchun havozalar qurish, transheyalarning
devorlarini to‘sish, montaj qilishdan oldin konstruksiyalarni yiriklashtirib yig‘ish,
montaj qilinayotgan konstruksiyalarni yordamchi osma moslamalar bilan
jihozlash;
tayyorlov jarayonlariga qum, shag‘alni qazib olish, qorishmani, betonni
tayyorlash, qolip (opalubka), armatura elementlarini va h.k. larni tayyorlash.
Ular qurilayotgan ob’ektni yarimfabrikat maxsulotlar, detallar va buyumlar
bilan ta’minlaydi. Bu jarayonlar odatda karьerlarda, ixtisoslashtirilgan
korxonalar: tovar beton zavodlarida, armatura va yog‘ochga ishlov
berishssexlarida va h. k. da bajariladi; transport jarayonlari, qurilish maydoniga
talab etiladigan moddiy resurslar va yuklarni eltib berish
uchun zarur. Gorizontal transport tashqi (yuklarni qurilish maydoniga
etkazish uchun) va ichki (yuklarni maydon doirasida ko‘chirish uchun) ga
bo‘linadi. Vertikal transport materiallarini ishlar amalga oshiriladigan zona
(hudud)ga uzatishni ta’minlaydi. Transport jarayonlariga odatda ortish-tushirish
11

va omborga joylash ishlari kiradi. Qurilish maydonidan gruntni ko‘chirish va unga
keltirish bo‘yicha kichik guruhni ajratish mumkin (samosvallar, skreperlar,
bulьdozerlar);
jarayonlarni bajarish xususiyatiga ko‘ra:
uzluksiz jarayonlar, keyingi jarayonlarini amalga oshirishga darhol
kirishishga imkon beruvchi jarayonlar – g‘isht terish, ayrim konstruksion
elementlarni montaj qilishni;
uzlukli jarayonlar, keyingi jarayonlarni bajarish oldidan majburiy
texnologik tanaffuslarni talab etuvchi jarayonlar betonning kerakli
mustaxkamligini olgunga qadar kutish, suvoqning qurishini kutib turish;
ahamiyatga ko‘ra (bajarishning ustivorligiga ko‘ra):
etakchi jarayonlar, bino va inshootni barpo etishning yakuniy muddatlarini
belgilab beruvchi; qo‘shma jarayonlar,faqat etakchi jarayonlar bilan paralel
ravishda bajariladigan (montaj va
tutashuv joylarini bekitish, g‘isht terish va suvash, umumqurilish va
maxsus ishlar). Qo‘shib olib beriladigan jarayonlar qurilishning muddatiga ta’sir
ko‘rsatuvchi etakchi jarayonga aylanishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Ikkinchi
tomondan, jarayonlarni birga qo‘shib bajarish qurilishning davomiyligini ancha
qisqartirishga imkon beradi.
Bajarilayotgan jarayonlar tarkibi doimiy hisoblanmaydi va aniq sharoitga
bog‘liq holda – mashina va uskunalarning mavjudligiga, yil fasliga, iqlim va
geologik sharoitlarga bog‘liq holda o‘zgarishi mumkin. Bino va inshootlarni
barpo etishda bajariladigan ishlar majmuini uch guruhga birlashtirish mumkin:
Umumqurilish ishlari bajarish usuli yoki qo‘llanilayotgan va ishlov
berilayotgan materiallariga ko‘ra er ishlari, qoziq ishlari, g‘isht-tosh ishlari,
montaj, beton, tom yopmani yopish, pardozlash va boshqa ishlarga bo‘linadi.
Maxsus ishlarga suv ta’minoti, kanalizatsiya, issiq suv, ventilyasiya,
elektromontaj, texnologik konstruksiyalarni, liftlarni montaj qilish, rezervuarlarni,
12

sanoat pechlarini va h. k. larni barpo qilish kiradi. Bu ishlar o‘ziga xosdir, shu
jumladan har bir qurilish ob’ekti uchun shunga o‘xshash ishlarning o‘z
nomenklaturasi mavjud, shuning uchun maxsus ishlarni asosan ixtisoslashtirilgan
tashkilotlar bajarishadi, ular qurilishning asosiy ijrochisiga subpudratchi bo‘lib
hisoblanadi.
YOrdamchi ishlar qurilishni materiallar, yarimfabrikatlar, detallar bilan
ta’minlash uchun mo‘ljallangan va transport hamda ortish-tushirish ishlariga
ajratiladi.
3. Qurilish ishtirokchilari. Qurilish jarayonlari va ishlari.
Qurilish ishlari majmualari ham davrlar yokissikllar bo‘yicha guruhlanishi
mumkin. Tayyorgarlik davrida qurilish maydonida ishlarni amalga oshirish uchun
umumiy tayyorgarlik amalga oshiriladi, bunga eski binolarni buzish, rejalash,
vaqtinchalik yo‘llarni qurish, quruvchilar uchun maishiy xonalar qurish, vaqtincha
kommunikatsiyalarni o‘tkazish kiradi.
Er osti qismini yoki nolьssiklini barpo etish ishlari tarkibiga quyidagilar
kiradi: er ishlari (kotlovan qazish, tasmali poydevorlar va asosiy magistrallardan
binoga kommunikatsiyalar tortish uchun transheyalar qazish, ularni to‘ldirib
chiqish), yig‘ma yoki monolit temir-beton konstruksiyalardan poydevorlar, erto‘la
devorlari, ichki pardevorlar, kolonnalar, orayopmalarni barpo etish, beton
ishlariga tayyorgarlik va h. k., gidroizolyasion ishlar (polni va er osti qismi
devorlarini izolyasiyalash), binoga zarur kommunikatsiyalarni kiritish (binoga
transheyalar orqali kommunikatsiya quvurlarini o‘tkazib, ularni binoning erto‘la
qismida tarqatish).
Qurilishning ikkinchi bochqichida (binoning er usti qismini barpo etishda)
odatda: yig‘ma yoki monolit qurilish konstruksiyalarni montaj qilish yoki barpo
qilish, tashqi va ichki devorlar panellarini montaj qilish, deraza va eshik bloklarini
o‘rnatish, tom yopish ishlari, ventilyasiya tizimlarini qurish, issiq va sovuq suv
13

quvurlarini (stoyaklarini) o‘rnatish bo‘yicha sanitariya-texnik ishlarini, gaz
ta’minoti quvurlarini yotqizish (o‘rnatish), elektr ta’minoti tizimi quvurlarini va
taqsimlagichlarni o‘rnatish va h. k. ishlar bajariladi.
Uchinchi yakuniy bosqich pardozlashssikli deb ataladi, bu davrda barcha
pardozlash ishlari bajariladi: oyna solishlarni tugallash, plitka o‘rnatish va
suvoqchilik ishlari, pardozlash (devorlarni, shiplarni, duradgorlik buyumlarini,
quvurlarni bo‘yash va pardozlash), barcha turdagi pollarni o‘rnatish, sanitariya-
texnika asboblarini va elektrotexnik armaturani o‘rnatish.
Qurilish texnologiyalarining moddiy elementlari, kurilish
texnologiyalarining mexnat resurslari Qurilish ko‘p miqdordagi moddiy (material)
elementlarni iste’mol qilish bilan bog‘liq bo‘lib, ular
o‘z ichiga quyidagilarni qamrab oladi:
sanoat korxonalarida ishlab chiqariladigan yoki karьerlardan qazib
olinadigan qurilish materiallari;
zavod sharoitlarida yoki bevosita qurilish maydonida tayyorlanadigan
yarim fabrikatlar (chala tayyor maxsulotlar: beton aralashmasi, qorishmalar);
qurilish sanoati korxonalarida ishlab chiqariladigan qurilish
konstruksiyalari, detallar va buyumlar; sanoatning turli tarmoqlari korxonalari
etkazib beradigan bino va inshootlar konstruksiyalarining
turli xil mahsulotlari, materiallari, elementlari.
YArim tayyor fabrikatlar, detallar va buyumlarni tayyorlash asosan sanoat
korxonalarida amalga oshiriladi. Ammo, qurilish maydonining xususiyatlariga
bog‘liq holda yarim tayyor mahsulotlar va ayrim buyumlar bevosita maydonda,
ob’ekt oldidagi poligonda yoki ustaxonada tayyorlanishi mumkin.
Qurilish me’yorlari va qoidalari (QMQ), SHaharsozlik me’yorlari va
qoidalari(SHNK) Davlat standartlari ( Davlat standarti DST va tarmoq standartlari
TST) hamda texnik shartlar (TSH) qurilish maydoniga etkazib kelinayotgan
materiallar va buyumlar muvofiqligini tartibga soluvchi hujjatlar bo‘lib
14

hisoblanadi. Qurilish maydoniga etkazilgan buyumlar ular xossalarining
muvofiqligini kafolatlovchi texnik pasportga ega bo‘lishi kerak. Buyumlarni
markirovkalash (belgi qo‘yish) – maxsulotlarni tayyorlovchi, tayyorlangan sana,
buyumning nomi va markasi kabi qo‘shimcha axborot olish uchun zarur.
Qurilishdagi ishchilarning kasblari va malakalari
Qurilish jarayonlarining xilma xilligi ularni bajarish uchun zarur bilimga
va amaliy tajribaga ega turli kasbdagi ishchilarni jalb etishni talab etadi.
Ishchilarning kasblari – bu ularning doimiy faoliyati bo‘lib, ular
bajaradigan ishlarning (montajchi, betonchi, bo‘yoqchi) turi va xususiyati bilan
belgilanadi.
Mutaxassislik (ixtisos) – mazkur ish turi bo‘yicha yanada tor ixtisoslik
(montajchi-yuqorida ishlovchi, temir beton yoki metall konstruksiyalar
montajchisi). Turli xil qurilish ishlari va jarayonlarini bajarish uchun tayyorgarlik
darajasi turlicha bo‘lgan, ya’ni turli malakaga ega ishchilar kerak.
Malaka – ma’lum bir murakkablikdagi ishni bajarish uchun bilim va
malakalarning mavjudligi. Malakaning ko‘rsatkichi razryad hisoblanib, u har bir
kasbning va razryadning malaka tavsiflariga muvofiq o‘rnatiladi.
Qurilishda ishlar va kasblarning yagona tarif-malaka ma’lumotnomasi
(YATMM) da qurilishda qabul qilingan 6 razryadli to‘rni hisobga olib, 179 ta
kasbni o‘z ichiga oladi. Ma’lumotnomada u yoki bu ishni bajarishning bilimi va
malakalariga nisbatan turli kasb ishchilariga qo‘yiladigan talablar keltirilgan.
Bajariladigan qurilish jarayonlarining murakkabligiga mos holda asosiy kasblar
ishchilari uchun oltita malaka razryadi belgilangan:
4. Qurilish texnologiyalarining moddiy elementlari, kurilish
texnologiyalarining mexnat resurslari
Yangi razryad berish – ishlab chiqarish sinovlari natijasi, malaka
15

komissiyasining bayonnomasi bilan (u bajarayotgan ishga quyilgan malaka
talablariga amal qilgan holda), qurilish tashkiloti bo‘yicha buyruq bilan va mexnat
daftarchasiga yozib qo‘ygan holda yangi guvohnoma berish bilan
rasmiylashtiriladi. Taqdim etilayotgan razryadga muvofiq zarur bilimlardan
tashqari ishchi bajarilayotgan jarayonning o‘ziga xos xususiyatini, uni ishlab
chiqarish texnologiyasini, mexnat muhofazasi qoidalarini, ichki mehnat tartibi
qoidalari, qo‘shni qurilish mutaxassisliklari bo‘yicha ishlar sifatiga talablarni
bilishi kerak. Qurilish ishchi kadrlari kasb – hunar kollejlarida, o‘quv punktlarida
va kombinatlarda, qurilish maydonlarida o‘qitish va malakasini oshirish yo‘li
bilan tayyorlanadi.
Texnik va tarifli me’yorlash (normalash)
Ishchi mexnat faoliyati samaradorligining muhim ko‘rsatkichi mexnat
unumdorligi hisoblanadi. Qurilishdagi ishchilarning mexnat unumdorligi
bajarilayotgan ishlarning mahsulot miqdori va mehnat sarfi bilan belgilanadi.
Qurilish ishchilarining mehnat unumdorligi birlik vaqt (soat, smena) davomida
tayyorlangan mahsulot miqdori (m, m2, m3, dona, tonna) bilan yoki birlik
mahsulotni tayyorlash uchun sarflangan ish vaqti mexnat sarfi (odam-soat, odam-
smena) bilan aniqlanishi mumkin. Mahsulot miqdori
– vaqt birligi (soat, smena va h.k.) ichida ishlab chiqarilgan maxsulot;
Mexnat sarfi unumdorlikni baholashning asosiy ko‘rsatkichlaridan biri
hisoblanadi. Birlik maxsulotga mexnat sarfi qanchalik kam bo‘lsa, mexnat
unumdorligi shunchalik yuqori bo‘ladi. Har bir qurilish jarayonining mexnat sarfi
miqdori texnik me’yorlash (normalash) bilan tartibga solinadi.
Texnik me’yorlash – birlik qurilish maxsulotiga ishchi yoki mashina vaqti
xarajatlari va materiallar sarfining texnik jihatdan asoslangan me’yorlarini ishlab
chiqish. Bunday me’yorlar qurilish jarayonlarini sinchiklab o‘rganish yo‘li bilan
o‘rnatiladi va ishchilar mexnatiga haq to‘lashning asosi hisoblanadi. Bu
me’yorlarga ko‘ra qurilish, montaj, ta’mirlash – qurish ishlari uchun umumiy
(yagona) me’yorlar va narxlar (UMvaN) tuziladi.
16

Mehnat sarfi miqdoriy jihatdan texnikaviy me’yorlash orqali belgilanadi.
Mehnat sarfining me’yori vaqt me’yori va mahsulot miqdorining me’yori
ko‘rinishida ifodalanadi. Bu ko‘rsatgichlar «Umumiy me’yorlar va narxlar»
to‘plamida (UMvaN) (ENiR) har bir ish turi uchun keltirilgan.
Vaqt me’yori (Nv) deb, birlik sifatli mahsulot tayyorlash uchun
sarflanadigan ish vaqtiga aytiladi; o‘lchov birligi: odam-soat, mash-soat.
Ishlab chiqarish mahsulot me’yori (Nm) deb birlik vaqt ichida
tayyorlanadigan sifatli mahsulot miqdoriga aytiladi. Nv va Nm o‘zaro
quyidagicha bog‘langan:
Vaqt me’yori normasi (Nv) – mexnat to‘g‘ri tashkil etilgan sharoitda
tegishli kasbdagi kishilarning sifatli maxsulot birligini ishlab chiqarish uchun
etarli bo‘lgan ish vaqti miqdori (odam-soat, odam-kun). Agar vaqt me’yori
normasi zveno uchun o‘rnatilgan bo‘lsa, u holda haqiqiy ish vaqti vaqt
me’yorini ijrochilar soniga bo‘lish bilan aniqlanadi. Vaqt me’yorini aniqlashda
me’yorlanayotgan ishni tegishli kasb va malakaga ega bo‘lgan ishchilar
zamonaviy texnologiya bo‘yicha bajaradi degan shartdan kelib chiqiladi. Mashina
vaqti me’yori – mashinaning ekspluatatsion (foydalanish) unumdorligidan
maksimal darajada foydalanishga imkon beruvchi, ishni oqilona tashkil etishda
sifatli mashina maxsuloti birligini
ishlab chiqarish uchun zarur mashinaning ish vaqti miqdori (mash.-soat va
mash.-sm).
Vaqt me’yorlari va ishlab chiqarish mahsulot me’yorlari o‘zaro bog‘liq,
zarur bo‘lganda ishchilarning unumdorligini va zveno tarkibini aniqlashga imkon
beradi.
Vaqt me’yorlari bir qancha turda bo‘ladi. Elementar me’yor faqat bitta
ishlab chiqarish operatsiyasiga vaqt me’yorini belgilaydi, masalan, sirtni plitka
bilan koshinlash uchun tayyorlash. YAgona ishlab chiqarish jarayonini tashkil
etuvchi bir qator operatsiyalarni birlashtiruvchi me’yor yiriklashtirilgan
hisoblanadi (m2 sirtni bo‘yash, shu jumladan asosni tayyorlash, gruntovka,
17

tekislab-tozalash, bir necha qavatni bo‘yash va h.k.), ishlab chiqarish jarayonlari
majmuini o‘z ichiga oluvchi majmuaviy (kompleks) vaqt me’yori ( m3 g‘isht
terish, bunga g‘isht terishning o‘zi, ravoqlarni joylashtirish, supaning o‘rnini
o‘zgartirish, ish hududiga materiallarni uzatish kiradi).
Texnik me’yorlardan qurilish ishlarini bajarishdagi hujjatlarni ishlab
chiqishda va qabul qilingan texnologik echimlarning samaradorligini baholashda
foydalaniladi.
Tarifli me’yorlash – ish haqi miqdorini sarflangan mexnat miqdori va
sifatiga bog‘liqlik va ijrochining malakasini hisobga olgan holda aniqlash tizimi.
Bu har bir ishchi uchun moddiy manfaatdorlikni yaratadi va mexnat
unumdorligini va mos ravishda bajarilgan maxsulot hajmini oshirishning muhim
rag‘bati hisoblanadi, shuningdek ishchilarning malakasini oshirishni, ishlarning
texnikasi va texnologiyasini yaxshilashni hamda takomillashtirishni ta’minlaydi.
Tarifli me’yorlash tarif to‘riga asoslangan bo‘lib, unga ko‘ra ishchining
ish haqi razryadiga bog‘liq holda belgilanadi. Mexnatga haq to‘lashning har bir
razryadga mos keluvchi va ular orasida nisbatni ko‘rsatuvchi tarif koeffitsientlari
quyida keltirilgan:

18

5. Qurilish – montaj ishlari sifatini nazorat qilish. Qurilishda mehnat
muhofazasi.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri ishbay haq to‘lash berilgan razryadlar va mexnatdagi
ishtirokiga muvofiq haqiqiy bajarilgan ish hajmi uchun haq to‘lashni nazarda
tutadi. Mexnatga haq to‘lashning bu shakli ancha ilg‘or, u mexnat unumdorligini
oshirishga va ishchilarning yanada yuqori malaka egallashga intilishiga yordam
beradi. Uning qo‘llanilishi ishchilarning ish hajmini muntazam hisobga olishni va
naryadlar rasmiylashtirilishini talab etadi.
Naryad – bu ish boshlanguncha ayrim ishchi, zveno yoki ishchilar
brigadasiga ishlarni bajarish uchun berilishi kerak bo‘lgan ishlab chiqarish
topshirig‘idir. Naryad bajarilgan ishlar hajmini hisobga olish va ishchilar bilan
hisob-kitob qilishdagi asosiy hujjat hisoblanadi.
Akkord to‘lov - (ishbay haq to‘lashning boshqa turi) ma’lum ishlar
majmuiga (xonadon, qavat, seksiya) yoki ishlar hajmi birligiga (m3 g‘isht terish,
m2 suvoq qilinadigan yuza uchun) oldindan tayyorlab qo‘yilgan kalьkulyasiya
asosida amalga oshiriladi. Barcha mayda va yo‘l-yo‘lakay qilinadigan jarayonlar
va operatsiyalarni hisobga oluvchi, to‘g‘ri ravishda tuzilgan kalьkulyasiyalarda,
aniq belgilangan hajmlarda va berilgan qurilish – montaj ishlarining aniq
belgilangan muddatlarida akkord to‘lovning qo‘llanilishi mexnat unumdorligini
oshirishga va ishlarning bajarilishini tezlashtirishga imkon beradi.
Fuqarolik qurilishida foydalanishga topshirilgan ob’ekt uchun kompleks
brigada bilan hisob-kitob qilish qo‘llanilmoqda. Qurilish – montaj ishlarining
butun hajmiga naryadbuyurtma tayyorlanadi, oraliq hisob-kitoblar – avanslar
bajarilgan ish hajmidan kelib chiqqan holda, har oyda rasmiylashtiriladi. YAkuniy
hisob-kitobda qo‘shimcha ravishda quyidagilar hisobga olinadi: ob’ektni
foydalanishga muddatidan oldin topshirish; bajarilgan ishlar sifati; ishlar
tannarxini pasaytirgani uchun va qurilish materiallarini tejagani uchun
mukofotlash.
Naryadsiz to‘lov tizimi – brigada va zvenolarga ish haqi mexnatga soatbay
19

haq to‘lashdan kelib chiqib va xodimning malakasiga muvofiq bajarilgan ishlar
qiymati hisobidan to‘lanadi.
Ishchilarning zveno va brigadalari
Qurilish jarayonlarini muvaffaqiyatli bajarish uchun ishchilar o‘rtasida
ularning malakasiga hamda ularning birgalikda ishlashini tashkil etishga muvofiq
mexnat taqsimlanishi talab etiladi. Aksariyat qurilish jarayonlari hozirgi zamon
texnika darajasida ishchilar guruhi bilan bajariladi.
Zveno – birgalikda aynan bir xil turdagi ishlarni bajaruvchi, bir kasbdagi
ishchilar guruhi. Zveno a’zolarining malakasi har xil bo‘lganda razryadi ancha
yuqori bo‘lgan ishchilar ancha murakkab ishlarni bajarishadi. Zvenodagi ishchilar
soni mexnatni oqilona tashkil etishga bog‘liq; tarkibi odatda 2...5 kishi atrofida
bo‘ladi.
Brigada – aynan bir xil ko‘rinishdagi ishni birgalikda amalga oshirish
uchun birlashgan ishchilarning bir necha zvenosi. Zvenolar va brigadalarning
miqdoriy va malakaviy tarkibi ishlarning hajmiga, bajarilayotgan jarayonlarning
murakkabligiga, ishlarning rejalashtiriladigan muddatlariga, ishlarni amalga
oshirishning qabul qilingan uslub (metod)lariga bog‘liq holda belgilanadi.
Qurilishda eng ko‘p tarqalgan brigada ixtisoslashtirilgan va kompleks
brigadalardir.
Ixtisoslashtirilgan brigada (odatda 25...30 kishigacha), bir xil turdagi
ishlarni (suvoqchilik, pardozlash, plita yotqizish) bajaruvchi, bir kasbdagi ishchi
zvenolardan tashkil topadi.
Kompleks brigada (40. 50 kishigacha) – pirovard mahsulotning birligi
bilan bog‘liq (pardozchilar
brigadasi – pardozchilar, suvoqchilar va plita yotqizuvchilar, betonchilar
brigadasi – qolip (opalubka)chilar, duradgorlar, armaturachilar, betonchilar)
bo‘lgan, bir vaqtda kechuvchi qurilish jarayonlarini bajarish bilan band turli kasb
ishchilaridan tashkil etiladi. Mexnatni bunday tashkil etish brigada a’zolari
orasida ishni to‘g‘ri taqsimlashga imkon berib turli kasb egalarini birgalikda
20

ishlashini amalga oshirib va unga bog‘liq holda ishlarda bo‘ladigan turli xil bekor
turishlarni oldi olinadi. Kompleks brigada boshlig‘i eng malakali va etakchi
ixtisoslikdagi obro‘li ishchilar yoki muhandis-texnik xodim (MTX)lar orasidan
tayinlanadi.
“Pirovard (yakunlovchi, yakuniy) mahsulot” kompleks brigadasi (60....70
kishigacha) ayrim tugallangan kompleks ishlar (yig‘ma elementlardan bino
karkasini montaj qilish, monolit temir betondan binoning konstruktiv
elementlarini barpo etish) yoki bino va inshootni to‘liq qurilishini bajarish uchun
yaratiladi (tuziladi). Bunday brigada turli xil kasbdagi ishchilardan iborat
zvenolardan tashkil topadi va binoning er usti qismini barpo etish bo‘yicha
umumqurilish ishlarining butun bir majmuini bajaradi, bunga barcha pardozlash
ishlari ham kiradi. Qurilishni tashkil etish va ish frontining mavjudligiga bog‘liq
holda brigadani mustaqil ob’ektlarda yagona ritmda ishlovchi uchta kompleks
brigadaga ajratish mumkin – biri nolьssikldagi ishlarni bajaradi, ikkinchisi
qo‘shni korpusni barpo etadi, uchinchisida pardozlash ishlarini olib boradi.
Ijrochilarning ancha yuqori malaka darajasi tufayli, mexanizatsiya
vositalaridan oqilona foydalanish va ishchilarning mas’uliyati yuqori ekani tufayli
bunday brigadalarda ishlab chiqarish hajmi odatdagi ishlab chiqarish
brigadalariga qaraganda 20...25% yuqori bo‘ladi. Natijada ob’ektlarning qurilish
muddatlari qisqaradi, moddiy harajatlar kamayadi va ishlar sifati oshadi.
Brigada va zvenolarni shakllantirish ulardagi ishchilar sonini hisobga olish
va brigadaning kasbiy va malakaviy tarkibini tanlash asosida ishlab chiqarish
topshiriqlarini muddatida bajarish uchun, mexnat unumdorligini oshirish,
maxsulotning yuqori sifatli bo‘lishini ta’minlash va ishchilar mexnatiga to‘g‘ri
haq to‘lash uchun muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. To‘g‘ri shakllantirishni amalga
oshirishda har bir ishchining kasbi va malakasidan samarali foydalanish, barcha
ishchilarning bir xil hajmdagi ish bilan ta’minlanishi, kasblarning oqilona bir-
biriga ko‘rinishi va qurilish mashinalaridan vaqt bo‘yicha maksimal foydalanish
ta’minlanadi.
Ish o‘rinlarini tashkil etish va xizmat ko‘rsatish ishlovchilarning
21

xavfsizligiga kafolat beruvchi zarur shartnomalarni va tadbirlarni nazarda tutadi.
Ish o‘rinlari shunday tashkil etilishi kerakki, bunda asosiy ishlarda band bo‘lgan
ishchilar ularning kasbi va malakasiga mos kelmaydigan yordamchi ishlar va
jarayonlarga jalb qilinmasligi kerak. Ishlab chiqarishdagi ishlar qabul qilingan
ishlar texnologiyasi va ijrochilar tarkibiga muvofiq butlangan dastaki va
mexanizatsiyalashgan (elektrlashtirilgan) asboblar, jihozlar montaj qilish va
moslamalarining oqilona to‘plami bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak.
Mexnat sharoitlari ishchilarning sog‘lig‘ini saqlagan holda bir vaqtning
o‘zida ularning yuqori ish qobiliyatlariga yordam berishi kerak. Bu talablar
mexnat va dam olishning oqilona rejimlariga amal qilish bilan, ishlovchilarning
organizmga zararli ta’sirlarning (shovqin, titrashlar, chang, gazlanganlik) salbiy
oqibatlarini kamaytirish bo‘yicha tadbirlar o‘tkazish, ishchilarni zarur maxsus
kiyim va poyabzal, individual himoya vositalari, qurilish maydonida zarur
sanitariya-maishiy xizmatini tashkil etish bilan ta’minlanadi.
Ishchilarning malakasini oshirish qurilish-montaj ishlari texnologiyasini
yanada takomillashtirish va mexnat unumdorligini oshirish uchun muhim shart
hisoblanadi. SHu munosabat bilan ishchilarni tayyorlashga, qayta tayyorlashga,
malakasini oshirishga birinchi darajali e’tibor beriladi. Ishchilarni o‘qitish ishlab
chiqarishdan ajralgan va ajralmagan holda amalga oshiriladi. Ishlab chiqarishdan
ajralmagan holda o‘z malakasini o‘qiyotgan ishchi-quruvchilarning taxminan 75%
oshiradi.
Xaritalarda ishchilar zvenosi a’zolari o‘rtasida vazifalar aniq ajratib
beriladi, unda ayrim ishlab chiqarish operatsiyalarini bajarish bo‘yicha grafiklari
oqilona ishchi xarakatlari va usullarini tavsiya qilgan holda berilgan1.
Bino va inshootlarni barpo etishda foydalaniladigan texnik vositalarni uch
guruhga ajratish mumkin: asosiy, yordamchi va transport.
Asosiy texnik vositalar bevosita qurilish jarayonida – konstruksiyalarni
montaj qilish, gruntga ishlov berish, qoziqlar qoqish, pardozlash ishlarini amalga
oshirish va h. k.larda bevosita ishtirok etadi. Ularga qurilish mashinalari,
mexanizmlar, dastaki, mexanizatsiyalashgan va elektrlashtirilgan asboblar kiradi.
22

YOrdamchi texnik vositalar konstruksiyalarni bevosita barpo etishda
ishlatilmaydi, ammo bunga yordam beradi (balandlikda ishlash uchun supalar,
ikki yoqqa ochiladigan narvonlar, montaj qilish maydonlari, traversa va stroplar
va boshq). YOrdamchi texnik vositalar tarkibiga tashishda, omborda saqlashda va
bevosita ish o‘rnida materiallarni buzilmasligini, butunligini ta’minlashga
mo‘ljallangan konteynerlar, kassetalar, bunkerlar, strubsinalar, gazli ballonlar,
suyuq moddali idishlar va boshqa turli xil kerakli yaroqlar kiradi.
Transport vositalari moddiy resurslar va texnik vositalarni faqat barpo
etilayotgan binolar yoniga emas, balki ishlar amalga oshiriladigan hudud (zona)ga
ham etkazib berilishini ta’minlaydi.
Qurilish – montaj ishlari sifatini nazorat qilish.
Qurilish mahsuloti sifati – qurilishi tugallangan ob’ektning tejamkorligi va
rentabelligiga ta’sir qiluvchi, uning ishonchliligi hamda chidamliligini
ta’minlovchi asosiy omillardan biridir. Umumlashtirilgan ko‘rinishda ob’ektning
sifati loyihaning, qurilish meteriallari va buyumlarining sifati, shuningdek qurilish
– montaj ishlarini amalga oshirish sifati bilan belgilanadi.
Qurilish-montaj ishlari sifatining nazoratini amalga oshirish tarkibi va
tartibini, yashirin ishlarni rasmiylashtirish, tayyor ob’ektni yakuniy qabul qilish
qoidalarini va h. k. larni belgilab beruvchi QMQ (3- qism) bilan tartibga solinadi.
Yаshirin ishlar – boshqa keyingi ishlarni bajargandan so‘ng ko‘rib
baholash uchun mumkin bo‘lmaydigan ishlardir (poydevor uchun asoslarni
tayyorlash, devorlarni gidroizolyasiya qilish, monolit konstruksiyalar armaturasi,
oldindan quyiladigan payvandlash detallari va h.k.). YAshirin ishlar ishlarni
boshqaruvchisi-prorab va texnik nazorat vakili imzosi bilan dalolatnomalar
ko‘rinishida rassmiylashtiriladi. Murakkab va mas’uliyatli ishlarga
dalolatnomalarni rasmiylashtirish uchun maxsus komissiyalar tashkil etiladi.
Qo‘yimlar (ruxsat etiladigan) – detallar, konstruksiyalar, xonalar va h. k.
larning o‘lchamlarida uchrashi mumkin bo‘lgan chetlanishlar. Ular QMQlarda va
texnik shartlarda keltirilgan. QMQ va texnik shartlardan chetga chiqish –
yaroqsizlikka olib keladi. Ish boshqaruvchi (prorab)ning va texnik nazorat
23

qiluvchining vazifasi qurilish – montaj ishlarining sifatini kuzatishdir. Texnik
nazorat vakili sifatsiz bajarilgan ishlarni qayta bajarishga majbur qilish huquqiga
ega.
Ishlarni bajarishda nuqsonlar turli sabablarga ko‘ra yuzaga kelishi
mumkin. Devor panellarining bir-biri bilan tutashgan joylarini yopish ishlari
sifatsiz bajarilishi tufayli fasadning ko‘rinishi buziladi va xonalarda temperatura-
namlik rejimlari buziladi. Quyma-tutashtiruvchi detallarning jadal korroziyasi
binoni avariya holatiga keltiradi, bu esa murakkab va mehnat talab ta’mirlash
ishlarining bajarilishiga olib keladi.
Qurilish ishlarining past sifatda bajarilishining asosiy sabablari past navli
va qo‘llanilish muddati o‘tib ketgan materiallardan foydalanish, loyiha
texnologiyasidan chetga chiqish (suvash ishlarining barcha qatlamlarini
bajarmaslik, loyihaga ko‘ra zarur gidroizolyasiyaning bo‘lmasligi va h.k.),
eskirgan mashinalardan va mukammal bo‘lmagan asboblardan foydalanish, MTX
(muhandis-texnik xodimlar) tomonidan keraklicha nazoratning yo‘qligi va
boshqalar.
Ba’zida nuqsonlar bino va inshootlarni o‘qlar hamda balandlik bo‘yicha
rejalashtirishning noto‘g‘ri bajarilishi, to‘kilma va qazilmalarda gruntni
qoniqarsiz zichlashtirish, temirbeton ishlarini bajarishda armaturani noto‘g‘ri
o‘rnatish (shu jumladan kesimi kichik bo‘lgan), payvandlash ishlarining noto‘g‘ri
va sifatsiz olib borilishi oqibatida yuzaga keladi va h.k.
Ishlar sifatini nazorat qilish ko‘z bilan ko‘rikdan o‘tkazish, chiziqli
o‘lchamlarni haqiqiy o‘lchash, konstruksiyalarni buzuvchi va buzmaydigan
nazorat qilish usullari bilan sinab bajariladi.
Nazorat qilishning mexanik yoki buzuvchi usuli konstruksiyalarning
texnik holatini aniqlash uchun qo‘llaniladi.
Fizik (jismoniy) yoki buzmaydigan usuldan konstruksiyalar
materiallarining fizik-mexanik xossalarining asosiy tavsiflarini aniqlash uchun
foydalaniladi. Metod impulьsli va radiatsion usullarga asoslanadi.
Impulьsli akustik usul tadqiq etilayotgan materialda elastik to‘lqinlarning
24

tarqalish tezligini o‘lchashdan va bu to‘lqinlar energiyasining sochilishidan iborat.
Impulьsli vibratsion usul tadqiq etilayotgan elementning konstruktiv
shakllarini hisobga olgan holda xususiy tebranishlarning so‘nishini o‘lchashga
asoslanadi.
Radiatsion usul materialni nurlantirishda γ-nurlar oqimlari jadalligi
(tezligi)ning o‘zgarishini aniqlashga asoslangan. Tadqiq qilinayotgan ob’ektdan
chiqayotgan, unga yutilayotgan va undan o‘tayotgan γ-nurlar izotoplarini
aniqlovchi hisoblagichlarning ko‘rsatishiga ko‘ra materiallarning sifati va
xossalari aniqlanadi.
Qurilish-montaj ishlarining sifatli bajarilishini ta’minlash har bir ishlab
chiqarish jarayoni bajarilishini muntazam nazorat qilish bilan erishiladi. Nazoratni
tashkil etish nuqtai nazaridan u ichki va tashqi nazoratlarga ajratiladi.
Ichki nazorat – qurilish tashkiloti ma’muriy-texnik xodimlarining vazifasi.
Tezkor kundalik nazorat qurilish – montaj ishlarining amalga oshirilish jarayonida
olib boriladi.
Qurilishning amalga oshirilishi ustidan tashqi nazoratni davlat idoralari va
buyurtmachi tashkilot bajaradi. Davlat idoralari – arxitektura-qurilish nazorati
inspeksiyasi (AQNI) va ma’muriy-texnik inspeksiyalar (MTI) nafaqat qurilish
jarayoni ustidan, balki qurilayotgan ob’ektning atrof-muhit bilan o‘zaro
bog‘lanishi ustidan ham har tomonlama nazoratni amalga oshiradi (axlatni olib
chiqish, kirish yo‘llari bilan ta’minlash va boshqalar).
Buyurtmachi texnik nazoratni amalga oshiradi. Nazorat qilish vazifalari
maxsus vakil zimmasiga yuklatilib, u ishlarning sifati ta’minlanishini, yashirin
ishlarning tegishli tarzda rasmiylashtirilishini, ish muddatlariga amal qilinishini
kuzatadi, bajarilgan hajmlarni tekshiradi.
Mualliflik nazoratini ya’ni quruvchilarning loyihaviy echimlarga amal
qilishlari va qurilish-montaj ishlarining bajarilishi sifatini nazorat qiluvchi loyiha
tashkiloti tomonidan amalga oshiradi.
Davlat komissiyasi tomonidan binoni yakuniy qabul qilib olish inshootni
va uning barcha xonalarini faqat ko‘rib baholashni emas, balki ishlarni
25

bajarishning barcha zarur va rasmiylashtirilgan dalolatnomalarining mavjudligini
ham nazarda tutadi.
Xulosa
Qurilishda mehnat muhofazasi
Qurilishda mehnat muhofazasi o‘zaro bog‘liq bo‘lgan tadbirlar – tashkiliy,
texnik, sanitar-gigienik va qonunchilik tizimlaridan iborat bo‘lib, ularning
maqsadi barcha qurilish – montaj ishlarini bajarishda havfsiz mehnat sharoitlarini
ta’minlashdan iboratdir.
Tashkiliy-texnik tadbirlar – xavfsiz mehnat qilish metodlarini o‘rgatish,
xavfsiz mexanizmlarni, mehnat qilish vositalarini ishlab chiqish va ular asosida
xavfsiz qurilish jarayonlarni ishlab chiqish.
Sanitar-gigienik tadbirlar – qurilish maydonchasida me’yoriy mehnat va
dam olish sharoitlarini yaratishga yo‘naltirilgan.
Qonunchilik tadbirlari – ishlash va dam olish vaqti rejimini, ayollar hamda
o‘smirlarning mehnat sharoitlarini tartibga solish, ishchilarni ishga qabul qilish,
boshqasiga o‘tkazish va ishdan ozod etish qoidalarini, ishchilarning o‘zaro
munosabatlari hamda ishchilar va ma’muriyat o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga
soladi.
Ishlarni bajarishga boshlang‘ich kirish instruktaji (ko‘rsatma, yo‘riq)dan
va ish o‘rnida instruktaj (ko‘rsatma, yo‘riq)dan o‘tgan shaxslarga ruxsat etiladi.
Takroriy instruktaj (ko‘rsatma, yo‘riq) yangi ishga o‘tganda yoki mehnat
sharoitlari o‘zgargan vaqtda amalga oshiriladi.
O‘ta xavfli va zararli ishlarni bajarish uchun (balandlikda montaj qilish,
hidli moddalar bilan ishlash) ishchilarga, tegishli o‘qitishdan va imtixon
topshirgandan so‘ng ishlashga ruxsat etiladi. Ishlarni boshqaruvchilarga eslatma
sifatida qurilish maydonida mehnatni muhofaza qilish bo‘yicha asosiy tadbirlar
ishlarni bajarish loyihasi (IBL)da va texnologik xaritalarda bayon qilinadi.
26

Adabiyotlar:
1. O’zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi Qonuni
Toshkent, 1993 y.
2. V.S.Alekseev, E.O.Murodova, I.S.Dav ы dova. Bezopasnost jiznedeyatelnosti
«Prospekt» Moskva-2006 g.
3. O. Q udratov, T. G’ aniev. Hayotiy faoliyat xavfsizligi. Toshkent. «Mehnat»-
2004.
4. H .E. G’ oipov. Mehnat muhofazasi. Toshkent. «Mehnat»-2000.
5. O’ .R.Boynazarov. Hayot faoliyat xavfsizligi. Ma’ruza matnlari to’plami.
Qarshi-2000.
27

Qurilish maydonini tanlashda xavfsizlikga qo'yiladigan talablar

Sotib olish