Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 272.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

80 Продаж

R.X.Sulaymonovning antik davri arxeologiyasining o‘rganishdagi ahamiyati

Купить
R.X.Sulaymonovning antik davri arxeologiyasining o‘rganishdagi ahamiyati mavzusidagi KURS ISHI 2 Kurs ishi mavzusi Farg ona davlat universiteti Jahon tarixi kafedrasining 202ʻ 4 -yil _____-oktabrdagi ___-son yig ilishida muhokama qilinib, tasdiqlangan. ʻ KURS ISHIGA ILMIY RAHBAR XULOSASI Ishda mavzu mohiyatining yor i tilganlik darajasi: ___________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishini rasmiylashtirish qoidalariga javob berish darajasi: ___ ______________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Umumiy xulosa: ____________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ilmiy rahbar: ___________ _____________________ KURS ISHI HIMOYASI NING NATIJASI Baho Mezon Erishilgan natija ( Ball ) 5 0 ball Rasmiylashtirilganlik darajasi uchun 2 5 ball Himoya vaqtidagi ma’ruza uchun 2 5 ball Berilgan savollarga qaytarilgan javoblar uchun Umumiy baho 100 Komissiya a’zosi : ________________ _____________ Jahon tarixi kafedrasi mudiri, k omissiya raisi : ________________ G.K.Farmanova 3 MUNDARIJA KIRISH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5-8 I BOB. R.X. SULAYMONOV TOMONIDAN QARSHI VOHASI QADIMGI DAVRI ARXEOLOGIK YODGORLIKLARINING O ‘ RGANILISHI …………………………………………………….……9-24 1.1 Naxshab vohasi arxeologik yodgorliklarining o‘rganilish darajasi…..9-13 1.2. Yerqo‘rg‘on yodgorligida olib borilgan tadqiqot ishlari tarixi...........14-24 II BOB. R.X. SULAYMONOV TOMONIDAN YERQO‘RG‘ON YODGORLIGIDA OLIB BORILGAN TADQIQOT ISHLARI NATIJALARI …………………………………………………………..25-37 2.1 Yerqo‘rg‘onning tuzilishi va asosiy ob’ektlari. . . . . . . . . . . . . . . . . . .25-29 2.2 Yerqo‘rg‘on yodgorligida antik davriga oid o‘rganilgan moddiy manbalar tavsifi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30-37 XULOSA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . 38-39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………………..40-41 4 KIRISH Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko‘p asrlar mobaynida yaratib kelingan g‘oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko‘tarilgan nihoyatda muhim vazifa bo‘lib qoldi. 1 Shu nuqtai nazardan O‘zbekistonning qadimgi tarixi, madaniyati, qadriyatlari, o‘zbek xalqining kelib chiqishi, o‘zaro iqtisodiy va madaniy aloqalar mavzularga katta diqqat-e’tibor paydo bo‘ldi. Vatanimiz qadimgi tarixini xolisona va haqqoniy yoritish, unga adolat nuqtai nazaridan yondashish va baho berish oldimizga ulkan vazifalar qo‘ymoqda. Hozir O‘zbekiston deb ataluvchi hudud, ya’ni bizning vatanimiz nafaqat Sharq, balki umumjahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo‘lganligini butun jahon tan olmoqda. Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan va sayqal topgan . 2 Mustaqillik yillarida O‘zbekistonning qadimgi tarixini chuqurroq o‘rganish eng muhim masalalardan xisoblanadi. Jumladan, o‘zbek arxeologlarining, o‘lkamizda antik davri madaniyatining bo‘lishi mavzularida o‘tkazgan ilmiy tadqiqotlari muhim ahamiyatga egadir. Mavzuning dolzarbligi: Qashqadaryo vohasining yirik shaharlaridan biri sanalgan Qarshi qadimdan uning poytaxti bo‘lib, o‘zining ko‘hna va boy tarixiga ega. Bu ko‘hna shahar o‘zining uzoq tarixi davomida Naxshab-Ksenippa, Nikshapa, Nasaf vohasi tarixning qadimgi va ilk o‘rta asrlar bosqichida O‘rta Osiyo sivilizatsiyasida muhim siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy etnik va madaniy ahamiyat kasb etgan mintaqa bo‘lgan. Shu sababli tarix fanlari doktori, professor Rustam Xamidovich Sulaymonovning Qarshi vohasi antik davri arxeologik yodgorliklarini yoritishda yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi. R.H.Sulaymonov O‘zbekistonning qadimiy shaharlari tarixini o‘rganishda turli manbalar bilan birga arxeologik ma’lumotlarga ham tayanadi. Qarshi voxasi antik davr tarixini 1 Каримов И.А. Ўзбекистон ХХИ аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари шартлари ва тарақийёт кафолотлари. Тошкент: “ Ўзбекистон”, 1997, 137 б. 2 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т; “Шарқ”, 1998, 3-б. 5 yoritishda vohaning qadimgi poytaxti Yerqo‘rg‘on yodgorligida R.H.Sulaymonov tomonidan olib borilgan arxeologik tadqiqot natijalarini o‘rganish dolzarb vazifalardan biridir. R.H.Sulaymonov ko‘p yillar mobaynida Qarshi shahri tarixini o‘rganish borasida keng qamrovli ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirdi. Buning samarasi o‘laroq, YUNESKO Bosh konferensiyasining 32-sessiyasida Qarshi 2700 yilligini nishonlash haqida qaror qabul qilindi. Shu munosabat bilan e’lon qilingan O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasining “Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga tayyorgarlik ko‘rish to‘g‘risida“ (2004-yil, 9-sentyabr) va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarshi shahrining 2700 yilligini nishonlashga tayyorgarlik ko‘rish to‘g‘risida“ (2005-yil, 26-iyun) qarorlari jahon tarixi va madaniyatida alohida o‘rin tutgan Qarshi shahrining yubiley tadbirlariga tayyorgarlik ishlarini jadallashtirib yubordi. Shu sana munosabati bilan O‘zbekiston Respublika Prezidenti tashabbusi bilan Qarshi shahrining tarixiy yodgorliklarini ta’mirlash va tiklash ishlari amalga oshirildi. Qashqadaryo vohasi o‘zining 2700 yillik qadimiy tarixi davomida ne ne buyuk zotlarni o‘z bag‘rida tarbiyalab kamolga etkazdi, ularning butun jahon miqyosida qaralgan obro‘-e’tibori, boy merosi va shonu-shavkatini ko‘z qorachig‘idek asrab–avaylab keldi. 1 Hozirgi kunda R.H. Sulaymonov tomonidan miloddan avvalgi VII - milodiy IV asrlarga oid ko‘plab tadqiqotlar olib borildi va buning natijasida anchagina ma’lumotlar olindi. Ular Qarshi vohasi antik davri tarixiga oid arxeologik muammolarni yechishga muvaffaqiyatli xizmat qildilar. (manzilgohlardagi madaniy qatlamlarni stratigrafiyasini, topilmalarni, yodgorliklar yoshini aniqlashda va boshqalar). 1 Каримов И.А. Жамиятимизни эркинлаштириш ислоҳотларини чуқурлаштириш ва маънавиятини юксалтириш халқимизнинг бош мақсади. Т: “Ўзбекистон” 2007, 70 б. 6 Kurs ishining ob’ekti tavsifi : Qarshi vohasining antik davri Yerqo‘rg‘on arxeologik yodgorligi. Bu haqda R.X. Sulaymonovning ilmiy tadqiqotlari va ular natijasida yuzaga kelgan “Drevniy Naxshab” (“Qadimgi Naxshab”) monografiyasida qadimiy Yerqo‘rg‘on shahri xarobalari Qashqadaryo vohasi shaharlarining onasi sifatida e’tirof etilgan. Shu bilan birga Yerqo‘rg‘on Qarshi vohasidagi boshqa shaharlarga o‘xshamagan, o‘ziga xos ilk shahar sifatida ham qayd etilgan. Shahar ilk temir asridan ( mil.av. IX-VIII) to shaharning saroy, maqbara, ark va ichki holda tashqi devorlari bunyod etilgan. Miloddan avval III asrgacha bo‘lgan davrining to‘rt bosqichi haqida ma’lumotlar keltirilgan (Sulaymonov R.H. Drevniy Naxshab. Samarqand; Toshkent: Fan, 2000.). R.H. Sulaymonovning fikricha, Yerqo‘rg‘on Qarshi vohasidagi poytaxt shaharlardan biri bo‘lgan. Keyinchalik Naxshab va Qarshi shaharlari taraqqiyoti uchun poydevor hisoblangan. Kurs ishining maqsad va vazifalari: R.H.Sulaymonov tomonidan olib borilgan arxeologik tadqiqotlar va yozma tarixiy ma’lumotlarini umumlashtirish, Yerqo‘rg‘on yodgorligi misolida Naxshab vohasi tarixini yangi sahifalarini yoritish uchun quyidagi maqsad va vazifalar belgilandi: -R.H.Sulaymonov rahbarligida Yerqo‘rg‘on yodgorligida olib borilgan arxeologik izlanishlar natijalarini tahlil qilish, ularni yozma manbalar ma’lumotlari bilan solishtirish; - Ayrim ilmiy to‘lamlarda va ko‘p soni tarqoq maqolalarda o‘z aksini topgan manbalarni va ma’lumotlarni chuqur o‘rganib, Yerqo‘rg‘onning Naxshab vohasidagi muhim va yirik madaniy shahar sifatidagi tarixini yoritish; - R.H. Sulaymonov tadqiqotlarining antik davr tarixida tutgan o‘rni va ahamiyatini yangi asosda yoritish; Mavzuni o‘rganish darajasi: R.H.Sulaymonov ko‘p yillar mobaynida Qarshi shahri tarixini o‘rganish borasida keng qamrovli ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirdi. 7 R.H.Sulaymonov XX asrning 70-yillaridan boshlab O‘zbekiston FA. Arxeologiya institutining Qashqadaryo ekspeditsiyasiga rahbar bulib Qarshi shahrida oliy maqsadni ko‘zda tutgan holda qazishma ishlarini boshlab yubordi. Turli yillardagi izlanishlar yakunlari R. X. Sulaymonov ilmiy asarlarida o‘z aksini topgan. Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt bo‘lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilova qismlaridan iborat. 8 I BOB. R.X. SULAYMONOV TOMONIDAN QARSHI VOHASI QADIMGI DAVRI ARXEOLOGIK YODGORLIKLARINING O‘RGANILISHI 1.1 Naxshab vohasi arxeologik yodgorliklarining o‘rganilish darajasi Qadimgi Naxshab – O‘rta asrlardagi Nasaf – hozirgi Qarshi azaldan Markaziy Osiyoning ko‘hna shaharlaridan biridir. Yaqinda Afg‘onistonda miloddan avvalgi IV asrga oid oromiy tilidagi muhim hujjatlarning topilishi va ularning tekshirilishi natijasida bu viloyatning qadimgi nomi Nikshapa shaklida berilgani, bundan uning yunoncha Ksenippa nomi kelib chiqqani aniqlandi. 1 Tarixiy manbalarda «Naxshab», «Nasaf», «Qarshi» so‘zlari aralash holda, ko‘pincha bir shaharning turli nomlari sifatida qo‘llaniladi. Masalan, akad. V.V.Bartold «Yettisuv tarixi ocherklari» asarida CHig‘atoy xonlaridan bo‘lgan Kebekxon ( Kepakxon) haqida gapirib, «uning poytaxti Naxshab shahri bo‘lib, uning davridan Qarshi, ya’ni «saroy» ( Kebek o‘zi uchun bu shahardan 2,5 farsax, ya’ni 15 chaqirimga yaqin masofada saroy qurdirgandi) nomini olgan edi», degan edi. Kebekxon qurdirgan saroy – qasr atrofi gavjumlashib, shahar tusini oladi, shu tariqa Qarshi qadimiy Zahoki Maron shahri o‘rnida vujudga keladi. Akademik V.V.Bartold «Turkiston madaniy hayoti tarixi» asarida bu haqda aniqroq qilib, «Kebek o‘zi uchun saroy qurdiradi, Qarshi shahri avvalgi Naxshab yoki Nasaf o‘z nomini shundan oladi», deydi. 2 Nikshab yoki Ksenippa viloyati miloddan avvalgi 328 yilning yoz yoki kuzida Aleksandr Makedonskiyning So‘g‘diyonaga ikkinchi marta yurishi chog‘ida ishg‘ol qilingan. Kvint Kursiy Ruf Ksenippani qishloqlar zich joylashgan viloyat sifatida qayd etadi. 3 Ushbu ma’lumotlardan kelib chiqqan holda, shuni aytish mumkinki, miloddan avvlgi VI-IV asrlarda Naxshab rivojlangan, aholisi eng ko‘p viloyat, O‘rta Osiyodagi Ikki daryo oralig‘ida joylashgan eng katta shaharlardan biriga aylangan. Yerqo‘rg‘on shaharchasi esa uning markazi bo‘lgan. 4 1 Ртвеладзе Э. В., Буряков Ю. Ф., Сулаймонов Р. Ҳ., ва б. Қарши. Т.: Маънавият, 2006. 4-5 б. 2 Сулеймонов Р.Х. Древний Нахшаб Самарканд ; Тошкент: Фан 2000 28-бет 3 Зимин Л.А. Нахшаб. Несеф, Карши-из истории и древности Т.1927 197-бет 4 Ртвеладзе Э. В., Буряков Ю. Ф., Сулаймонов Р. Ҳ., ва б. Қарши. Т.: Маънавият, 2006. 10-13б 9 1946-1948 yillarda respublika Fanlar Akademiyasining tarix va arxeologiya instituti Qarshi va yaqin tumanlarda qazuv-tekshiruv ishlarini o‘tkazadi. Qashqa vohasining quyi qismida 70 ga yaqin o‘tmish yodgorliklari hisobga olinadi. Dastlabki tadqiqot ishlari Kojartepa, Mudintepa va Yerqo‘rg‘on hududlarida o‘tkaziladi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng S. K. Kabanov Naxshab vohasi arxeologik yodgorliklarini o‘rganishga kirishadi. S.K.Kabanov o‘zining ilmiy izlanishlariga quyidagilarni asos qilib oldi: -toponomikaga oid ma’lumotlar to‘plash; -voha shaharlari qurilishini o‘rganish; -Naxshab xalqining tarixi, madaniyati va savdo-pul munosabatlarini o‘rganish; -vohaning etnik qatlamlari o‘rganish. Ikkinchi jahon urushidan oldin O‘zbekistondagi qadimiyat yodgorliklarini o‘rganish asosan Samarqand, Xorazm va qisman Surxondaryo, Buxoro viloyatlarida olib borilgan edi. Urushdan oldingi yillarda Qashqadaryo vohasi, uning o‘tmishi, tarixiy obidalari qadimshunoslik ilmining e’tiboridan chetda qolgan edi. Keyinchalik, Qashqadaryo obidalarini o‘rganishga juda katta mehnati singgan arxeolog S.K.Kabanov shunday degan edi: «Qashqadaryo vohasiga, o‘z tarixi va obidalari bilan mashhur bo‘lgan Zarafshon va Amudaryoning o‘rta oqimi vohalaridan farqli o‘laroq, qadimiy va o‘rta sarlardagi davlat tuzilmasi bo‘lgan viloyat sifatida qaraldi. Uning qadimiy obidalariga etarli e’tibor berilmadi. Asta-sekinlik bilan o‘lkaning boy o‘tmishini ochib beruvchi qadimshunoslik ishlari olib borildi». 2 Urushdan keyin respublika Fanlar akademiyasining tarix va arxeologiya instituti Qashqadaryoning o‘tmish obidalarini o‘rganishni va tadqiq etishni rejalashtiradi. 1946 yildan boshlangan ish o‘z natijalarini beradi. Arxeologik tadqiqotlar asosan quyi Qashqadaryoda olib boriladi. Arxeologik qazuv ishlarining dastlabki samaralari haqida S.K.Kabanovning maqola va axborotlari e’lon qilinadi. 1947 yilda uning O‘z SSR Fanlar kademiyasi 10 byulletenida «Ko‘hna Fazli shaharidan topilgan Senmurva tasviri» maqolasi bosiladi. Shu yili uning «Qashqadaryoning quyi qismi yodgorliklari arxitektura tavsifi» hisoboti yoziladi. 19461948, 1952-1953, 1964-1967 va 1970-1972 yillar davomida Qashqa vohasida 12 bor qazuv mavsumini o‘tkazgan S.K.Kabanov 50- 60 yillarda, shuningdek, 70yillar boshida Qashqadaryo qadimiyatiga bag‘ishlangan ko‘pgina maqolalar, risolalar e’lon qilishga muvaffaq bo‘ladi. Qashqadaryoning quyi qismida nisbatan qisqa fursatda o‘tkazilgan qadimshunoslik izlanishlari katta natijalar beradi. S.K.Kabanov 1953 yilda arxeologik dalillarga asoslangan holda, III-VIII asrlardagi Naxshab haqida nomzodlik dissertatsiyasini nihoyasiga etkazadi. Naxshab va uning tevarak atrofidagi yodgorliklarni muntazam o‘rganish natijasida 1977 yilda uning «Naxshab qadimda va o‘rta asrlarda (III-VII asrlar)» nomli risolasi, 1981 yilda esa «III-VI asrlarda janubiy So‘g‘d qishloq manzillari madaniyati» degan kitoblari nashr etiladi. Umuman, S.K.Kabanov Qashqadaryo arxeologiyasiga doir 30 dan ziyod ilmiy ishlar muallifidir. 1 1946-yilda boshlangan arxeologik tadqiqotlar asosan, quyi Qashqadaryoda olib borildi. Arxeologik qazuv ishlarining dastlabki samarasi haqida S.K. Kabanovning maqola va axborotlari e’lon qilinadi. 1947 yilda uning O‘z SSR Fanlar akademiyasi byulletenida «Ko‘hna Fazli shahridan topilgan Senmurva tasviri» maqolasi bosiladi. S.K.Kabanov Ko‘hna Fazli shahrida 2 ta shurf tashlash asosida qazishma ishlarini olib bordi. Shahar xarobalaridan sopol buyumlar bilan birgalikda Senmurv – afsonaviy it-qushning tasviri tushirilgan g‘isht parchalari topilgan. Uning taxminicha, bu parchalar VII-VIII asrlarga oid arxitektura inshooti devor qoplamasining parchalaridir. Shunga asoslanib, S.K.Kabanov Bezdaning shahar sifatida namoyon bo‘lish sanasini VII-VIII asrlar deb belgiladi. S.K.Kabanov qadimgi Kasbi shahri xarobalarida ham qazishma ishlarini olib bordi. Shaharning eng qadimiy qismi ko‘handiz bo‘lib, shahriston IX-X asrda rivojlangan. 2 1 П.Равшанов. Қарши ва Кеш тарихи манбалари. Қарши: 2005. 12-13 бетлар 2 Н.Ражабова Архиологические работы в долине Кашкадарьи 11 1946-1948 yillarda Qashqa vohasining quyi qismida 70 ga yaqin o‘tmish yodgorliklari hisobga olinadi. Dastlabki tadqiqot ishlari Kojartepa, Mudintepa va Yerqo‘rg‘onda olib borildi. 1 1946 yilning kuzida Amudaryo ekspeditsiyasi a’zolari A.I.Terenojkin va L.I.Albaum Qarshi vohasida arxeologik qidiruv ishlarini olib bordilar. Ularga Qarshi cho‘lidagi sun’iy sug‘orish tarmoqlarini o‘rganish va Eski Angor kanalining tabiiy yoki sun’iy sug‘orish inshooti ekanligini aniqlash vazifasi yuklatilgan edi. Kanal o‘rganilib, Darg‘om kanalidan oqib keluvchi qadimiy kanal o‘zani ekanligi aniqlandi. Ikkinchi jahon urushidan keyin Qashqadaryo zaminidagi qadimiy obidalarni o‘rganishning ma’lum darajada jadallashuviga bu vohada amalga oshirilishi mo‘ljallanayotgan sug‘orish bilan bog‘liq ulkan rejalar sabab bo‘ladi. 1946- yildayoq ariq va anhorlar qazilishi ko‘zda tutilgan joylardagi qadimiyatga daxldor manzillarni tezkor tekshirish va aniqlash uchun A.I.Terenojkin va L.I.Albaum kabi qadimshunoslar safarbar etiladi. 2 1954 yilda Qarshi cho‘liga Zarafshon daryosidan suv olish uchun Eski Angor kanalini, Qashqadaryoning o‘rta oqimida CHimqo‘rg‘on suv havzasini barpo etish muqarrar bo‘ladi. Bo‘lajak suv inshootlari hududidagi tepaliklar, qadim manzillar o‘rinlari tezkor ko‘zdan kechiriladi. Bu ish Qashqadaryo zaminida katta tajriba orttirgan S.K.Kabanovga topshiriladi. Chimqo‘rg‘on suv havzasi ishg‘ol etadigan maydon ancha katta hajmga ega bo‘lib, suv ostida miloddan avvalgi asrlarga taalluqli yodgorliklar qolib ketishi mumkin edi. Shunga ko‘ra, havza hududidagi obidalarni jadal tekshirishdan o‘tkazish maqsadida bu joyda 1955-1957 yillar mobaynida O‘zbekiston Fanlar akademiyasining tarix va arxeologiya instituti maxsus ekspeditsiyasi ish olib boradi. Qashqadaryonig quyi qismi 60-yillarga kelib yoppasiga o‘zlashtirila boshlandi. Qarshi cho‘lini sug‘oriladigan erlarga aylantirish rejasi amalga oshiriladi. Qarshi shahrining sharqiy etagida qurilish korxonalari, zavodlar, o‘nlab 1 П.Равшанов. Қашқадарё тарихи. Т.: 1999,112 б. Кашкадарьи Диссертация 2006 44-б 2 П.Равшанов. Қарши ва Кеш тарихи манбалари. Қ.:2005. 13-15 бетлар 12 sanoat muassasalari qad rostlay boshlaydi. 1 1965-1967 yillarda birgina qurilish korxonasi hududida o‘n bitta yodgorlik qazib o‘rganildi. 2 1 П.Равшанов. Қарши тарихи. Т.:2006., 19-бет 2 С.К.Кабанов. Нахшеб на рубеже древности и средневековья (III-YII вв.), Т., «Фан», 1977, 3-бет. 3 П.Равшанов. Қарши ва Кеш тарихи манбалари. Қарши. «Насаф». 2005. 20- бет 13 1.2. YERQO‘RG‘ON YODGORLIGIDA OLIB BORILGAN TADQIQOT ISHLARI TARIXI Miloddan avvalgi ikkinchi ming yillik oxiri va birinchi ming yillik boshlarida O‘rta Osiyoda turli qabilalar va xalqlarning keng ko‘lamli ko‘chishi ilk temir davrining boshlanish davri sifatida o‘rin olgan. Bu davrda O‘rta Osiyoning asosiy tarixiy-madaniy hududlari – Baqtriya, Marg‘iyona, So‘g‘d, Xorazmda dastlabki shaharlar – dehqonchilik vohalarining markazlari paydo bo‘ladi. Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida qadimgi so‘g‘d elati va Qashqadaryo vodiysi kiradigan So‘g‘diyonaning o‘troq dehqonchilik madaniyati shakllanadi. Qashqadaryoda miloddan avvalgi birinchi asrning boshida ikkita asosiy voha – Qarshi va Shaxrisabz vohalari shakllanadi. Aleksandr Makedonskiy bilan yurtimizga kelgan yunon tarixchilari milodning IV asri oxirida Qashqadaryo vodiysidagi ikkita tarixiy–madaniy viloyat – Nautaka va Nikshapani eslab o‘tadilar. 1 Hozirgi Qarshi shahriga XIV asr boshlarida asos solingan. Biroq, Qarshining shahar sifatidagi tarixi ancha oldin boshlangan va u haqdagi manbalar miloddan avvalgi birinchi ming yillik boshlariga borib taqaladi. Arxeologik tadqiqotlar davomida aniqlanishicha, Qarshi shahri Shayxali mahallasidan 2 km. shimolda joylashgan Yerqo‘rg‘on shaharchasi miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda paydo bo‘lgan. 2 Miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalarida Qashqadaryo vohasida o‘troq aholining bir necha joylashuv hududlari shakllanadi. Bu hududlardan biri Yerqo‘rg‘on edi. 3 4 Qadimgi yunon muarrixlari Aleksandr Makedonskiyning O‘rta Osiyoga yurishi haqida hikoya qilganlarida, So‘g‘d va uning janglar kechgan viloyatlari haqida so‘zlab o‘tadilar. Arrian bu haqda: «Bessga Aleksandr yaqinlashib 1 Ртвеладзе Э.В., Буряков Ю.Ф., Сулаймонов Р.Ҳ. Қарши. Т.: «Маънавият». 2006. 34-35 б. 2 Oif fcfh 34-35 ,tn 3 Эшов Б.Ж. Милоддан аввалги VII-IV асрларда Сўғдиёна тарихи ва маданияти. Т.ф. номзодлиги дис. 1999. 4 -б. 14 qolganligi aytilganida, u Oksdan suzib o‘tadi, qayiqlarni esa yondirib, So‘g‘d eriga, Navtoqqa ketadi», deydi. Naxshab qadimiy tarixiy manbalarda va hozirgi tadqiqotlarda ikki ma’noda – birida viloyat, ikkinchisi shahar nomi sifatida taqdim etiladi. So‘g‘d bilan bog‘liq shu voqeadan ikki yillar chamasi yuz bergan yurishlar haqida so‘zlagan Kvint Kursiy Ruf esa, «SHoh o‘z qo‘shini bilan Naxshab deb atalgan viloyatga etib keldi», deb yozadi. Har ikkala muarrixdan bir qancha vaqt oldin yashagan sitsiliyalik Diodor Aleksandr Makedonskiyning So‘g‘d tuprog‘idagi harbiy harakatlar haqida so‘zlaganida, uning «Naxshab qabilalariga Qarshi yurish» qilganini aytadi. Diodor «Naxshab qabilalari», deganda viloyat va uning aholisini ko‘zda tutadi. 1 C. B. Lunina: «hozirgi vaqtda Nautaka xarobasini Markaziy Osiyoning eng katta shaharlaridan biri – Yerqo‘rg‘on deb qarashga barcha asoslar etarli, chunki uning o‘rnida antik davr So‘g‘d shahriga xos bo‘lgan madaniy qatlamlar saqlanib qolgan»,degan izohni beradi. 2 Qashqadaryo viloyatining quyi qismida o‘tmish obidalarini aniqlash va tadqiq etish bobida uzoq yillar izlanishlar olib borgan arxeolog olim S.K.Kabanov yozishicha, yozma manbalardagi ikki viloyat – Nautaka va Ksenippa, vohaning yuqori va quyi qismidagi ikki qadimiy dehqonchilik vodiylari – Shaxrisabz va Qarshiga to‘g‘ri keladi. Biroq, bu nomlarning hozirgi joylariga to‘g‘ri kelishi masalasida tadqiqotchilarning qarashlarida tafovut bor. Oldin Nautaka vohaning yuqori qismi, Ksenippa esa quyi qismi, degan nuqtai nazar bosim edi. M.E.Masson esa bunga zid fikrni qo‘llab- quvvatlaydi, ya’ni, uningcha, Ksenippa vohaning yuqori qismi, Nautaka bo‘lsa quyisida joylashgan. Arxeolog olim bunda Naxshabning quyi viloyatning asosiy shahri Yerqo‘rg‘on xarobasi o‘rniga to‘g‘ri kelishini ham qayd etadi. Keshk rud (Keshki rud, Keshk rud) – Kesh orqali keladigan daryoning o‘rta oqimida, dehqonchilik erlariga suv chiqarishga qulay joyda, Ro‘daksoy deb atalgan o‘ng qirg‘oq bo‘yida kichik manzil tariqasida vujudga kelgan joy asta- 1 Ртваладзе Э.В. Этюд по исторической географии Бактрии и Согдианы во время похода Александра Македонского ВДИ 2000 №4 104-112 бет 2 Лунина С.Б. Города южного Согда в VII-XII вв Ташкент «Фан» 1984, 127-бет 15 sekin asosiy qal’a shahar maqomini oladi. Qal’a suv nazorati ehtiyojidan paydo bo‘lganligi sababli, tez kengaya boradi.Daryo bo‘yida vujudga kelgan bu manzil Naxshab degan nomga ega bo‘ladi. 1 O‘tmish tarix zarvaraqlariga nazar tashlansa, Janubiy O‘zbekiston hududidagi azim daryo – Qashqadaryoning o‘rta va quyi oqimlarida miloddan avvalgi asrlarda bir qancha qo‘rg‘on va shaharlar mavjudligi ma’lum bo‘ladi. Xitoy solnomalaridan biri «Bey-shu»da tilga olingan qadimgi Naebo, Nashebo yoki Bolo shahri shulardan biri bo‘lib, u Qashqadaryoning quyi hududidagi Nashebolo viloyatining markaziy shahri hisoblangan. Xitoy manbalarida eslatilgan Bologa Yerqo‘rg‘on shahri tenglashtirilsa, unda Navtaka ham Yerqo‘rg‘onning o‘rni bo‘lib chiqadi. Ba’zan Navtak Suyse bilan ham tenglashtiriladi. Lekin Kesh miloddan oldingi II-I asr va milodiy I-IV asrlarda ham uncha katta qo‘rg‘on bo‘lmagan. Qadimgi shahar Yerqo‘rg‘on Qarshi vohasi shaharlarining onasi edi. Yerqo‘rg‘on ilk bor miloddan avvalgi VII asrda devor bilan o‘rab olingan. Devor hozirgacha saqlanib qolmagan, uning qoldiqlari 1999 yilda kulollar mahallasidan ochib o‘rganilgan. Miloddan avvalgi VI asrda shahar kengayib, 35 ga maydonni qurshagan devor bilan o‘rab olingan. Bu devor hozirgi kungacha saqlanib qolgan. Miloddan avvalgi III-II asrlarda shaharning maydoni 150 ga bo‘lgan. Miloddan avvalgi IV asrlarda har ikkala devor qayta ta’mirlangan. 2 1916 yilda Qarshi shahriga Turkiston qadimshunoslik havaskorlari to‘garagining a’zolari L.A.Zimin va I.A.Kastanelar kelishadi. Shahar haqida ilk ma’lumotlar I.A.Kastane va L.I.Ziminning arxeologik izlanishlar haqida bergan xisobotlarida uchraydi. 1927 yilda Naxshab vohasida arxeologik izlanishlar olib borayotgan L.A.Zimin mulohazalarida yozma manbalarga murojaat qilish, aholi «Yerqo‘rg‘on» dab atagan Naxshab tarixini yoritishda ularga tayanish diqqatga loyiq. 3 19461948 yillarda respublika Fanlar akademiyasining tarix va arxeologiya instituti a’zolari Qarshi vohasida qazuv-tekshiruv ishlarini o‘tkazishadi. Bu davrda Qashqadaryo zaminidagi qadimiy obidalarni ma’lum darajada jadallashuviga bu 1 Сулаймонов Р.Х. Древний Нахшаб. Т.: «Фан»., 2000.10-б. 2 Сулаймонов Р.Х. Древний Нахшаб. Т.: «Фан»., 2000.24-б. 3 Зимин Л.А. Нахшеб, Несеф, Карши их история и древности. Ташкент 1927 197-214 б 16 vohada amalga oshirilishi mo‘ljallanayotgan sug‘orish bilan bog‘liq ulkan rejalar ham sabab edi. 1946 yilda ariq va anhorlar qazilishi ko‘zda tutilgan joylardagi arxeologik yodgorliklarni tezkor tekshirish va aniqlash uchun A.I.Terenojkin va L.I.Albaum safarbar etiladi. Eski Angor kanalini o‘rganish bilan bog‘liq ravishda A.I.Terenojkin Yerqo‘rg‘on hududida tekshiruvlar o‘tkazadi. Shahar hududida ilk qazishma ishlari 1950 yilda S.K.Kabanov tomonidan amalga oshirildi. 1 60-yillarda Kate azolari shaharni sinchiklab o‘rgandilar. Ekspeditsiya a’zolarining fikricha, Yerqo‘rg‘on Qarshi vohasining qadimiy poytaxti bo‘lib, miloddan avvalgi I asrda vujudga kelgan. 1973 yildan boshlab Naxshab – Yerqo‘rg‘onda muntazam ilmiy-tadqiqot ishlari davom ettiriladi. 80-yillarga kelib yillarga kelib bu qadimiy shahar o‘rnida olib borilgan qazish ishlari nihoyatda samarali bo‘ladi. O‘tgan yillar ichida oltita keng qamrovli qazuv ishlari nihoyasiga etkaziladi. Naxshab obidalari majmuasida o‘ziga xos o‘rin tutuvchi ibodatxona tadqiq etilganda, bu joy besh qurilish davrini boshdan kechirganligi aniqlangan. Sahroni kesib o‘tuvchi yagona daryo suvi hayot manbai, dehqonchilak va chorvachilik manbai bo‘lgan. Suv bo‘yidagi kichik qishloq atrofidagi poyonsiz to‘qayzorlar ovchilik uchun juda qulay edi. Naxshabning tabiatan qulay erda joylashganligining uning rivojida katta ahamiyatga ega edi. Naxshab shahrining o‘sish va rivojini ayrim olimlar Kushonlar davri bilan bog‘laydilar. Masalan, P.Lerish «Yerqo‘rg‘on shaharchasi So‘g‘diyonada 34 tanobli kichik aholi manzili bo‘lib, qiyos etilayotgan Oyxonum darajasiga faqat Kushonlar davrida erishdi», degan fikrni aytadi. Naxshab shahrining paydo bo‘lishi bu joyda muntazam ilmiy- tekshirishlari o‘tkazgan arxeologlar tomonidan moddiy ashyolarga, topilgan osori atiqalarga asoslanib dalolat etilgan. M.H. Isomiddinovning «Yerqo‘rg‘on shaharchasidagi boshqa qazuv ishlari moddiy ashyolari ham dalolat etgani kabi, u miloddan avvalgi VIII-VII asrda yirik qadimiy dehqonchilik manzili sifatida vujudga kelib, miloddan avvalgi VI-V asrlarda keskin taraqqiyotni boshidan kechirdi. Bu davrda u sharqiy tarafdan qariyb 40 ga. maydonni egallagan to‘rt 1 Кабанов С.К. Археологические работы в 1948 году в Каршинском оазисы ТИИА АН УзССР I.II.Ташкент 1950 82 бет 17 burchak shaklidagi nomutanosib, egri devor bilan o‘rab olingan.» degan so‘zlari diqqatni tortadi. P.Lerish Naxshab taraqqiyotini Ahamoniylar sulolasining tarix sanasiga chiqqan davriga bog‘lamaydi. Aksincha, Naxshabning Afg‘onistonda yunonlar tomonidan qurilgan Oyxonum darajasiga etishi, ya’ni yuksalishi Kushonlar davrida yuz berdi. 1 60-yillarda M.E.Masson boshchiligidagi ToshDU arxeologik ekspeditsiyasi Yerqo‘rg‘on shahrida qazishma ishlarini olib bordi. M.E.Masson Yerqo‘rg‘ondagi bir necha madaniy qatlamlar uning rivojlanish bosqichlarini ko‘rsatishini e’tirof etgani holda, shaharning shakllanish va ilk rivojlanish bosqichlari sanasini ko‘rsatmaydi. 2 Naxshab – Yerqo‘rg‘onda muttasil ilmiy-tekshiruv ishlari bilan band bo‘lgan, bu joydagi ibodatxona, qasr va bo‘lak bino o‘rinlaridan ko‘pgina osori atiqalar topilgan va ularni tadqiq etgan olimlar – M.H.Isomiddinov va R.X Sulaymonovlar «Yerqo‘rg‘on» deb atalgan risolalarida bu qadimiy shahar tarixi haqida yana quyidagicha fikr bildiradilar: «Yerqo‘rg‘onda bir necha yillar davomida shaharning uylari, ishlab chiqarishi, jamoat va mudofaa inshootlarida o‘n beshdan ziyod qazuv ishlari o‘tkazildi. Shu qazuvlardan biri, xususan, favqulodda ko‘p sopol buyumlar majmuini bergan kulollar mahallasida o‘tkazilgan 13 qazuv joyi Erning tabiiy yuzasiga qadar olib borildi. Yerqo‘rg‘on shaharchasidagi madaniy qatlam va uning alomatlari miloddan avvalgi IX-VIII asrlardan to milodiy VIII-IX asrlariga qadar kulolchilikning muttasil taraqqiyoti manzarasini ifoda etadi». Naxshab – Yerqo‘rg‘ondan topilgan sopol buyumlar shaharning yoshini aniqlashda juda muhim manbalar bo‘ladi. Yerqo‘rg‘onda olib borilgan qazuv ishlari qadimiy So‘g‘diyona madaniyatini o‘rganishda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Shaharchaning hajmi va saqlanishi, unda taxminan ilk temir davridan boshlab to 1 Лериш П. Оборона эллинистического города Айханум в Афганистане Городская культура Бактрии Тохаристана и Согда Т. 1987 68-72 б 2 Массон М.Е. Столичные города в области низовьев…, 11-15-б. 2 М.Х.Исамиддинов, Р.Х. Сулаймонов. Еркурган. «Фан», Т.: 1984, 5- б. 18 ilk o‘rta asrlarga qadar hayot davom etganligi Janubiy So‘g‘diyonaning moddiy madaniyati davrlarini o‘rganish imkoniyatini beradi. 2 Naxshabning vujudga kelishi, unda hayotning uzoq asrlar davom etishi bu joyda tadqiqot olib borgan boshqa olimlar tomonidan ham ta’kidlangan. V.I.P ы rin «shaharcha ichida olib borilgan tadqiqotlar natijasida siyosiyma’muriy, istehkom inshootlari, hunarmandlarning yashash joylari ochildi. Sopol buyumlarni o‘rganish shaharning paydo bo‘lish davri tarixini aniq belgilash imkonini beradi». V.A.P ы rin shaharning paydo bo‘lish sanasini miloddan avvalgi IX-VIII asrlar deb belgilaydi. 1 Yerqo‘rg‘on miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda dastlab kichik manzilgoh sifatida vujudga kelib, ikki-uch asrdan so‘ng rivojlangan. M.X.Isomiddinov qayd etishicha, miloddan avvalgi VI-V asrlarda u mustahkam qo‘rg‘onga, mudofaa devorlariga ega bo‘ladi. Yerqo‘rg‘on yodgorligini o‘rgangan yana bir olim S.K.Kabanovning ko‘rsatishicha, Yerqo‘rg‘ondagi birinchi kuzatuvlar bu manzilning qadimiyligidan dalolat bergan. Ichki devor tarafdagi tepalarni 3 metr chuqurlikda qazilganda arxeologlar eng qadimiy madaniy qatlamga duch keldilar. 1948 yilda S.K.Kabanov boshchiligida o‘tkazilgan arxeologik qazishma ishlarida bu erdan ikkita xum, sopol buyumlar to‘plami, jom idishining quyi qismi kabi o‘ziga xos kulolchilik shakllariga ega bo‘lgan buyumlar topiladi. S.K.Kabanov shu ashyolarga asoalanib, shaharning quyi madaniy qatlamini miloddan avvalgi II asrdan to milodiy II asrgacha bo‘lgan davrga talluqli, yuqori madaniy qatlamni esa III-IV asrlarga oid degan xulosaga keladi. 2 S.K.Kabanovdan 30 yildan so‘ng Yerqo‘rg‘onda qazuv ishlarini olib borgan M.H.Isomiddinov «Yerqo‘rg‘onnning qadimiy qatlamlari stratigrafiyasi» degan ishida shaharchaning sharqiy qismida joylashgan tepalikda olib borilgan tadqiqot natijalariga asoslanib, o‘z fikrlarini aytadi. Bu gal qazuv ishlari ko‘lami ortadi. 1 «История материальной культуры Узбекистана», вып. 24. Т.: 1990. 121-б. нбалари. Қ.: «Насаф».2005. 15-б. Пырин В.А. Предварительные результаты изучения квартала металлистов Еркургана ИМКУ 1990 а № 24 121-126 б 2 .К.Кабанов Нахшаб на рубеже древности и средневековья (III-VII вв.).- Т.: 1977, 26-б 19 Ayrim nuqtalarda Erning tabiiy yuzasi 8,5 m. chuqurlikda ekanligi aniqlanadi. «Yerqo‘rg‘on II va III» deb belgilangan qazuv joylarida madaniy qatlam miloddan avvalgi VIII asrning ikkinchi yarimlari va VII asrga taaluqli kulolchilik buyumlari, yuqori sifatli sopol idishlar siniqlari bilan qoplanganligini aniqlaydi. M.H.Isomiddinovning fikricha, Yerqo‘rg‘onning olis o‘tmishiga xos bo‘lgan qadimiyat majmui unda kishilarning dastlabki yashash davrlariga to‘g‘ri keladi va Qarshi vohasi chorvadorlari madaniyatini o‘zida tashiydi. 1 Yerqo‘rg‘on hududida olib borilgan qazishmalarning ko‘p qatlamligi miloddan avvalgi VII-VI asrlarda ko‘hna shahar hududi jadallik bilan o‘zlashtirilib borilgandan dalolat beradi. Miloddan avvalgi VI-V asrlarda manzilgoh minoralarga ega bo‘lgan qalin mudofaa devorlari bilan o‘rab olinishi bilan ko‘hna shaharning shakllanishi tugaydi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Yerqo‘rg‘on atrofidagi ayrim tepalardan miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalariga oid sopollarning topilishi bu davrda ko‘hna shahar atrofida qishloq manzilgohlari paydo bo‘lganligidan dalolat beradi. Bunday manzilgohlardan biri Qorovultepa bo‘lib, manzilgoh uncha katta bo‘lmagan ixtisoslashgan xo‘jalikka ega. Topilmalarga qarab bu yodgorlikni mavsumiy dehqonchilik manzilgohi deyish mumkin. Tadqiqotchilarning fikrlariga qaraganda, Yerqo‘rg‘onning ijtimoiy o‘troqlashish tizimi rivojlanishi unga sug‘orish tarmoqlari bilan uzviy bog‘liq holda kechgan. Tipologik klassifikatsiya va statistik ma’lumotlarning tahliliga qaraganda, yashash makonlari o‘z o‘lchamlariga ko‘ra ierarxik tizim ostida tarqalgan va ushbu qadimgi So‘g‘diyona jamoasi tizimining eng cho‘qqisida Yerqo‘rg‘on ko‘hna shahri turgan, mahalliy ahamiyatga molik bo‘lgan kichik shaharchalar ham mavjud bo‘lgan. 2 Yerqo‘rg‘on miloddan avvalgi VI-IV asrlarda ayniqsa, gullab-yashnaydi va aynan shu davrda umumiy maydoni 40 gektardan iborat maydonni o‘z ichiga olib, beshburchak shaklidagi qalin devor bilan o‘rab olinadi. 3 1 Исамуддинов М.Х. Стратиграфия древнейших слоев Еркургана ИМКУ 1982 №27 60-78 бет 2 Эшов Б.Ж. Милоддан аввалги VII-IV асрларда Сўғдиёна тарихи ва маданияти. Т.ф.номзод. Дисс.1999.48-б. 3 Сулейманов Р.Х. Основные этапы развития городища Еркурган.// Античная культура Средней Азии и Казахстана : Тезисы докл. Совещания. Т.: «Фан», 1979. 11-б. 20 Arxeologlar Naxshab shahrining yoshini asosan sopol idishlar tahliliga qarab aniqlaganlar. Shahar o‘rnida uzluksiz olib borilgan qazishma ishlari Yerqo‘rg‘onning shakllanish va tanazzulga uchrash sanalariga aniqlik kirita borgan. 1976 yilda 1-BX deb nomlangan qazuv joyida yumaloq shakldagi sopol idishlar saqlanib qolgan madaniy qatlam ochilgan edi. YUmaloq shaklli idishlar (banka ko‘rinishli) odatda, miloddan avvalgi VI-IV asrlarga mansub deb qaraladi. Shu yili bu erdan jomlar, qadahlar, lagan va tovoqlar, kosa, xurmachalar, xum va xumchalar, qozon va dekchalar topilgan edi. Qadimiy Naxshab vayronalari o‘rnida muttasil ilmiy – tadqiqot ishlarini bajargan arxeolog olimlar M.H.Isamiddinov va R.H.Sulaymonovlar o‘zlarining 1984 yilda nashr etilgan «Yerqo‘rg‘on» deb nomlangan risolalarida qo‘lga kiritilgan moddiy madaniyat ashyolarini tahlil etadilar. Sopol idishlar tadqiqi quyidagi xulosalarni beradi: «Yerqo‘rg‘onning quyi qatlamidan olingan sopol buyumlar majmuasi ko‘pgina tadqiqotchilar tomonidan miloddan avvalgi II ming yillik oxiri va I ming yillik birinchi choragi bilan sanaladigan so‘nggi mis davrining qator yodgorliklari naqsh solingan sopolchiligi bilan o‘xshashdek tuyuladi. Biroq, so‘nggi mis davrining uzaytirib yuborilgan umumiy sanasini Yerqo‘rg‘on shaharchasi quyi madaniy qatlamiga tadbiq etib bo‘lmaydi, chunki u bevosita miloddan avvalgi VIII asrning ikkinchi yarmi va VII asrlari yoki miloddan avvalgi VIII-VI asrlar bilan sanaladigan kulolchilik sopollari bo‘lgan kuchli qatlam bilan qoplangan». Miloddan avvalgi I ming yillik boshlarida qadimiy madaniyat keng tarqalgan edi. Naxshabning ham birinchi aholisi chorvador qabilalar edi va ular o‘zlariga qo‘shni bo‘lgan qavmlar ta’sirida dehqonchilik- chorvachilik madaniyatini shakllantirganlar. Arxeologlarning guvohlik berishicha, shaharchadagi xayotning navbatdagi davri qadimiy So‘g‘d zamonlariga oid moddiy ashyolarda o‘z ifodasini topadi. Bunday ashyolar Yerqo‘rg‘ondagi Er II va Er III 13, 12, 9, va 1 qazuv chohlaridan topilgandir. Ko‘rsatilgan qatlamlardan chiqqan ashyolar shaharcha miloddan avvalgi VII-VI asrlarda gavjumlashgan degan tasavvurni paydo qiladi. 21 Yerqo‘rg‘onda uzoq yillar mobaynida olib borilgan qazuv ishlari bu joydagi madaniy qatlamning o‘ziga xos tomonlarini ham kashf etadi. M.H.Isomiddinov, va R.H Sulaymonovlarning ta’kidlashicha, ibodat buyumlari majmuasi o‘ziga xosligi, bezatilishi, naqshlari bilan Qashqadaryodan boshqa joyda uchramaydi. Bu jihatdan hayvon shaklidagi chiroqlar, isiriqdonlar, chetlarida hayvon boshlari tasvir etilgan kuldonlar va ulardagi jimjimador naqshlar alohida ajralib turadi. Milodning dastlabki asrlarida Yerqo‘rg‘on huvillab qolgan edi. Bu shu davrga oid osori atiqalarning yo‘qligi bilan izohlanadi. 2 Yerqo‘rg‘onning vujudga kelish sanasini kulolchilik ashyolari – sopol buyumlar bilan belgilash mumkin bo‘lganidek, tanazzulga yuz tutish sanasini shahar ibodatxonasi tuprog‘idan topilgan So‘g‘d hukmdori Shashpir (VI asr oxiri VII asr boshlari) tangalari misolida aniqlash imkoniyati mavjuddir. Yerqo‘rg‘onda XX asr ikkinchi yarmida o‘tkazilgan tadqiqot natijalari Naxshabning VI-VII asrlarda barhayot bo‘lganini tasdiqlaydi. S.K.Kabanovning yozishicha, Naxshab Aleksandr Makedonskiy bosqinidan so‘ng o‘zini o‘nglab ololmagan. Bundan tashqari, miloddan avvalgi asrlarda yuz bergan istilolar shaharni tamomila vayrona holiga keltirgan. Ammo uning ayrim qismlarida hayot davom etgan. Shahar hukmdori, sipohiylar, hunarmandlar yangi manzilga ko‘chib o‘tgan. Yangi Naxshab (yoxud «Naxshab-2») asta-sekin shahar tusini olgan. Milodning VI-VII asrlarida Naxshab-2 daryoning ikki qirg‘og‘i bo‘ylab kengaya boshlagan. Aholi soni ham ko‘paygan. Shahar nomi arablar kelgan davrda ham Naxshab bo‘lib qolavergan. Shuni ko‘zda tutib akad. V.V.Bartold «Nasaf» so‘zi aftidan, arablar tomonidan mahalliy «Naxshab»dan hosil qilingan degan fikr bildirgan. 2 1973 yilda O‘zbekiston FA tarix va arxeologiya instituti Qashqadaryo ekspeditsiyasi a’zolarining Yerqo‘rg‘on shahrida olib borgan keng qazishma ishlari shahar qurilishi va arxeologik yodgorliklarini davrlashtirish, shaharda topilgan madaniy qatlamlar sanasini aniqlash imkonini berdi. Aniqlanishicha, ichki shahar mustahkam mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Hozirgi kunda devorning 8 m. balandlikdagi qismi saqlanib qolgan. Devorda har 10-12 metr oralig‘ida minoralar qad ko‘targan. Shahar ichkarisida to‘rt burchak shaklida qurilgan shahriston 22 joylashgan. Devorlarda ikkita darvoza joylashgan: biri sharqiy devorning shimoliy qismida, ikkinchisi janubi-sharqiy burchakdagi baland mudofaa inshooti yaqinidagi janubiy devorda joylashgan. Mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan maydonda turli hajm va shakldagi tepaliklar saqlanib qolgan. Eng katta tepalik shaharning shimoliy qismidagi hukmdor saroyi o‘rnida joylashgan. Shahar ibodatxonasi janubda, shahar markazida joylashgan bo‘lib, ikki alohida inshootdan iborat. Ishlab chiqarishga asoslangan mahallalar shaharning sharqiy qismida joylashgan. Shahar devorlariga sharqiy tomondan yassi tepaliklar zanjiri tutashgan bo‘lib, bu tepaliklarning ustki qismidan ko‘p miqdorda sopol idish parchalari topilgan. Kazishmalar natijasida bu erda kulolchilik ustaxonalari joylashganligi aniqlandi.Shaharning markaziy ko‘chasi janubiy darvozadan shimoli-g‘arbga, kulollar mahallasi bo‘ylab yo‘nalib shahar ibodatxonasiga olib borgan. Ichki shahar ikkinchi mudofaa devori bilan o‘rab olingan bo‘lib, maydoni 150 gektarni tashkil etgan. Ichki shahar keyinroq qurilgan bo‘lib, g‘arbiy va sharqiy tarafidagi devorlari buzilib ketgan. Ichki shahar inshootlarining xarobalari alohida tepaliklar ko‘rinishida saqlanib qolgan. Ichki shaharning janubiy va shimoliy qismlarida kichik maydonni egallagan, ammo baland ikki tepalik ko‘zga tashlanadi.Janubiy qismdaga tepalik o‘rnidan daxma ochib o‘rganilgan.Sharqiy qismdagi tepalik o‘rnida maqbaralar majmui joylashgan. Ichki shaharning janubi- sharqiy burchagidagi keng maydondagi inshootlar to‘liq saqlanib qolgan. Shaharning shimoliy va sharqiy qismlaridagi inshootlar qoldiqlari ichki va tashqi devor bo‘ylab past tepaliklar zanjiridan iborat. 1 2006 yili Yerqo‘rg‘onning ichki mudofaa devorini qazish vaqtida O‘zR FA Arxeologiya institutining ilmiy xodimi M.Isomiddinov milodddan avvalgi VI-V asrlarga oid devor ostidan xom g‘isht aralash paxsadan qurilgan qadimiy shahar devorlari qoldiqlarini topdi. 2 Bu eng ko‘hna shahar devori bo‘lib, Samarqand Afrosiyobining, Chelak qishlog‘i yaqinida joylashgan Ko‘ktepa va Uzunqirdagi Keshning ilk davriga oid barcha konstruktiv xususiyatlarni takrorlab, sanasi 1 Сулаймонов Р.Х.Древний Нахшаб. Т.: «Фан». 2000., 25-б. 2 Сулейманов Р.Х. Карши-Насаф-Нахшаб в системе цивилизации центральной Азии Ўзбекистон тарихи №23 Т.”Фан” 2006 6-бет 23 milodddan avvalgi VIII-VII asrlarga borib taqaladi.Bu topilma bu davrda So‘g‘dda Zarafshon va Qashqadaryo vodiylaridagi asosiy dehqonchilik vohalarida yirik shahar markazlarini bunyod etish imkoniga ega qudratli davlat mavjud bo‘lganligidan dalolat beradi. Shunday qilib, Sug‘d kabi poytaxt markazi bo‘lgan Naxshab tarixi ham ilk temir davrida, miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda yangi qishloq va shaharlarning vujudga kelishidan boshlanadi. Bu so‘g‘diylar va ularning dehqonchilik vohalarining shakllanish davri bo‘lgan. 1 II BOB. R.X. SULAYMONOV TOMONIDAN YERQO‘RG‘ON YODGORLIGIDA OLIB BORILGAN TADQIQOT ISHLARI NATIJALARI 2.1 Yerqo‘rg‘onning tuzilishi va asosiy ob’ektlari Qarshi vohasining qadimiy poytaxti – Yerqo‘rg‘on shahristoni hozirgi Qarshi shahri Shayxali mahallasidan ikki kilometr shimolda joylashgan tuproqqal’a bo‘lgan.Yerqo‘rg‘on hududidi turli hajmdagi tepaliklar bilan qoplangan bo‘lib, ular sobiq shahar vayronalaridir. Eng yirik tepalik hukmdor saroyi ekanligi aniqlangan.Shuningdek, qazuv ishlari mobaynida shahar butxonasi, maqbara, zardushtiylik dahmasi, hunarmandlar mahallalari topilgan. Yerqo‘rg‘ondagi shahar taxminan VI asrning ikkinchi yarmida Turk xoqonligi va Sosoniylarning birlashgan kuchlari tomonidan eftaliylar davlatini yakson qilish paytida vayron 24 qilingan. Miloddan avvalgi birinchi ming yillikning o‘rtalarida shahar kengaya boradi. U 35 gektar maydonni egallaydi. Taxminan miloddan avvalgi VI asrda qurilgan yangi mudofaa devorining balandligi 8 m., poydevori 3 m. kenglikda bo‘lgan. Devor shaharni sak chavandozlaridan himoya qilish maqsadida qurilgan. Vaqt o‘tishi bilan u bir necha marta ta’mirlangan va kengaytirilgan, VI asrning o‘rtalariga kelganda, uning qalinligi 20 metrga etgan. 1 Miloddan avvalgi dastlabki asrlarda Yerqo‘rg‘on o‘rnidagi shahar kengaytirilgan hamda deyarli 1 gektarlik maydonni qamrab oluvchi tashqi devor bilan o‘rab olingan. Yerqo‘rg‘onning tashqi devori ichki yo‘lkalarga ega mustahkam mudofaa inshooti bo‘lib, uning hududida har 60 metrdan so‘ng minoralar o‘rnatilgan. Qadimiy madaniy qatlamlarni o‘rganish davomida shu narsa ayon bo‘ldiki, Yerqo‘rg‘onda faol bunyodkorlik ishlari milodning III asrigacha davom etgan. Yerqo‘rg‘on-Naxshabning yangi rivojlanish davri milodning IIIIV asriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda yirik bunyodkorlik ishlari amalga oshirilgan, shahar ibodatxonasining muhtasham binosi, hukmdor saroyi, maqbara binolari tubdan ta’mirlangan, kulollar va temirchilar mavzelari kengaytirilgan. Yerqo‘rg‘on idishlaridan topilgan qoldiq ma’dan tarkibi bilan Kaltako‘l koni xomashyosi kimyoviy tahlil etilganda ular orasida o‘xshash tomonlar borligi aniqlanadi. Mana shunga asoslanib, V.A.Ruzanov qadimda Yerqo‘rg‘on ustalari xomashyo ma’danini Kaltako‘ldan olib kelganlar degan xulosani chiqaradi. 2 Yerqo‘rg‘onning yangi rivojlanish davri milodning III-IV asriga to‘g‘ri keladi. Bu davrda yirik obodonchilik ishlari amalga oshirilgan, kulolchilik va temirchilik mavzelari kengaytirilgan. Tashqi shaharda joylashgan bu mahalla milodning VI asrigacha, shahar vayron bo‘lguniga qadar faoliyat ko‘ratadi. 3 Naxshab shahar tusini olib yiriklasha borgani sari, aholi ko‘paygan va istehkom devorlaridan tashqarida ham mahalla paydo bo‘la boshlagan. Shaharning g‘arbiy tarafida vujudga kelgan yashash joyini shu jumlaga kiritsa bo‘ladi. 1 Сулеймонов Р.Х. Древний Нахшаб ; Тошкент: Фан 2000 26-бет 2 П.Равшанов. Қарши тарихи. Т.: «Янги аср авлоди», 2006. 178-179-б. 3 Қарши – 2700. Т.: «Маънавият», 34-б 25 Naxshabning tashqi istehkom devoridan 600 m. chamasi masofada joylashgan katta-kichik tepaliklar arheologlar tomonidan o‘rganib chiqiladi. Bu joyda qariyb 17 bino-uylar va ibodatxonalar qisman yoki mufassal tadqiq etiladi. Arxeologlar mahallaning vujudga kelish davrini alohida ajratib ko‘rsatadilar. N.YU.Nefedovning qayd etishicha, Naxshab yaqinida vujudga kelgan joydagi binolar, eng avvlo, ibodatxona shahar ichkarisidagi shu xildagi imoratga o‘xshash qurilgan. Hatto, ikkala bino devorlariga chizilgan suratlar o‘rtasida ham uyg‘unlik mavjud. Naxshab oldidagi yo‘ldosh qasaba binosi devordagi suratlar orasida xoch shakli ham uchraydi. Eni 5 sm. bo‘lgan qizil chiziq 13 sm. enlikda bo‘lgan qora chiziqni kesib o‘tadi va xoch shaklini hosil qiladi. Xoch ramzi Evroosiyo xalqlariga juda qadim zamonlardan tanish bo‘lgan. Bu xildagi shakllar Boxtar va Parfiya san’atida ham uchraydi. Naxshabga tutash bo‘lgan qasaba vujudga kelgan sanasi aniqlanmagan. Chunki unda oldingi uch davr yoshi aniqlanmagan, faqat to‘rtinchi va beshinchi davrlar sanasi bu joydan chiqqan sopol ashyolar asosida aniqlangan. To‘rtinchi davr milodning II-III asrlarida, beshinchi davr esa milodning III-IV vujudga kelgan deb belgilanadi. Birinchi bino bezaklari, tarx ko‘rinishi, ya’ni uchinchi davrning milodning I-II asrlarga to‘g‘ri kelishini taxmin qilishga asos beradi. Shunga ko‘ra, shaharchaning kishilar yashash joyi sifatida qaror topishi miloddan avvalgi I ming yillikning so‘nggi choragiga muvofiq keladi deyish mumkin. Bu davr moddiy ashyolari, quyi madaniy qatlamlarda, hali to‘la tekshirib o‘rganilmagan binolar ostida bo‘lishi ehtimol qilinadi. 1 Ichki shaharning sharqiy qismi bo‘ylab 700 metrga keng, yassi do‘ngliklar zanjiri ko‘zga tashlanadi. Bu do‘nglar har biri 0,5-1 ga maydonga ega. Do‘ngchalarning chim bilan qoplangan ustki va yonbag‘irlaridan kul va ko‘mir qoldiqlari, sopol idishning siniqlari topilishi bu erda kulollar mahallasi joylashganligidan darak beradi. Keyinchalik bu erda qazishma ishlarini olib borgan M.H.Isomiddinov kulollar mahallasi mavjud bo‘lganini tasdiqladi. Uning tadqiqot ishlari natijalari nashr etildi. 2 (Isamddinov M.X, Sulaymonov R.X. Erkurgan. 1984.) 1 Нефедов Н.Ю.Некоторые итоги раскопок дворцового комплекса Еркургана ИМКУ 1990 №24 107-116 бет 2 Исамиддинова М.Ҳ. Сулеймонов Р.Х. Еркурган 26 Mahalla ichki shaharning sharqiy qismi bo‘ylab shimoldan janubga cho‘zilgan bo‘lib shahar devoridan er osti suvlari bilan to‘lgan keng va chuqur maydon ajratib turgan. Shaharning markaziy qismi bilan kulollar mahallasini kulollar ko‘chasi ajratib turgan. Kulolar mahallasi shahar markazidan g‘arbda joylashgan. Kulollar ko‘chasi shahar ichki devorining janubiy darvozasidan shimoli-sharqiy darvozasiga yo‘nalgan. 1 Yerqo‘rg‘on – Naxshabning yangi rivajlanish davrida, milodning III-IV asrida kulollar mahallasi ancha kengaytirilgan. 2 Kulollar mahallasida jami 4 ta qazishma ishlari o‘tkazilgan. R-13 davrida mahalla tepaliklarining biri to‘liq ochib o‘rganilgan. Eng yuqroi tepalikdan turar joy va ishlab chiqarish makonlari ochilgan. R-13 dan janubda tepalikning janubiy qismidan yana bir kulollar mahallasi ochilgan bo‘lib, bu mahalla maxsus mudofaa devori bilan o‘rab olingan. Bu mahalla VII asrda shahar tashlab ketilgan vaqtda ham mavjud bo‘lib, shu davrda devor bilan o‘rab olingan. Shahar tashlab ketilganidan so‘ng shahardagi kulollar bu erga ko‘chib kelishi natijasida maxsus kulollar mahallasi vujudga kelgan. R-14 ganchkor oshxona buyumlari topilgan bo‘lib, qazishma ishlari hali poyoniga etmagan. R-13 davrida kulollar mavzesining keng maydonlaridan biri to‘liq ochilib o‘rganilgan. Mahallaning sharqiy va g‘arbiy taraflarida joylashgan ikki ko‘chadan iborat alohida mahalla shu erda joylashganligi aniqlandi. Bu mahallasidagi har bir makon bir xil uslubda qurilgan va alohida devorlar bilan ajratilgan. 300x300 m. maydondan 60 ta manzilgoh o‘rganilgan. Bu manzilgohlar bir-biri bilan bog‘langan bo‘lib, to‘qqiztasi alohida xo‘jalik bo‘lib shakllangan. Alohida xo‘jaliklarning kirish joylari aniqlanmagan. Kulollar mahallasi turar joylarining devorlari qalin va tuynuksiz bo‘lib, mahallani sharqiy va g‘arbiy qismlarga ajratib turadi. G‘arbiy qismning chiqish joyi kulolllar ko‘chasiga yuzlangan, sharqiy qismning chiqish joyi esa suv havzasiga va shaharning sharqiy devoriga yuzlangan. 1 Сулейманов Р.Х, Древний Нахшаб. Т.: «Фан», 2000. 122-б. 2 Ртвеладзе Э. В., Буряков Ю. Ф., Сулаймонов Р. Ҳ., ва б. Қарши. Т.: Маънавият, 2006. 44-45 б. 27 Yerqo‘rg‘onning miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda yasalgan sopol buyumlar topilgan madaniy qatlamidan 1999 yilning kuzida qalinligi 3 metrdan oshiq bo‘lgan mahobatli devor qoldiqlari aniqlandi. Devor balandligining ikki metrdan ortiqroq qismi omon qolgan va kulollar mahallasining birinchi asrlarga oid qatlamlari ostida ko‘milib ketgan. Bu devor Yerqo‘rg‘onning miloddan avvalgi VI asrlarda qurilgan, bugunga qadar saqlanib qolgan ichki devoriga parallel ravishda tiklangan. Shuni taxmin qilish mumkinki, kulollar mahallasi ichkarisidan topilgan bu devor dastlabki davrlarda Yerqo‘rg‘onning istehkomi vazifasini o‘tagan, biroq shahar hududi kengayib, hozirga qadar saqlanib qolgan ichki devor qurilgandan so‘ng miloddan avvalgi VIII-VII asrlarda qurilgan eski devor noqulaylik tug‘dirgani uchun buzib tashlangan va uning tuprog‘idan shahar kulollari buyumlar yasash uchun foydalanishgan. Kulollar tomonidan eski shahar devorlari qoldiqlaridan xom ashyo sifatida foydalanish hollari O‘rta Osiyoning boshqa hududlarida ham uchrab turadi. 1 Yerqo‘rg‘on kompozitsiyasining umumiy g‘oyasi, ochilgan qatlamlarga ko‘ra, qadimgi O‘rta Osiyo saroylaridan har biri mustaqil inshoot bo‘lgan yuqori va quyi maydonchalarga bo‘linishi bilan farq qilgan. YUqori maydonchada alohida sella, vestibyul, sharqqa qaratib qurilgan ayvoncha, hovlicha va uning adog‘ida ovqatlanish xonasi bo‘lgan. Bularning barchasiga ikki qator tor yo‘lak olib borgan. Taxmin qilinishicha, bu saroy ibodatxonasidir. Yerqo‘rg‘on quyi maydonchasining tuzilishi tor yo‘laklar orqali birlashadigan hovlichalar va xonalar tizimi shaklida bo‘lib, Qadimgi Sharqning saroy majmualari, jumladan, Bobildagi Navuxodonosor va Suzoqdagi Doro Birinchi saroylarini eslatadi. Unda alohida saroy ibodatxonasining bo‘lishi O‘rta Osiyodagi boshqa qadimgi saroylar majmuiga o‘xshashligini, ayni paytda, ahmoniylar saroylaridan farq qilishini ko‘rsatadi. Yerqo‘rg‘on saroyining o‘ziga xosligi sifatida shuni aytish mumkinki, shahar va saroy ibodat majmualarining detallari jiddiy farqlangan. Saroy ibodatxonasi sellasi markazida olov yonib turgan va bu joy yo‘laklar tizimi yordamida kunduzgi yorug‘dan va atmosfera o‘zgarishlaridan to‘liq 1 Сулаймонов Р.Ҳ. Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. Т.: «Маънави.ят», 2004, 14-15 б 28 himoyalangan. Saroy ibodatxonasi abadiy olovni saqlashga mo‘ljallangan. Olov ilohga atab yoki III-IV asrlarda Naxshabning ilohlashtirilgan hukmdorlari sharafiga yoqilgan bo‘lishi mumkin. 2.2 YERQO‘RG‘ON YODGORLIGIDA ANTIK DAVRIGA OID O‘RGANILGAN MODDIY MANBALAR TAVSIFI Miloddan avvalgi III-II asrlarda Yerqo‘rg‘on o‘rnidagi shahar rivojlanib boradi. Buni arxeologik topilmalar tasdiqlaydi. Jumladan sopol buyumlarning shakli o‘zgara boshlagan. Ayni paytda bu davrda vohada koroplastika san’ati vujudga kela boshlaydi. Bu davrdagi noyob terrakota rasmlar va bezaklar ellincha usulda yasalgan. Qazilmalar mobaynida topilgan momaqaldiroq xudosi Zevs tasviri tushirilgan miloddan avvalgi V-IV asrlarga mansub etruskcha gemma – intaliya ham shu davrga oiddir. Soqolli yalang‘och mavjudot yarim burilgan holda chap qo‘lida Zevsning hamroxi – burgut qo‘ngan asoni ushlab turgan tarzda tasvirlangan. 1 1 Ртвеладзе Э. В., Буряков Ю. Ф., Сулаймонов Р. Ҳ., ва б. Қарши. Т.: Маънавият, 2006 38 б. 29 Yerqo‘rg‘on xarobalari joylashgan erda qo‘r to‘kib turgan qadimiy shahar Naxshab yoki Qarshi vohasining eng birinchi poytaxti bo‘lgan. Yerqo‘rg‘onni ikki qator mudofaa devori qurshab turgan. Qazishmalar natijasida ushbu shahar birinchi devori dastlab eramizdan avvalgi VI asrlarda tiklangan. Aleksandr Makedonskiy yurishidan keyingi davrda shaharning ikkinchi devori tiklangan. Ko‘p yillik qazishmalar natijasida bu joydan shahar va butun voha hukmdorining saroyi, shahar ehromi, dahma, maqbara, kulollar, temirchilar va boshqa mahallalar qoldiqlari topildi. Bu qadimiy shahar ko‘pgina ob’ektlarining hozircha faqat ustki qatlami ochilgan. Biroq ostki madaniy qatlam sari alohida qazilgan qazishmalar shuni ko‘rsatadiki, shahar tuzilishining qayd etilgan ushbu ustki qatlami shahar shakllanishining ilk davrlaridayoq tarkib topganligidan dalolat beradi. Bu qadimiy shahar aholisining madaniy aloqalari alohida e’tiborga loyiq. Undagi me’moriy va san’at yodgorliklari qadimiy madaniyatlarning G‘arbda etrussklar va yunonlardan boshlab Sharqda Hindiston va Sibirga qadar keng maydonlarda yonma-yon rivojlanganligini ko‘rsatadi. Yerqo‘rg‘on topilmalari yozma manbalardan ma’lum bo‘lgan so‘g‘diylarning keng savdo va diplomatik aloqalar olib borganliklari haqidagi ma’lumotlarni tasdiqladilar. Shahardagi ilk me’moriy yodgorliklardan biri sifatida saqlanib qolgan, zardushtiylarning dafn marosimlarining o‘tkazish joyi bo‘lib xizmat qilgan dahma ikki qavatli baland imorat shaklida qurilib, uning yuqorisidagi ochiq maydonida marhum shahar zodagonlarining suyaklari etidan tozalangan. So‘ng aziz ustuxonlar maxsus joylarda saqlangan. Dahma qadimiy sharq me’morchiligi an’analari asosida qurilgan. 1 Amaliy san’at ashyolari, jumladan, qadimiy muhrlar – qimmatbaho toshlarga ishlangan tasvir syujetlari Naxshab aholisining keng madaniy aloqalaridan dalolat beradi. Eramizdan avvalgi V asrlardagi etrussklarga xos bo‘lgan bunday muhrlardan birida Zevsning burgut tutib turgan bo‘ybasti gavdvlantirilgan. Yana 1 Сулейманов Р.Х. Дахма Еркургана ОНУ 1989 №11 41-45 бет 30 bir noyob toshda fil minib olgan Kushon hukmdori tasvirlangan (Kushon imperiyasi qadimda Surxondaryo vodiysidan Janubiy Hindiston va Koshg‘arga qadar cho‘zilib ketgan edi). Ilohlar, qahramonlar va tabarruk zotlarning gildan qoliplar yasalgan ko‘plab miniatyura tasvirlari, kiyinish usullari, urflari, liboslari va soch turmaklashlar yunonlardan skiflarga qadar, forslardan hindlarga qadar bo‘lgan jihatlarni o‘zida mujassam etganligini ko‘rsatadi. Yerqo‘rg‘onning qaysi sanadan Qarshi vohasining ilk markaziy poytaxti hisoblana boshlagani alohida masaladir. Qashqadaryo ekspeditsiyasining ilk qazilma ishlari natijasida aniqlandiki, shaharning ichki devori miloddan avvalgi VI asrlarda tiklangan Uzunligi 0,5 metrli to‘g‘ri burchakli xom g‘ishtdan devor tiklash ana shu davrlarga xos xususiyat edi. Bu devorga tutash qatlamlardan eramizdan avvalgi I ming yilliklarga mansub sopol idishlar topildi. Biroq bu qadimiy shahar hududida qurilgan alohida qazilmalardagi tekshiruvlar shundan dalolat beradiki, bu devor tiklanishidan ancha avval – ilk temir davrida ham bu erda dehqon jamoalari yashagan, O‘rta Osiyoning bu o‘troq aholisi sopol idishlarni kulolchilik charxida emas, balki qo‘lda yasashgan, pishirishdan oldin ulardagi uchburchak, zigzag va zanjirli bezak qatorlarini qizil hamda jigarrang bo‘yoqlar bilan jilolashgan. Pishirilgandan so‘ng bu idishlar juda chiroyli ko‘rinish olgan. Bunday turdagi idishlar So‘g‘diyona hududining Samarqand vohasi va qadimgi Keshdan ham topilgan bo‘lib, odatda ular eramizdan avvalgi IX-VII asrlarga to‘g‘ri keladi. Yerqo ‘ rg ‘ on terrakotalarining ikkinchi uslubiy yo ‘ nalishida mahalliylashtirilgan ayol ma ’ budalar yoyiq barmoqlarini ko ‘ kragi ostiga qo ‘ ygan holda tasvirlangan . Keng ko‘ylak elpig‘ichsimon shakldagi qismlardan iborat bo‘lib, u ko‘ylak burmalarini ifodalaydi. Bu ko‘chmanchilarning etagi keng ot minib yurishga qulay kiyimidir. Bo‘ylamasiga burmalari qo‘ng‘iroq shaklida pastga tomon kengayib boruvchi kiyim tasviri cho‘l tosh yodgorliklari, shuningdek, Surx-Ko‘tala va SHoterak, Saksonoxur, Xolchayon, Dalvarzintepa, Mirzaqultepa terrakota haykalchalariga xos. 31 Sharqiy ibodatxonaning bir paytlar boy bo‘lgan monumental bezaklaridan faqat ayrim lavhalar saqlanib qolgan. Ikkinchi davrga oid tokchalar bezaklari yaxshiroq saqlangan. Ibodatxonaning markazga qaragan qismida ikki odam shakli bor (qizil fon ustiga oq rang bilan chizilgan), bular uzun kiyim kiygan kohinlarning adoratsiya holati dagi tasviri bo‘lsa kerak. Ulardan biri qo‘lida kalavali urchuqni ushlab turibdi, ikkinchisining qo‘lida gullar hamda uzuk bor. 1 2 O‘rta Osiyo dehqonchilik madaniyatining bronza davridan tortib to o‘rta asrlargacha bo‘lgan arxeologik yodgorliklarida qurbaqa tasviri uchrab turadi. Tuproq va suv kuchlarining ramzi - ilon O‘rta Osiyo diniy marosimlari va tasviriy san’atida mavjud bo‘lgan. Yerqo‘rg‘ondan topilgan pakana bo‘yli, grotesk uslubida shishib chiqqan qorin, kattakon bosh va echkisimon quloqlarga ega bo‘lgan Silen tasviri yunon mifologiyasidagi suv unsurining quyi martabali ilohidir. Yerqo‘rg‘on ehromi topilmalari orasida zardushtiylik aqidalariga zid kelmaydigan yagona obraz – bu kulon shaklidagi oltin tipratikan tasviridir. Zararkunanda hasharotlarning kushandasi bo‘lmish tipratikan muqaddas jonivor sifatida tasvirlangan. Zardushtiylardan tashqari qator qadimiy xalqlar, shu jumladan sarmatlar ham tipratikanni e’zozlaganlar. Yerqo‘rg‘on ehromidan qurbaqa, ilon tasvirlari bilan birgalikda tipratikan shaklining topilishi qadimiy so‘g‘diylarning etarli darajada o‘ziga xos e’tiqodiy-asotiriy tassavurlarga ega bo‘lganliklarini ko‘rsatadi. 3 Yerqo‘rg‘on ehromining III qurilish davriga mansub sirli jilmayib turgan iloha tasvirini bezab turgan to‘rtta qizil rangli gul shaklidagi xollari alohida e’tiborga sazovordir. Shimoliy Afg‘onistonning Dilbarjin ehromidan topilgan ilohaning yuzi ham shunga o‘xshash gul bilan bezalgan. Kushon davridan boshlab hind ilohalari chehrasini ham shunday nuqtalar bezab turadi. Biroq Yerqo‘rg‘ondagi ilohadan 2000 yilcha ilgari yaratilgan, krit-miken madaniyatiga oid bo‘lgan maqbaradan topilgan sirli ayol iloha boshining va etrussk san’atiga oid 1 Қарши – 2700 Қарши шаҳрининг 2700 йиллигига бағишланган китоб-альбом. Т.: «Маънавият». 2006. 2 б. 3 Сулаймонов Р.Х. Нахшаб унут. там.Сирлари. Т: «Маънавият». 2004 28 бет. 32 ayollarning gul shaklidagi xollari Yerqo‘rg‘on nusxasini takrorlaydilar. Oliy siymolar qiyofasini bunday xollar bilan bezatish mutaxassislar uchun antik davrlardayoq Markaziy Osiyodan Evropaga qadar sochilib ketgan qadimiy xalqlar o‘rtasidagi madaniy aloqalarning qoldiq izlari bo‘lib hisoblanadi. 1 Ushbu xollar qadimiy hind-ovrupo qabilalar an’anaviy ramzi ekanligi haqida irland eposida saqlangan bosh qahramon – Kuxulin uning tengi yo‘qligini ramzi sifatida, ikkala yuzidagi to‘rttadan rangli xoli ham dalolat beradi. Ammo, Yerqo‘rg‘on ilohasining qanday nom bilan atalgani noma’lum. 3 Sharqiy ibodatxonaga qo‘yilgan ilohning haykal shaklidagi tasviri alohida o‘rin turadi. Umumiy hisobda bu erda to‘rtta haykal bo‘lgan bo‘liShi kerak, chunki tomonlarning har bir qayta quriliShida tasvir buzilgan, uning parchalari devorlar va pollarga ko‘mib yuborilgan, o‘rniga esa yangi haykal qo‘yilgan. Faqat so‘nggi davrdagina eski haykal o‘rniga xom g‘ishtdan yasalgan to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi mehrob o‘rnatilgan bo‘lib, uning usti oq rangli ganchsuvoq bilan qoplangan. Ushbu mehrob tozalanganda, uning ustki maydonchasi toza kul bilan qoplangani ma’lum bo‘ldi. Mehrob ostidan cho‘p karkasga loy suvalib yasalgan va bo‘yalgan haykal qoldiqlari topilgan. Ilohning boShini anglatuvchi eng yirik ibodatxonaga kirish joyida pol ostidan topilgan. Haykallar va yarimsirli devoriy naqshlar saqlanib qolgan nodir namunalari ellinlar ta’siriga moyillik hamda Xorazm va Baqtriya davlati bilan o‘zaro aloqalardan dalolat beradi. Sharqiy ibodatxona qazilmalari orasidan topilgan ashyolar orasida ibodat bilan bog‘liq bo‘lgan san’at buyumlari alohida o‘rin tutadi. III-IV asrlarda Naxshab koroplastika san’ati rivoj topadi. Mahalliy terrakota, O‘rta Osiyo koroplastika san’atining umumiy yo‘naliShida rivoj topgan holda, kiyimlar, holat va bezaklar tasvirida qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan. 2 Naxshab haykalchalari o‘zining tik qomati bilan ajralib turadi. Samarqand va Baqtriya terrakotalarida osiyocha bichimdagi, qimmatbaho taqinchoqlarni 1 Р.Ҳ.Сулаймонов. Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. Т.: «Маънавият». 2004, 27-31 б. 3 Дюземиль Ж, Скифы и Нарты. Пер. с французкие А.З. Алмазовой. М. Наука:1990. 189 бет 2 Қарши – 2700. Т.: «Маънавият». 54-б. 2 Сарианиди В.И. Храм и некрополь Тиляятепе. М.: Наука. 1989. 93-б. 33 ifodalovchi turli shakllar bilan bezatilgan qalin kiyimlarni ko‘ramiz. Ularning prototiplari Tillatepa va Shibirg‘on yaqinidagi maqbaralarda uchraydi. Naxshabga mesopotamiya maktabi usulidagi haykalchalar xos emas. ayol obrazlarning ham buyumlar kam uchraydi. Qadimgi III-IV asrlarga xos eng ta’sirchan haykalchalarda gandxara maktabi ta’siri kuzatiladi. Keyinchalik haykalchalar ko‘proq shartli tusga ega bo‘la boshlaydi, detallar umumlashtiriladi. Tashqi harakat shaklini ifodalashda haykalchalarning ichki dunyosiga e’tiborning kuchayiShi kuzatiladi. 2 Qo‘lida oyna tutgan ma’budalar haykalchalarining variantlari birbiridan farqlanadi. Yerqo‘rg‘onda shahar ma’budasi ibodatxonasidan topilgan bir necha oyna uning Naxshab shahri va viloyati ma’budasining ramzi ekaniga ishora qiladi. Haykalchalar ham xuddi shu ma’noni anglatiShi mumkin. Oyna tutgan ma’budaning eng qadim namunalari Xorazmda uchraydi. 1 Yerqo‘rg‘ondagi qadimgi ibodatxonadan topilgan bir arxeologik mazkur obidani bunyod etgan ajdodlarimizga qurbaqa bilan aloqador e’tiqodiy qarashlar ham ma’lum bo‘lganligini tasdiqlaydi. Bu – qurbaqa shaklidagi kichik tumor bo‘lib, miloddan keyingi birinchi ming yillikning ikkinchi choragiga oidligi aniqlangan. Tumor o‘zining ko‘riniShi bo‘yicha Sopollitepadan topilgan qurbaqa shaklidagi sopol buyumga o‘xshashligiga asoslangan professor R.Sulaymonov qurbaqani osmon suvlari va yomg‘ir timsoli sifatida timsollashtirish bronza davri dehqonchilik madaniyati an’analariga borib taqaliShini aniqladi. Yerqo‘rg‘onliklar yil seryog‘in kelsin va suv mo‘l bo‘lsin degan niyatda qurbaqa shaklidagi tumorlarni taqib yurishgan. Arxeolog F.Petrining aniqlaShicha, qurbaqa shaklidagi tumorlar qadimgi Misrning XXVI sulola davriga mansub yodgorliklarida ko‘p uchrar ekan. 3 Bu Yerqo‘rg‘on hukmdori muhrining loyga tuShirilgan aksi bo‘lib, so‘ng bu loy piShirilgan. Muhrda hukmdor ajdahoning ustida o‘tirgan holda tasvirlangan, 1 Кругликова И.Т. Настенные росписи Дильберджина// Древняя Бактрия. М.: 1976. 96-б. 2 Қарши – 2700. «Маънавият». 2006, 56-б. 3 Маматқул Жораев. Еркўрғоннинг муқаддас жониворлари«Фан ва турмуш», № 5-6, 2006. 10-б. 34 uning qo‘lida hukmdorlik ramzi bo‘lmish qamchi bor, ayni paytda bu hukmdorlik ilohiy tusga ega. Hozirga qadar qamchi Markaziy Osiyo shomonlarining asosiy quroli hisoblanadi. XX asrning boshlarida ham Buxoro amiri arkining kiraveriShida hokimiyat ramzi sifatida katta darra osilib turar edi. Muhrdagi chavandoz hukmdor ro‘parasida bashang libosdagi ilohaning tasviri joylashtirilgan. U bir qo‘lida chavandozga qadah uzatib turibdi, ikkinchi qo‘li bilan ajdahoning jilovidan ushlab olgan. 1 Hukmdor yelkasining ortida Sharqda Yangi yil, bahorgi tengkunlik (Navro‘z) ramzi hisoblangan yarim oy va yulduzlar tasviri bor. Qadimda va o‘rta asrlarda mamlakatga hukmdorlik tangridan yoki ilohiy kuchlar tomonidan in’om etiladi deb hisoblangan. Ya’ni, muhrda ma’buda tarafdan hokimga muqaddas fatvosini beriliShi manzarasi ifodalangan. Arxaik jamiyatlarga xos bo‘lgan xarakterli jihat shuki, xukmdorning o‘zi bosh kohin va iloh xizmatkori vazifasini ham bajargan. Agar shahar, mamlakat yoki qabilaning homiysi ayol iloha bo‘lib hisoblansa, unda hukmdor bu ilohaning mistik rafiqi sanalgan va muqaddas nikoh orqali go‘yo u samoviy mavjudotlar doirasiga kiritilgan. 2 Ma’budaning qo‘lidan jomni qabul qilib olish sahnasi qadimgi sharq va skiflar san’ati bilan bog‘liq bo‘lib, qasam ichish orqali ilohlarga yaqinlaShishni bildiradi. Qadimda sud paytida, xudolar oldida qasamyod qilish chag‘ida muqaddas ichimlikni ichish keng tarqalgan. Bu qadim odatning qoldiqlari o‘zbekcha «qasam ichmoq», «qasamxo‘r» degan iboralarda kuzatiladi. Bu erdan topilgan ko‘plab sopol urchuq toshlar antik va ilk o‘rta asrlarda to‘qimachilik rivojlanganidan dalolat beradi. Ular ham amaliy, ham ilohiy ma’noga ega bo‘lgan. Bunday toshlarning marhumlar yoniga qo‘yiliShi ham shuni tasdiqlaydi. Yerqo‘rg‘on hukmdorlari maqbarasida ikki yuzdan ortiq ana shunday idishlar topilgan. Ehtimol, to‘qimachilik qabr hayotida va qayta tirilgandan so‘ng asqotadigan muqaddas kasb deb hisoblangan bo‘lsa kerak. Prozerpina haqildagi antik afsonada aytiliShicha, u er ostida tikish bilan shug‘ullanadi va shu orqali azaldan tarqoq bo‘lgan moddiy dunyoga uyg‘unlik va farovonlik baxsh etadi. 1 Дюземиль Ж. Скифы и Нарти. / Пер. с. франц. А.З.Алмазовой. М.: Наука, 1990. 227-б. 2 Сулаймонов Р.Ҳ. Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. Т.: «Маънавият», 2004. 32-б 35 To‘qimachilik buyumlarining dafn marosimlarida qo‘llaniliShi – ildizlari umumhindevropa madaniyatiga borib taqaladigan Sharq va G‘arb afsonalaridagi yana bir o‘xshashlikdan dalolat beradi. 1 Yerqo‘rg‘ondan topilgan arxeologik topilmalar orasida tuya haykalchalari ham mavjud. Bu shunchaki oddiy xalq hunarmandchiliga bo‘lib qolmay, ajdodlarimizning omad, g‘alaba, muvaffaqiyat haqidagi ezgu qarashlarini ham o‘zida mujassamlashtirgan mifologik timsol hamdir. 2 III asr Yerqo‘rg‘onning eng so‘nggi gullab - yashnagan davri bo‘ldi. Bu davrda Naxshab hukmdorlari tomonidan zarb etilgan tangalar va tasviriy san’at namunalarida parfiya ta’siri seziladi. III asrda bunyod etilgan hukmdor maqbarasida olib borilgan qazishmalar dafn marosimining o‘ziga xos xususiyatini ochib berdi. Maqbara yuksak piramidasimon asosga ko‘tarilgan bo‘lib, shahar darvozasiga qarata to‘rtburchak zal-ayvon shaklida qurilgan bo‘lib biqini va orqa tomonidan tor koridorsimon xonalarga tutashgan. Bu xonalardan katta yoshdagi erkak va ayolning jasadlari topildi. Ular zardushtiylik udumlari bo‘yicha, ya’ni suyaklari etidan tozalanib, ikkita katta xumga solinib dafn etilgan. Bu erdan yana marhumlar siymosi aks etgan rangli sopol haykalning bo‘laklari, zargarlik buyumlari topildi. Xumlar yonidan to‘quv dastgohining ikki yuzdan ortiq posangilari topilgan bo‘lib, ular xumlar atrofida, tor va qop-qorong‘i xonada birga sochilib yotardi. Posangilar loydan yasalgan, diametri 10 santimetrcha keladi. Faqat hukmdorning qarindosh-urug‘larigina kiriShi mumkin bo‘lgan maqbarada to‘quv dastgohining ishlab turganligi mifologik tasavvurlar bilan bog‘liq. Posangilar qadimiq so‘g‘dlarning hukmdor er-xotinlarning narigi dunyodagi taqdiriga ishonib keltirgan o‘ziga xos diniy tortiqlaridir. III-IV asrlarda Nahshabdagi mifologik tasvvurlarga ko‘ra, ramzi to‘quvchilik bilan bog‘liq bo‘lgan taqdir ilohalari narigi dunyoda va undan keyingi qayta tirilishlarda katta rol o‘ynagan. Yerqo‘rg‘on dahmasidan topilgan to‘quv dastgohi anjomlari IV asrga mansubdir. Garchi so‘g‘diylarnin xioniylar xukmronligi davridagi mafkuraviy hayoti to‘g‘risida darak beruvchi hech bir yozma manba saqlanib qolmagan bo‘lsa- 1 Ардзинба В.Г. Ритуалы и мифы древной Анатомии М: Наука, 1982. 88 бет 2 Маматқул Жораев. Еркўрғоннинг муқаддас жониворлари«Фан ва турмуш», № 5-6, 2006. 11-б 36 da, bu dafn marosimi Prozerpina haqidagi asotirga yaqin tasavvurlar bilan bog‘liq ekanligini taxmin qiliShimiz mumkin. 1 XULOSA Mazkur bitiruv malakaviy iShida R.H. Sulaymonov tomonidan Qarshi voxasi antik davri arxeologik yodgorligi Yerqo‘rg‘onda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida to‘plangan ma’lumotlar asosida o‘rganildi. Miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalarida Qashqadaryo vohasida o‘troq aholining bir necha joylashuv hududlari shakllandi. Bu hududlardan biri Yerqo‘rg‘on edi. Miloddan avvalgi III asrda Yerqo‘rg‘on qudratli fortifikatsiya, muhtasham inshootlar, yuksak rivojlangan hunarmandchilik va so‘g‘dcha xususiyatlar bilan aralashgan o‘ziga xos ellinistik madaniyatga ega bo‘lgan. Arxeologik topilmalar bu davrda Janubiy So‘g‘d, jumladan Yerqo‘rg‘on ham qadimiy madaniyatning asosiy o‘chog‘i bo‘lganidan dalolat beradi. Yerqo‘rg‘onning rivojlanish va savdo-iqtisodiy ahamiyati uning muhim savdo yo‘llarida joylashgani bilan belgilangan. Bu yo‘llar Amudaryo sohillari bo‘ylab 1 Сулаймонов Р.Ҳ. Нахшаб – унутилган тамаддун сирлари. Т.: «Маънавият», 2004, 45-б. 37 Baqtriya, Marg‘iyona va Parfiyaga olib borgan. Yerqo‘rg‘onda taxminan miloddan avvalgi IV asrning oxirida tovar-pul munosabatlari paydo bo‘ladi va keyinchalik ko‘p asrlar davomida izchil rivojlandi. Miloddan avvalgi IV asr oxirida Aleksandr Makedonskiy qo‘Shinlari, Butun O‘rta Osiyo singari, qadimiy Yerqo‘rg‘onni ham ishg‘ol etadi va uni Ikki daryo oralig‘i Nautaka, Pareytakena, Gabaza kabi janubiy hududlarga hujum qilish uchun tayanch manzillardan biriga aylantirgan. Yerqo‘rg‘on shahri miloddan avvalgi IX-VIII asrlarda dastlab kichik manzilgoh sifatida vujudga kelib, So‘g‘d sivilizatsiyasining to‘rt asosiy manzillaridan biri bo‘lgan. Naxshab Yerqo‘rg‘ondan topilgan sopol buyumlar shaharning yoShini aniqlashda muhim manbalar hisoblanadi. Shaharchaning hajmi va saqlaniShi, unda tahminan ilk temir davridan boshlab, to ilk o‘rta asrlarga qadar hayot davom etganligi Janubiy So‘g‘diyonaning moddiy madaniyati davrlarini o‘rganish imkoniyatini beradi. Yerqo‘rg‘on hududida R.H. Sulaymonov tomonidan olib borilgan qazishmalarning ko‘p qatlamligi miloddan avvalgi VII-VI asrlarda ko‘hna shahar hududi jadallik bilan o‘zlashtirilib borilganidan dalolat beradi. R.H. Sulaymonovning fikricha miloddan avvalgi VI-V asrlarda manzilgoh minoralarga ega bo‘lgan qalin mudofaa devorlari bilan o‘rab oliniShi bilan shahar shakllaniShi tugaydi. Yerqo‘rg‘onning ijtimoiy o‘troqlaShish tizimi rivojlaniShi unga sug‘orish tarmoqlari bilan uzviy bog‘liq holda kechgan. Xioniylar va Eftalitlar davri IV-VI asrlarda Yerqo‘rg‘on Markaziy Osiyoning eng yirik va gullab yashnagan shaharlaridan biri bo‘lgan. Poytaxt shahar atrofida keng ko‘lamli qurilmalar tizimi qaror topgan. R.H. Sulaymonov tomonidan Yerqo‘rg‘on yodgorligidan topilgan ko‘p miqdordagi moddiy ashyolar qadimiy va ilk o‘rta asrlarda Qashqadaryo vohasining O‘rta Osiyo mintaqasidagi tarixiy va badiiy jarayonlarga uyg‘un holda kechgan qizg‘in hayotidan dalolat beradi. 38 Miloddan avvalgi I asrlarda Naxshabda YUnon-Baqtriya podsholaridan So‘g‘dni tortib olgan kangyuylar sulolasi humronlik qilgan. Bu qadimiy shahar aholisining madaniy aloqalari alohida e’tiborga loyiq. Undagi me’moriy va san’at yodgorliklari qadimiy madaniyatlarning g‘arbdagi etrussklar va yunonlardan boshlab Sharqda Hindiston va Sibirga qadar keng maydonlarda yonma-yon rivojlanganligini ko‘rsatadi. R.H. Sulaymonov tadqiqotlar natijasida bu ko‘hna shaharning yoShi 27 asrdan kam emas deb belgilangan. Kelajakda bu hududda olib boriladigan arxeologik tadqiqotlar Naxshab vohasi tarixining ochilmagan sahifalarini ochiliShiga keng imkoniyatlar yaratadi. 39 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Prezident asarlari: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T; “Sharq”, 1998 2. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida xavfsizlikka tahdid , barqarorlik shartlari shartlari va taraqiyyot kafolotlari. Toshkent:“ O‘zbekiston”, 1997 3. Karimov I.A. Jamiyatimizni erkinlashtirish islohotlarini chuqurlashtirish va ma’naviyatini yuksaltirish xalqimizning bosh maqsadi. T: “O‘zbekiston” 2007 Asosiy adabiyotlar: 1. Бертолд В.В. Согд Собр. соч. В. 9 Т. З.м. 1965 2. Isamiddinov M.X., Sulaymanov R.X. Erkurgan (stratigrafiya i periodizatsiya) Tashkent, Fan, 1984. 3. К.Кабанов Нахшаб на рубеже древности и средневековя (ИИИ- ВИИ вв.).- Т.: 1977 4. Кругликова И.Т. Настенные росписи Дилберджина// Древняя Бактрия. М.: 1976. 5. Лелеков Л.А. Авеста в современной науке. М.: Б.и. 1992. 6.M.X.Isamiddinov, R.X. Sulaymonov. Erkurgan. «Fan», T.: 1984. 7.P. Ravshanov, Qarshi tarixi. T: «Yangi asr avlodi», 2006. 8.P.Ravshanov. Qarshi va Kesh tarixi manbalari. Qarshi. «Nasaf». 2005. 9.P.Ravshanov. Qarshi tarixi. T.:2006. 10.R.H. Sulaymonov, M. Isomiddinov, V YAgodin. Olamshumul arxeologik kashfiyotlar «Fan va turmush». № 5-6, 2006. 11.Rajabova N Arxeologicheskaya rabot ы v doline Kashkadari 2006. 12.Rtveladze E.V., Buryakov YU.F., Sulaymonov R.H. Qarshi. T.: «Ma’naviyat». 2006. 40 13.С.К.Кабанов. «Нахшеб на рубеже древности средневековя» (III-YII вв), «Фан»,- Т.: 1977. 14.Сарианиди В.И. Храм и некропол Тиляятепе. М.: Наука. 1989. 15. Sulaymonov R.H. Naxshab – unutilgan tamaddun sirlari. T.: «Ma’naviyat», 2004. 16. Sulaymonov R.X. Drevniy Naxshab. T.: «Fan»., 2000. 17. Sulaymonov R.X. Naxshab – unutilgan tamaddun sirlari . T.: «Ma’naviyat», 2004. 18. Suleymonov PR.X. Daxma Erkurgana ONU 1989 №11 19. Suleymonov R.X. Drevniy Naxshab ; Toshkent: Fan 2000 20. Turabekov M Sitade Erkurgana IMKU 1982 №17 21. Eshov B.J. Miloddan avvalgi VII-IV asrlarda So‘g‘diyona tarixi va madaniyati. T.f. nomzodligi dis. 1999. 41

R.X.Sulaymonovning antik davri arxeologiyasining o‘rganishdagi ahamiyati

Купить