Дата регистрации 29 Март 2025
2 ПродажQuyi Zarafshon tabiiy geografik okrugi
![etadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 8-yanvardagi PF-60-son
“2022-2026 yillarga mo’ljallangan taraqqiyot strategiyasi to’g’risida”, 2019- yil
30- oktabrdagi PF-5863-son “2030-yilgacha bo’lgan davrda O’zbekiston
Respublikasining Atrof-muhitni muhofaza qilish konsepsiyasini tasdiqlash
to’g’risida”, 2019-yil 17-iyundagi PF-5742-son “Qishloq xo’jaligida yer va suv
resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmonlari,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 -yil 20-oktabrdagi 841-
son “2030-yilgacha bo‘lgan davrda Barqaror Rivojlanish sohasidagi milliy maqsad
va vazifalarni amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori, shuningdek,
mazkur faoliyatga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan
vazifalarni amalga oshirish hozirgi kunning dolzarb masalalaridan sanaladi.
Mamlakatimizda turizm sohasi bozor munosabatlarini shakllantirishda xizmat
ko’rsatish sohasidagi iqtisodiy munosabatlarni hal etishda, o’ziga xos o`rni bor.
Chunki bu soha bozor subyekti sifatida tez rivojlanish bosqichida, uning tarkibiy
qismi bo’lgan turizm sohasi ham o’z o’rniga ega bo’lib bormoqda.
Turizm nisbatan yangi soha bo’lishiga qaramasdan o’z mavqeini
mustahkamlab bormoqda. Bu kelajakda ham istiqboli porloq sohalardan biri bo’lib
qoladi. Zarafshon mintaqasida rekreatsion-turistik resurslardan foydalanish, sohani
zamon talablari darajasida rivojlantirish masalasi o’rganilmoqda. Shunday ekan,
Zarafshon mintaqasida turistik resurslardan foydalanish imkoniyatlarini ilmiy-
nazariy va amaliy jihatlarini tadqiq etishni talab qiladi. Resurslarning asosiy negizi
tabiiy resurslar hisoblanadi. Tabiiy sharoit va tabiiy boyliklar "inson-jamiyat"
tomonidan azal-azaldan foydalanib kelinayotgan bo‘lsa-da, resurslar fanning
o’rganish predmeti bo’lmagan. "Tabiiy resurslar" atamasi va uning ilmiy talqini
XX asrning ikkinchi yarmida paydo bo‘ldi [3]. Hozirgi davrda "resurs" tushunchasi
ko’p qirrali mazmunga ega. Uning ilmiy talqinlari ko‘p.
Talqinlar qanday bo‘lmasin, uning mag’zida antroposentrik mazmun yotadi,
ya’ni insonning hayoti va yashashi uchun zarur va foydali bo‘lgan tabiiy, moddiy,
nomoddiy va ma’naviy boyliklar tushuniladi. Landshaftlarni rekreatsiya va turizm
maqsadlarida tadqiq etishda olimlardan I.P.Gerasimov, V.I.Azar,
24](https://docx.uz/documents/e53f7cb4-ff96-401c-971e-45a6275ac200/page_24.png?v=1)
![V.S.Preobrajenskiy, I.V.Zorin, V.P.Burov, Yu.A.Vedenin, L.A.Bagirova,
B.B.Rodoman, K.N.Musin, P.G.Sarfis, D.V.Nikolayenko, respublikamiz
olimlaridan A.S.Soliyev, A.A.Rafiqov, Sh.Azimov, A.Qayumov, A.N.Nig’matov,
X.Vahobov, A.Yakubov, R.Usmonova, M.R.Usmonov, N.T.Shamuratova,
Z.Mahamatillayevlar tadqiqot ishlari olib borilgan.
Zarafshonning rekreatsiya–turistik resurslari A.A.Abdulqosimov,
A.Raxmatullayev, S.B.Abbasov, A.N.Hojimatov, O.Sh.Ro‘ziqulova, B.A.Meliyev,
B.B.Eshquvvatov, O’.B.Badalov, M.Usmonov va boshqa bir qator olimlarning
ilmiy izlanishlarida yoritilgan [1].
Zarafshon mintaqasi betakror tabiati hamda ko’hna va boy tarixi, islom
madaniyatining dastlabki tamallari qo’yilgan ko’hna shahar ekanligi bilan
qadimdan sayyohlarning diqqat markazida bo’lib kelgan. Mintaqada mavjud tabiiy
resurslar, boy tarixiy merosdan yanada samarali foydalanish maqsadida bugungi
kunda turli islohotlar amalga oshirilmoqda. Quyi Zarafshon havzasi qulay
geografik o’rinda joylashgan.
P.Baratovning ta’kidlashicha, Quyi Zarafshon okrugi Zarafshon daryo
vodiysining quyi qismini, Buxoro va Qorako’l vohalarini, Zarafshonning g’arbdan
va janubi-g’arbdan tutashib turgan qadimgi allyuvial-delta tekisliklarini,
Dengizko’l platosini,o’z ichiga oladi. Okrug sharqda O’rta Zarafshon okrugidan
kengligi 2-4 km keladigan Hazor yo’lagi orqali ajralib turadi. Quyi Zarafshon
okrugi paleozoy burmali negizning bukilgan qismida joylashib, uning ustini
mezozoy va kaynjzoy cho’kindi jinslari qoplab olgan.
Kaynozoy keng tarqalgan, ular ichida eng ko’p uchraydigan jinslar
to’rtlamchi davrning allyuvial-delta yotqiziqlari bo’lib, ular Zarafshon daryosi olib
kelgan shag’al, qum, qumoq va loyqalardan iborat. Okrug hududi asosan
tekisliklardan – Buxoro va Qorako’l deltalaridan iborat. Zarafshon daryosi O’rta
Zarafshon botig’idan chiqib Navoiy shahridan g’arbda va janubi-g’arbda Buxoro
deltasiga kirib boradi. Bu deltani shimoldan va g’arbdan Qizilqum, sharqidan
Qiziltepa, Azkamar, Quyumozor, Qaynog’och balandliklari, Qo’shtepa va
Qumsulton tepaliklari, janubi-sharqdan esa Qorako’l platosi o’rab turadi. Buxoro
25](https://docx.uz/documents/e53f7cb4-ff96-401c-971e-45a6275ac200/page_25.png?v=1)
![deltasi janubi-g’arbga tomon biroz nishab bo’lib, sug’orish shahobchalari uni
ayrim qismlarga bo’lib yuborgan. Unda Zarafshon daryosining 4 ta qayiri
joylashgan. Deltaning uzunligi 102 km, o’rtacha kengligi 50-55 km, eng keng yeri
70 km ga boradi. Mutlaq balandligi g`arbida 200 m ni, sharqida esa 250 m ni
tashkil etadi.
Zarafshon daryosi Chandir qishlog’idan janubi-g`arbda nisbiy balandligi 15
m gacha bo’lgan Qorako’l platosini kesib o’tib, tor (kengligi 0,5-1,0 km) Qorako’l
yo’lagini hosil qiladi. Bu yo’lak Buxoro deltasini Qorako’l deltasi bilan tutashtirib
turadi. Quyi Zarafshon okrugi o’ta arid iqlimiy sharoitga ega. Qishi juda qisqa va
beqaror, yoz esa seroftob, jaziramabo’ladi.
Yanvar oyining ko’p yillik o’rtacha havo harorati -2 0 C dan +10 C gacha,
mutlaq minimumi -260C ni tashkil etadi, qish 1-2 oy davom etadi. Iyul oyining
o’rtacha havo harorati 29,5-360 C atrofida, eng yuqori havo harorati 45-460C
gacha boradi. Yillik yog’in miqdori 95- 125 mm atrofida. Respublikaning tekislik
okruglari ichida Quyi Zarafshon termik resurslarga boyligi bilan ajralib turadi.
Termik resurs miqdori 4500-50000C ni tashkil etadi. Bu okrug hududini o’rta
pishar paxta yetishtiriladigan mintaqaga kiritish imkonini beradi.
Okrugning asosiy suv manbai – Zarafshon va Amudaryo. Zarafshon daryosi
suvi okrug hududida 50 dan ortiq magistral ariqlarga (Konimex, Shofrikon,
Vobkentdaryo, Romiton, Shahrud va boshqalar) bo’linib, sug`orishga sarflanadi.
Daryoning tabiiy o’zanidan faqat sizot suvlari oqadi. Qadimda Zarafshon daryosi
Amudaryoga 20 km yetmasdan qumliklarda shimilib ketar edi. Okrugga Zarafshon
juda oz suv olib keladi. Quyi Zarafshonga sug’orish maqsadlari uchun uzunligi 55
kmli Amu–Qorako’l va 268 km li Amu–Buxoro kanallari orqali Amudaryo suvi
keltirilgan. Amu–Qorako’l kanalining bosh qismida suv sarfi sekundiga 48 m3 ga,
Amu–Buxoro kanalida esa 235 m3 ga teng. Amu–Buxoro kanalidagi Olot,
Qorako’l
va Hamza nasos stanstiyalari Amudaryo suvini 66 m ga ko’tarib beradi. Bu
kanaldan chiqarilgan ariqlar Amudaryo suvini sug’orishga suv kerak bo’lmagan
qish oylarida Quyumozor va To’dako’l suv omborlariga olib boradi [2].
26](https://docx.uz/documents/e53f7cb4-ff96-401c-971e-45a6275ac200/page_26.png?v=1)
![Ular antropogen landshaftshunoslikning ham ijtimoiy-iqtisodiy
geografiyaning ham tadqiqot obyekti bo’lib xizmat qiladi” – deb
landshaftshunoslik va iqtisodiy-ijtimoiy geografiya aloqadorligi omilini ko‘rsatib
o’tishgan (29 b.). Bugun antropogen landshaftlarni prognozlash muammosi ham
landshaftshunoslik fani kun tartibidagi masalalardan biridir.
Bu to‘g‘rida A.Abdulqosimov “Antropogen landshaftni prognozlash
antropogen bosim ta’sirida geografik muhitning chuqur o’zgarib borishini o‘zida
obyektiv aks ettirishini oldindan asoslab beradigan ilmiy yo‘nalishdir. Prognozlash
nafaqat landshaftshunoslikning, balki barcha geografik fanlarning, jumladan
ijtimoiyiqtisodiy geografiyaning ham yetakchi dolzarb muammolaridan biri
hisoblanadi” – deb aytgan edi [5]. Haqiqatan ham cho’l resurslaridan nafaqat
sanoat yoki qishloq xo‘jaligida, balki rekreatsiya va salomatlikni tiklash kabi
nomoddiy sohalarda ham yanada kengroq foydalanish choralari ko’rilmoqda.
Cho’llarning iqlim sharoiti aholi salomatligini tiklashda muhim ahamiyatga ega.
Olti oyga yaqin davom etadigan quruq va jazirama issiq hamda havo namligining
15-20 foizdan oshmasligi buyrak kasalliklarini davolashda yaxshi natija beradi.
Shuningdek, tuzli balchiq, cho’l zonasidagi issiq qum, shifobaxsh loy, suvi
minerallashgan quduq va ko’llar atrofida ham salomatlikni tiklash muassasalarini
tashkil qilish imkoniyati bor. Mazkur maskanlarda brusellyoz, radikulit va asab
tizimi bilan bog’liq ba’zi kasalliklarni ham davolasa bo’ladi. Buxoro viloyatida
bunday tipdagi sanatoriylardan bir nechtasi faoliyat olib bormoqda. Masalan,
Buxoro shahri- Sitorai Moxi Xossa, issiq suv sanatoriylari, Olot tumanida sho’r
suv va issiq qum yordamida davolash yo’lga qo’yilgan. Kelgusida shu xildagi
davolash muassasalarini ko’paytirish choralarini ko’rish orqali, hududlarning
rivojlanishi mintaqa va viloyatlar rivojlanishiga olib keladi.
Qolaversa, cho’l mintaqasida yashovchi aholi tabiiy sharoitga moslashgan
bo’lib, imkoniyatlardan foydalanishda boy tajribaga ega. Okrugda kelgusida
iqlimning qurg’oqlashuvi, landshaftlarga ta’sir etuvchi antropogen yukni ortib
borishi davom etadi, natijada landshaftlarning cho’llanishi, biomahsuldorligi va
28](https://docx.uz/documents/e53f7cb4-ff96-401c-971e-45a6275ac200/page_28.png?v=1)
![genofondining kamayib borishi kuzatiladi. Bundan tashqari suvli landshaftlarning,
ayniqsa tashlama ko’llarning kimyoviy va bakteriologik ifloslanishi ortib boradi.
Bu esa o’z navbatida gidro va fitomelioratsiya ishlarini uzluksiz davom
ettirishni, maxsus qo’riqlanadigan maskanlar maydonini kamida 10% ga (hozir
1,8%) yetkazishni, xalq tajribasidan oqilona foydalanishni, aholining ekologik
savodxonligini yuksaltirib borishni taqozo qiladi. Ma’lumki, har bir hududning
tabiiy resurslaridan foydalanishda, joyning geografik o’rni, relyefi, iqlimiy sharoiti,
suvlari, tuproq hamda o’simlik dunyosiga alohida e’tibor qaratiladi. Landshaft
haqidagi ta’limot landshaftlarning tabiiy resurslaridan samarali foydalanish uchun
metodologik asos bo’la oladi [4].
Bu esa o’z navbatida shakllanayotgan "landshaftlar resursshunosligi" ilmiy
yo’nalishni rivojlantirish zarurligini taqozo qiladi.
2.2. ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH BO'YICHA CHORA-
TADBIRLAR
Quyi Zarafshon okrugida atrof-muhitni tozalash muhim ekologik, ijtimoiy
va iqtisodiy masala. Ushbu korxonaning tabiiy resurslari, qishloq xo'jaligi va
sanoatning ishlab chiqarish bilan bog'liq holda, iqtisodiy muammolar avj olmoqda.
bu chora hal uchun bir qator samarali- ishlab chiqarish ishlab chiqarish zarur.
Quyi Zarafshon rugidagi atrof-muhitni tozalash bo'yicha chora-tadbirlardan
iborat bo'lishi mumkin:
29](https://docx.uz/documents/e53f7cb4-ff96-401c-971e-45a6275ac200/page_29.png?v=1)
Quyi Zarafshon tabiiy geografik okrugi