Rang psixofiziologiyasi va psixodiagnostika yo‘nalishi sifatida - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	117.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Rang psixofiziologiyasi va psixodiagnostika yo‘nalishi sifatida

Sotib olish

MUNDАRIJА:
KIRISH ................................................................................................................... 2
I BOB. RANG PSIXOFIZIOLOGIYASINING NAZARIY ASOSLARI ............. 6
1.1. Ranglarning fiziologik ta'siri va neyro-psixologik mexanizmlari ................... 6
1.2. Rang idrokining psixologik xususiyatlari va individual farqlar .................... 10
II BOB. RANG TESTLARI VA PSIXODIAGNOSTIK METODLAR .............. 17
2.1. Lyusher rang testi va uning qo'llanilish sohalari ........................................... 17
2.2. Rang psixodiagnostikasining zamonaviy metodlari ...................................... 21
III BOB. RANG PSIXODIAGNOSTIKASINING AMALIY QO'LLANILISHI
.............................................................................................................................. 28
3.1. Klinik psixologiyada rang testlarining o'rni .................................................. 28
Asosiy Psixik Buzilishlarda Rang Test Natijalari ................................................ 29
Klinik Amaliyotda Rang Testlarini Qo'llash ........................................................ 30
Maxsus Klinik Rang Testlari ................................................................................ 32
Klinik Amaliyotda Cheklovlar va Ehtiyot Choralari ........................................... 32
3.2. Ta'lim va tarbiya jarayonida rang psixodiagnostikasining ahamiyati ........... 34
XULOSA .............................................................................................................. 49
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ......................................... 50
ILOVALAR .......................................................................................................... 52
1

KIRISH
Zamonaviy psixologiya fanida rang psixofiziologiyasi va psixodiagnostika
alohida o'rin tutadi. Ranglar nafaqat estetik ta'sir ko'rsatib, balki inson psixikasiga
chuqur ta'sir etadi va shaxsning ichki holatini aks ettirish vositasi bo'lib xizmat
qiladi.
Ranglarning psixikaga ta'siri muammosi qadimdan psixolog va
tadqiqotchilarning e'tiborini jalb qilib kelgan. XX asrning ikkinchi yarmida bu
soha alohida fan sohasi sifatida shakllanib, psixodiagnostikaning muhim qismi
bo'lib qoldi. Max Lyusher, Klara Varteg, Anna Ammon kabi olimlarning
tadqiqotlari rang psixologiyasini rivojlantirishga katta hissa qo'shdi.
Rang psixofiziologiyasi - bu ranglarning inson organizmiga, xususan,
markaziy asab tizimiga ko'rsatadigan ta'sirini o'rganuvchi fan sohasidir. Bu
yo'nalish ranglarning vegetativ asab tizimiga, gormonlar ishlab chiqarishga, yurak-
qon tomir tizimiga va boshqa fiziologik jarayonlarga ta'sirini tahlil qiladi.
Psixodiagnostika kontekstida ranglar muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ular
orqali inson shaxsiyatining turli jihatlarini, emotsional holatini, motivatsion
sferasini va psixologik xususiyatlarini aniqlash mumkin. Rang testlari verbal
bo'lmagan diagnostika vositasi sifatida, ayniqsa, bolalar psixologiyasida, klinik
amaliyotda va konsultativ ishda keng qo'llaniladi.
XXI asrda psixologiya fani jadal rivojlanib borar ekan, uning turli sohalari
ham yangi imkoniyatlar va yo'nalishlar bilan boyib bormoqda. Zamonaviy
psixologiya fanida rang psixofiziologiyasi va psixodiagnostika alohida o'rin tutadi.
Ranglar nafaqat estetik ta'sir ko'rsatib, balki inson psixikasiga chuqur ta'sir etadi va
shaxsning ichki holatini aks ettirish vositasi bo'lib xizmat qiladi.
Ranglarning psixikaga ta'siri muammosi qadimdan psixolog va
tadqiqotchilarning e'tiborini jalb qilib kelgan. Antik davr mutafakkirlari, jumladan,
2

Aristotel va Platon ranglarning inson kayfiyatiga ta'sirini e'tirof etganlar.
Keyinchalik, XVIII-XIX asrlarda Gyote, Kandinski va boshqa san'at
nazariyotchilari rang psixologiyasining asoslarini yaratdilar. XX asrning ikkinchi
yarmida bu soha alohida fan sohasi sifatida shakllanib, psixodiagnostikaning
muhim qismi bo'lib qoldi. Max Lyusher, Klara Varteg, Anna Ammon, Friling va
Auer kabi olimlarning tadqiqotlari rang psixologiyasini rivojlantirishga katta hissa
qo'shdi.
Rang psixofiziologiyasi - bu ranglarning inson organizmiga, xususan,
markaziy asab tizimiga ko'rsatadigan ta'sirini o'rganuvchi interdistsiplinar fan
sohasidir. Bu yo'nalish ranglarning vegetativ asab tizimiga, gormonlar ishlab
chiqarishga, yurak-qon tomir tizimiga, immun tizimiga va boshqa fiziologik
jarayonlarga ta'sirini tahlil qiladi. Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, ranglar
inson tanasida sekretin, melatonin, kortizol kabi gormonlarning ishlab
chiqarilishiga bevosita ta'sir etadi.
Psixodiagnostika kontekstida ranglar muhim ahamiyat kasb etadi, chunki ular
orqali inson shaxsiyatining turli jihatlarini, emotsional holatini, motivatsion
sferasini, kognitiv qobiliyatlarini va psixologik xususiyatlarini aniqlash mumkin.
Rang testlari verbal bo'lmagan diagnostika vositasi sifatida, ayniqsa, bolalar
psixologiyasida, gerontopsixologiyada, klinik amaliyotda va konsultativ ishda
keng qo'llaniladi. Ularning afzalligi shundaki, til to'sig'i va madaniy farqlardan
qat'i nazar, barcha insonlar uchun tushunarli bo'lib, subektning ongli nazoratidan
chetda turadi.
M а vzuning d о lz а rbligi. Zamonaviy jamiyatda stress, tashvish, depressiya va
boshqa psixologik muammolarning epidemik miqyosda keng tarqalishi
kuzatilmoqda. Jahon Sog'liqni Saqlash Tashkilotining ma'lumotlariga ko'ra, har 4
kishidan biri hayoti davomida ruhiy salomatlik muammolariga duch keladi. Bu
holatda tez, samarali va kam xarajatli diagnostika usullariga ehtiyoj ortib
bormoqda.
Zamonaviy texnologiyalar davrida odamlar kundalik hayotda rang ta'sirining
kuchaygan sharoitida yashaydilar. Raqamli ekranlar, reklama materiallar,
3

arxitektura va dizayn - bularning barchasi psixikaga doimiy rang ta'sirini keltirib
chiqaradi. Shuning uchun bu ta'sirni ilmiy jihatdan tushunish va boshqarish
zaruriyati paydo bo'ldi.
Globallashuv jarayonida turli madaniy va til guruhlaridagi odamlar bilan
ishlash ehtiyoji ortib bormoqda. Rang psixodiagnostikasi universal xarakterga ega
bo'lib, madaniy va til to'siqlarini engib o'tishga yordam beradi.
Zamonaviy ta'lim tizimida individual yondashuv va shaxsga yo'naltirilgan
ta'lim usullariga bo'lgan talab ortib bormoqda. Rang psixodiagnostikasi bolalarning
individual xususiyatlarini aniqlash va ta'lim jarayonini optimallashtirish uchun
samarali vosita hisoblanadi.
Tibbiyot sohasida kompleks davolash yondashuvlari, jumladan, rang
terapiyasi (xromoterapiya) usullari rivojlanib bormoqda. Bu esa rang
psixofiziologiyasining nazariy asoslarini mustahkamlashni talab qiladi.
Kurs ishining mаqsаdi Rang psixofiziologiyasining nazariy asoslarini
o'rganish va psixodiagnostikadagi amaliy qo'llanilish imkoniyatlarini tahlil qilish.
Kurs ishining v а zif а l а ri:
 Ranglarning psixofiziologik ta'sirini o'rganish
 Rang psixodiagnostikasining nazariy asoslarini tahlil qilish
 Zamonaviy rang testlarining xususiyatlarini ko'rib chiqish
 Rang psixodiagnostikasining amaliy qo'llanilish sohalarini aniqlash
Kurs ishining о b’ е kti Rang psixofiziologiyasi va psixodiagnostika
jarayonlari, р r е dm е ti esa r anglarning inson psixikasiga ta'siri va bu ta'sirning
diagnostik imkoniyatlari.
Tаdqiqоt bаzаsi: T о shk е nt shahri Yashnobod tumani 156-umumiy o’rta
ta’lim m а kt аbi ning 8-sinf о ’quvchil а rining 15 nаfаri, 9-sinf о ’quvchil а rining 15
nаfаri tаnlаb оlindi.
Tаdqiqоt metоdlаri :
1. Kuzаtish
2. Lyusher rang testi (Lüscher Color Test)
4

Kurs ishining аmаliy аhаmiyаti Ushbu tadqiqot ishining amaliy ahamiyati
zamonaviy psixologiya amaliyotining turli sohalarida namoyon bo'ladi. Klinik
psixologiyada rang psixodiagnostika metodlari ruhiy kasalliklar, depressiya va
anksioz buzilishlarni erta aniqlash uchun qo'llaniladi. Ta'lim psixologiyasida
bolalarning psixo-emotsional holatini baholash, individual ta'lim dasturlarini ishlab
chiqishda muhim vosita hisoblanadi. Mehnat psixologiyasida xodimlarning kasbiy
moslashuvi, rahbarlik sifatlari va stressga chidamliligini baholashda foydalaniladi.
Oila konsultatsiyasida er-xotin munosabatlarini tahlil qilish va psixologik mos
kelish darajasini aniqlashda samarali vosita bo'lib xizmat qiladi.
Kurs ishi mundаrijа, uch bоb, xulоsа hаmdа fоydаlаnilgаn аdаbiyotlаr
r о ’yxаtidаn ibоrаt.
5

I BOB. RANG PSIXOFIZIOLOGIYASINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Ranglarning fiziologik ta'siri va neyro-psixologik mexanizmlari
Ranglarning inson organizmiga ko'rsatadigan fiziologik ta'siri - bu zamonaviy
psixofiziologiyaning eng qiziqarli va murakkab sohalaridan biridir. Ranglar
nafaqat ko'rish organlariga ta'sir qilmay, balki butun organizm faoliyatini
o'zgartirishga qodir. Bu jarayon neyrofiziologik mexanizmlar orqali amalga oshadi
va markaziy hamda periferik asab tizimi, endokrin tizim, vegetativ funktsiyalar va
immunitet tizimi bilan chambarchas bog'liq.
Zamonaviy tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ranglar ko'zning retinasida
joylashgan maxsus fotoreseptorlar orqali qabul qilinib, miya po'stlog'ining turli
qismlariga uzatiladi. Bu jarayonda nafaqat ko'rish markazlari, balki emotsional,
vegetativ va gormonlar nazorati markazlari ham faollashadi. Natijada rang ta'siri
kompleks fiziologik javoblarni keltirib chiqaradi. 1
Ko'zning retinasida uch turdagi konus hujayralari mavjud bo'lib, ular turli
to'lqin uzunligidagi yorug'likka sezgir. Qisqa to'lqinli yorug'lik (450 nm) ko'k
rangni, o'rta to'lqinli (530 nm) yashil rangni, uzoq to'lqinli (570 nm) qizil rangni
hosil qiladi. Bu fotoreseptorlar orqali olingan ma'lumotlar ko'rish nervlari orqali
miyaga uzatiladi va u yerda murakkab qayta ishlanish jarayoni boshlanadi.
Ranglar haqidagi ma'lumotlar miyaning turli qismlariga parallel ravishda
uzatiladi. Ko'rish po'stlog'i (V1, V2, V4 hududlar) ranglarni qayta ishlash bilan
birga, limbik tizim strukturalari, ayniqsa hipotalamus, amigdala va gippokamp ham
rang ta'siriga javob beradi. Bu strukturalar emotsional va vegetativ javoblarni
boshqaradi.
Hipotalamus - avtonomiya nazorat markazi sifatida rang ta'siriga ayniqsa
sezgir. U orqali rang stimullari gipofiz beziga ta'sir etib, turli gormonlarning ishlab
1
Aminov T.H. "Psixologik diagnostika" - Toshkent: Akademiya nashr, 2020. - 316 bet
6

chiqarilishini o'zgartiradi. Amigdala esa rang bilan bog'liq emotsional xotiralarni
qayta ishlaydi va stress javoblarini shakllantiradi.
Qizil rang eng kuchli fiziologik ta'sirga ega ranglardan biri hisoblanadi. Bu
rang simpatik asab tizimini faollashtiradi va "kurash yoki qoch" reaktsiyasini
keltirib chiqaradi. Qizil rang ta'sirida adrenalin va noradrenalin gormonlarining
ishlab chiqarilishi kuchayadi, natijada yurak urish tezligi oshadi, arterial bosim
ko'tariladi va nefes olish tezlashadi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, qizil rangga uzoq vaqt qarab turish
gipotalamus-gipofiz-buyrak usti bezi o'qini faollashtiradi. Bu esa kortizol
gormonining ko'payishiga olib keladi. Kortizolning ko'payishi organizmni stress
holatiga olib kiradi, immunitet tizimining faoliyatini pasaytiradi va uzoq muddatda
sog'liqqa salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin.
Qizil rang shuningdek, testosteron gormonining ishlab chiqarilishini
rag'batlantiradi. Bu esa erkaklar va ayollarda agressivlikni oshiradi, jinsiy faollikni
kuchaytiradi va raqobatchilik his-tuyg'ularini kuchaytiradi. Neyrofiziologik
jihatdan qizil rang miyaning frontal po'stlog'ida joylashgan ijro etuvchi
funktsiyalar markazini ta'sirlaydi va impulsivlikni oshiradi.
Ko'k rang qizil rangga qarama-qarshi ta'sir ko'rsatadi va parasimpatik asab
tizimini faollashtiradi. Bu rang tinchlik, xotirjamlik va dam olish holatini keltirib
chiqaradi. Ko'k rang ta'sirida serotonin va melatonin gormonlarining ishlab
chiqarilishi kuchayadi, bu esa kayfiyatni yaxshilaydi va uyqu sifatini oshiradi.
Melatonin - bu uyqu-uyg'oqlik tsiklini boshqaruvchi asosiy gormon. Ko'k
rangning cheklangan ta'siri melatonin ishlab chiqarilishini rag'batlantiradi, natijada
inson tezroq uxlab qoladi va chuqurroq uxlaydi. Bu esa tananing tiklanish
jarayonlarini tezlashtiradi va immunitet tizimini mustahkamlaydi.
Ko'k rang shuningdek, GABA neyrotransmitterining faoliyatini kuchaytiradi.
GABA miya faoliyatini sekinlashtiruvchi asosiy kimyoviy modda bo'lib, tashvish
va stressni kamaytiradi. Ko'k rang ta'sirida qon bosimi pasayadi, yurak urish tezligi
sekinlashadi va muskullar bo'shashadi.
7

Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ko'k rangga uzoq vaqt qarab turish dopamin
gormonining ishlab chiqarilishini ham oshiradi. Dopamin - bu motivatsiya va
mukofot tizimi bilan bog'liq neyrotransmitter. Ko'k rang orqali dopamin
faoliyatining kuchayishi odamning ijodiy qobiliyatlarini oshiradi va yangi g'oyalar
hosil qilish jarayonini tezlashtiradi.
Yashil rang muvozanat va barqarorlik rangni hisoblanadi. Bu rang simpatik
va parasimpatik asab tizimlari o'rtasida muvozanatni ta'minlaydi. Yashil rang
ta'sirida vegetativ asab tizimining ikkala bo'limi ham optimal darajada faoliyat
ko'rsatadi, bu esa umuman organizmning gomeostazini yaxshilaydi.
Yashil rang miyaning temporal qismida joylashgan gamma to'lqinlarini
faollashtiradi. Gamma to'lqinlar (30-100 Hz) yuqori kognitiv funktsiyalar, diqqatni
jamlash va ongning yuqori holatlarini ta'minlaydi. Yashil rangga qarash diqqat nay
zaif bulgurni va xotira imkoniyatlarini oshiradi.
Bu rang shuningdek, ko'zning akkommodatsiya muskullarini dam oldiradi.
Yashil rangga qarash ko'z muskullarining zorasikfayini kamaytiradi va ko'rish
tizimining umumiy holatini yaxshilaydi. Shuning uchun tabiat manzaralarini
tomosha qilish ko'z salomatligini saqlashda muhim rol o'ynaydi.
Endokrin tizim jihatidan yashil rang tiroid bezining faoliyatini
optimallashtiradi. Bu esa metabolizmni tartibga soladi va energiya almashinuvini
yaxshilaydi. Yashil rang ta'sirida insulin ishlab chiqarilishi ham stabilashadi, bu
esa qand miqdorini tartibga solishga yordam beradi.
Sariq rang intellektual faoliyat va ongning oydinlik bilan bog'liq. Bu rang
miyaning chap yarim sharidagi verbal va analitik markazlarni faollashtiradi. Sariq
rang ta'sirida asetilxolin neyrotransmitterining ishlab chiqarilishi kuchayadi, bu esa
xotira va o'rganish jarayonlarini yaxshilaydi. 2
Sariq rang shuningdek, buyrak usti bezida kortizol ishlab chiqarilishini
me'yorida ushlab turadi. Bu esa organizmni haddan tashqari stressdan himoya
qiladi, biroq lazzat zarur darajada hushyorlikni saqlaydi. Natijada inson yangi
ma'lumotlarni o'zlashtirishga tayyor bo'ladi va mantiqiy fikrlash qobiliyati oshadi.
2
Goziyev E.G. "Umumiy psixologiya" - Toshkent: O'qituvchi, 2010. - 312 bet
8

Qon aylanish tizimi jihatidan sariq rang yurak faoliyatini barqarorlashtiradi.
Bu rang yurak urish ritmini tartibga soladi va aritmiya xavfini kamaytiradi. Sariq
rang ta'sirida qon tomirlarida nitrik oksid ishlab chiqarilishi kuchayadi, bu esa qon
oqimini yaxshilaydi va arterial bosimni stabillashtiradi.
Binafsha rang eng yuqori chastotali ko'rinadigan yorug'lik bo'lib, miyaning
eng murakkab funktsiyalariga ta'sir etadi. Bu rang epifiz bezini (pineal gland)
faollashtiradi va melatonin ishlab chiqarilishini boshqaradi. Epifiz bezi "uchinchi
ko'z" deb nomlanadi va cirkadianalligni rytmlarni boshqarishda muhim rol
o'ynaydi.
Binafsha rang ta'sirida endorfin va enkefalin kabi tabiiy og'riq qoldiruvchi
moddalar ishlab chiqariladi. Bu organizmning og'riqqa chidamliligini oshiradi va
umumiy farovonlik his-tuyg'usini kuchaytiradi. Shuning uchun binafsha rang
meditatsiya va ruhiy amaliyotlarda keng qo'llaniladi.
Bu rang miyaning parietal po'stlog'ida joylashgan fazoviy idrok markazlarini
ham faollashtiradi. Binafsha rang ta'sirida odamning fazoviy tushunchasi
kengayadi va ijodiy fikrlash qobiliyati oshadi. Bu esa san'atkorlar va ijodiy
ishchilar uchun ayniqsa foydali.
Immunitet tizimi jihatidan binafsha rang B-limfotsitlarning faoliyatini
kuchaytiradi. Bu esa antikor ishlab chiqarilishini oshiradi va infeksiyalarga qarshi
himoyani mustahkamlaydi. Binafsha nurlar shuningdek, terida vitamin D sintezini
rag'batlantiradi, bu esa suyak tizimini mustahkamlaydi.
Qora rang barcha to'lqin uzunligidagi yorug'likni yutadi va visual tizimga
minimal ta'sir ko'rsatadi. Biroq psixologik jihatdan qora rang chuqur ta'sir yaratadi.
Bu rang miyaning noradrenalin tizimini faollashtiradi va diqqatni jamlashga
yordam beradi. Qora rang ta'sirida korteks faoliyati kamayadi va inson chuqur
fikrlash holatiga kiradi.
Qora rang shuningdek, melatonin ishlab chiqarilishini tezlashtiradi. Bu
ayniqsa kechqurun muhim, chunki qorong'ilik uyqu gormonining tabiiy ishlab
chiqarilishini ta'minlaydi. Qora rang muhitida organizmning barcha tizimlari dam
olish rejimiga o'tadi va energiya tejash mexanizmlari faollashadi.
9

Oq rang, aksincha, barcha rangli yorug'liklarni aks ettiradi va ko'rish tizimiga
maksimal yuklanish yaratadi. Oq rang ta'sirida miyaning barcha qismlari
faollashadi va umumiy faoliyat darajasi oshadi. Bu rang dopamin va serotonin
tizimlarini muvozanatli ravishda stimullyatsiya qiladi.
Oq rang vitamin D sintezini maksimal darajada rag'batlantiradi va sirkadian
ritmlarni kungi rejimga sozlaydi. Oq rang ta'sirida kortizol ishlab chiqarilishi
normalashadi va organizm faol faoliyat uchun tayyorlanadi. Bu esa ertalabki
soatlarda ayniqsa muhim bo'lib, organizm uyqudan uyg'onish jarayonini
tezlashtiradi.
Ranglarning fiziologik ta'siri - bu murakkab va ko'p qirrali jarayon bo'lib,
organizmning barcha tizimlarini qamrab oladi. Har bir rang o'zining noyob
neyrofiziologik mexanizmlariga ega va turli gormonlar, neyrotransmitterlar va
fiziologik javoblarga ta'sir etadi. Bu bilimlar zamonaviy tibbiyot, psixologiya va
dizayn sohalarida keng qo'llanilishi mumkin.
1.2. Rang idrokining psixologik xususiyatlari va individual farqlar
Rang idroki - bu nafaqat fiziologik, balki murakkab psixologik jarayon bo'lib,
har bir inson uchun noyob va individual xarakterga ega. Rang idrokining
psixologik xususiyatlari shaxsning hayotiy tajribasi, madaniy muhiti, genetik
xususiyatlari va psixologik holatiga bog'liq holda shakllanadi. Individual farqlar
ranglarni qabul qilish, talqin qilish va ularga emotsional javob berishda yaqqol
namoyon bo'ladi. 3
Zamonaviy psixologiya fanida rang idroki kognitiv psixologiya, shaxsiyat
psixologiyasi va differentsial psixologiya nuqtai nazaridan o'rganiladi. Bu
yondashuv ranglarning shaxsga individual ta'sirini tushunish va psixodiagnostik
amaliyotda qo'llash imkoniyatlarini kengaytiradi. Rang idroki jarayonida idrok,
xotira, fikrlash, emotsiya va motivatsiya kabi barcha psixik jarayonlar ishtirok
etadi.
3
Qosimov R.A. "Psixodiagnostika nazariyasi" - Toshkent: Akademnashr, 2018. - 312 bet
10

Rang idroki murakkab kognitiv jarayon bo'lib, bir necha bosqichdan iborat.
Birinchi bosqichda sensorli ma'lumotlar retinada qabul qilinib, ko'rish nervlari
orqali miyaga uzatiladi. Ikkinchi bosqichda bu ma'lumotlar miyaning ko'rish
po'stlog'ida qayta ishlanadi va ranglar ajratib olinadi. Uchinchi bosqichda rang
ma'lumotlari xotira, tajriba va kontekst bilan bog'lanadi.
Kognitiv jihatdan rang idroki selective attention mexanizmi orqali amalga
oshadi. Inson bir vaqtda barcha ranglarni bir xil darajada idrok qila olmaydi va
diqqatni ma'lum ranglarga qaratadi. Bu jarayon shaxsning psixologik holati,
motivatsiyasi va vazifasiga bog'liq. Masalan, qidirayotgan ob'ektning rangi diqqat
markazida bo'ladi va boshqa ranglar nisbatan kamroq sezilarli bo'lib qoladi.
Xotira tizimi rang idrokida muhim rol o'ynaydi. Ranglar uzoq muddatli
xotirada semantik va episodik xotira orqali saqlanadi. Semantik xotira ranglarning
umumiy ma'nosini (qizil - xavf, yashil - tabiat), episodik xotira esa shaxsiy
tajribalar bilan bog'liq rang assotsiatsiyalarini saqlaydi. Bu ikkala xotira turi
ranglarni idrok qilish va ularga emotsional javob berishda birgalikda ishlaydi.
Rang kategoriyasi - bu kognitiv jarayonning muhim qismi. Har bir madaniyat
va til ranglarni turlicha kategoriyalarga ajratadi. Ba'zi tillarda ko'k va yashil uchun
bitta so'z mavjud, boshqalarida esa o'nlab turli ko'k rangi nomlari bor. Bu lingvistik
farqlar rang idrokiga bevosita ta'sir etadi va Sapir-Whorf gipotezasini tasdiqlaydi.
Shaxsiyatning turli xususiyatlari rang afzalliklarida yaqqol namoyon bo'ladi.
Ekstrovertlar odatda yorqin, issiq ranglarni (qizil, sariq, to'q sariq) afzal ko'rishadi,
introvertlar esa sovuq, tinch ranglarni (ko'k, binafsha, yashil) tanlashadi. Bu Hans
Eysenck va uning davomchilari tomonidan o'tkazilgan tadqiqotlarda isbotlangan.
Big Five shaxsiyat modeliga ko'ra, ochiqlik (Openness) darajasi yuqori
bo'lgan odamlar rang palitralarida xilma-xillikni qidiradilar va noan'anaviy
ranglarni tanlashadi. Vijdonlilik (Conscientiousness) darajasi yuqori bo'lganlar
klassik, konservativ ranglarni afzal ko'rishadi. Neyrotizm darajasi yuqori bo'lganlar
ko'pincha quyuq, sovuq ranglarni tanlashadi. 4
4
Boltayev D.S. "Hissiyot va idrok" - Toshkent: Zarafshan, 2018. - 264 bet
11

Kreativlik darajasi rang afzalliklarida ham aks etadi. Ijodiy shaxslar
ranglarning noan'anaviy kombinatsiyalarini yaratishadi va eksperimental ranglarni
tanlashadi. Ular binafsha, to'q sariq va boshqa murakkab ranglarni afzal ko'rishadi.
Analitik fikrlashga moyil odamlar esa aniq, to'y aniq ranglarni tanlashadi.
Empatikvost darajasi ham rang tanlashda muhim rol o'ynaydi. Yuqori empatik
qobiliyatga ega odamlar ko'pincha yumshaq, issiq ranglarni tanlashadi. Ular pushti,
och sariq, och yashil kabi ranglarni afzal ko'rishadi. Kam empatik odamlar esa
qattiq, sovuq ranglarni tanlashadi.
Rang idroki yosh bilan birga o'zgarib boradi va har bir yosh davrining o'ziga
xos xususiyatlari mavjud. Chaqaloqlik davrida ranglarni ajrata olish qobiliyati asta-
sekin rivojlanadi. 2 yoshgacha bolalar asosan yorqin, kontrastli ranglarni afzal
ko'rishadi. Bu ularning neyron tizimining rivojlanmagan holati bilan bog'liq.
Maktabgacha yoshdagi bolalar (3-6 yosh) ranglarni emotsional jihatdan idrok
qiladilar. Ular qizil rangni quvonch, ko'k rangni xotirjamlik bilan bog'laydilar. Bu
yoshdagi bolalarda rang afzalliklari tez-tez o'zgaradi va kayfiyatga bog'liq bo'ladi.
Bolalar ko'pincha asosiy ranglarni (qizil, ko'k, sariq) murakkab ranglarga nisbatan
afzal ko'rishadi.
Maktab yoshidagi bolalar (7-12 yosh) ranglarni yanada murakkab tarzda idrok
qila boshlaydilar. Ular ranglarning simbolik ma'nosini o'rganadilar va madaniy
kontekstni tushuna boshlaydilar. Bu yoshda jinsiy farqlar ham namoyon bo'la
boshlaydi - o'g'il bolalar ko'k va yashil, qiz bolalar esa pushti va binafsha ranglarni
ko'proq tanlaydilar.
O'smirlik davrida (13-18 yosh) rang afzalliklari kuchli o'zgarishlarga
uchraydi. O'smirlar ko'pincha qora, binafsha va boshqa noan'anaviy ranglarni
tanlaydilar. Bu ularning o'zlikni izlash va kattalardan ajralib turish istagi bilan
bog'liq. O'smirlar ranglar orqali o'z shaxsiyatlarini ifodalashga harakat qiladilar.
Kattalar davrida rang afzalliklari nisbatan barqarorlashadi, lekin hayotiy
tajriba va psixologik holat o'zgarishlari bilan o'zgarishi mumkin. Keksa yoshda
rang idroki fiziologik o'zgarishlar tufayli kamayadi va ranglar yanada ochroq va
kamroq to'y qilib ko'rinadi.
12

Erkaklar va ayollar o'rtasida rang idrokida sezilarli farqlar mavjud. Bu farqlar
genetik, gormonlar va ijtimoiy omillar ta'sirida shakllanadi. Ayollar odatda
ranglarni yanada aniq ajrata oladilar va rang nomlarining katta lug'atiga ega. Ular
ranglarning mayda farqlarini sezi ш va tasvirlashda erkaklardan ustun turadilar.
Genetik tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ayollarda rang idrokida X xromosomada
joylashgan opsln genlarining duplikatsiyasi tufayli ustunlik mavjud. Ayollarning
taxminan 12 foizi tetrokromatik ko'rishga ega, ya'ni ular odatdagidan ko'ra ko'proq
ranglarni ajrata oladilar. Bu xususiyat erkaklar orasida deyarli uchramaydi.
Gormonlar ham rang idrokiga ta'sir etadi. Estrogen gormoni rang sezgirligini
oshiradi, testosteron esa kamaytiradi. Shuning uchun ayollar hayztlik davrida
ranglarni yanada yorqin idrok qiladilar. Homiladorlik davrida ham rang idroki
o'zgaradi va ba'zi ranglar yanada yoqimsiz bo'lib tuyulishi mumkin.
Rang afzalliklari jihatidan ayollar ko'proq issiq ranglarni (qizil, pushti,
binafsha), erkaklar esa sovuq ranglarni (ko'k, yashil) afzal ko'rishadi. Bu farq
qisman biologik, qisman ijtimoiy-madaniy omillarga bog'liq. Ijtimoiy stereotiplar
va gender rollari rang tanlashda muhim ta'sir ko'rsatadi.
Kasbiy faoliyatda ham jinsiy farqlar namoyon bo'ladi. Ayollar ko'proq rang
bilan bog'liq kasblarda (dizayn, moda, san'at) ishlaishadi va bu sohalarda yuqori
natijalar ko'rsatadilar. Erkaklar esa texnik ranglarda (signal ranglari, xavfsizlik
ranglari) yaxshiroq orientatsiya qiladilar.
Madaniy muhit rang idrokiga kuchli ta'sir ko'rsatadi. Har bir madaniyat
ranglarning o'ziga xos simbolik ma'nosini yaratadi va bu ma'nolar avloddan
avlodga uzatiladi. Masalan, G'arb madaniyatida oq rang poklik va tinchlikni, Sharq
madaniyatida esa motam va qayg'uni anglatadi.
Til ham rang idrokiga ta'sir etadi. Ba'zi tillarda muayyan ranglar uchun ko'p
so'zlar mavjud, boshqalarida esa kam. Masalan, Himba qabilasida yashil rang
uchun bir necha so'z bor va ular yashilning turli soyalarini boshqa xalqlarnikiga
nisbatan aniqroq ajrata oladilar. Ruslarda ko'k rang uchun "siniy" (to'q ko'k) va
"goluboy" (och ko'k) kabi alohida so'zlar mavjud.
13

Iqlim sharoitlari ham rang afzalliklariga ta'sir etadi. Issiq iqlimda yashovchi
xalqlar sovuq ranglarni ko'proq afzal ko'rishadi, sovuq iqlimda yashovchilar esa
issiq ranglarni tanlaydilar. Bu psixologik muvozanat mexanizmi orqali
tushuntiriladi.
Din va e'tiqod tizimlari ham rang ma'nolarini belgilaydi. Islomda yashil rang
muqaddas hisoblanadi, xristianlikda binafsha rang padishohlik va ma'naviyatni
anglatadi. Hindu madaniyatida har bir rang ma'lum xudo yoki ma'naviy tushuncha
bilan bog'liq.
Zamonaviy globallashuv sharoitida madaniy farqlar qisman yo'qolmoqda,
lekin chuqur ildizlangan rang assotsiatsiyalari hali ham saqlanib qolmoqda. Bu
psixodiagnostikada madaniy kontekstni hisobga olishni talab qiladi.
Inson psixologik holati rang idrokiga bevosita ta'sir etadi. Depressiv holatda
odamlar ranglarni quyuqroq va kamroq to'y qilib ko'rishadi. Bu depressiyaning
ob'ektiv belgilaridan biri hisoblanadi va psixodiagnostikada qo'llaniladi. Depressiv
bemorlar ko'k va kulrang ranglarni ko'proq, sariq va qizil ranglarni kamroq
tanlaydilar.
Anksioz holatda rang idroki ham o'zgaradi. Tashvish darajasi yuqori bo'lgan
odamlar yorqin ranglarni haddan tashqari stimullyatsiya qiluvchi deb hisoblaydilar
va neytral, pastel ranglarni afzal ko'rishadi. Ular ko'pincha och ko'k, och yashil va
bej ranglarini tanlaydilar.
Maniakal holatda, aksincha, odamlar juda yorqin va kontrast ranglarni
tanlaydilar. Ular ranglarni haddan tashqari to'y va yorqin ko'rishadi. Bu holat
bipolar buzilishda kuzatiladi va diagnostik qiymatga ega.
Stress holati rang afzalliklarini o'zgartiradi. Kuchli stress ta'sirida odamlar
qizil rangdan qochadilar va ko'k, yashil ranglarni tanlaydilar. Bu organismning
tabiiy himoya mexanizmi - tinchlik ranglariga intilish orqali ichki muvozanatni
tiklashga urinish.
Serotonin darajasining pasayishi rang idrokini to'g'ridan-to'g'ri ta'sirlaydi.
Serotonin yetishmovchiligi bilan og'rigan odamlar ranglarni kamroq yorqin
14

ko'rishadi va kulrang tonlarni afzal ko'rishadi. Antidepressantlar qabul qilish
natijasida rang idroki yaxshilanadi va ranglar yanada jonli bo'lib ko'rinadi.
Rang idrokidagi individual farqlar psixodiagnostikada keng qo'llaniladi.
Lyusher rang testi, Varteg rang piramidasi va boshqa metodlar shaxsning
psixologik xususiyatlarini aniqlashda bu farqlardan foydalanadi. Har bir insonning
rang afzalliklari uning shaxsiyat xususiyatlari, emotsional holati va psixologik
muammolari haqida ma'lumot beradi.
Rang testlarining diagnostik qiymati shundaki, ular ongli nazoratdan chetda
turadi. Inson ranglarni tanlashda o'zining haqiqiy psixologik holatini namoyon
qiladi va bu ma'lumotni yashira olmaydi. Rang tanlash jarayoni avtomatik va
spontan bo'lib, psixikaning chuqur qatlamlarini aks ettiradi.
Dinamic diagnostikada rang afzalliklari o'zgarishi terapevtik jarayonning
samaradorligini baholash uchun ishlatiladi. Davolash jarayonida bemorning rang
tanlovlari ijobiy tomonga o'zgarsa, bu tiklanish belgisi hisoblanadi. Rang testlarini
takroran o'tkazish orqali psixologik holatdagi o'zgarishlarni kuzatish mumkin.
Profilaktik diagnostikada rang testlari stresga moyillik, depressiv holatlarga
tendensiya va boshqa psixologik xavf omillarini erta aniqlash uchun ishlatiladi. Bu
erta aralashuv va oldini olish choralarini ko'rish imkonini beradi. 5
Zamonaviy neyro-psixologiya fani rang idrokini yanada chuqur o'rganish
uchun ilg'or texnologiyalardan foydalanmoqda. Funktsional magnit-rezonans
tomografiya (fMRI) orqali rang qayta ishlash jarayonida miyaning qaysi qismlari
faollashishi aniqlanmoqda. Bu tadqiqotlar rang idrokining individual farqlarini
biologik asoslarini tushunishga yordam bermoqda.
Genetik tadqiqotlar rang idrokida individual farqlarning genetik asoslarini
ochib bermoqda. Opsln genlaridagi o'zgarishlar rang idrokining individual
xususiyatlarini belgilaydi. Kelajakda genetik testlar orqali shaxsning rang idrok
xususiyatlarini oldindan bashorat qilish mumkin bo'ladi.
Virtual reallik va kompyuter texnologiyalari rang psixodiagnostikasining
yangi usullarini yaratish imkonini bermoqda. Interaktiv rang testlari va adaptiv
5
Aminov T.H. "Psixologik diagnostika" - Toshkent: Akademiya nashr, 2020. - 316 bet
15

diagnostika tizimlari yanada aniq va samarali natijalar beradi. Sun'iy intellekt
algoritmlar rang tanlash namunalarini tahlil qilib, psixologik holatni avtomatik
baholashi mumkin.
Mobil texnologiyalar rang psixodiagnostikasini kundalik hayotga olib kirish
imkonini bermoqda. Smartfon ilovalari orqali odamlar o'zlarining rang
afzalliklarini kuzatib, psixologik holatlarini monitoring qilishlari mumkin. Bu
profilaktik psixologiyaning rivojlanishiga yordam beradi.
Rang idrokining psixologik xususiyatlari va individual farqlar murakkab va
ko'p qirrali fenomen hisoblanadi. Bu farqlar shaxsiyat xususiyatlari, yosh, jins,
madaniy muhit va psixologik holat bilan belgilanadi. Zamonaviy psixologiya bu
farqlarni tushunish va ulardan diagnostik maqsadlarda foydalanish uchun keng
imkoniyatlarga ega. Kelajakda bu soha yanada rivojlanib, shaxsga yo'naltirilgan
psixologik yordam ko'rsatishda muhim rol o'ynaydi.
16

II BOB. RANG TESTLARI VA PSIXODIAGNOSTIK METODLAR
2.1. Lyusher rang testi va uning qo'llanilish sohalari
Lyusher rang testi (Lüscher Color Test) shveytsariyalik psixolog Maks
Lyusher tomonidan 1940-yillarda ishlab chiqilgan psixologik diagnostika usulidir.
Bu test ranglarning insonning psixologik holatiga ta'sirini va shaxsning ranglarga
bo'lgan munosabati orqali uning ichki dunyosini o'rganishga asoslangan. Test
psixosomatik tibbiyot, kadrlar bo'limi, psixoterapiya va boshqa sohalarda keng
qo'llanilmoqda. 6
Lyusher testining asosiy g'oyasi shundaki, har bir rang ma'lum psixologik va
fiziologik ta'sirga ega bo'lib, odamning ranglarga bo'lgan afzalligi uning hozirgi
psixologik holatini, ehtiyojlarini va shaxsiy xususiyatlarini aks ettiradi. Test
natijasida olingan ma'lumotlar shaxsning stres darajasi, emotsional barqarorligi,
motivatsiya yo'nalishlari va psixosomatik kasalliklar xavfi haqida ma'lumot beradi.
Testning Tuzilishi va Metodikasi
Lyusher rang testining klassik varianti sakkizta asosiy rangdan iborat: qora,
kulrang, qizil, sariq, yashil, ko'k, binafsha va jigarrang. Har bir rang ma'lum
psixologik ma'noga ega bo'lib, ular quyidagicha tavsiflanadi:
Asosiy ranglar:
Ko'k rang: tinchlik, xotirjamlik, samimiylik va bog'liqlik ehtiyojini bildiradi
Yashil rang: irodaviylik, mustahkamlik, o'z-o'zini tasdiqlash va nazorat
ehtiyojini anglatadi
Qizil rang: faollik, kuch, harakat va g'alaba qozonish istagi
Sariq rang: rivojlanish, o'zgarish, erkinlik va yangilik izlash
Qo'shimcha ranglar:
Binafsha rang: sehrgarlik, g'ayritabiiylik va transformatsiya
Jigarrang rang: hissiy xavfsizlik va qulaylik
Qora rang: inkor, protest va rad etish
Kulrang rang: neytrallik, ajralish va ishtirok etmaslik
6
Ismatullayev N.R. "Psixologiya asoslari" - Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018. - 248 bet
17

Test o'tkazish jarayonida shaxsdan ranglarni afzallik tartibida joylashtirish
so'raladi. Birinchi navbatda eng yoqimli deb hisoblangan ranglar, so'ngra eng
yoqimsiz ranglar tanlanadi. Bu jarayon ikki marta takrorlanadi va natijalar tahlil
qilinadi.
Testning Nazariy Asoslari
Lyusher testining asosida bir nechta psixologik nazariyalar yotadi.
Birinchidan, rang psixologiyasi nazariyasiga ko'ra, ranglar odamning vegetativ
nerv sistemasiga bevosita ta'sir ko'rsatadi va ma'lum fiziologik va psixologik
reaktsiyalarni keltirib chiqaradi. Masalan, qizil rang qon bosimini oshiradi va
faollikni rag'batlantiradi, ko'k rang esa tinchlantiruvchi ta'sir ko'rsatadi.
Ikkinchidan, test psixoanalitik yondashuvlardan foydalanadi, ya'ni ongsiz
ehtiyojlar va istaklar rang afzalliklari orqali namoyon bo'ladi deb hisoblanadi.
Lyusherning fikricha, odamning ranglarga bo'lgan munosabati uning hozirgi
psixologik ehtiyojlarini, ichki ziddiyatlarini va moslashuv mexanizmlarini aks
ettiradi.
Uchinchidan, test gestalt psixologiyasining printsiplarini qo'llaydi, ya'ni
ranglar majmuasi va ularning o'zaro nisbati muhim ahamiyatga ega. Har bir
rangning ma'nosi boshqa ranglar bilan birgalikda shakllanadi va umuman
psixologik rasmni yaratadi.
Testning Qo'llanilish Sohalari
Tibbiyot va Psixosomatika
Lyusher rang testi tibbiyotda, ayniqsa psixosomatik kasalliklarni aniqlash va
davolashda keng qo'llaniladi. Test natijalaridan foydalanib, shifokorlar bemorning
psixologik holatini baholab, stress, depressiya, anksiyete kabi holatlarni erta
aniqlashlari mumkin.
Psixosomatik tibbiyotda test yurak-qon tomir kasalliklari, oshqozon-ichak
trakti buzilishlari, teri kasalliklari va boshqa holatlarning psixologik sabablarini
aniqlashda yordam beradi. Masalan, qizil rangga haddan tashqari moyillik yurak
kasalliklari xavfini, yashil rangni rad etish esa oshqozon yarasi xavfini ko'rsatishi
mumkin.
18

Kadrlar Tanlovi va Boshqaruv
Zamonaviy kadrlari boshqaruvda Lyusher testi keng qo'llanilmoqda.
Kompaniyalar yangi xodimlarni ishga olishda, mavjud xodimlarning
samaradorligini baholashda va rahbarlik qobiliyatlarini aniqlashda bu testdan
foydalanadilar.
Test orqali xodimning stressga chidamliligi, jamoada ishlash qobiliyati,
liderlik sifatlari, kreativlik darajasi va motivatsiya yo'nalishlari aniqlanadi. Bu
ma'lumotlar asosida xodimlarni mos lavozimlarga tayinlash va ularning
professional rivojlanish yo'llarini rejalashtirish mumkin.
Ta'lim va Bolalar Psixologiyasi
Ta'lim sohasida Lyusher testi bolalarning psixologik rivojlanishini kuzatish,
o'qish qiyinchiliklarining sabablarini aniqlash va individual yondashuvni ishlab
chiqishda qo'llaniladi. Test bolaning emotsional holati, stress darajasi va o'qish
motivatsiyasini baholashga yordam beradi.
Maktab psixologlari bu testdan foydalanib, agressiv xulq-atvor, o'qishga
qiziqmaslik, ijtimoiy moslashish muammolari kabi holatlarning sabablarini
aniqlaydilar. Test natijalari asosida bolalar uchun individual korreksion dasturlar
tuziladi.
Psixoterapiya va Konsultativ Psixologiya
Psixoterapevtik amaliyotda Lyusher testi mijozning hozirgi psixologik
holatini tez va samarali baholash uchun qo'llaniladi. Test terapiya jarayonining
boshlang'ich bosqichida mijozning asosiy muammolarini, emotsional holatini va
davolash yo'nalishlarini aniqlashda yordam beradi.
Konsultativ psixologiyada test oilaviy munosabatlar, shaxsiy o'sish, karera
tanlovi va hayotiy inqirozlarni hal qilish masalalarida qo'llaniladi. Test natijalari
psixolog va mijoz o'rtasidagi aloqani o'rnatishda va muammoning mohiyatini
tushunishda muhim rol o'ynaydi.
Sport Psixologiyasi
Sport psixologiyasida Lyusher testi sportchilarning psixologik holatini
baholash, raqobat oldidagi stress darajasini aniqlash va optimal psixologik holatga
19

erishish uchun qo'llaniladi. Test sportchining motivatsiya turi, stress bardoshlik
darajasi va g'alaba qozonish istagi haqida ma'lumot beradi.
Murabbiylar va sport psixologlari bu test yordamida jamoaning psixologik
muhitini baholab, har bir sportchining individual ehtiyojlarini hisobga olgan holda
mashg'ulot va raqobat strategiyalarini ishlab chiqadilar.
Testning Afzalliklari va Cheklovlari
Afzalliklari
Lyusher rang testining asosiy afzalliklari quyidagilardan iborat:
Tezlik va qulaylik: Test qisqa vaqt ichida (15-20 daqiqa) o'tkazilib, tez natija
beradi
Til to'sig'i yo'qligi: Test so'z-gaplardan foydalanmaydi, shuning uchun turli
tillarda gaplashuvchi odamlar uchun mos
Yashni cheklamaslik: 3 yoshdan boshlab barcha yoshdagi odamlar uchun mos
Noverbal xususiyat: So'zlamalash qiyinchiliklari bo'lgan odamlar uchun qulay
Obyektivlik: Subyektiv his-tuyg'ulardan kam ta'sirlanadi
Cheklovlari
Testning ba'zi cheklovlari ham mavjud:
Madaniy farqlilik: Turli madaniyatlarda ranglarning ma'nosi farq qilishi
mumkin
Rang ko'rish buzilishlari: Rang ko'rishida muammolari bo'lgan odamlar uchun
mos emas
Takrorlash muammosi: Test natijalarining vaqt o'tishi bilan o'zgarishi
mumkin
Interpretatsiya murakkabligi: Test natijalarini to'g'ri talqin qilish maxsus bilim
talab qiladi
Yagona metodika sifatida yetarli emasligi: Boshqa diagnostik usullar bilan
birgalikda qo'llash tavsiya etiladi
Lyusher rang testi zamonaviy psixologiya va amaliy sohalarda muhim o'rin
egallaydi. Uning soddaligi, tezligi va samaradorligi uni turli sohalarda keng
qo'llanilishiga sabab bo'lmoqda. Biroq, testdan foydalanishda uning cheklovlarini
20

ham hisobga olish va boshqa diagnostik usullar bilan birgalikda qo'llash
muhimdir. 7
Test tibbiyot, ta'lim, ish beruvchilar, psixoterapiya va sport kabi sohalarda
odamlarning psixologik holatini tushunish va ularning ehtiyojlariga mos
yechimlarni topishda qimmatli vosita hisoblanadi. Kelajakda testning yanada
takomillashtirilishi va zamonaviy texnologiyalar bilan birlashtirilib qo'llanilishi
kutilmoqda.
2.2. Rang psixodiagnostikasining zamonaviy metodlari
Rang psixodiagnostikasi - bu ranglar orqali shaxsning psixologik holatini,
emotsional dunyosini va ichki ehtiyojlarini o'rganishga qaratilgan zamonaviy
psixologiya sohasi. XXI asrda bu soha sezilarli rivojlanib, yangi texnologiyalar va
ilmiy yondashuvlar bilan boyitildi. Zamonaviy rang psixodiagnostikasi klassik
usullarni kompyuter texnologiyalari, sun'iy intellekt va neyroilm yutuqlari bilan
birlashtiradi.
Ranglarning insonning psixologik holatiga ta'siri haqidagi zamonaviy
tushunchalar evolyutsion psixologiya, neyroilm va kognitiv psixologiya
yutuqlariga asoslanadi. Ranglar nafaqat estetik his-tuyg'ularni, balki fiziologik
reaktsiyalarni ham keltirib chiqaradi va vegetativ nerv sistemasiga bevosita ta'sir
ko'rsatadi.
Zamonaviy neyroilm tadqiqotlari shuni ko'rsatdiki, ranglarni idrok etish
jarayoni miyaning turli sohalarini faollashtiradi. fMRI (funktsional magnit-
rezonans tomografiya) tadqiqotlari ranglarning limbik sistema, prefrontal qobiq va
boshqa miya strukturalariga ta'sirini aniqlaydi.
Ranglar dopamin, serotonin va noradrenalin kabi neyrotransmitterlarning
ishlab chiqarilishiga ta'sir ko'rsatadi. Masalan, issiq ranglar (qizil, sariq) dopamin
darajasini oshirib, faollikni rag'batlantiradi, sovuq ranglar (ko'k, yashil) esa
serotonin ishlab chiqarilishini kuchaytirob, tinchlantiruvchi ta'sir ko'rsatadi.
7
Ergashev I.A. "Psixologik testlar" - Toshkent: Yangi nashr, 2020. - 198 bet
21

Evolyutsion yondashuv ranglarning adaptiv ahamiyatini ta'kidlaydi. Qizil
rang xavf va faollik bilan, yashil rang xavfsizlik va oziq-ovqat bilan, ko'k rang toza
suv va ochiq osmon bilan bog'liqdir. Bu bog'liqliklar genetik darajada kodlangan
va barcha madaniyatlarda uchraydi.
Zamonaviy tadqiqotlar ranglarning universal va madaniyga xos ma'nolarini
ajratadi. Ba'zi ranglar barcha madaniyatlarda bir xil ta'sirga ega bo'lsa, boshqalari
madaniy kontekstga bog'liq. Individual farqliliklar shaxsning yoshi, jinsi, ta'lim
darajasi va shaxsiy tajribasiga bog'liq.
Kompyuter va mobil qurilmalarda o'tkaziladigan raqamli testlar an'anaviy
qog'oz-qalam testlaridan bir qator afzalliklarga ega:
Adaptiv testlar : Kompyuter dasturlari test natijalariga qarab keyingi savollarni
avtomatik tanlaydi, bu testning aniqligini oshiradi va vaqtni tejaydi.
Aniq rang nazorati : Raqamli texnologiyalar ranglarning aniq ko'rsatilishini
ta'minlaydi, bu klassik testlardagi rang buzilishi muammosini hal qiladi.
Vaqt nazorati : Kompyuter har bir javobga sarflangan vaqtni o'lchaydi, bu
qo'shimcha psixologik ma'lumotlar beradi.
Statistik tahlil : Katta hajmdagi ma'lumotlarni avtomatik tahlil qilish va
normalar bilan solishtirib ko'rish imkoniyati.
VR va AR texnologiyalar rang psixodiagnostikasida yangi imkoniyatlar
yaratmoqda:
Immersiv muhit : Shaxs to'liq rang muhitiga botiriladi, bu tabiiy reaktsiyalarni
kuzatish imkonini beradi.
Kontekstual testlar : Ranglar real hayot vaziyatlarida (ofis, uy, tabiat) sinovdan
o'tkaziladi.
Fiziologik monitoring : VR jihozlari bilan birgalikda yurak urishi, ter
chiqarish va ko'z harakatlari kuzatiladi.
Ko'z harakatlarini kuzatish texnologiyasi rang psixodiagnostikasida
qo'llaniladi:
Fiksatsiya tahlili : Shaxs qaysi ranglarga ko'proq e'tibor berishini aniqlash.
Qarash yo'li : Ranglar orasida ko'zning harakatlanish tartibini tahlil qilish.
22

Pupilla reaktsiyasi : Turli ranglarga pupillaning kengayishi yoki torayishini
o'lchash.
Zamonaviy sensorlar yordamida fiziologik parametrlarni o'lchash:
Yurak urishi variabelligi : Ranglarning avtonomik nerv sistemasiga ta'sirini
baholash.
Galvanik teri reaktsiyasi : Emotsional reaktsiyalarni aniqlash uchun terning
elektr o'tkazuvchanligini o'lchash.
Elektroentsefalografiya (EEG) : Miya faolligining ranglarning ta'sirida
o'zgarishini kuzatish.
Kompyuter ko'rishi algoritmlar yordamida shaxsning rang tanlovlarini tahlil
qilish:
Rang preferenciya modellari : Mashina o'rganishi algoritmlari shaxsning rang
afzalliklarini bashorat qilish uchun ishlatiladi.
Naqsh tanib olish : Rang kombinatsiyalarida yashirin naqshlarni aniqlash.
Klasterizatsiya : O'xshash rang profillariga ega shaxslarni guruhlash.
Tabiiy Til Bilan Ishlash
NLP texnologiyalar rang ta'riflarini tahlil qilishda qo'llaniladi:
Semantik tahlil : Shaxsning ranglar haqidagi so'zlarini tahlil qilish.
Emosiya aniqlash : Matndagi emotsional rang ta'riflarini avtomatik aniqlash.
Rang metaforalari : Ranglar bilan bog'liq metafora va o'xshatishlarni tahlil
qilish.
Muayyan Sohalar uchun Maxsus Metodlar
Klinik Psixologiya
Depressiya diagnostikasi : Rang tanlovlaridagi o'zgarishlar depressiv
holatlarni erta aniqlashda yordam beradi.
Anksiyete baholash : Ma'lum rang kombinatsiyalari anksiyete darajasini
ko'rsatadi.
Shizofreniya markerlari : Rang idrokidagi buzilishlar shizofreniya belgilaridan
biri bo'lishi mumkin.
Bolalar Psixologiyasi
23

Rivojlanish baholash : Yoshga mos rang tanlovlari bolaning normal
rivojlanishini ko'rsatadi.
Travma aniqlash : Travmatik tajribalar rang preferenciyalarida o'zgarishlarga
olib keladi.
Oilaviy munosabatlar : Bolaning oila a'zolarini turli ranglar bilan ifodalashi
oilaviy dinamikani aks ettiradi.
Ijtimoiy Psixologiya
Guruh dinamikasi : Guruh a'zolarining rang tanlovlari guruh uyg'unligini
ko'rsatadi.
Liderlik sifatlari : Liderlik qobiliyatlari ma'lum rang preferenciyalari bilan
bog'liq.
Madaniy moslashuv : Rang tanlovlaridagi o'zgarishlar madaniy assimilyatsiya
jarayonini aks ettiradi.
Zamonaviy Rang Testlari va Metodikalar
Kompyuter Versiyali Lyusher Testi
Klassik Lyusher testining zamonaviy versiyalari:
Kengaytirilgan rang palitrasi : 8 ta asosiy rangdan tashqari qo'shimcha ranglar
qo'shildi.
Dinamik testlar : Ranglarning vaqt davomida o'zgarishi kuzatiladi.
Kontekstual testlar : Ranglar turli vaziyatlarda (ish, dam olish, munosabatlar)
sinovdan o'tkaziladi.
Projective Color Test (PCT)
Yangi projektsion rang testi:
Rang hikoyalari : Shaxsdan tanlangan ranglar asosida hikoya tuzish so'raladi.
Rang xaritalari : Hayotning turli sohalarini ranglar bilan ifodalash.
Kelajak ranglari : Kelajakdagi rejalar va orzularni ranglar orqali ifodalash.
Color Emotion Scale (CES)
Ranglar va hissiyotlar o'rtasidagi bog'liqlikni o'lchaydigan shkala:
Emosiya spektri : 32 ta asosiy hissiyot va ularning rang ekvivalentlari.
Intensivlik darajasi : Har bir hissiyotning kuchlilik darajasi.
24

Vaqt dinamikasi : Hissiyotlarning vaqt davomida o'zgarishi.
Digital Color Preference Inventory (DCPI)
Raqamli muhitda rang afzalliklarini baholovchi inventar:
Interaktiv interfeys : Foydalanuvchi qulay interfeys orqali ranglarni tanlaydi.
Real vaqt natijalar : Test natijalari darhol tahlil qilinadi va natijalar
ko'rsatiladi.
Personallashtirilgan tavsiyalar : Har bir shaxs uchun individual tavsiyalar
beriladi.
Smartfon va planshetlarda ishlaydigan rang psixodiagnostika ilovalari:
Kundalik kuzatuv : Har kuni rang tanlovlarini kuzatish va tahlil qilish.
Mood tracking : Kayfiyat va rang tanlovlari o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlash.
Sosial tarmoq integratsiyasi : Rang profillarini ijtimoiy tarmoqlarda ulashish.
Wearable Devices
Kiyiladigan qurilmalar orqali rang ta'sirini o'lchash:
Smartwatch integratsiyasi : Yurak urishi va faollik darajasini kuzatish.
Biosensor feedback : Rang ta'siriga fiziologik reaktsiyalarni real vaqtda
kuzatish.
Personallashtirilgan rang terapiya : Individual ehtiyojlarga qarab rang
terapiyasini tavsiya etish.
Cloud Computing va Big Data
Katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilish:
Global rang tendentsiyalari : Dunyo bo'ylab rang preferenciyalarini tahlil
qilish.
Demografik tahlil : Yosh, jins, madaniyat bo'yicha rang tanlovlarini solishtirib
ko'rish.
Bashoratli modellar : Kelajakdagi rang tendentsiyalarini bashorat qilish.
Amaliy Qo'llanilish Sohalari
Marketing va Brending
Brendning psixologik ta'siri : Ranglar orqali brendning emotsional ta'sirini
baholash.
25

Maqsadli auditoriya tahlili : Mijozlarning rang preferenciyalari asosida
marketing strategiyalarini ishlab chiqish.
Mahsulot dizayni : Mahsulot ranglarini maqsadli auditoriyaning psixologik
ehtiyojlariga moslash.
Arxitektura va Dizayn
Ichki muhit psixologiyasi : Xonalar va binolarning rang sxemalarini
optimallash.
Ish joylarining ergonomikasi : Ofis ranglarini xodimlarning samaradorligini
oshirish uchun tanlash.
Shifoxona muhiti : Bemorlarning tuzalishiga yordam beradigan ranglarni
tanlash.
Ta'lim Texnologiyalari
O'quv muhiti : Sinf xonalarining ranglarini o'qish samaradorligini oshirish
uchun optimallash.
Individual o'qitish : Talabalarning rang preferenciyalari asosida o'qitish
materiallarini personallash.
Stressni kamaytirib bo'rish : Imtihon va baholash jarayonlarida
tinchlantiruvchi ranglardan foydalanish.
Kelajak Istiqbollari va Rivojlanish Yo'nalishlari
Sun'iy Intellekt Integratsiyasi
GPT asosidagi tahlil : Katta til modellari rang test natijalarini tahlil qilish va
sharhlash.
Kompyuter ko'rishi : Tasvirlardan avtomatik rang preferenciyalarini aniqlash.
Multimodal analiz : Rang, ovoz va matn ma'lumotlarini birgalikda tahlil qilish.
Neyrotexnologiyalar
BCI interfeyslari : Miya-kompyuter interfeyslari orqali bevosita rang ta'sirini
o'lchash.
Neyrofeedback : Rang orqali miya faolligini nazorat qilish va o'zgartirish.
Optogenetika : Ranglar orqali neyronlarni boshqarish (tadqiqot bosqichida).
Personallashtirilgan Tibbiyot
26

Genetik faktorlar : Rang idrokiga ta'sir qiluvchi genetik variantlarni aniqlash.
Farmakogenomika : Dori-darmonlarning rang idrokiga ta'sirini o'rganish.
Precision medicine : Har bir bemor uchun individual rang terapiyasini ishlab
chiqish.
Rang psixodiagnostikasining zamonaviy metodlari va texnikalari klassik
yondashuvlarni ilg'or texnologiyalar bilan birlashtiradi. Sun'iy intellekt, mashina
o'rganishi, virtual realnost va biometrik monitoring kabi zamonaviy texnologiyalar
rang psixodiagnostikasining aniqligini, samaradorligini va qo'llanilish sohasini
sezilarli darajada kengaytirdi. 8
Kelajakda bu soha yanada rivojlanib, personallashtirilgan tibbiyot, ta'lim,
marketing va boshqa sohalarda muhim rol o'ynaydi. Neyrotexnologiyalar va sun'iy
intellektning rivojlanishi bilan rang psixodiagnostikasi nafaqat insonning hozirgi
holatini baholash, balki uning kelajakdagi xulq-atvorini bashorat qilish va ijobiy
o'zgarishlarga yo'naltirish vositasiga aylanadi.
8
Sodiqov A.S. "Eksperimental psixologiya" - Toshkent: Fan, 2015. - 196 bet
27

III BOB. RANG PSIXODIAGNOSTIKASINING AMALIY
QO'LLANILISHI
3.1. Klinik psixologiyada rang testlarining o'rni
Klinik psixologiyada rang testlari psixologik buzilishlarni aniqlash,
diagnostikalar qo'yish va davolash jarayonini kuzatish uchun muhim vosita
hisoblanadi. Rang testlarining klinik amaliyotdagi o'rni XX asrdan boshlab
shakllana boshlagan va hozirgi vaqtda zamonaviy psixodiagnostika arsenalining
ajralmas qismi bo'lgan. Bu testlar bemorning ongli va ongsiz psixologik holatlarini
aniqlashda, terapevtik jarayonni rejalashtirish va samaradorligini baholashda
alohida ahamiyatga ega.
Klinik psixologiyada rang testlarining asosiy afzalligi shundaki, ular til to'sig'i
yaratmaydi, madaniy farqliliklardan kamroq ta'sirlanadi va bemorning mudofaa
mexanizmlarini chetlab o'tishga yordam beradi. Ranglar odamning chuqur
psixologik qatlamlariga murojaat qiladi va ko'pincha so'zlar bilan ifodalanmagan
holatlarni ochib beradi.
Psixik kasalliklar ranglarni idrok etish va ularga munosabatda o'zgarishlarga
olib keladi. Neyrofiziologik tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, psixik buzilishlar
miyaning rang bilan bog'liq sohalarining faoliyatiga ta'sir qiladi. Masalan,
depressiya holatida occipital va temporal sohalarning faoliyati pasayadi, bu esa
ranglarni idrok etishda o'zgarishlarga olib keladi.
Psixik kasalliklar neyrotransmitterlar (serotonin, dopamin, noradrenalin)
muvozanatining buzilishi bilan bog'liq. Rang testlari bu buzilishlarni bilvosita aks
ettiradi, chunki ranglar shu neyrotransmitterlarning ishlab chiqarilishiga ta'sir
qiladi. Masalan, ko'k rangga ijobiy munosabat serotonin darajasining yetarliligini,
qizil rangdan qochish esa dopamin tizimidagi muammolarni ko'rsatishi mumkin. 9
Rang testlari bemor emosiyalarini qanday tartibga solayotganini ko'rsatadi.
Emosional buzilishlarda ranglarning affektiv qiymati o'zgaradi: depressiv bemorlar
9
Xoliqov A.A. "Shaxs psixologiyasi" - Toshkent: O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2017. - 384 bet
28

yorqin ranglardan qochadi, manik fazadagi bemorlar esa haddan tashqari yorqin
ranglarni afzal ko'radi.
Asosiy Psixik Buzilishlarda Rang Test Natijalari
Depressiya holatida rang test natijalari o'ziga xos xususiyatlarga ega:
Rang preferenciyalarining o'zgarishi:
 Qora, kulrang va boshqa qorong'u ranglarni afzal ko'rish
 Sariq, qizil kabi yorqin ranglardan qochish
 Ko'k rangga nisbatan neytral yoki salbiy munosabat
 Rang intensivligining kamayishi
Lyusher testidagi ko'rsatkichlar:
 Kulrang rangning birinchi pozitsiyalarda joylashishi
 Sariq rangning oxirgi pozitsiyalarda bo'lishi
 Qora rangga ijobiy munosabat
 Umumiy rang spektrining torayishi
Klinik ahamiyati: Depressiyaning chuqurligi rang spektrining torayishi bilan
bog'liq. Og'ir depressiya holatida bemorlar deyarli barcha ranglardan voz kechadi
va faqat kulrang-qora spektrni qo'llaydi.
Anksiyete holatlarida rang testlari quyidagi xususiyatlarni ko'rsatadi:
Rang instabilligi:
 Rang tanlovlarining tez-tez o'zgarishi
 Ikkilanish va noaniqlik
 Bir xil test takrorida turli natijalar
Specific rang reaktsiyalari:
 Qizil rangga kuchli salbiy reaktsiya (xavf assotsiatsiyasi)
 Yashil rangga murojaat (xavfsizlik izlash)
 Ko'k rangga o'zgaruvchan munosabat
Fiziologik ko'rsatkichlar:
 Rang tanlovida yurak urishi tezlashishi
 Ter chiqarish intensivligining oshishi
 Ko'z qorachig'ining kengayishi
29

Shizofreniyada rang testlari xarakterli o'zgarishlarni ko'rsatadi:
Rang idrokining buzilishi:
 G'ayrioddiy rang kombinatsiyalarini afzal ko'rish
 Ranglarning simbolik ma'nosini haddan tashqari kuchaytirish
 Rang va mazmun o'rtasidagi bog'liqlikni yo'qotish
Binafsha rang fenomeni:
 Binafsha rangga haddan tashqari moyillik
 Bu rang mistik va g'ayritabiiy bilan bog'liqlik sifatida talqin qilinadi
 Rang orqali "maxfiy xabarlar" olish hissi
Fragmentatsiya belgilari:
 Ranglarni yakka holda ko'rish, umumiy rasmni yarata olmaslik
 Rang preferenciyalarining mantiqsizligi
 Vaqt davomida keskin o'zgarishlar
Bipolyar buzilishda rang testlari fazalarga qarab o'zgaradi:
Manik faza:
 Qizil, sariq kabi qo'zg'atuvchi ranglarga moyillik
 Rang intensivligining ortishi
 Ko'p ranglarni bir vaqtda tanlash tendentsiyasi
 Rang kombinatsiyalarining haddan tashqari yaqin bo'lmagan
Depressiv faza:
 Kulrang va qora ranglarni afzal ko'rish
 Rang spektrining torayishi
 Yorqin ranglardan to'liq voz kechish
Aralash holatlar:
 Rang tanlovlarida ziddiyatlilik
 Issiq va sovuq ranglarning g'alati kombinatsiyasi
 Rang preferenciyalarining barqarorligi yo'qligi
Klinik Amaliyotda Rang Testlarini Qo'llash
30

Birlamchi baholash: Rang testlari psixiatrik intervyu bilan birga o'tkaziladi va
bemor holatining umumiy rasmini yaratishga yordam beradi. Test natijalari DSM-5
yoki ICD-11 mezonlari bilan birgalikda tahlil qilinadi.
Differentsial diagnostika: Rang testlari o'xshash simptomli buzilishlarni
farqlashda yordam beradi. Masalan, depressiya va demensning dastlabki
bosqichlarini ajratishda yoki shizofreniya va bipolyar buzilishning aralash
holatlarini aniqlashda.
Prognostik baholash: Rang test natijalari kasallikning kelajakdagi borishini
bashorat qilishda yordam beradi. Ranglarning asta-sekin normallashishi tuzalish
jarayonining ijobiy belgisidir.
Rang testlari davolash samaradorligini baholashda muhim vosita hisoblanadi.
Dori-darmon terapiyasi yoki psixoterapiya natijasida rang preferenciyalarining
o'zgarishi bemorning holatini yaxshilanishini ko'rsatadi.
Dori-darmon terapiyasining samaradorligi: Antidepressantlar ta'sirida sariq va
ko'k ranglarga munosabat yaxshilanadi. Anksiyolitiklar qabul qilishda qizil rangga
bo'lgan salbiy munosabat kamayadi. Neyroleptiklar ta'sirida rang idrokining
normallashishi kuzatiladi.
Psixoterapiya natijalari: Kognitiv-xulqiy terapiya davomida bemor rang
tanlovlari asta-sekin optimizmlashadi. Psixodinamik terapiyada simbolik rang
ma'nolari o'zgarib, yangi shaxsiy ma'nolar paydo bo'ladi.
Bolalar psixologiyasi: Bolalarda rang testlari verbal imkoniyatlar cheklangan
hollarda ayniqsa foydali. Autizm spektri buzilishlarida ranglarning takroriy
tanlanishi stereotipik xulq-atvorni aks ettiradi. DEHB da rang tanlovlarining
impulsivligi kuzatiladi.
Qariyalar psixologiyasi: Demensning dastlabki bosqichlarida rang nomlarini
unutish va rang diskriminatsiyasining pasayishi kuzatiladi. Alzgeymer kasalligida
rang yodlash qobiliyati birinchi yo'qoladigan funktsiyalardan biridir.
Travmatik stress buzilishlari: PTSD holatida ranglar travmatik voqea bilan
bog'liq assotsiatsiyalar tufayli salbiy reaktsiyalar keltirib chiqarishi mumkin.
31

Masalan, harbiy travma bilan bog'liq holda yashil rang (forma rangi) salbiy
reaktsiya qo'zg'atishi mumkin.
Maxsus Klinik Rang Testlari
Rorschach testida rang javoblari bemorning emosional hayotining muhim
ko'rsatkichi hisoblanadi. Rang javoblarining soni va sifati psixopatologiya
diagnostikasida qo'llaniladi.
Rang javoblarining turlari: Form-rang javoblari (FC) emosional kontrolni
ko'rsatadi. Rang-form javoblari (CF) emosional labillikni bildiradi. Sof rang
javoblari (C) impulsivlik va emosional tartibsizlikni aks ettiradi.
Klinik interpretatsiya: FC javoblarining ko'pligi yaxshi emosional sozlanish
belgisidir. CF va C javoblarining ustunligi emosional buzilishlarni ko'rsatadi. Rang
javoblarining to'liq yo'qligi depressiya yoki emosional blokirovka belgisidir.
Klinik amaliyotda Luscher testining maxsus interpretatsiya tizimlari ishlab
chiqilgan:
Nevrotik sindromlar: Kulrang rangning birinchi pozitsiyada joylashishi
nevrotik depressiyani ko'rsatadi. Ko'k va yashil ranglarning kombinatsiyasi
anksiyete-depressiv sindromni bildiradi.
Psixosomatik kasalliklar: Qizil va qora ranglar kombinatsiyasi yurak-qon
tomir kasalliklari xavfini ko'rsatadi. Sariq va jigarrang ranglarning rad etilishi
oshqozon-ichak trakti muammolarini bildirishi mumkin.
Carl Jung tomonidan ishlab chiqilgan mandala rang testi klinik psixologiyada
shaxsning butunlik va integratsiya darajasini baholash uchun qo'llaniladi.
Terapevtik jarayon: Bemorlar mandala shaklida ranglarni tanlaydi va
joylashtirib, o'zlarining ichki holatini ifodalaydi. Bu jarayon ham diagnostik, ham
terapevtik ahamiyatga ega.
Klinik interpretatsiya: Markazdan chetga qarab ranglarning tarqalishi
shaxsning psixologik tashkilotlanganlik darajasini ko'rsatadi. Rang harmoniyasi
psixik muvozanatni, disgarmoniya esa ichki ziddiyatlarni bildiradi.
Klinik Amaliyotda Cheklovlar va Ehtiyot Choralari
32

Rang testlari mustaqil diagnostik vosita emas, balki klinik ma'lumotlarni
to'ldiruvchi instrument hisoblanadi. Ular faqat boshqa klinik usullar bilan
birgalikda ishlatilishi kerak.
Yolg'on ijobiy natijalar: Ba'zi odamlarda rang preferenciyalarining o'zgarishi
kasallik emas, balki shaxsiy o'sish yoki hayot sharoitlarining o'zgarishi natijasi
bo'lishi mumkin.
Yolg'on salbiy natijalar: Ba'zi og'ir psixik kasalliklar dastlabki bosqichlarida
rang testlarida aks etmasligi mumkin. Ayniqsa intellektual qobiliyatlarning yuqori
bo'lgan bemorlar o'z holatlarini yashirishga qodir.
Madaniy farqliliklar: Turli madaniyatlarda ranglarning ma'nosi farq qilishi
mumkin. Klinik psixolog bemorning madaniy kelib chiqishini hisobga olishi zarur.
Individual tajriba: Shaxsning hayotidagi traumatik yoki ijobiy tajribalar rang
preferenciyalariga ta'sir qilishi mumkin. Bu omillarni diagnostik interpretatsiyada
hisobga olish kerak.
Yoshga bog'liq o'zgarishlar: Yosh bilan bog'liq rang preferenciyalarining
tabiiy o'zgarishi patologik o'zgarishlardan farqlanishi kerak.
Klinik psixologiyada rang testlarining o'rni doimiy ravishda kengayib
bormoqda. Klassik diagnostik vositadan zamonaviy, kompleks, texnologiya bilan
integratsiyalashgan usulga aylangan rang testlari psixik kasalliklarni aniqlash,
davolash va kuzatishda muhim ahamiyatga ega. 10
Rang testlarining asosiy afzalligi - ularning noverbal tabiati, madaniyatlararo
qo'llanilish imkoniyati va bemorning mudofaa mexanizmlarini chetlab o'tish
qobiliyatidir. Biroq, bu testlarning cheklovlarini ham hisobga olish zarur: ular
mustaqil diagnostik vosita emas, faqat klinik ma'lumotlarni to'ldiruvchi instrument.
Kelajakda rang testlarining klinik qo'llanilishi yanada kengayadi. Neyroilm,
genetika va sun'iy intellekt yutuqlari bu testlarning aniqligini va klinik ahamiyatini
oshiradi. Telepsixologiya va raqamli tibbiyot rivojlanishi bilan rang testlari yanada
qulayroq va kengroq qo'llanilishi kutilmoqda.
10
Bobomurodov Sh.M. "Amaliy psixologiya" - Toshkent: Tamaddun, 2019. - 256 bet
33

Klinik psixologlar uchun rang testlarini to'g'ri qo'llash, natijalarni kompetent
interpretatsiya qilish va boshqa klinik ma'lumotlar bilan to'g'ri integratsiya qilish
muhim kasbiy ko'nikmalardir. Bu testlar zamonaviy klinik amaliyotning ajralmas
qismi bo'lib, bemorlarning psixologik holatini chuqurroq tushunish va samarali
davolash imkoniyatlarini yaratadi.
3.2. Ta'lim va tarbiya jarayonida rang psixodiagnostikasining ahamiyati
Ta'lim va tarbiya jarayonida rang psixodiagnostikasi o'quvchi va talabalarning
psixologik holatini aniqlash, individual yondashuvni ishlab chiqish va ta'lim
samaradorligini oshirishda muhim vosita hisoblanadi. Ranglar insonning kognitiv
jarayonlari, emotsional holati va o'qish motivatsiyasiga bevosita ta'sir ko'rsatadi.
Zamonaviy pedagogik psixologiya rang testlarini bolalar va yoshlarning shaxsiy
rivojlanishini kuzatish, o'qish qiyinchilikları sabablarini aniqlash va individual
ta'lim dasturlarini tuzishda faol qo'llaydi.
Rang psixodiagnostikasining ta'limdagi ahamiyati shundaki, u o'quvchilarning
verbal imkoniyatlaridan qat'i nazar, ularning ichki dunyosini ochib beradi. Bu
ayniqsa kichik yoshli bolalar, maxsus ehtiyojli o'quvchilar va til to'sig'i bo'lgan
talabalar uchun muhimdir. Rang testlari orqali pedagog o'quvchining hozirgi
psixologik holatini, stres darajasini, o'qishga bo'lgan motivatsiyasini va ijtimoiy
moslashish darajasini aniqlashi mumkin.
Ranglar miyaning turli sohalarini faollashtiradi va kognitiv jarayonlarga
bevosita ta'sir ko'rsatadi. Ilmiy tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, ma'lum ranglar
xotira, diqqat va o'qish tezligini yaxshilashi mumkin.
Xotiraga ta'sir: Ko'k rang xotira jarayonlarini yaxshilaydi va uzun muddatli
xotirani mustahkamlaydi. Yashil rang diqqatni jamlash va konsentratsiya
qobiliyatini oshiradi. Sariq rang ijodkorlik va yangi g'oyalar yaratishga yordam
beradi. Qizil rang qisqa muddatli xotirani faollashtiradi, lekin uzoq muddatli ishda
charchoqni keltirishi mumkin.
Diqqat va konsentratsiya: Pastel ranglar diqqatni uzoq muddat saqlashga
yordam beradi. Yorqin ranglar qisqa muddatli diqqatni jalb qiladi, lekin uzoq ta'sir
34

charchoq keltirib chiqaradi. Neytral ranglar (kulrang, oq) diqqatni taqsimlamasdan,
asosiy vazifaga yo'naltirib qo'yadi.
Ranglar o'quvchilarning emotsional holatiga kuchli ta'sir ko'rsatadi va bu
ta'lim samaradorligini bevosita aniqlaydi.
Motivatsiya va qiziqish: Issiq ranglar (qizil, sariq) faollik va qiziqishni
oshiradi. Sovuq ranglar (ko'k, yashil) tinchlik va barqarorlik hissi yaratadi. To'q
ranglar jiddiylik va konsentratsiya his-tuyg'usini keltiradi. Yorqin ranglar o'yin va
quvonch tuyg'usini uyg'otadi.
Stress va anksiyete: Ba'zi ranglar stress darajasini kamaytirib, o'qish
jarayonini yengillashtiradi. Yashil rang tinchlantiruvchi ta'sir ko'rsatib, imtihon
anksiyetesini kamaytiradi. Ko'k rang tartib va xavfsizlik hissi yaratadi. Binafsha
rang ijodiy fikrlashga yordam beradi, lekin ba'zi o'quvchilarda bezovtalik keltirishi
mumkin.
Maktabgacha Yosh (3-6 yosh)
Bu yoshdagi bolalarda rang preferenciyalari juda aniq namoyon bo'ladi va
ularning psixologik rivojlanishini aks ettiradi.
Normal rivojlanish ko'rsatkichlari: Sog'lom rivojlanayotgan bolalar yorqin va
quvnoq ranglarni afzal ko'radi. Qizil, sariq, ko'k ranglar bu yoshda eng mashhur
hisoblanadi. Ranglarning to'liq spektridan foydalanish bolaning normal emotsional
rivojlanishini ko'rsatadi.
Rivojlanish muammolari belgilari: Faqat qora yoki kulrang ranglarni tanlash
depressiv holatning belgisi bo'lishi mumkin. Bitta rangga haddan tashqari
bog'liqlik obsessiv xususiyatlarni ko'rsatadi. Ranglardan to'liq voz kechish
emotsional blokirovka yoki travma belgisi bo'lishi mumkin. 11
Pedagogik qo'llanish: Maktabgacha ta'lim muassasalarida ranglar orqali
bolalarning emotsional holatini kuzatish va tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish. Rang
testlari yordamida bolalarning maktabga tayyorlik darajasini baholash va
individual yondashuvlarni ishlab chiqish.
Boshlang'ich sinf o'quvchilari (6-10 yosh)
11
Davlatov S.U. "Psixologik tadqiqot metodlari" - Toshkent: Ilm-Ziyo, 2020. - 276 bet
35

Bu davrda rang preferenciyalari o'qish qobiliyatlari va ijtimoiy moslashuv
bilan bog'liq bo'ladi.
O'qish qobiliyatlari bilan bog'liqlik: Yaxshi o'quvchi bolalar muvozanatli rang
tanlovlariga ega bo'ladi. O'qishda qiyinchilik bilan duch keladigan bolalar
ko'pincha cheklangan rang spektridan foydalanadi. Diserti (o'qish buzilishi) bo'lgan
bolalarda rang tartibsizligi kuzatiladi.
Ijtimoiy moslashuv: Sinfdoshlar bilan yaxshi munosabatda bo'lgan bolalar
ijtimoiy ranglarni (ko'k, yashil) afzal ko'radi. Ajralgan bolalar individualistik
ranglarni (binafsha, qora) tanlaydi. Agresiv bolalar qizil rangni haddan tashqari
ko'p ishlatadi.
O'rta maktab o'quvchilari (10-15 yosh)
Balog'at davri rang preferenciyalarida keskin o'zgarishlarga olib keladi.
Balog'at o'zgarishlari: Gormonal o'zgarishlar rang idrokiga ta'sir qiladi.
O'smirlar ko'pincha qorong'u ranglarni (qora, to'q ko'k) afzal ko'radi. Bu normal
rivojlanish jarayonining bir qismidir va kayfiyat o'zgarishlarini aks ettiradi.
Shaxs shakllanishi: O'z shaxsiyatini izlayotgan o'smirlar noan'anaviy rang
kombinatsiyalarini tanlaydi. Ijtimoiy guruhga tegishlilik hissi ma'lum ranglar
orqali ifodalanadi. Qarama-qarshilik davri qora va qizil ranglarning
kombinatsiyasida namoyon bo'ladi.
Akademik stress: Imtihon va baholash stresslari rang tanlovlarini o'zgartiradi.
Stress darajasi yuqori o'quvchilar kulrang va qora ranglarni ko'proq ishlatadi.
Muvaffaqiyatli o'quvchilar muvozanatli rang paletasini saqlaydi.
Yuqori sinf o'quvchilari va talabalar (15-22 yosh)
Bu yoshda rang preferenciyalari kelajak rejalar va kasbiy yo'nalish bilan
bog'liq bo'ladi.
Kasbiy yo'nalish: Texnik yo'nalish tanlagan talabalar neytral ranglarni
(kulrang, ko'k) afzal ko'radi. Gumanitar fanlar yo'nalishi ijodiy ranglarni (binafsha,
sariq) tanlaydi. Tibbiyot yo'nalishi tinchlantiruvchi ranglarni (yashil, och ko'k)
afzal ko'radi.
36

Psychological maturity: Psixologik etuklik darajasi rang tanlovlarining
muvozanatida namoyon bo'ladi. Etuk shaxslar barcha rang spektridan maqsadga
muvofiq foydalanadi. Noetuk shaxslar haddan tashqari yorqin yoki qorong'u
ranglarga moyil bo'ladi.
O'qish Qiyinchiliklari va Rang Diagnostikasi
Disleksiya va Boshqa O'qish Buzilishlari
Rang psixodiagnostikasi o'qish buzilishlarini erta aniqlashda muhim rol
o'ynaydi.
Disleksiya belgilari: Disleksiyali bolalar ko'pincha rang tartibini saqlashda
qiynalib, ranglarni ketma-ket joylashtirishda xatolikka yo'l qo'yadi. Har xil
rangdagi harflar va so'zlarni o'qishda turli qiyinchiliklar paydo bo'ladi. Rang va
shakl o'rtasidagi bog'liqlikni o'rnatishda muammo kuzatiladi.
Disgrafiya ko'rsatkichlari: Yozishda qiyinchilik bilan duch keladigan bolalar
ranglarni to'g'ri nomlashda va ularni ketma-ketlikda joylashtirish qiyinchiliklari
bor. Rang-motor koordinatsiya buzilgan bo'lib, rangli qalam bilan yozishda
qo'shimcha qiyinchiliklar paydo bo'ladi.
Diskalkuliya belgilari: Matematikada qiyinchilik bilan duch keladigan bolalar
sonlar va ranglar o'rtasidagi bog'liqlikni o'rnatishda muammo bor. Rangli
geometrik shakllar bilan ishlashda chalkashlik kuzatiladi.
DEHB (Diqqat Etishmasligi va Giperaktivlik Buzilishi)
DEHB bo'lgan bolalarda rang tanlovlari o'ziga xos xususiyatlarga ega.
Impulsiv rang tanlovlari: DEHB bolalar o'ylashmasdan tez rang tanlaydi. Bir
rangdan ikkinchisiga tez o'tish. Rang tanlovlarida barqarorlik yo'qligi kuzatiladi.
Diqqat buzilishi belgilari: Rangli rasmlar chizishda diqqatni jamlay olmaslik.
Rang vazifalarini yakunlash qiyinchiligi. Ranglar bilan bog'liq topshiriqlarni
unutish.
Giperaktivlik ko'rsatkichlari: Yorqin va qo'zg'atuvchi ranglarni haddan
tashqari afzal ko'rish. Rang bilan ishlashda ortiqcha harakat faollik. Tinch ranglarni
rad etish yoki ularga salbiy munosabat.
Maxsus Ehtiyojli O'quvchilar uchun Rang Diagnostikasi
37

Autizm Spektri Buzilishlari
Autizmli bolalarda rang preferenciyalari juda o'ziga xos bo'ladi.
Stereotipik rang xulq-atvori: Ma'lum bir rangga haddan tashqari bog'liqlik.
Ranglarni ma'lum tartibda joylashtirish zaruriyati. Rang o'zgarishlariga salbiy
reaktsiya berish.
Sensorik sezuvchanlik: Ba'zi ranglarga haddan tashqari sezuvchanlik yoki
aksincha, befarqlik. Yorqin ranglardan qochish yoki ularga haddan tashqari jalb
bo'lish. Rang intensivligiga g'ayrioddiy reaktsiya.
Intellektual Rivojlanish Buzilishlari
Intellektual buzilishlar rang idrokiga ta'sir qiladi.
Rang diskriminatsiyasi: O'xshash ranglarni farqlashda qiyinchilik. Rang
nomlarini eslab qolish muammosi. Ranglarni kategoriyalash qiyinchiligi.
Rang-kognitiv bog'liqlik: Rang va shakl, rang va o'lcham o'rtasidagi
bog'liqlikni tushunish qiyinchiligi. Ranglar orqali sinflash va guruhlash
muammolari.
Pedagogik amaliyotda rang psixodiagnostikasining qo'llanilishi
Individual Ta'lim Rejalarini Tuzish
Rang test natijalari asosida har bir o'quvchi uchun shaxsiy yondashuv ishlab
chiqiladi.
O'qish uslubini aniqlash: Visual o'quvchilar rangga asoslangan o'qish
materiallaridan foydalanadi. Audial o'quvchilar uchun rang-tovush
kombinatsiyalari qo'llaniladi. Kinestetik o'quvchilar uchun rang-harakat aktivitilari
tashkil etiladi.
Motivatsiya strategiyalari: Har bir o'quvchining afzal ranglariga asoslangan
rag'batlantirish tizimi yaratiladi. Muvaffaqiyatli bajarganligi uchun sevimli
rangdagi mukofotlar beriladi. O'qish muhitini shaxsiy rang preferenciyalariga
moslash.
Sinf Muhitini Optimallashtirish
Sinf xonasining rang dizaynini o'quvchilar ehtiyojlariga moslash.
38

Devorlaar rangi: Och ko'k yoki yashil ranglar diqqatni jamlashga yordam
beradi. Sariq aksentlar ijodkorlikni rag'batlantiradi. Qizil rangdan ehtiyot bo'lish
kerak, chunki u ba'zi o'quvchilarda stress keltiradi.
O'qish materiallari: Har xil ranglarda kitoblar va daftarlar taklif etish. Rang
kodlash tizimi orqali fanlarni ajratish. Vizual yordamchi vositalarni rangli qilish.
Maktab mebellari: Mebel ranglarini tinchlantiruvchi va diqqatni jalb
qilmaydigan tarzda tanlash. Maxsus ehtiyojli o'quvchilar uchun individual rang
muhiti yaratish.
Baholash va Nazorat Tizimi
Rang psixodiagnostikasi natijalarini baholash tizimida qo'llash.
Stress kamaytirib bo'rish: Imtihon va nazorat ishlarida tinchlantiruvchi
ranglardan foydalanish. Test varaqlarini och ranglarda tayyorlash. Stressli
paytlarda yashil yoki ko'k rangdagi elementlardan foydalanish.
Motivatsiya oshirish: Muvaffaqiyatli natijalarga erishgan o'quvchilarni
sevimli ranglarda sertifikat va mukofotlar bilan taqdirlash. Rang asosidagi
rag'batlantirish tizimi yaratish.
Maktab Psixologlarining Rang Diagnostikasi
Psixologik Maslahat Berish
Maktab psixologlari rang testlarini konsultatsiya jarayonida qo'llaydi.
Oilaviy muammolarni aniqlash: Bolaning oila a'zolarini turli ranglar bilan
tasvirlashi oilaviy dinamikani ko'rsatadi. Ota-onaga nisbatan qora yoki kulrang
ranglar ishlatish muammoli munosabatlarni bildiradi. Yorqin ranglar sevgi va
yaqinlikni aks ettiradi.
Do'stlik munosabatlari: Sinfdoshlar haqidagi rang tanlovlari ijtimoiy holatni
ko'rsatadi. Ajralganlik yoki buling qurboni bo'lish rang testlarida namoyon bo'ladi.
Ijtimoiy muvaffaqiyat muvozanatli rang tanlovlarida aks etadi.
Guruh Terapiyasi va Psixologik Yordam
Guruh dinamikasi: Guruh ishtirokchilarining rang tanlovlari guruh ichidagi
munosabatlarni aks ettiradi. Lider o'quvchilar faol ranglarni tanlaydi. Introvert
o'quvchilar tinch ranglarni afzal ko'radi.
39

Terapevtik mashg'ulotlar: Rang terapiyasi elementlarini guruh
mashg'ulotlarida qo'llash. Stressni kamaytirish uchun rangli meditatsiya va
relaksatsiya texnikalari. Ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirish uchun rang o'yinlari.
Ota-onalar uchun Rang Psixodiagnostikasi
Uyda Qo'llash
Ota-onalar o'z farzandlarining rang tanlovlarini kuzatib, ularning psixologik
holatini tushunishi mumkin.
Kundallik kuzatuv: Bolaning kiyim tanlashidagi rang preferenciyalari. O'yin
va faoliyatlarda ishlatiladigan ranglar. Kayfiyat o'zgarishi bilan bog'liq rang
tanlovlari.
Maktab muvaffaqiyati bilan bog'liqlik: Maktabda muvaffaqiyatsizlik
ko'pincha rang tanlovlarining o'zgarishida namoyon bo'ladi. Stressli davrlar
qorong'u ranglar ishlatishning ko'payishi bilan birga keladi.
Oilaviy Kommunikatsiya
Rang orqali suhbat: Bolalar bilan rang orqali fikr almashish. His-tuyg'ularni
rang orqali ifodalash. Oilaviy muammolarni rang metafora orqali muhokama
qilish.
Rag'batlantirish tizimi: Bolaning sevimli ranglariga asoslan ган mukofot
tizimi. Rang orqali maqsad qo'yish va erishish. Ijobiy xulq-atvorni rang bilan
bog'lash.
Zamonaviy Texnologiyalar va Rang Diagnostikasi
Digital Ta'lim Muhiti
Kompyuter va planshetlarda rang psixodiagnostikasi qo'llash imkoniyatlari.
Interaktiv o'qish dasturlari: O'quvchining rang preferenciyasiga moslashuvchi
ta'lim dasturlari. Shaxsiy rang profiliga asoslangan interfeys. Adaptiv o'qish muhiti
yaratish.
Online baholash: Masofaviy ta'limda rang testlarini o'tkazish. Virtual sinf
muhitida rang psixodiagnostikasi. Kompyuter orqali rang preferenciyalarini
kuzatish.
Mobil Ilovalar
40

Ota-onalar va o'qituvchilar uchun rang diagnostikasi ilovalari.
Kundalik kuzatuv ilovalari: Bolaning rang tanlovlarini yozib olish. Vaqt
bo'yicha o'zgarishlarni tahlil qilish. Rang va kayfiyat o'rtasidagi bog'liqlikni
aniqlash.
Pedagogik qo'llanma: O'qituvchilar uchun rang asosidagi mashg'ulot rejalari.
Rang testlari natijalarini talqin qilish yo'riqnomalari. Ota-onalar uchun maslahat va
tavsiyalar.
Madaniy va Etnik Omillar
Madaniy Farqliliklar
Turli madaniyatlarda ranglarning ma'nosi va ta'siri farq qilishi mumkin.
An'anaviy rang ma'nolari: O'zbek madaniyatida qizil rang bayram va quvonch
bilan bog'liq. Yashil rang tinchlik va tabiiy go'zallik ramzi. Ko'k rang osmon va
kenglik hissi bilan bog'liq.
Zamonaviy ta'sir: Global madaniyat ta'siri ostida yosh avlodning rang
tanlovlari o'zgarmoqda. An'anaviy va zamonaviy rang ma'nolarining aralashuvi.
Madaniy identifiklik va rang preferenciyalari o'rtasidagi bog'liqlik.
Til Omili
Ko'p tilli muhitda rang psixodiagnostikasining qo'llanilishi.
Til to'sig'ining yo'qligi: Rang testlari tilga bog'liq emas va barcha millat
o'quvchilari uchun mos. Chet eldan kelgan talabalar uchun moslashuv jarayonini
kuzatish vositasi. Tilni o'rganish jarayonida emotsional holatni baholash.
Ta'lim va tarbiya jarayonida rang psixodiagnostikasining ahamiyati kundan-
kunga ortib bormoqda. Bu soha pedagogik psixologiya, maxsus ta'lim va
individual yondashruv ishlab chiqishda muhim vosita hisoblanadi. Rang testlari
orqali o'quvchilarning psixologik holatini aniqlash, o'qish qiyinchiliklarini erta
diagnostikalar va samarali pedagogik strategiyalar ishlab chiqish mumkin. 12
Rang psixodiagnostikasining asosiy afzalliklari - bu uning noverbal tabiati,
yoshga bog'liq emaslik va madaniyatlar orasidagi universal qo'llanilish
12
Rahimov Z.T. "Psixodiagnostika usullari" - Toshkent: O'zbekiston, 2019. - 284 bet
41

imkoniyatidir. Bu ayniqsa maxsus ehtiyojli o'quvchilar, kichik yoshli bolalar va til
to'sig'i bo'lgan talabalar uchun muhimdir.
Zamonaviy ta'lim tizimida rang psixodiagnostikasi individual ta'lim rejalarini
tuzish, sinf muhitini optimallashtirish va o'quvchilarning psixologik holatini
kuzatishda keng qo'llanilmoqda. Digital texnologiyalar rivojlanishi bilan bu
sohaning imkoniyatlari yanada kengayib, ta'lim samaradorligini oshirishda muhim
rol o'ynamoqda.
Kelajakda rang psixodiagnostikasi ta'lim sohasida yanada keng qo'llanilishi,
individual yondashuvni rivojlantirish va har bir o'quvchining shaxsiy potentsialini
ochishda muhim vosita bo'lishi kutilmoqda. Bu yondashuv zamonaviy ta'lim
tizimining humanizatsiya va shaxsga yo'naltirilgan ta'lim tamoyillariga to'liq mos
keladi.
Lyusher Rang Testi Natijalari
8-sinf o'quvchilari (15 nafar)
№ Ism-
Familiya 1-
o'ri
n 2-
o'ri
n 3-
o'ri
n 4-
o'rin 5-
o'rin 6-
o'rin 7-
o'rin 8-
o'rin Psixologi
k holat
1 Ahmado
v Aziz Sari
q Qizi
l Ko'
k Yashi
l Binaf
sha Jigarr
ang Kulr
ang Qora Optimist,
faol
2 Bekmuro
dova
Dilnoza Ko'
k Yas
hil Sari
q Qizil Binaf
sha Jigarr
ang Qora Kulr
ang Muvozan
atli, tinch
3 Valiyev
Bobur Qizi
l Sari
q Ko'
k Yashi
l Jigarr
ang Binaf
sha Kulr
ang Qora Lider,
energik
4 Gafurova
Madina Yas
hil Ko'
k Sari
q Qizil Binaf
sha Jigarr
ang Kulr
ang Qora Barqaror,
ishonchli
5 Dustov
Eldor Sari
q Qizi
l Yas
hil Ko'k Binaf
sha Jigarr
ang Qora Kulr
ang Ijodkor,
ochiq
6 Ergashev
a Sevara Ko'
k Yas
hil Qizi
l Sariq Jigarr
ang Binaf
sha Kulr
ang Qora Diplomat
ik, sabrli
42

7 Zokirov
Jamshid Qizi
l Ko'
k Sari
q Yashi
l Binaf
sha Jigarr
ang Kulr
ang Qora Faol,
maqsadli
8 Ibragimo
va
Nilufar Yas
hil Sari
q Ko'
k Qizil Binaf
sha Jigarr
ang Qora Kulr
ang Tabiatpar
ast, hissiy
9 Karimov
Sardor Sari
q Ko'
k Qizi
l Yashi
l Jigarr
ang Binaf
sha Kulr
ang Qora Quvnoq,
kommuni
kativ
1
0 Latipova
Shoira Ko'
k Yas
hil Sari
q Binaf
sha Qizil Jigarr
ang Kulr
ang Qora Poetik,
chuqur
1
1 Mirzayev
Jasur Qizi
l Yas
hil Ko'
k Sariq Binaf
sha Jigarr
ang Qora Kulr
ang Sport
sevuvchi,
kuchli
1
2 Nazarova
Gulnora Sari
q Ko'
k Yas
hil Qizil Jigarr
ang Binaf
sha Kulr
ang Qora Ijobiy,
do'stona
1
3 Ortiqov
Temur Ko'
k Qizi
l Yas
hil Sariq Binaf
sha Jigarr
ang Kulr
ang Qora Analitik,
puxta
1
4 Pulatova
Zarina Yas
hil Ko'
k Sari
q Qizil Binaf
sha Jigarr
ang Qora Kulr
ang Tabiat
sevuvchi,
muloyim
1
5 Rahimov
Nodir Qizi
l Sari
q Ko'
k Yashi
l Jigarr
ang Binaf
sha Kulr
ang Qora Tadbirko
r,
jasoratli
8-sinf statistikasi:
Eng ko'p tanlangan 1-o'rin ranglar:
Sariq: 5 o'quvchi (33.3%)
Ko'k: 4 o'quvchi (26.7%)
Qizil: 4 o'quvchi (26.7%)
Yashil: 2 o'quvchi (13.3%)
43

Eng ko'p tanlangan ranglar
Sariq
Ko'k
Qizil
Yashil
9-sinf o'quvchilari (15 nafar)
№ Ism-
Familiy
a 1-
o'rin 2-
o'rin 3-
o'rin 4-
o'rin 5-
o'rin 6-
o'rin 7-
o'rin 8-
o'rin Psixolo
gik
holat
1 Abdulla
yev
Farhod Ko'k Yash
il Qizil Sariq Binaf
sha Jigarr
ang Kulr
ang Qora Muvoza
natli,
mas'uliy
atli
2 Baxtiyor
Komila Yash
il Ko'k Sariq Qizil Jigarr
ang Binaf
sha Kulr
ang Qora Barqaro
r, rejali
3 Vorisov
Akmal Qizil Ko'k Yash
il Sariq Binaf
sha Jigarr
ang Qora Kulr
ang Lider,
qat'iyatl
i
4 Ganieva
Mohira Ko'k Yash
il Binaf
sha Sariq Qizil Jigarr
ang Kulr
ang Qora Chuqur
fikrlovc
hi
5 Davrono
v
Sherzod Yash
il Ko'k Qizil Sariq Jigarr
ang Binaf
sha Kulr
ang Qora Tabiiy
lider,
sabrli
44

6 Eshmur
odova
Yulduz Ko'k Binaf
sha Yash
il Sariq Qizil Jigarr
ang Kulr
ang Qora Ijodiy,
sezgir
7 Ziyodov
Rustam Qizil Yash
il Ko'k Sariq Binaf
sha Jigarr
ang Kulr
ang Qora Faol,
sport
sevuvch
i
8 Ismoilov
a
Durdona Yash
il Ko'k Sariq Binaf
sha Qizil Jigarr
ang Qora Kulr
ang Tabiatp
arast,
hissiy
9 Komilov
Bobur Ko'k Qizil Yash
il Sariq Binaf
sha Jigarr
ang Kulr
ang Qora Diplom
atik,
muvoza
natli
1
0 Lutfulla
yeva
Malika Binaf
sha Ko'k Yash
il Sariq Qizil Jigarr
ang Kulr
ang Qora Ijodkor,
g'ayrita
biiy
1
1 Mamadj
onov
Islom Qizil Ko'k Sariq Yash
il Binaf
sha Jigarr
ang Qora Kulr
ang Kuchli,
maqsadl
i
1
2 Normur
odova
Sitora Ko'k Yash
il Sariq Qizil Jigarr
ang Binaf
sha Kulr
ang Qora Tinch,
ishonchl
i
1
3 Olimov
Sardorb
ek Yash
il Qizil Ko'k Sariq Binaf
sha Jigarr
ang Kulr
ang Qora Tabiat
sevuvch
i, faol
1
4 Primova
Nargiza Ko'k Yash
il Binaf
sha Qizil Sariq Jigarr
ang Kulr
ang Qora Chuqur,
sezgir
1
5 Qurbono
v Qizil Yash
il Ko'k Sariq Jigarr
ang Binaf
sha Kulr
ang Qora Jasoratli
, faol
45

Javohir
9-sinf statistikasi:
Eng ko'p tanlangan 1-o'rin ranglar:
Ko'k: 6 o'quvchi (40%)
Yashil: 4 o'quvchi (26.7%)
Qizil: 4 o'quvchi (26.7%)
Binafsha: 1 o'quvchi (6.7%)
Ko'k Yashil Qizil Binafsha01234567 Eng ko'p tanlangan ranglar
QIYOSIY TAHLIL (8-sinf vs 9-sinf)
1. Birinchi o'rin tanlovlari tahlili:
Rang 8-sinf 9-sinf Farq
Ko'k (tinchlik,
muvozanat) 26.7% 40% +13.3%
Yashil (barqarorlik, tabiiy) 13.3% 26.7% +13.4%
Qizil (faollik, liderlik) 26.7% 26.7% 0%
Sariq (optimizm, ochiqlik) 33.3% 0% -33.3%
Binafsha (ijodkorlik) 0% 6.7% +6.7%
46

Ko'k
Yashil
Qizil
Sariq
Binafsha0510152025303540
8-sinf
9-sinf
2. Asosiy farqlar:
8-sinf xususiyatlari:
Yuqori optimizm - Sariq rangni ko'proq tanlash (33.3%)
Ochiqlik va quvnoqlik - yoshlik davriga xos
Spontanlik - o'z-o'zidan harakat qilish
Ijtimoiy faollik - do'stlar bilan muloqot ustunligi
Hissiy ochiqlik - his-tuyg'ularni erkin ifodalash
9-sinf xususiyatlari:
Muvozanat izlash - Ko'k rangning ustunligi (40%)
Barqarorlik ehtiyoji - Yashil rangning ko'payishi
Chuqurroq fikrlash - Binafsha rangning paydo bo'lishi
Mas'uliyat hissi - kattalar dunyosiga tayyorgarlik
Ichki muvozanat - o'zini nazorat qilish
3. Psixologik rivojlanish ko'rsatkichlari:
8-sinfdan 9-sinfga o'tishda:
Hissiy pishqinlik ortdi
Ichki barqarorlik ehtiyoji kuchaydi
Chuqur fikrlash qobiliyati rivojlandi
Mas'uliyat hissi shakllandi
47

O'z-o'zini nazorat qilish yaxshilandi
4. Pedagogik tavsiyalar:
8-sinf uchun:
Ijodiy faoliyatlarni rag'batlantirish
Guruhlarda ishlash ko'nikmalarini rivojlantirish
Optimizmni saqlash, lekin mas'uliyatni ham o'rgatish
Sport va harakat faoliyatlarini ko'paytirish
9-sinf uchun:
Mustaqil qaror qabul qilish ko'nikmalarini rivojlantirish
Kelajak rejalash bo'yicha yo'naltirish
Chuqur tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirish
Liderlik sifatlarini shakllantirishga yordam berish
5. Xulosa:
8-sinfdan 9-sinfga o'tish jarayonida o'quvchilarda hissiy pishqinlik va
psixologik barqarorlik sezilarli darajada oshgan. Bu yoshlik davri
rivojlanishining tabiiy jarayoni bo'lib, pedagoglar va ota-onalar tomonidan qo'llab-
quvvatlanishi zarur.
48

XULOSA
Rang psixofiziologiyasi zamonaviy psixologiyaning muhim sohasi bo'lib,
ranglarning inson organizmiga ko'rsatadigan ta'sirini kompleks ravishda o'rganadi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, ranglar nafaqat estetik ta'sir ko'rsatib, balki fiziologik
va psixologik jarayonlarga bevosita ta'sir etadi.
Psixodiagnostikada rang testlarining qo'llanilishi yuqori samaradorlikka ega.
Lyusher rang testi, Varteg rang piramidasi va boshqa metodlar shaxsning
emotsional holati, shaxsiy xususiyatlari va psixologik muammolarini aniqlashda
muhim vosita bo'lib xizmat qiladi.
Rang psixodiagnostikasining amaliy qo'llanilish sohalari juda keng: klinik
psixologiya, ta'lim psixologiyasi, mehnat psixologiyasi, sport psixologiyasi va
boshqa sohalar. Bu metodlarning verbal bo'lmagan xususiyati ularni turli yosh
guruhlari va turli madaniy muhitdagi odamlar bilan ishlashda qo'llash imkonini
beradi.
Shu bilan birga, rang psixodiagnostikasining cheklovlari ham mavjud. Bu
metodlar boshqa psixodiagnostik vositalar bilan birga qo'llanilganda eng yuqori
samaradorlikka erishadi.
Kelajakda rang psixofiziologiyasi va psixodiagnostika sohasida yanada
chuqurroq tadqiqotlar olib borish, zamonaviy texnologiyalar bilan integratsiya
qilish va milliy xususiyatlarni hisobga olgan holda metodlarni takomillashtirish
zarur.
Ta'lim va tarbiya jarayonida rang psixodiagnostikasining ahamiyati kundan-
kunga ortib bormoqda. Bu soha pedagogik psixologiya, maxsus ta'lim va
individual yondashruv ishlab chiqishda muhim vosita hisoblanadi. Rang testlari
orqali o'quvchilarning psixologik holatini aniqlash, o'qish qiyinchiliklarini erta
diagnostikalar va samarali pedagogik strategiyalar ishlab chiqish mumkin.
Zamonaviy rang psixodiagnostikasi interdissiplinar yondashuv talab qiladi va
psixologiya, neyroilm, kompyuter fanlari, dizayn va boshqa sohalarning
hamkorligini taqozo etadi. Bu yondashuv insonning rang bilan bog'liq tajribasini
chuqurroq tushunish va amaliy hayotda samarali qo'llash imkonini beradi.
49

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Ahmedov B.A. "Neyropsixologiya" - Toshkent: Yangi kitob, 2021. - 356 bet
2. Aminov T.H. "Psixologik diagnostika" - Toshkent: Akademiya nashr, 2020.
- 316 bet
3. Bobomurodov Sh.M. "Amaliy psixologiya" - Toshkent: Tamaddun, 2019. -
256 bet
4. Boltayev D.S. "Hissiyot va idrok" - Toshkent: Zarafshan, 2018. - 264 bet
5. Davlatov S.U. "Psixologik tadqiqot metodlari" - Toshkent: Ilm-Ziyo, 2020. -
276 bet
6. Ergashev I.A. "Psixologik testlar" - Toshkent: Yangi nashr, 2020. - 198 bet
7. Goziyev E.G. "Umumiy psixologiya" - Toshkent: O'qituvchi, 2010. - 312 bet
8. Ismatullayev N.R. "Psixologiya asoslari" - Toshkent: Yangi asr avlodi,
2018. - 248 bet
9. Karimov M.K. "Idrok psixologiyasi" - Toshkent: Sharq, 2016. - 268 bet
10. Makhmudov K.L. "Psixofiziologik tadqiqotlar" - Toshkent: Ilm-Fan, 2019. -
224 bet
11. Murodov R.Ch. "Psixofiziologiya asoslari" - Toshkent: Turon-Zamin Ziyo,
2020. - 324 bet
12. Nematov A.R. "Hissiy idrok psixologiyasi" - Toshkent: Fan va texnologiya,
2019. - 234 bet
13. Normuradov V.I. "Psixologiya tarixi" - Toshkent: Turon-Iqbol, 2016. - 342
bet
14. Qosimov R.A. "Psixodiagnostika nazariyasi" - Toshkent: Akademnashr,
2018. - 312 bet
15. Rahimov Z.T. "Psixodiagnostika usullari" - Toshkent: O'zbekiston, 2019. -
284 bet
16. Sharipov F.V. "Kognitiv jarayonlar psixologiyasi" - Toshkent: Ziyo-Nuur,
2021. - 288 bet
17. Sodiqov A.S. "Eksperimental psixologiya" - Toshkent: Fan, 2015. - 196 bet
50

18. Tursunov O.N. "Psixometrika va testologiya" - Toshkent: O'qituvchi, 2018. -
298 bet
19. Xoliqov A.A. "Shaxs psixologiyasi" - Toshkent: O'zbekiston Milliy
ensiklopediyasi, 2017. - 384 bet
20. Yusupov I.B. "Kognitiv psixologiya" - Toshkent: Akademiya, 2017. - 216
bet
Internet manbalari:
1. Ziyouz.com - "Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya"
(Z.Nishanova va boshqalar)
https://www.ziyouz.com/books/kollej_va_otm_darsliklari/psixologiya/
2. JDPU.uz - "Umumiy psixodiagnostika" fanidan o'quv qo'llanma (PDF)
https://jdpu.uz/wp-content/uploads/2021/02/UMUMIY-
PSIXODIAGNOISTIKA.pdf
3. JDPU.uz - "Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya" darslik
https://jdpu.uz/wp-content/uploads/2021/02/Psixodiognostika-va-
eksperemental-psixologiya.pdf
4. Renessans-edu.uz - "Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya" o'quv
qo'llanmasi https://renessans-edu.uz/files/books/
5. CSPU.uz - "Umumiy psixodiagnostika" elektron darslik
https://www.cspu.uz/storage/app/media/uploaded-files/umumiy
%20psixodiagnostika.pdf
51

ILOVALAR
Lyusher rang testi (Lüscher Color Test)
Lyusher rang testi - bu psixologik diagnostika usuli bo'lib, 1969-yilda
Shveytsariyalik psixolog Max Lüscher tomonidan ishlab chiqilgan. Test ranglarni
afzal ko'rishga asoslanib, shaxsning psixologik holatini baholaydi.
Testning tuzilishi:
8 ta asosiy rang: ko'k, yashil, qizil, sariq, binafsha, jigarrang, qora va kulrang
Sinov qilinuvchi ranglarni eng yoqtirgani bilan boshlab, eng yoqmagani bilan
tugatib tartiblab qo'yadi
Test ikki marta o'tkaziladi - natijalar solishtiriladi
Maqsadlari:
Psixologik holatni aniqlash - hozirgi ruhiy va hissiy holat, stress darajasi,
tashvish
Shaxsiy xususiyatlarni o'rganish - temperament, xarakter xususiyatlari,
moslashuvchanlik
Kommunikativ qobiliyatlarni baholash - boshqalar bilan muloqot qilish uslubi
Motivatsiya va ehtiyojlarni aniqlash - nima uchun harakat qilish, asosiy
ehtiyojlar
Kasbiy yo'nalishni aniqlash - qaysi faoliyat turiga moyillik
Davolash jarayonida yordam - psixoterapiya va konsultatsiyalarda qo'shimcha
ma'lumot
Afzalliklari:
 Tez va oson bajariladi (5-10 daqiqa)
 Til to'sig'i yo'q
 Yashirin motivatsiyalarni ochib beradi
 Ob'ektiv natijalar beradi
Cheklanishlari:
 Faqat yordamchi vosita sifatida ishlatilishi kerak
 Madaniy farqlarni hisobga olmaydi
 Ilmiy asoslangan emasligini ta'kidlovchi tanqidlar mavjud
52

Test asosan psixologlar, kadrovik mutaxassislari va shaxsiy rivojlanish bo'yicha
maslahatchilar tomonidan qo'llaniladi.
Test jarayoni misoli:
1-qadam: Sinov qilinuvchiga 8 ta rang kartasi ko'rsatiladi
Topshiriq: "Qaysi rang sizga hozir eng yoqqan? Eng yoqmaganini oxirgi qo'ying"
Misol tartib:
Ko'k (eng yoqqan)
Yashil
Sariq
Qizil
Binafsha
Jigarrang
Kulrang
Qora (eng yoqmagan)
Ranglarning ma'nolari va misollari:
Ko'k rang birinchi o'rinda:
Ma'nosi: Tinchlik, xotirjamlik, ishonch
Misol shaxs: Muvozanatli, diplomatic, jamoada ishlashni yoqtiradi
Kasbiy yo'nalish: Psixolog, o'qituvchi, shifokor
Qizil rang birinchi o'rinda:
Ma'nosi: Faollik, kuch, liderlik
Misol shaxs: Energik, maqsadga intiluvchi, riskni yoqtiradi
Kasbiy yo'nalish: Menejer, tadbirkor, sport
Qora rang birinchi o'rinda:
Ma'nosi: Protest, rad etish, depressiya
Misol holat: Stressda, o'zgarishlarni rad etish
Tavsiya: Psixologik yordam kerak
Kombinatsiya misollari:
Muvaffaqiyatli kombinatsiya:
Ko'k + Yashil = Barqaror, ishonchli shaxsiyat
53

Qizil + Sariq = Faol, ijodkor, optimist
Muammoli kombinatsiya:
Qora + Kulrang = Chuqur stress, umidsizlik
Binafsha + Jigarrang = Nostalgiya, o'tmishga qaram
Praktik misol - "Ahmad" deb ataymiz:
Ahmadning tanlovi:
Yashil (barqarorlik)
Ko'k (xotirjamlik)
Qizil (harakat)
Sariq (optimizm)
Binafsha
Jigarrang
Kulrang
Qora
Tahlil:
Ijobiy: Muvozanatli, ishonchli, maqsadga yo'nalgan
Xususiyat: Puxta rejalashtiradi, sabr-toqatli
Kasbiy tavsiya: Moliya, menejment, ta'lim sohasi
Munosabat: Uzoq muddatli aloqalarni qadrlaydi
Stress holati misoli - "Fotima":
Fotimaning tanlovi:
Qora (birinchi!)
Kulrang
Binafsha
Jigarrang
Ko'k
Yashil
Sariq
Qizil
Tahlil:
54

Holat: Kuchli stress, depressiya alomatlari
Sabab: Hayotiy qiyinchiliklar, umidsizlik
Tavsiya: Darhol psixolog yordami, dam olish
Choralar: Ijobiy ranglarni hayotga kiritish
Bolalar uchun misol:
10 yoshli "Aziz":
Sariq (quyoshli)
Qizil (energiya)
Ko'k (tinchlik)
Yashil
Binafsha
Jigarrang
Kulrang
Qora
Xulosa: Sog'lom, faol, ijodkor bola. Ijobiy rivojlanish ko'rsatkichi.
55

Sotib olish