Quyosh issiqxonalarda issiqlik akkumulyatorlardan samarali foydalanish - Energetika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	457.1KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	11 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Energetika

Quyosh issiqxonalarda issiqlik akkumulyatorlardan samarali foydalanish

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
________________________________ FAKULTETI
___________________________________ FANIDAN
MAVZU: QUYOSH ISSIQ XONALARDA ISSIQLIK
AKKUMULYATORLARDAN SAMARALI FOYDALANISH
KURS LOYIHASI

Guruh:____________________________
Bajardi:___________________________
Qabul qildi:________________________

Quyosh issiq xonalarda issiqlik
akkumulyatorlardan samarali foydalanish

Kirish ........................................................................................................................ 3
I.BOB. Quyosh issiqxonalari. Asosiy konstruktiv yechimlar va ilmiy .................... 5
tadqiqotlar holati ....................................................................................................... 5
1.1. Gelioteplitsalarning konstruktiv yechimlari va asosiy xususiyatlari bo'yicha
tahlil qilish ................................................................................................................ 5
1.2. Optik va issiqlik texnikasi. Yarim silindrsimon plyonkali shaffof quyosh
issiqlik to’siqlarining xususiyatlari ......................................................................... 12
1.3. Quyosh nurlanishining plyonka shaffof to'siqli gelioteplitsalar orqali kirishi . 13
II.BOB.HISOB QISMI ........................................................................................... 24
2.1. ISITISH YUKLAMASI. .................................................................................. 24
Xulosa ..................................................................................................................... 32
Foydalanilgan adabiyotlar ...................................................................................... 34
2

Kirish
Butun dunyoda energetika amaliyotida noananaviy va qayta tiklanuvchan
energiya manbalaridan foydalanish ko’lamini kengaytirish, uglivodorodli yoqilg’i
energiya resurslarini to’plash va atrof muxit ekologik muvozanatini saqlashga
qaratilgan kelib tadqiqotlar muxim axamiyat kasb etadi. SHu jihatdan rivojlaangan
mamlakatlarda uzoq muddatli dasturlarda qayta tiklanuvchan energiya manbalaridan
foydalanish kamida 20% ga yetkazish vazifasi belgilangan. Bunda asosan quyosh
energiyasidanissiqlik va elektr energiyasi ta’minotida foydalanishga qaratilgan.
Dunyo energiya istemolining uchdan bir qismi qishloq xo’jaligi extiyoji uchun
ishlatiladi. Jumladan ximoyalangan tuproq inshoatlarida istemol qilinadigan issiqlik
energiyasining 20% sarf qilinadi.
Jaxonda qishloq xo’jaligi maxulotlari yetishtirish soxasida yetakchi
xisoblangan Gollandiya va Germaniya davlatlari xam soxa extiyoji uchun istemol
qilinadigan umumiy energiyaning 20-25% issiqxonalar xissasiga to’g’ri keladi.
Xozirgi vaqtda issiqxonalarda yetishtirilayotgan sabzavot maxsulotlarini tannarxi
tarkibida solishtirma energiya xarajatlari 60-70% tashkil etadi.
Respublikamizda qishloq xo’jaligi maxsulotlarini yetishtirishga mo’lljallangan
issiqxona xo’jaliklarida 1kg sabzavotni yetishtirish uchun kamida 6-10kg yoqilg’i
sarf qilinadi.
Shuning uchun Respublikamizda issiqxona komplekslarida energiya
samaradorligini oshirish, energiya sig’imini kamaytirish va energiya tashuvchi
texnalogiyalarni joriy etish bo’yicha keng qamrovli chora tadbirlar amalga
oshirilmoqda.
Yuqorida ko’rsatilgan ustivor vazifalarni amalga oshirish uchun Xukumatimiz
tomonidan bir qator qarorlar qabul qilingan. Shulardan, “2017-2021 yillarda
O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo’nalishi bo’yicha
xarakatlar strategiyasi” da qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishning
rivojlantirish, ishlab choqarish va texnalogiya jarayonlarida energiya sarfini
kamaytirish va samarali energiya tejash tizimlarini joriyb etish bo’yicha ustivor
3

vazifalar belgilab berilgan. Issiqxonalarning isitish tizimlarida qayta tiklanuvchi
energiya manbalari, xususan quyosh energiyasidan samarali foydalangan xolda
zamonaviy energiya samarador va resurs tejamkor texnalogiyalar asosidagi
issiqxonalar komplekslarini yaratish dolrzab ilmiy texnik vazifa xisoblanadi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 26-martdagi PQ-3012-son
“2017-2021 yillarda qayta tiklanuvchi energiyani yanada rivojlantirish ,iqtisodiyot
tarmoqlari va ijtimoiy soxada energiya samaradorligini oshirish chora –tadbirlafri
dasturi to’g’risidagi, 2017 yil 8-noyabrdagi PQ-3379-son “Energiya resurslaridan
oqilona foydalanishni taminlash chora –tadbirlari to’g’risidagi” 2018-yil
20noyabrdagi PQ- 4020-son “Issiqxona komplekslarini rivojlantirish uchun
qo’shimcha shart sharoitlar yaratish chora tadbirlari to’g’risida” dagi Qarorlarida
belgilangan qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanishning rivojlantirish
va amaliyotga joriy etish kabi vazifalar ijrosini amalga oshirishda mzkur ish dolzarb
xisoblanadi.
4

I.BOB. Quyosh issiqxonalari. Asosiy konstruktiv yechimlar va ilmiy
tadqiqotlar holati
Fotosintez va to'liq yoki qisman isitish uchun quyosh energiyasidan
foydalanishg aasoslangan gelioteplitsalarning keng tarqalgan himoyalangan yer usti
inshootlaridan biridir. Quyosh batareyalarida quyoshni isitish mexanizmi jud aoddiy:
binoga shaffof to'siqlar orqali kirgan quyosh nurlari tuproq, o'simliklar va tarkibiy
elementlar tomonidan so'riladi.
Quyosh nurlari singishi bilan issiqxona ichidagi harorat ko'tariladi. Tuzilish
elementlarida (asosan tuproqda) issiqlik to'planishi mavjud, bu esa kechqurun va
tungi vaqtlarda issiqlik yo'qotilishini qoplash uchun sarflanadi. Shunday qilib,
gelioteplitsalarning harorat rejimi issiqxonaga kiradigan quyosh nurlari miqdoriga va
atrof-muhit haroratiga, bu esa o'z navbatida hududning iqlimiga, shuningdek
issiqxonalarning dizayn yechimlariga bog'liq.

1.1. Gelioteplitsalarning konstruktiv yechimlari va asosiy
xususiyatlari bo'yicha tahlil qilish
Shisha va plyonkali shaffof panjarali gelioteplitsalarning barcha mavjud
dizaynlari ularni maqsad va ishlab chiqarish texnologiyasiga muvofiq shartli
ravishda ikki turga bo'lish mumkin: qish va bahor (1.1-rasm).
Qishki quyosh isitgichlari asosan shisha fextavonie, vaqti-vaqti bilan (janubiy
mintaqalarda) plyonka bilan va majburiy ravishda qo'shimcha (an'anaviy) isitish
tizimi bilan quriladi.

5

Rasm 1.1. Gelioteplitsalarni asosiy xususiyatlariga ko'ra tasniflash.
Bahor issiqxonalarida, odatda, shaffof to'siqlar sifatida turli xil polimer
plyonkalar ishlatiladi. Bahorgi gelioteplitsalar qoida tariqasida, qo'shimcha isitish
tizimisiz quriladi va bahor va kuz oylarida sovuqqa chidamli ekinlar, sabzavotlar va
ko'chatlar yetishtirish uchun ishlatiladi. Qo'shimcha isitish tizimining yetishmasligi
tufayli, kunlik ortiqcha quyosh energiyasini to'plash va an'anaviy bo'lmagan isitish
tizimlaridan foydalanish bahorgi issiqxonalarda muhim ahamiyatga ega.
O'rta Osiyo respublikalarining iqlim sharoitida qishki quyosh batareyalarida
issiqlik to'planishi bino ichidagi havo haroratining kunlik o'zgarishini yumshatish va
qazib olinadigan yoqilg'ini tejash uchun muhim omil hisoblanadi.
Keling, tajribaviy qurilishda qo'llaniladigan gelioteplitsalarning ba'zi konstruktiv
yechimlarini ko'rib chiqaylik. Quyosh issiqlik moslamalarini o'rab turgan
elementlarning konstruktiv yechimlari va issiqlik texnik xususiyatlari to'g'ridanto'g'ri
6
Gelioissiqxon
a
Nonlanishi
Qishki Kuzgi - Bahorgi
Shaffof to’siqlar turi
Bir va ikki qavatli ,
oynali+polimer plyonkali Bir va ikki qavatli ,
polimer plyonkali

Ananaviy yoqilg’i Tavsiya etilmaydi.Elektr
yordamida isitish Qo’shimcha isit ish tizimi
Tuproqning tabiiy tuzulmasi
Qo’shimcha qisqa muddatli
batareykalar Issiqlikni jamlash
Geliotiplitsa ichiga biriktirilgan
akumilyatorlar Tuproq ostida joylashgan
inshoatlar
Issiqlik yig’uvchi
materiallar
Xom g’isht Nam tuproq Idishdagi s uv Galechnik Sirkulyatsiya yaqinidagi
tuproq qatlami

ular qurilgan hududning iqlim sharoiti bilan bog'laydi. Shu sababli, asosan
Markaziy Osiyo respublikalarining iqlim sharoitida ishlab chiqilgan va yaratilgan
quyosh issiqlik moslamalarini tarkibiy yechimlari va issiqlik muhandislik hisoblash
usullarini tahlil qilish bilan cheklangan.
Markaziy Osiyo mintaqasida issiqlik holatini yaxshilash uchun quyosh
energiyasidan foydalanish sohasidagi ishlar birinchi marotaba Samarqandda
O'zbekiston gidrometeorologiya ilmiy-tadqiqot instituti tizimida amalga oshirildi
[1].
1931-1932 yillarda. ushbu institut xodimlari tomonidan 10,75 gektarga 3,2 =
34,4 m 2
, chuqurligi 1 m (yer sathiga nisbatan) va shimoldan janubga 10 0
g'arbga
burilgan bahorgi yarim chuqurchali issiqxona qurildi. Issiqxonaning shaffof
panjarasining
(bir qavatli deraza oynasidan) ufqqa burilish burchagi 40°dir. Issiqlik akkumulyatori
sifatida chuqurligi 6 m bo'lgan izolyatsiya qilingan quduqlardan foydalanilgan.
Issiqxona ichidagi havo haroratining keskin tebranishi asosida quduqlarga
nisbatan yuqori haroratli bug'lar paydo bo'ldi. Izolyatsiya quduqlari issiqxonaning
umumiy maydoniga nisbati 0,33 ni tashkil qiladi. Bizning fikrimizcha, ko'rib
chiqilayotgan issiqxonani loyihalashda quyosh energiyasidan samarali foydalanish
uchun maqbul sharoitlarning yo'qligi (ayniqsa, shaffof panjara yo'nalishini kardinal
nuqtalarga qarab tanlashda) isitish davrida issiqlik energiyasidan samarasiz
foydalanilmoqda. Shunday qilib ushbu issiqxonada quyosh nurlanishi 194 kJ / m 2
englikdagi issiqxonadan kamroq.
Uchta blokli, maydoni 240 m 2
bo'lgan o'sha institutning ikkinchi eksperimental
issiqxonasi ham meridional yo'nalishga ega bo'lib, qiyalik burchagi
15°gorizontalgacha bo'lgan. Issiqxonaning g'arbiy va sharq tomonga qaragan shaffof
devorlari (oddiy deraza oynasidan) ufqqa nisbatan 60°burchakka ega edi. Izolyatsiya
quduqlari maydonining oldingi issiqxonadagi kabi issiqxonaning umumiy
maydoniga nisbati 0,33 ni tashkil qiladi.
7

1.2. Gelioteplitsalarni issiqlik balansini hisoblash bo'yicha ilmiy tadqiqotlar
holati
Keng ko'lamli amalga oshirish uchun eng samarali, texnologik va konstruktiv
echimlarni tanlash uchun har xil turdagi quyosh issiqxonalarini yaratish va
eksperimental tadqiqotlar bilan bir qatorda, ularning issiqlik sharoitlarini nazariy va
nazariy o'rganish ham katta ahamiyatga ega.
Nazariy tadqiqotlar orasida, 1930-1940 yillarda, ya'ni. Umuman olganda,
O'zbekistonda quyosh texnologiyalari va issiqxonalarda quyosh energiyasidan
foydalanish sohasida rivojlanishning boshlanishida faqat ishlarni [27–29] ta'kidlash
mumkin.
N.E. Birinchi martasovutish suvi harorati doimiy bo'lganda va isitish havo
isitgichlari tomonidan amalga oshiriladigan bo'lsa, batareya-generatorlarda (shu
jumladan, havo o'tishi uchun uzunlamasına kanallarga ega beton bloklarda) quyosh
energiyasini to'plash masalasini nazariy jihatdan ko'rib chiqadi. Issiqlik saqlanishi
isitiladigan havo oqimi batareya kanallari bo'ylab o'tganda sodir bo'ladi. Shuni
ta'kidlash kerakki, tadqiqotlarda [27] batareyaning yuzasida harorat o'zgarishi
qonuni ma'lum va sof harmonik xususiyatga ega. Quyosh energiyasini to'plash
muammosiga, ayniqsa amaliyotda kuzatilgan statsionar bo'lmagan jarayonlar
sharoitida bunday yondashuv asosli deb hisoblanishi mumkin va bu katta qiziqish
uyg'otadi. Biroq, muallif o'z tadqiqotlari bo'yicha biron bir amaliy xulosa
chiqarmadi.
Issiqlik inshootlari nazariyasi asoslarini rivojlantirishga bag'ishlangan V.V.
Adoratskiyning ilmiy qiymati [28].Issiqxonalarning bir nechta turlarini ko'rib chiqib,
u issiqlik yo'qotilishi va o'ziga xos kapital xarajatlarining isitiladigan
issiqxonalarning chiziqli o'lchamlariga bog'liqligini izchil o'rganmoqda va shu
asosda ekin maydoni maksimal darajada bo'lgan issiqxonalarning optimal chiziqli
o'lchamlarini aniqladi.Uning loyihasiga ko'ra, Adoratskiy deb nomlangan
issiqxonalar qurildi, bu zamonaviy angar issiqxonalarini qurish uchun asos bo'lib
xizmat qildi .Shu bilan birga, quyosh termal xujayralarining asosiy energiya manbai
ularning shaffof to'siqlar orqali uzatiladigan quyosh nurlanishi ekanligini hisobga
8

olsak, nafaqat [29] natijalarini cheklangan ekstrapolyatsiya qilish, balki uni quyosh
issiqlik batareyalarida tadqiq qilish usuli ham ravshan.
T.A. Sodiqov [35] gelioteplikaning tuproqida to'plangan quyosh nurlanish
energiyasini tabiiy ravishda aniqlash uchun [39] taxminiy formuladan foydalangan
Q
ак  с V
прог t
h , (1.1)
c - tuproqning issiqlik sig'imi;
- tuproqning zichligi; V
прог - bu iliq tuproq
qatlamining hajmi;
t
h - qizdirilgan qatlamning o'rtacha haroratini oshirish.
O'znavbatida,
Vпрог
 Fhзам , (1.2)
F
issiqxonaning tuproq maydoni qayerda; h
зам issiqxona tuprog'iga harorat
to'lqinining sezilarli darajada kirib borishi.
Quyosh issiqlik batareyalari akkumulyatorlari o'ziga xos regenerative qurilmalar
deb
t
h faraz qilgan holda, T. A. Sodiqov aniqlash uchun [40] formulasidan
foydalangan.
t h
 13 t 1 2 t 2  2 ( t 1 t 2 )  , (1.3) taqdim etiladi
t 2
0,1  1 , (1.4)
t
1
t
1 -sirt haroratining o'zgarishi qayerda; h
зам .chuqurligida t
2 -haroratning
o'zgarishi.(1.1) - (1.4) dan ko'rinib turibdiki, T.A. Sodiqova aniqlik
t
h va h
зам .ning
aniqligiga bog'liq.Afsuski, uning dizayn tadqiqotlari o'simlikning strukturaning
tuproqida to'plangan issiqlik miqdoriga ta'sirini hisobga olmadi.
Geliotepletsa tuprog'ida to'plangan quyosh nurlanish energiyasini tabiiy ravishda
aniqlash uchun ko'rib chiqilayotgan muammoni hal qilish uchun aniqroq hisoblash
ishlari olib borildi [41].
Yarim davr tebranish davrida harorat to'lqinining qurilish massasiga ( h
зам ) kirib
borishi chuqurligini aniqlash uchun formulalardan foydalanish [42].
9

z c
t 1
h
зам  ln , (1.5)
 t
2
qizdirilgan qatlamning o'rtacha haroratining o'sishi .
t
(1.6)
–Predvoditeleva mezoni), ushbu mualliflar bunga erishdilar
t
h  (1.7)
Bu yerda n
 t 1
, (1.8) t
2

c -kunlik aylanma chastota; a - tuproqning termal diffuzivligi; z
c =24 s– tuproqdagi
harorat to'lqinining tebranish davri.
(1.8) ga binoan, formulalar (1.3) formada qayta yozilishi mumkin
t 1
(1  n  4 n )
t
h  . (1.9)
6 n
grafik (1.7) va (1.9) yechimlarnitaqqoslab, [43] mualliflar (1.7)
formulasinningharqandayo'zgarishini Q
а nianiqlashdaaniqroqnatijalarberadideganxulo
sagakelishdi. (1.7) ning ishonchliligi (1.5) ni hisobga olgan holda (1.1) formulaga
almashtirishda biz taniqli formulani olamiz [44]. Q
ак 2
yarim chegaralangan massivda yarim davr davomida to'plangan issiqlikning
to'lqin haroratidagi tebranish miqdorini aniqlash.
T. A. ning tadqiqotlaridan farqli o'laroq. Sodiqova [33] da nafaqat
gelioteplitlarda o'simlik qoplamining mavjudligi yoki yo'qligi, balki uning kardinal
nuqtalarga yo'naltirilganligi ham o'rganilgan.(1.10) dan ko'rinib turibdiki, quyosh
geliotoplarining tuproqlarida to'plangan energiya va boshqa barcha narsalar teng
10
Pdt h 1

(
аh
Pd зам
4 2


)ln( 2
1
n t


miqdordagi quyosh geliotitlari tuproqlarining yarim cheklangan massasi yuzasidagi
haroratning o'zgarishi amplitudasiga bog'liq. Bu qiymat, o'z navbatida,
o'simliklarning barglari yoki tuproq yuzasida so'rilgan quyosh nurlanishiga,
atrofmuhit harorati vaissiqxonani o'rab turgan elementlarning issiqlik muhandislik
sifatiga bog'liq. Issiqlik sharoitlari yoki gelioteplitlarning mikroiqlimini
shakllantirishda ushbu omillarning asosiysi, bu strukturaning aniqlanishiga
asoslanib, strukturaga quyosh nurlarining jami kelishi va kunlik tsikl davomida
uning turg'un emasligidir.
Aniqlash uchun Yu.N. Yoqubov
t
1 energiyani taqsimlash tenglamasini yechishga
asoslangan
 2

 а x
2 , (1.11)
 
chegara sharoitida yarim chegaralangan massiv (gelioteplik tuproq) uchun
А
s I ( t
F t
C )  
X 0 , (1.12)
x
Bu yerda А
s - massiv yuzasiga quyosh nurlarini singdirish koeffitsienti qanday;

massivining yuzasi bilan issiqxona ichidagi havo o'rtasidagi issiqlik o'tkazuvchanlik
koeffitsienti; t
F va t
C massiv va atrof-muhitning sirt harorati;

 tx tx ,
tuproq harorati har qanday nuqtasida davr uchun o'rtacha qiymatidan x ga
og'ishi, eritma taklif qilinadi [24].
( x , ) 
F max e Ax
cos( 
c 
Ax ) . (1.13) Tenglamadan aniqlash (1.13) 
va chegara holatida
olingan natijani o'rnini
x
bosuvchi (1.12), Yu.N. Yoqubov bu iborani (Yu.N. Yakubov notasida
t
1 taklif qildi 
F
): A s
I 
c
, (1.14)

F 
11

 A 
Bu yerda A
 c
, 
c  2 
, T
c  24
ч , и 
с  t
c t
c , .
2 a T
c
Shuni ta'kidlash kerakki, yechim (1.13), Yu.N. Yoqubov [45] dan, garchi u
ekvivalentni (1.11) qoniqtirsa-da, lekin chegara holatini qondirmaydi (1.12).
Shuningdek, hisob-kitoblarda Yu.N. Yoqubov [24] va [28] dagi takliflar,
gelioteplitlar ichida o'simlik qoplami yoki yo'qligi kabi
t
1 muhim omilni hisobga
olmagan.
1.2. Optik va issiqlik texnikasi. Yarim silindrsimon plyonkali shaffof
quyosh issiqlik to’siqlarining xususiyatlari
So'nggi 15-20 yil ichida issiqxonalarda shisha bilan bir qatorda, plyonka shaffof
to'siqlar keng qo'llanilmoqda. Issiqxonalarni polimer materiallaridan qurishda
kapital xarajatlar shunga o'xshash shisha issiqxonalarni qurish bilan solishtirganda
ikki yoki uch baravar kamaytiriladi [1, 2]. Bundan tashqari, polimer materiallar
metallni sezilarli darajada tejashga imkon beradi va turli shakllardagi engil
konstruktsiyalarni qurishga imkon beradi. O'rnatishning qulayligi uchun plyonka
shaffof qoplamali issiqxonalar ramkasi odatda yarim silindr shaklida amalga
oshiriladi.
Issiqxonalarda quyosh isitish tizimlarining ishlash printsipidan kelib chiqadigan
havo muhiti va gelioteplitlar tuproqlari harorati asosan ikkita omil bilan belgilanadi:
shaffof panjara orqali quyosh nurlanishining umumiy oqimi va issiqlik yo'qotilishi.
Issiqxonalarga jami quyosh nurlanishining kirib kelishi, o'z navbatida, ularning
shaffof panjaralarining optik xususiyatlariga va ularning bazasi tekisligiga quyosh
nurlanishining umumiy oqimining intensivligiga bog'liq (masalan, agar quyosh
issiqxonasi Erning gorizontal qismida joylashgan bo'lsa), hech qanday shaffof
panjara bilan himoyalanmagan. To'siqning yo'nalishini quyosh energiyasidan
foydalanish samaradorligiga ta'sirini hisobga olishga imkon beradigan shaffof
12

geliotop to'siqlarining eng muhim optik xususiyati ko'rib chiqilayotgan shaffof
to'siqlar orqali jami quyosh nurlanishining paydo bo'lish koeffitsientidir.
Issiqxonalarning shaffof to'siqlar orqali issiqlik yo'qotilishi atrof-muhit
haroratiga va ko'rib chiqilayotgan to'siqlarning issiqlik yo'qotish koeffitsientiga
bog'liq. Ikkinchisi shamol yo'nalishi va tezlikning issiqxonalarning issiqlik yo'qotish
qiymatiga ta'sirini hisobga oladi va shaffof to'siqlar uchun asosiy termotexnik
xususiyatdir.
Shunday qilib, shaffof geliotop to'siqlarining asosiy optik va termotexnik
xususiyatlari mos ravishda quyosh nurlanishining umumiy koeffitsienti va issiqlik
yo'qotishidir.
1.3. Quyosh nurlanishining plyonka shaffof to'siqli gelioteplitsalar
orqali kirishi
Yarim silindrsimon shaklga ega shaffof plyonka to'siqlari bilan issiqxonalarda
quyosh energiyasidan foydalanish samaradorligini oshirish usullaridan biri bu
shaffof to'siqlarini kardinal nuqtalarga yo'naltirishdir. Ushbu muammoni to'g'ri hal
qilish nafaqat yoqilg'i va energiya manbalarini tejashga yordam beradi, balki
issiqxonalarda samaradorlikni sezilarli darajada oshiradi [3].
Yarim silindrsimon issiqxonalarning shaffof korpuslari orqali jami quyosh
nurlanishining paydo bo'lishining o'rtacha hisoblangan koeffitsienti quyosh nurlari
oqimlarining umumiy issiqxonalar ichidagi ( Q
прош 
) va ochiq havoda ( Q
пад 
), ya'ni.
 Qïðîø  Qïðîøïð Qïðîøp
âõ  Q   Q
ïàäïð Q
ïàä p . (2.1)
ïàä
Issiqxonalarning shaffof to'siqlari orqali uzatiladigan to'g'ridan-to'g'ri ( Q
прош пр
)
va tarqoq ( Q
прош р
) quyosh nurlari oqimlarining qiymatlari (2.1) quyidagi ifodalardan
aniqlanadi.
Q прошпр вхпр Q падпр , (2.2)
Q прошр вхр Q падр . (2.3)
13

(2.2) va (2.3) dagi ochiq havoda (ya'ni issiqxonalar tashqarisida)
to'g'ridanto'g'ri ( Q
пад пр
) va sochilgan ( Q
пад р
) quyosh nurlari issiqxonalarining tayanch
tekisligidagi oqimlar hodisalari qiymatlari aniqlanadi.
Q падпр q падпр F осн , (2.4)
Q падр q падр F осн , (2.5) buyerda q
пад пр
va q
пад р
- mos ravishda, issiqxonalar
poydevoridagi to'g'ridan-to'g'ri va tarqalgan quyosh nurlarining sirt oqimi zichligi;
F
oc н - issiqxonalar poydevorining maydoni.
Issiq to'siqlar orqali shaffof issiqxona to'siqlari orqali to'g'ridan-to'g'ri ( 
вх пр
) va
sochilgan ( 
вх р
) quyosh nurlanishining paydo bo'lish koeffitsientlarining qiymatlari
aniqlanadi.
вхпр н n пр п плпр , (2.6)
вхр н n р п плр , (2.7) buyerda 
нп пр
va 
нп р
– mos ravishda, to'g'ridan-to'g'ri va tarqoq
quyosh nurlari uchun issiqxona ramkasining noaniq elementlarining yorug'lik
uzatish koeffitsientlari; 
п – shaffof qoplamaning yuzasida chang va axloqsizlikning
o'tkazuvchanligi;

пл пр
va 
пл р
– shunga muvofiq, to'g'ridan-to'g'ri va diffuz quyosh nurlari uchun plyonka
shaffof qoplamasining o'tkazuvchanligi.
Agar issiqxonaning ramkasining noaniq elementlari yumaloq quvurlardan
yasalgan bo'lsa, unda

пп пр

nn р

пп . (2.8)
(2.6) va (2.7) mos ravishda (2.2) va (2.3) ga almashtirilib, keyin (2.1) da
olinib, (2.4) va (2.5) Q
пад пр
va Q
пад р
tenglik 
нп пр
va 
нп р
(2.8) qiymatlarni hisobga olgan
holda, biz kunliklikni aniqlash uchun iboralarni olamiz. plyonka shaffof issiqxona
to'siqlari orqali umumiy quyosh nurlanishining paydo bo'lishining o'rtacha
hisoblangan koeffitsientining rivojlanishi

нп
п
( пл
пр q пад
пр пл
р q пад
р )

вх  q пр q падр . (2.9)
пад
14

quyidagicha 
нп va 
п , q
пад пр
va q
пад р
(2.9) dan,
agarma'lumotvata'rifhaqidama'lumotbo'lsa 
вх 
har qanday shakldagi gelioteplitlarni,
shu jumladan yarim silindrsimon plyonka shaffof to'siqlar orqali, 
пл пр
va 
пл р
qiymatlarni aniqlash uchun kamayadi.
Yassi shaklga ega bo'lgan 
пл пр
plyonkali shaffof to'siqlar uchun barcha boshqa
shartlar teng (sinish ko'rsatkichlari - n va pasayish - to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlari
to'siqlaridan o'tish) ularning to'g'ridan-
 to'g'ri quyosh nurlarining tarqalish burchagi
funktsiyasi bo'lib, ularning nurini qabul qiluvchi yuzada bo'ladi (i). . O'z navbatida, i
va shunga mos ravishda 
пл пр
tekis shaffof to'siqlar uchun yil vaqtiga
(
), kunga ( ), ko'rib chiqilayotgan quyosh batareyasi qurilgan va ishlaydigan
hududning (
), geografik kengligiga, ufqtekisligiga (
)
nisbatantekistekisliginingjoylashishivauningkardinalnuqtalarga (
) yo'nalishi,
shuningdekularninggelioteplice ( m ) poydevoriganisbatanegilishburchagi
Yassishaffofto'siqlarningnurliyuzasiningizotropiyasitufayli,
iqiymatlariva 
пл пр
ularyuzalaridaginuqtakoordinatalarigabog'liqemasvaformulalarbilan
aniqlanadi.
cos i ( m )  M cos m  N sin m , (2.10)
d
пл пр
 (1 плпр )2 е cos r
2 , (2.11)
d

 пр  
1 

пл е cos r 
 

 buyerda
M
 cos  ( A cos   B sin )sin
, (2.12)
N
 B cos   A sin , (2.13)
C
 cos cos cos z sin sin
, (2.14)
A
 cos sin cos z- sin cos
, (2.15) B cos sin z ,
(2.16) z ( 
o 
) (2.17)
15

– Quyoshning soatlik burchagi ( 
c 15 град / ч – yerning o'z o'qi atrofida
aylanishining burchak tezligi; 
o - ma'lum bir maydon uchun peshin soati; –– kunning
joriy vaqtining momenti);
пр sin 2
( r i ) tg 2
( r i ) 

пл  0.5 sin 2( r
i )  tg 2( r
i ) 
 (2.18)

– to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlari bilan qoplangan shaffof to'siqlar filmi
materialining aks etishi; r

arcsin 
 sin i 
 (2.19)
 n 
1 N
i
ap  N j 1 i
j , (2.21)
пр 1 N пр

пл , ар  N j 1 
пл j , (2.22)
Bu yerda N va j, mos ravishda, semisilindrik shaffof panjara yon tomondagi shartli
elementar chiziqlar soni va seriya raqami. Har bir j-satr uchun i
j va 
пл пр
j (2.21) va
(2.22) qiymatlar, juda kichik kenglikdagi yassi shaffof element uchun mos ravishda
(2.10) va (2.11) formulalar bo'yicha aniqlanadi. (2.21) va (2.22) formulalar bo'yicha
hisob-kitoblarning aniqligi kenglikka bog'liq, ya'ni. ko'rib chiqilayotgan panjara yon
yuzasida shartli elementar chiziqlar soni. Amaliy tatbiq etish tajribasi shuni
ko'rsatadiki, yarim silindrsimon shakldagi shaffof to'siqlar 
пл , ap uchun hisoblash
usullari ancha mehnat talab qiladi va katta hajmdagi hisob-kitoblarni talab qiladi.
Hisoblash tartibini soddalashtirish va yarim silindrsimon plyonkali shaffof
quyosh to'siqlarini aniqlash orqali hisoblash hajmini kamaytirish 
пл пр
uchun biz o'rta
integral usulni taklif qildik, uning mohiyati quyidagicha.
Turli xil joylashtirilgan (ufq tekisligiga nisbatan) va kardinal yo'nalishlar bo'ylab
yarim silindrsimon plyonkali shaffof to'siqlar bilan (2.10) yo'naltirilgan
gelioteplitlarning lateral yuzasiga to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlari tushish burchagi
mahalliy kosinosining ifodalarini birlashtirib, yarim ssilindrsimon to'siqning yon
yuzasining o'rtacha integral qismlari aslida to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlari bilan
16

nurlantiriladi. tushish burchagining qiymati ( i ) va unga asoslanib, uzatilgan
nurlanishning sinish burchagi, ya'ni.
cos( m ) dm i
 arccos m
, (2.23)
dm
m
sin i 
r  0.85arcsin 
 n 
 , (2.24) bu yerda 0.85 – fitna koeffitsienti.
Shu tarzda i va r , olingan qiymatlarni ishlatish, tomonidan
пр sin 2
( r i ) tg 2
( r i ) 

пл  0.5
 2 
2  (2.25)
sin ( r i ) tg ( r i )

o'rtacha integral qiymat to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlari bilan nurlantirilgan yarim
silindrsimon to'siqlarning yon yuzasi qiymatidan aniqlanadi
пл пр
.

пл пр
va r ning (2.11) qiymatlari o'rniga ularning o'rtacha integral qiymatlari (ya'ni,
 пр
пл va r ) yordamida foydalanish
d
прпл  (1 плпр )2 е cos r
2 (2.26)
 пр  
d 
1 
пл е cos r 
 
 

пл пр
o'rtacha integral qiymati to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlari bilan nurlantirilgan
shaffof plyonka panjaralarining lateral yuzasining yarim silindrsimon shaklidagi
qiymati bilan belgilanadi.
Hisob-kitoblar natijalariga ko'ra, aniqlash uchun 0.85 Fitting koeffitsientini
(2.24) ifodalashga kiritish r qiymatni aniqlash uchun hisob-kitoblarning aniqligini
пр oshirishga yordam beradi 
пл tavsiya etilgan usul
bo'yicha.
17

пр
Masalan, agar natijalarini hisob-kitoblarni aniqlash qadriyatlar 
пл , ар muvofiq ifoda
(2.22) qachon yiqilib lateral yuzasiga policylink cal devor 180 shartli chiziqlar qabul
qilinadi, aniq, maksimal qiymati nisbiy xatoliklar hisob-kitoblarni aniqlash
пр qiymati 
пл ichida (2.26) oshmaydi 2.0%. Bir oz xato qaramay, taklif
etilayotgan usul hisoblash miqdorini kamaytirish uchun, ta'rifi bo'yicha, ko'proq
kattaligi 2 farmoyishlariga ko'ra imkonini beradi.
o'rnini bosuvchi (2.10) (2.23) ichiga va ikkinchisi, Umumiy holda olish uchun
integratsiya
M  M 2
 N 2
i  arccos. (2.27)
 M
arcsin
2 M 2  N 2

Integratsiya (2.23) hisoblangan bo'lsa
 , Anjir muvofiq. 2.1 integratsiya yuqori
chegarasi , i
 90 0
va pastki, shart-sharoitlar ba'zi , ya'ni cos( m )
 0 по (2.10)
m *
arctg M
 2
. (2.28)
N
Teskari trigonometrik vazifalari munosabatlar yordamida, integratsiya quyi
chegarasi, ham yoqish mumkin
*
M

yechim (2.27) olgan ishlatiladigan bo'lgan.
Maxsus holatlarda, gelioteplitsalar asosining tekisligi ufq tekisligiga to'g'ri
kelganda, ya'ni
0 va uning uzun o'qi ekvator yo'nalishiga ega, ya'ni sharqdan g'arbga
yo'naltirilgan (
 270 0
), M = C, N = A va shu sababli (2.27) eritma hosil bo'ladi
18

i
э  arccos C  A 2 C
C 2
. (2.30)

 arcsin
2 A 2 C 2
Agar ufq tekisligiga (
0) to'g'ri keladigan helioteplitsaning tekis poydevorining
uzun o'qi meridional yo'nalishga ega bo'lsa, ya'ni shimoldan janubga
(
 0) yo'naltiriladi, so'ngra M = C, N = B va eritma (2.27) quyidagicha yozilishi
mumkin
19

Rasm.2.2. Gelioteplitsalar yarim silindrsimon shakldagi plyonka shaffof
qoplamasi yuzasidagi kunlik kurs: a, b, c va d - mos ravishda 7 yanvar (dekabr),
fevral (noyabr), mart (oktyabr) va aprel (sentyabr); 1 va 2, mos ravishda kardinal
nuqtalarda ekvatorial va meridional yo'nalishlarga ega bo'lgan gelioteplitlarning
shaffof to'siqlari uchun.
20
6 8 10 12 14 16 180 0, 1,00 , 2,0 30 , 40 , 50 , 67,0 ,0 8
6 8 10 12 14 16 18,0 10 , 23,0 4,0 5,0 60 ,0 7, 80 ,
icos icos
1
2 a б
2 1
6 8 10 12 14 16 1800 , 1,0 2,0 , 300 4,0 , 50 6, 7,0 ,0 8
icos
1
2 в
soat

Shakldan quyidagi rasm.2.2, kardinal nuqtalar atrofida gelioteplitlarni ekvivalent
tarzda joylashtirish bilan, nisbatan yuqori qiymatlar cos i ta'minlanadi, bu esa o'z
navbatida isitish mavsumi davomida meridional joylashuvi bilan taqqoslaganda
nisbatan yuqori qiymatlarni ta'minlash uchun
пл пр
eng qulay sharoitlarni yaratadi.
Isitish davrining individual sanalari uchun ta'rif bo'yicha sonli hisob-kitoblarni
cos i amalga oshirayotganda, Quyoshning mayli [19] formula bo'yicha aniqlanadi.
bu yerda n - 1 yanvardan boshlanadigan yilning kun tartibi
Hisoblash tadqiqotlarining natijalari i va cos i (2.2-rasm) va ularga asoslangan r
, cos r va
пр
пл bizga semitsilindrik shaklga ega bo'lgan helioteplitlarning shaffof
polimer plyonkali panjara orqali to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlanishining o'rtacha
integral o'tkazuvchanligining grafik bog'liqligini yaratishga imkon beradi ( 
пл пр
), yil
faslidan (
), kunduzgi vaqtdan ( ), shuningdek, poydevor tekisligi ufq tekisligiga to'g'ri
keladigan helioteplitlarning (
) shaffof to'siqlarining asosiy yo'nalishlariga
yo'naltirilganligi.
пр пр

пл ikki qavatli plyonka panjara ( 
пл (2) ) ning qiymati quyidagicha aniqlanadi
прпл (2) ( прпл (1) )2 ,
пр bu yerda 
пл (1) - (2.26) formulasi bilan r va
 (2.24) va (2.25) formulalar
bo'yicha aniqlanadigan bitta qatlamli shaffof panjara to'g'ridan-to'g'ri quyosh
nurlarining o'tkazuvchanligi.
Gelioteplitlarni isitish davrida bulutli ob-havo davomiyligi aniq ob-havo
davomiyligiga deyarli mos keladi [20], yarim toza havoda gelioteplitlarning umumiy
issiqlik balansida tarqoq quyosh nurlanishining ulushi katta ahamiyatga ega.
Ushbu miqdor (fraktsiya) ning qiymati, ceteris paribus, gelioteplitlarning ( 
пл р
)
plyonkali shaffof qoplamasining tarqoq quyosh nurlanishining o'tkazuvchanligiga
bog'liq.
Yuqorida aytib o'tilganidek 
пл р
ning qiymati (2.11) formuladan aniqlanadi va agar
to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlari ( 
пл пр
) ning shaffof polimer plyonkasining
21

o'tkazuvchanligi haqida ma'lumot bo'lsa, i = 20, 45 va 70 ° burilish burchaklaridagi
bo'lsa, ta'rif 
пл р
qiyinchiliklar.
Masalan, yuqorida ko'rib chiqilgan polietilendagi (n = 1.515) shaffof polimer
plyonkasi uchun 
пл пр
(2.11) formulada aniqlangan i = 20.45 va 70 ° uchun mos
keladigan qiymatlar 0.9105; bir qatlam uchun 0.89214 va 0.6969 va 0.8990; Ikki
qavatli to'siqlar uchun 0.7958 va 0.4857. (2.20) formulasi bilan aniqlanadigan 
пл р
bitta va ikki qavatli plyonkali shaffof to'siqlar uchun mos keladigan qiymatlar
0,8332 va 0,7035 ni tashkil qiladi.
Issiqlik batareyalarining plyonka shaffof to'siqlari orqali to'g'ridan-to'g'ri ( 
вх пр
) va
tarqoq ( 
вх р
) quyosh nurlarining kirish koeffitsientlari ( 
пл пр
, 
пл р
) plyonka qoplamali
materialning o'tkazuvchanligidan farqli o'laroq, issiqxonalarni qo'llabquvvatlovchi
tuzilishini soyalash (bog'lash) va plyonka qoplamasi yuzasida changning shaffof
panjara orqali o'tishiga ta'sirini hisobga oladi .
Biz tomondan 
нп ishlab chiqilgan va qiyosiy ko'rib chiqilgan polietilen
plyonkadan tayyorlangan bitta va ikki qavatli shaffof plyonka qoplamali ikkita
eksperimental (namunaviy) gelioteplitlarning (4-qism) hisoblash qiymati 0,93 ni
tashkil qiladi. Isitish davridagi o'zgarishlarni 
п (noyabr-aprel oylari) muntazam
ravishda kuzatib borish natijalariga ko'ra, hisob-kitoblarda o'rtacha qiymat 0,84 ni
tashkil qilishi mumkin. Shunday qilib 
нп 
п (2.6) va (2.7), shuningdek (2.9) dagi
mahsulot qiymati 0,78 ga teng. Keyinchalik 
вх пр
va 
вх р
qiymatlarini hisoblash uchun
mahsulotning ko'rsatilgan 
нп 
п qiymati ishlatilgan. Ko'rib chiqilgan 
вх р
bitta va ikki
qavatli shaffof to'siqlar uchun (2.7) formulada 
нп 
п = 0.78 ni hisobga olgan holda
belgilangan qiymatlar mos ravishda 0.6499 va 0.5487 ni tashkil qiladi.
пр
Kundalik kursni aniqlash uchun hisob-kitoblarga ko'ra, 
пл biz yarim silindrik
shaklga ega bo'lgan bitta va ikki qavatli plyonka shaffof gelioteplitsli korpuslar
пр
( 
вх ) orqali to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlanishining o'rtacha integral koeffitsientining
tabiatini aniqlashimiz mumkin (2.3-rasm).
пр
22

Shakl bo'yicha kunlik kursni aniqlash uchun 
вх hisob-kitoblar.2.3 toza obhavo
sharoitida amalga oshiriladi. q
пад пр
(2.9) dan qiymat quyidagicha aniqlanadi
q
пад пр
 q
cos i
г , (2.33) bu yerda q
- bu to'g'ridan-to'g'ri quyosh
nurlarining sirt nurlari zichligi.
аб
6 8 10 12 14 16 18 6 8 10 12 14 16 18
6 8
10 12 14 16 18 0,0
в 6 8 10 12 14 16 18

2. 3-rasm. Yarimsilindrik shaklga ega bo'lgan gelioteplitlarning plyonka shaffof
qoplamasi orqali to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlarining kirishining o'rtacha ( 
вх пр )
integral koeffitsientining kunlik kursi 
нп 
п = 0,78: a, b, c va d - mos ravishda
7 yanvar (dekabr), fevral (noyabr), mart (oktyabr), va aprel (sentyabr); 1 va 1  - mos
ravishda kardinal nuqtalarga ekvatorial va meridional yo'naltirilgan bir qavatli
to'siqlar uchun; 2 va 2  ikki qavatli to'siqlar uchun bir xil.
23

(2.33) dagi qiymat gorizontal tekislikda to'g'ridan-to'g'ri quyosh nurlanishining
tushish cos i
г burchagi kosinusi tegishli (2.12) - (2.17) nuqtalari bilan (2.10) 0 ifodasi
bilan aniqlanadi.
Hisob-kitoblarni amalga oshirayotganda q
va q
пад р
ularning qiymatlari uzoq
muddatli aktinometrik ma'lumotlarga muvofiq olinadi [21,22,23].
II.BOB.HISOB QISMI
2.1. ISITISH YUKLAMASI.
Gaz, ko’mir yoki elektr energiyasidan foydalaniladigan oddiy isitish
tizimlariga qaraganda, quyosh isitish tizimining samaradorligi va erishiladigan
iqtisod issiqlik ta minotidagi yuklamaning qancha qismi quyosh energiyasiʼ
hisobidan bo’lishiga bog’liq.
Oddiy isitish qurilmasini tanlash uchun hisoblangan (mumkin bo’lgan
maksimal) isitish yuklamasini aniqlash yetarlidir. Quyosh isitish tizimlarini
loyihalashda har oy uchun ko’p yillik o’rtacha isitish yuklamasining ma lumotlari
ʼ
zarur.
Isitish yuklamasi quyidagi faktorlarga bog’liq:
-binoning geografik sharoitiga,
- binoning konstruksiyasiga va arxitektura xususiyatiga, - binoda yashovchilarning
individual odatlariga.
Isitish yuklamasini hisoblash usullari ko’p bo’lib, oddiy gradus- soatlar
usulidan va soatlik meteorologik ma lumotlarga asoslangan matematik
ʼ
modellashtirish usullari nisbatan amalda ko’proq qo’llaniladi. Lekin barcha usullar
to’la aniq va ishonchli emas. Isitish yuklamasini aniqlash jarayoni ancha murakkab
va ko’p hisoblashlarni talab etadi. Shu bilan birga, har qanday bino uchun bunday
baholashlar bir marta o’tkaziladi.
Gorizontga nisbatan ma lum bir
ʼ α burchak ostida joylashgan kollektor sirtiga
tushadigan quyosh energiyasining miqdori quyidagi formuladan aniqlanadi.
Q
< = K
k Q
g . (2.9 )
Tushadigan quyosh energiyasining gorizontal sirtdan qiyalik sirtga qayta
hisoblash koeffitsiyentining o’rtacha oylik qiymati quyidagicha hisoblanadi.
24

Yer sirtining albedosi (qaytaruvchanlik qobiliyati) yozda A =0,2; qishda esa
A =0,7 ga teng deb olinadi.
To’g’ri radiatsiyani qayta hisoblash koeffitsiyenti:

Geliotizimi isitishga mo’ljallangan bo’lsa - har oy uchun, issiq suv ta minotigaʼ
mo’ljallanganda esa - ekspluatatsiya davri uchun issiqlik ta minotining issiqlik
ʼ
yuklamasi hisoblanadi.
Dastlabki hisoblashlarda binoning umumiy issiqlik yo’qotishlar quyidagi
formuladan aniqlanadi:
Q
ii = χ
i V
b ( t
i - t
x ) (2.13)
χ
i - ichki va tashqi temperaturalar farq 1 K bo’lganda binoning 1 m 3
hajmdan issiqlik
yo’qotishlar, kVt/(m 3
K).
Isitish uchun maksimal issiqlik sarfi tashqi minimal hisoblash temperaturasi t
x
= t
xmin 50 yil mobaynida eng sovuq sakkiz yillik qishning sovuq besh kunlik o’rtacha
havo temperaturasiga teng deb olinadi.
Binoning isitish tavsifi χ
i quyidagicha hisoblanadi:
χ
i = a f / 6 (2.14)
Vb
a -qurilish turiga bog’liq bo’lgan doimiy koeffitsiyent;

f -iqlim sharoitini hisobga oluvchi koeffitsiyent. Isitish tavsifi χ
i binoning
25

qurilish seriya turiga qarab ma lumotnomalardan olinadi. ʼ
Tavsiya etiladigan a -koeffitsiyentning qiymatlari.2.1-jadval

Binoning turi a
G’ishtdan terilgan 1,85 10 -3

Temir beton bloklardan (2,3...2,6) 10 -3

f- koeffitsiyentning qiymatlari.

Tashqi hisoblash temperaturasi t
xmin f
txmin -10 oS 1,2
-10 o
S > t
xmin > -20 o
C 1,1
Binoni shamollatish uchun sarflanadigan issiqlik miqdori quyidagicha
aniqlanadi.
Q
v = χ
v ( t
i - t
x ) (2.15)
χ
v - ichki va tashqi temperaturalar farqi 1 K bo’lganda binoning 1
m 3
hajmini shamollatish uchun issiqlik sarfi, kVt/(m 3
K).
Shamollatish tavsifi quyidagi formuladan hisoblanadi.
χ
v = n
x S
r V
v / V ; (2.16)
S
r = 1,25 kDj/(m 3
K).
Isitish yuklamasini baholash uchun hisoblashning gradus-soatlar usulidan
foydalanamiz.
Bino ichida qulay temperaturani saqlab turish uchun zarur bo’lgan issiqlik
miqdori asosan ichki va tashqi temperaturalar farqiga bog’liq. Umumiy isitish
yuklamasi (2.15) va (2.16) formulalarni hisobga olgan holda quyidagi ifoda bilan
aniqlanadi.
Q
iyu = ( χ
i + χ
v ) V
b ( t
i - t
x ). (2.17)
Cutkalik isitish yuklamasi Q
iyu sutka davomidagi gradus-soatlar soni D bilan
aniqlanadi.
26

Q
iyu = K F
b D ; D = 24 3600( t
i - t
x ). (2.18)
Ichki havo temperaturasi sifatida qulay (komfort) hisoblash temperaturalari
olinadi. Qulay temperaturalar esa binoning bajaradigan funksiyasiga bog’liq. 2.2 -
jadvalda har xil binolar uchun o’rtacha t
i temperaturalar keltirilgan.
Tashqihavoninghisoblashtemperaturasisifatidao’rtachasutkalitemp
yeraturaolinadi.
Qashqadaryoviloyatisharoitiuchuno’rtacha t
x temperaturalaryilning oylar bo’yicha
Q
k , f uchun natijalarijadvalidanolinadi.
Uy-joy va jamoat binolaridagi ichkihavoning t
i qulay
(komfort)temperaturalari
2.2- jadval

Binolar nomi t
i , o
S
Uy-joylar 18
Davolash muassasalari 20
Bolalar muassasalari 20
Maktablar va laboratoriyalar 16
Do’konlar 15
Teatrlar va klublar 18

Ko ’ p yillik o ’ lchash natijalari shuni ko ’ rsatadiki , yoqilg ’ i sarfi (2.18) formula
buyicha hisoblanadigan sutkalik gradus - soatlar D soniga proporsionaldir .
[18]
Agarda binoni isitish uchun yoqilg ’ i sarfi ma ʼ lum bo ’ lsa , u holda sutkalik
isitish yuklamasi quyidagicha aniqlanadi
Q
iyu = G
i Q
yei η
i (2.19)
Odatda qozon qurilmalar uchun η
i = 0,5...0,6 olinadi.
(2.18) va (2.19) formulalar orqali yoqilg’i sarfi quyidagicha aniqlanadi:
27

KFb D . (2.20)
G
iyu =
Qyei η m
Qashkadaryo viloyati sharoitida tabiiy gaz yoqilg’isi ishlatiladi. Gazsimon
yoqilg’ilar uchun quyi yonish issiqlik miqdori quyidagicha hisoblanadi.
Q
yei = 126 CO + 108 H
2 + 358 CH
4 + 590 C
2 H
2 + 638 C
2 H
6 +861 C
3 H
3 . (2.21)
Buyerdatashkiletuvchielementlarhajmganisbatanfoizhisobidaolina di (J/m 3
).
Muborak gazi uchun quyi yonish issiqlik miqdorini aniqlaymiz.
Q
yei = 358 CH
4 + 638 C
2 H
6 + 913 C
3 H
8 + 1187 C
4 H
10 + 1461 C
5 H
12 + 234 H
2 S ;
Q
yei = 358×88,3 + 638×2,5 + 913×0,6 + 1187×0,7 + 1461×3 + 234×0,1 = =
31611,4+1592,5+547,8+830,9+4383+23,4 = 38989 kJ/m 3
.
Yoqilg’ining issiqlik ekvivalenti
E = Q
yei / 29300 = 38989 / 29300 = 1,33 . (2.22)
Yanvar oyi uchun to’rt xonali hajmi (16×10×3,5) m 3
bo’lgan uyning isitish
yuklamasini aniqlaymiz. Hisoblash uchun quyidagi ma lumotlarni olamiz: ʼ V
b =
(16×10×3,5) m 3
= 560 m 3
; V
v = 390 m 3
;
= (16+10) ×2×3,5+(16+10) m 2
= 342 m 2
; t
i = 18 o
C; t
x = 0 o
C - yanvar oy; K = 1,5 Vt/(m 2
K) .
Yanvar oyi uchun isitish yuklamasi:
Q
iyu = 1,5×342×24×3600(18 - 0) = 7,978×10 8
J/cut; Yanvar oyi uchun
yoqilg’ining sarfi:
G
i = 7,978×10 5
/ (38989×0,6) = 34,14 m 3
/sut;
yoki shartli yoqilg’i hisobida:
G
shi = G
i E = 34,14×1,33 = 45,35 kg sh. yo./sut.
Yuqorida keltirilgan usuldan foydalanib, fevral - dekabr oylari uchun isitish
yuklamasi Q
iyu va yoqilg’i sarfi G
i , G
shi hisoblanadi.
28

Issiqlik ta minoti uchun quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyatlariniʼ
aniqlash uchun soddallashtirilgan usuldan foydalanamiz. Soddallashtirilgan usulga
asosan, quyosh qurilmasining kunlik issiqlik samaradorligi quyidagicha aniqlanadi:
Q
k = Q
g K F
k η
k . (2.23)
Quyosh energiyasining issiqlik imkoniyatlarini aniqlash uchun 2.1- rasmda
keltirilgan quyosh kollektori qurilmasi olinadi. Kollektor yuzasini aniqlash uchun
issiqlik yuklamasini koplash f koeffitsiyentidan foydalanamiz, ya ni quyosh
ʼ
energiyasi hisobidan issiqlik yuklamasini koplash ulushini ifodalaymiz:
f = Q
k / Q
iyu = 1 - Q
m / Q
iyu ( 2.24 )
Bu holda quyosh kollektorli tizimlarni dastlabki hisoblashlar uchun qoplash
darajasi f bilan o’lchovsizparametr orasidagi bog’lanishga asoslangan usuldan
foydalaniladi.
q = Q
< F
k / Q
iyu (2.25)
diagrammasi: 1- f -koplash koeffitsiyenti.
Yuqoridagi rasmda keltirilgan bog’lanishlar yordamida quyidagi ikki masalani
yechish mumkin:
1) berilgan f koplash koeffitsiyentini ta minlaydigan kollektor sirtining
ʼ
yuzasini aniqlash mumkin;
2) berilgan kollektor sirtining F
k yuzasi uchun f koplash koeffitsiyentining
mavsumiy miqdorini aniqlash mumkin.
29

Masalan, ikkinchi masalani yechish tartibi quyidagicha bo’ladi. Hisoblash
davri (oy, mavsum) uchun Q
< va Q
iyu aniqlanadi, q parametr hisoblanadi va
grafikdan f koplash koeffitsiyenti aniqlanadi. So’ngra gelioqurilma Q
k va qo’shimcha
issiqlik manbai Q
m = (1 - f ) Q
iyu beradigan energiya miqdori hisoblanadi.
Yanvar oyi uchun f =0,4 deb olamiz. Bu holda quyidagi o’lchovsiz parametr
olinadi.
q = Q
g K
k F
k / Q
k = 1,65 (2.26)
30

kollektor yuzasi gorizontal tekislikka nisbatan α = φ ≈ 40 o
qiyalik bilan janubiy
yo’nalishga ega.
Yanvar oy uchun Q
g = 8,18 MJ/(m 2
kun), K = 1,7.

Hisoblashlarda quyosh kollektori qurilmasining foydali ish
koeffitsiyenting minimal qiymati η
k = 0,4 olinadi.
Yanvar oy uchun quyosh qurilmasining kunlik issiqlik samaradorligini
aniqlaymiz.
Q
k = 8,18×1,7×95×0,4 = 528,43 MJ/kun .
Suvli issiqlik akkumulyatorining hajmi optimal munosabatdan aniqlanadi:
V
a /F
k = 0,05 m 3
/m 2
; V
a = 0,05×95 = 4,75 m 3
.
Issiqlik ta minoti uchun quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyatlariniʼ
qoplash koeffitsiyenti f bilan tavsiflash mumkin. Quyosh energiyasi bilan
issiqlik iste mol yuklamasini qoplash koeffitsiyentining mumkin bo’lgan
ʼ
maksimal qiymati quyidagicha.

Yilning oylar bo’yicha Q
k , f uchun natijalari 2.3-jadvalda keltirilgan.
Shunday qilib quyosh energiyasidan foydalanish natijasida: quyosh
energiyasi hisobidan yanvar oyda - 66%; dekabrda - 74% issiqlik iste mol
ʼ
yuklamasini qoplash mumkin. Qolgan oylar uchun quyosh energiyasining
resurslari issiqlik iste molidan ancha ortib boradi. Yil davomida 4073 m
ʼ 3
gaz
yoki 5394 kg shartli yoqilg’ini tejash mumkin.

Xulosa
Gelioteplitlarning loyihalash yechimlarini asosiy xususiyatlariga ko'ra
taqqoslab tahlil qilish, O'rta Osiyo respublikalarining iqlim sharoitida ishlash
tajribalarini o'rganish va umumlashtirish, shuningdek ularning harorat
sharoitlarini hisoblash usullari asosida quyidagi xulosaga kelishimiz mumkin.
1. 70 yildan ortiq vaqt davomida ko'plab mualliflar tomonidan olib borilgan
tadqiqotlar natijasida quyosh issiqlik moslamalari va ular uchun issiqlik
akkumulyatorlarining turli xil dizaynlari ishlab chiqilgan va taklif qilingan.
2. Ushbu sohadagi ilmiy izlanishlarning rivojlanishi quyosh isitgichlarida
quyosh energiyasidan foydalanish samaradorligini oshirish uchun ularning
dizaynini, ular uchun issiqlik akkumulyatorlarini optimallashtirish va issiqlik
muhandisliklarini hisoblash usullarini takomillashtirish orqali ilmiy va
muhandislik asoslarini ishlab chiqishga qaratilgan. Jami quyosh nurlanishining
kunlik statsionar bo'lmaganligini va atrof-muhit haroratining o'zgarishini
hisobga olgan holda gelioteplitlarning harorat rejimini hisoblashning mavjud
usullari, afsuski, mutlaqo to'g'ri emas va ularga qo'shimcha qisqa muddatli
issiqlik akkumulyatorining maqbul imkoniyatlarini yaratishga imkon bermaydi.
3. Keng tarqalgan qabul qilish uchun tavsiya etilgan va tavsiya etilgan
quyosh batareyalari sonining ko'pligiga qaramay, ularning hech biri keng
qo'llanilmagan. Buning sababi ko'p holatlarda, modellarda, prototiplarda yoki
kichik o'lchamdagi tajriba ishlab chiqarish ob'ektlarida olingan tajriba
tadqiqotlarining natijalari issiqxonada etishtirilgan sabzavot etishtirish
amaliyotida ularni keng miqyosda amalga oshirish mumkinmi yoki yo'qligini
hisobga olmasdan darhol ommaviy ravishda tavsiya etilishi edi.
Xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, yuqorida qayd etilgan mualliflarning
har birining shaxsiy kamchiliklariga qaramay, ularning amaliy qo'llanilishi
ko'lamini kengaytirish maqsadida issiqxonalarda quyosh energiyasidan
foydalanish samaradorligini oshirish bo'yicha ilmiy izlanishlar sohasida o'ziga
xos bir qadam bo'lib, mavjud hisoblash usullarini yanada rivojlantirish uchun
32

asos bo'lib xizmat qiladi.shaffof to'siqlar yuzasiga tushgan yarim silindrsimon
helioteplitlar sonini to'g'ri aniqlashga va jami quyosh nurlari, gelioteplitlarning
mavsumiy va kunlik issiqlik rejimi va shu asosda ularning asosiy parametrlarini
optimallashtirish.
Tabiiyki, ushbu asarlar bilan tanishmasdan turib, yuqorida (kirish qismida)
aytib o'tilgan muammolarni shakllantirish va hal qilish mumkin emas edi.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
1. . Справочник по климату Вып. 19. Солнечная радиация,
радиационный баланс и солнечное сияние.Л.: Гидрометеоиздат. 1966. 76
с.
2. . Сперанская Т.А., Тарутина Л.И. Оптические свойства
полимеров.
Л.: Изд. Химия. 1976. 136 с.
3. . Марков Г.И. Определение оптимального угла наклона
солнечных водонаг - ревателей с трубчатым или плоским котлами
//Теплоэнергетика.
Вып. 2. М. 1960. С. 158-169.
4. . Абуев И.М., Тарнижевский Б.В. Выбор материалов для
солнечных коллекторов //Гелиотехника. 1990. №5. С.12-17.
5. . Исаченко В.П., Осипова В.А., Сукомел А.С. Теплопередача.
М.:
Энергия. 1975. 488 с.
6. . Михеев М.А. Основы теплопередачи. М.-Л.: Госэнергоиздат.
I956.
392 с.
7. . Авезов Р.Р., Орлов А.Ю. Солнечные системы отопления и
горячего водоснабжения. Ташкент: Фан. 1988. 286 с.
8. . Холландс К.Г., Юни Т.Е., Рейтби Г.Д., Коничек Л. Перенос
тепла свободной конвекцией через наклонные воздушные слои //Тр.
Американского общества инженеров механиков. Сер. С. Теплопередача.
1976. Т. 98. № 2. С. 43-49.
34

9. . Бачберг X., Кэттон И., Эдвардс Д.К. Естественная конвекция
в загнутом пространстве. Обзор применения для создания коллекторов
солнечной энергии //Тр. Американского общества инженеров механиков.
Сер. С. Теплопередача. 1976. Т. 98. №2. С. 34-43.
11. . Матвеев Л.Т. Курс общей метеорологии. Физика атмосферы.
Л.:
Гидрометеоиздат. 1976. 640 с.
35

Quyosh issiqxonalarda issiqlik akkumulyatorlardan samarali foydalanish

Sotib olish