• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 652.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Raqobat bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida kurs ishi

13Raqobat – bozor iqtisodiyoti mexanizmining yuragi, harakatlantiruvchi dvigatelidir. U bozorni barqarorlashtirish, resurslardan oqilona foydalanish, iste’molchilarning ehtiyojlarini to‘laqonli qondirish va xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini takomillashtirishda muhim omil hisoblanadi. Aynan raqobat tufayli korxonalar narxni maqbullashtirish, mahsulot sifatini oshirish va yangiliklar yaratishga majbur bo‘ladilar. Bozor iqtisodiyotining barcha elementlari – talab, taklif, narx, foyda, investitsiya oqimi – bevosita yoki bilvosita raqobatga bog‘liq holda shakllanadi. Shunday ekan, raqobatning narx, sifat va innovatsiyaga ta’sirini alohida ko‘rib chiqish nihoyatda muhimdir. 1. Raqobatning narxga ta’siri Narx bozor iqtisodiyotining eng sezgir va muvozanatni belgilovchi vositasi hisoblanadi. Raqobat mavjud bo‘lgan bozorda narxlar sun’iy belgilanmaydi, aksincha ular erkin shakllanadi – ya’ni talab va taklif qonunlariga bo‘ysunadi. Bu shuni anglatadiki, iste’molchilar talab qilayotgan mahsulot yoki xizmat qancha ko‘p bo‘lsa, ularning narxi shuncha yuqori bo‘ladi. Aksincha, raqiblar ko‘p bo‘lgan bozorda ishlab chiqaruvchilar xaridorni yo‘qotmaslik uchun narxni kamaytirishga majbur bo‘ladilar. Raqobat kuchli bo‘lgan sharoitda har bir sotuvchi yoki ishlab chiqaruvchi bozordagi ulushini saqlab qolish uchun arzonroq narx taklif qilishga intiladi. Shu sababli, sog‘lom raqobat narxlarning pasayishiga olib keladi, bu esa iste’molchilar uchun foydalidir. Raqobat tufayli monopolistik holatlarga yo‘l qo‘yilmaydi, bu esa narxlarning sun’iy oshirilishini bartaraf etadi. Narx raqobati iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat yuritayotgan firmalarni tanlab olishga majbur qiladi – eng samarali, eng maqbul narx taklif qilganlar bozorda qoladi, boshqalari esa siqib chiqariladi. Shuni ham unutmaslik kerakki, narx har doim raqobatning yagona vositasi bo‘lib qolavermaydi. Monopolistik raqobat yoki oligopoliya sharoitida narxlar barqaror bo‘lib qoladi, lekin mahsulot farqliligi, xizmat ko‘rsatish sifati va innovatsiyalar raqobat vositasiga aylanadi. 10Xaridorlar mahsulotlar orasida tanlov qilishi mumkin. Bozorga kirish nisbatan erkin. Narxlar raqobati bilan birga sifat, imij va reklama raqobati ham mavjud. Monopolistik raqobat eng ko‘p uchraydigan shakl bo‘lib, xizmat ko‘rsatish sohasi, chakana savdo, oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa ko‘plab bozor tarmoqlarida keng tarqalgan. Masalan, poyabzal ishlab chiqaruvchilar, kafelar, telefon ishlab chiqaruvchilar shu shakldagi raqobatni yuritadilar. Bu shaklda raqobat narxga emas, balki mahsulotning noyobligiga asoslanadi. Shu sababli, innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, marketing strategiyalarini faol qo‘llashga olib keladi. 3. Oligopoliya (oligopoly) Oligopoliya – bu bir nechta yirik kompaniyalarning bozorda hukmronlik qiladigan raqobat shaklidir. Ushbu shaklda raqobatchilarning harakati bir-biriga kuchli ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun ularning strategik qarorlari muvozanatlashgan bo‘ladi. Odatda, ushbu shakl yuqori kirish to‘siqlari, katta start kapitali, texnologik ustunliklar bilan ajralib turadi. Oligopolistik bozorlar avtomobilsozlik, telekommunikatsiya, aviatsiya, energetika sohalarida ko‘p uchraydi. Oligopoliyaning asosiy xususiyatlari: Bozorda oz sonli, lekin yirik ishlab chiqaruvchilar mavjud. Mahsulotlar bir xil bo‘lishi yoki differensial bo‘lishi mumkin. Narx raqobati kam, asosan sifat va innovatsiyaga tayaniladi. Raqiblarning harakatlari bir-biriga bog‘liq – ya’ni strategik o‘zaro ta’sir mavjud. Bozorga kirish qiyin, chunki investitsiya katta va kirish to‘siqlari mavjud. Oligopoliya sharoitida firma biror innovatsion mahsulot chiqaradigan bo‘lsa, raqiblar ham tez orada o‘sha yangilikni takrorlaydi. Bu shaklda raqobat ko‘pincha yashirin, reklama kampaniyalari, xizmat darajasi, bonuslar orqali olib boriladi. Oligopoliya holatlari ayrim hollarda kartel shaklidagi kelishuvlar 11orqali monopoliyaga aylanib ketish xavfini tug‘diradi. Shuning uchun hukumat tomonidan nazorat kuchli bo‘ladi. 4. Monopoliya (monopoly) Sof monopoliya – bozorda yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining mavjudligi bo‘lib, u narxlarni mustaqil belgilaydi va iste’molchilarning tanlov imkoniyatini cheklaydi. Bu holat erkin raqobatga zid bo‘lib, bozorda adolatli narxlar shakllanishiga xalaqit beradi. Monopoliyalar tabiiy (masalan, suv, elektr tarmoqlari), sun’iy (yirik kapital konsolidatsiyasi orqali) yoki davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan shaklda bo‘lishi mumkin. Monopoliyaning asosiy xususiyatlari: Bozorda yagona sotuvchi mavjud. Mahsulot uchun alternativ yo‘q. Narxni erkin belgilash imkoniyati mavjud. Bozorga kirish butunlay to‘silgan. Iste’molchi tanlovsiz holatda qoladi. Raqobat shakllari: tahliliy solishtirma jadvali Mezonlar To‘liq raqobat Monopolistik raqobat Oligopoliya Monopoliya Bozor ishtirokchilari soni Juda ko‘p Ko‘p, lekin har biri alohida Oz sonli yirik firmalar Bitta firma Mahsulot xususiyati Bir xil, standartlashtirilgan O‘xshash, ammo differensial Bir xil yoki differensial Yagona, o‘rinbosari yo‘q Narxga ta’sir qilish imkoniyati Hech biri narxga ta’sir qila olmaydi Mahsulot farqliligi hisobiga qisman ta’sir qiladi Narxlar kelishuv orqali belgilanadi Narxni to‘liq o‘zi belgilaydi Bozorga kirish imkoniyati Mutlaq erkin Nisbatan erkin Cheklangan, kirish to‘siqlari Butunlay yopiq, kirish imkoni 34to‘g‘risida”gi qonun yangi tahrirda qabul qilinib, kartel kelishuvlar, narxlarni sun’iy ko‘tarish, iste’molchining tanlov huquqini cheklovchi amaliyotlar qat’iyan taqiqlanmoqda. Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasining vakolatlari kengaytirilmoqda. Jumladan, ular soha bo‘yicha mustaqil monitoring olib borish, noqonuniy kelishuvlarni fosh etish va sudga berish huquqiga ega. Davlat siyosatining asosiy strategiyasi – raqobatbardosh iqtisodiyot orqali barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish. Bu yo‘lda “O‘zbekiston – 2030” strategiyasida raqobatni kuchaytirish, xususiy sektorni yetakchi kuchga aylantirish, innovatsiyalarni keng joriy etish asosiy ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida ko‘rsatilgan.2025-yil prognozlariga ko‘ra, raqobatbardosh korxonalar soni 2021-yilga nisbatan 1,5 baravarga ortadi, eksport qilinadigan mahsulotlar turlari 20% ga ko‘payadi, ishlab chiqarish mahsulotlarining o‘rtacha tannarxi esa yana 5–7% ga kamayadi. Xorijiy investitsiyalar oqimi yiliga 10 milliard dollardan oshishi kutilmoqda. Bularning barchasi raqobatbardoshlik strategiyasining amaliy natijalaridir. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Raqobat bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 32boshqa ishtirokchilardan ustun bo‘lishi tushuniladi. Bozor iqtisodiyotining kuchi aynan ushbu raqobatbardoshlik darajasiga bog‘liq bo‘lib, u mamlakatning investitsion jozibadorligi, eksport salohiyati, aholi farovonligi va iqtisodiy mustaqilligini belgilaydi.O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng bosqichma-bosqich raqobatga asoslangan ochiq bozor munosabatlariga o‘ta boshladi. Dastlabki yillarda davlatning iqtisodiyotdagi roli nisbatan katta bo‘lgan bo‘lsa-da, keyingi islohotlar xususiy sektorni kuchaytirish, bozorga kirishni erkinlashtirish va sog‘lom raqobat muhitini yaratishga yo‘naltirildi. Aynan raqobatbardoshlikni kuchaytirish bugungi davlat siyosatining strategik markaziy yo‘nalishlaridan biriga aylangan. Raqobatbardoshlikni oshirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu – mahalliy ishlab chiqaruvchilarning texnologik darajasini oshirishdir. Chunki zamonaviy texnologiyalardan foydalanmaydigan ishlab chiqaruvchi bozorda uzoq muddat faoliyat yurita olmaydi. Shuning uchun davlat tomonidan texnologik yangilanishlarni rag‘batlantirish, ilm-fan va ishlab chiqarish integratsiyasini kuchaytirish uchun alohida e’tibor qaratilmoqda. Masalan, 2023–2024 yillarda ko‘plab korxonalarga texnologik modernizatsiya uchun imtiyozli kreditlar ajratildi. Raqobatbardoshlikni kuchaytirish uchun “raqamli iqtisodiyot” infratuzilmasi faol rivojlantirilmoqda. Ikkinchi muhim yo‘nalish – mehnat resurslarining malakali bo‘lishi. Chunki raqobat faqat mahsulot yoki xizmatlar bilan emas, balki inson kapitali bilan ham belgilanadi. Bugungi kunda raqobatbardosh iqtisodiyot deganda malakali ishchi kuchi, zamonaviy boshqaruv, marketing, tahlil, muhandislik va IT sohalarida ilg‘or kadrlar yetishtiruvchi tizim nazarda tutilmoqda. Shu sababli davlat tomonidan “Kasb-hunar maktablari”, “Ixtisoslashgan oliygohlar” va “Raqamli ta’lim markazlari” orqali zamonaviy mehnat bozoriga mos kadrlar tayyorlanmoqda. Uchinchi yo‘nalish – xarajatlarni kamaytirish va mahsulot tannarxini optimallashtirish. Raqobatbardosh mahsulot yaratish uchun, albatta, ishlab 2Mavzu: Raqobat — bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………… I BOB. RAQOBATNING NAZARIY ASOSLARI VA UNING BOZOR IQTISODIYOTIDAGI O‘RNI 1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati ……………….………….… 1.2. Raqobatning asosiy shakllari va ularning xususiyatlari ………….………….… 1.3. Raqobat bozor iqtisodiyoti mexanizmida: narx, sifat va innovatsiyaga ta’siri ... II BOB. RAQOBATNING IQTISODIY RIVOJLANISHDA TUTGAN O‘RNI VA O‘ZBEKISTONDA RIVOJLANISH TENDENSIYALARI 2.1. Raqobatning iqtisodiy samaradorlik va ishlab chiqarish rivojiga ta’siri ………. 2.2. O‘zbekistonda raqobat muhitining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari ……. 2.3. Bozor iqtisodiyotida raqobatbardoshlikni kuchaytirish yo‘nalishlari va davlat siyosati ……………………………………………………………………………… . XULOSA VA TAKLIFLAR ………………………………………………………. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………….. 3711) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 36Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 9To‘liq raqobat – bu nazariy ideal bozor modeli bo‘lib, u bir-biridan mutlaqo mustaqil harakat qiluvchi ko‘plab ishlab chiqaruvchilar va xaridorlarning mavjudligi bilan tavsiflanadi. Ushbu shaklda hech bir ishtirokchi bozordagi narxga ta’sir o‘tkaza olmaydi, chunki bozor narxi talab va taklifning umumiy muvozanati asosida shakllanadi. Mahsulotlar bir xil, ya’ni gomogen bo‘lib, iste’molchilar uchun farqsiz hisoblanadi. Misol uchun, bug‘doy, paxta, neft yoki boshqa xomashyolar to‘liq raqobatga yaqin tarmoqlarda sotiladi. To‘liq raqobatning eng muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat: Bozorda ishtirokchilarning soni juda ko‘p, hech biri yakka holda narxni belgilay olmaydi. Bozordagi tovarlar bir xil va standartlashtirilgan. Bozorga kirish va chiqish mutlaqo erkin. Xaridorlar va ishlab chiqaruvchilarda to‘liq axborot mavjud. Uzoq muddatda iqtisodiy foyda nolga tenglashadi, chunki erkin raqobat foydani pasaytiradi. To‘liq raqobat nazariyada ideal ko‘rilsa-da, amaliyotda deyarli yo‘q. Biroq, ayrim qishloq xo‘jaligi bozorlarida bu modelga yaqin holatlar uchraydi. Ushbu shakl, bozor mexanizmining erkinlik, samaradorlik va barqarorlik tamoyillarini namoyon etuvchi eng aniq namunasi sifatida iqtisodiy tahlillarda keng qo‘llaniladi. 2. Monopolistik raqobat (monopolistic competition) Monopolistik raqobat – bu bozor ishtirokchilari ko‘p bo‘lib, har bir ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchi o‘z mahsulotiga o‘ziga xoslik berib, uni boshqalarnikidan farqlashga harakat qiladigan raqobat shaklidir. Ya’ni, mahsulotlar bir xil emas, balki farqlanuvchi (differensial) bo‘ladi. Bu farqlanish dizayn, sifat, xizmat darajasi, brend imiji, reklama va boshqa vositalar orqali amalga oshiriladi. Ushbu shaklning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: Ishtirokchilar soni ko‘p, lekin mahsulotlar o‘ziga xos. 17Ular bozorda o‘z o‘rnini saqlab qolish uchun ishlab chiqarish resurslarini optimal taqsimlaydi, yaroqsiz yoki ortiqcha resurslardan voz kechadi. Bu esa iqtisodiy islohotlarning asosiy maqsadlaridan biri bo‘lgan resurslardan oqilona foydalanish tamoyiliga mos keladi. Bundan tashqari, raqobat innovatsion faoliyatni ham rag‘batlantiradi. Innovatsiya esa ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish, mehnat qurollarini modernizatsiya qilish, avtomatlashtirish jarayonlarini kengaytirish, ishlab chiqarish zanjirlarini optimallashtirish orqali ishlab chiqarish samaradorligini keskin oshiradi. Misol uchun, bugungi kunda raqobatbardosh korxonalar sun’iy intellekt, raqamli texnologiyalar, aqlli tizimlar, ekologik toza texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni tashkil etmoqda. Bu esa nafaqat ishlab chiqarish tezligini, balki mahsulotning sifatini ham oshirmoqda. Raqobat ishlab chiqaruvchilarni samaradorlikka majbur qilishdan tashqari, iste’molchilar uchun ham foydalidir. Iste’molchilar sifatli, arzon va xilma-xil mahsulotlarni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa umumiy iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy farovonlikka xizmat qiladi. Raqobat orqali ishlab chiqaruvchilar bozor talablariga mos mahsulot ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yadi, bu esa ortiqcha mahsulot zaxiralarining kamayishiga, ishlab chiqarish va realizatsiya o‘rtasidagi tafovutning bartaraf etilishiga olib keladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, raqobat korxonalar o‘rtasida doimiy yangilanish va rivojlanishni talab etadi. Raqobat bor joyda korxona tinib- tinchimaydi, doimiy izlanishda bo‘ladi. Bu esa nafaqat ichki bozor, balki xalqaro bozorda ham raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Bugungi global iqtisodiyot sharoitida eksport salohiyatining kuchayishi, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi bozorlarda o‘z o‘rniga ega bo‘lishi aynan ichki raqobat muhiti bilan chambarchas bog‘liqdir. Ishlab chiqarish rivoji uchun raqobatning yana bir muhim jihati – bu investitsiya muhitining yaxshilanishidir. Sog‘lom raqobat muhitida xususiy sektor faol bo‘ladi, yangi loyihalarga investitsiya kiritadi, xorijiy investorlar 8oshirsa, uning o‘rnini boshqa samarali ishlab chiqaruvchi egallaydi. Bu esa bozorda doimiy harakat, yangilanish va saralashni ta’minlaydi. Bundan tashqari, raqobat tashqi bozorlarda milliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirishga ham xizmat qiladi. Bugungi global iqtisodiy makonda mahalliy ishlab chiqaruvchilarning xalqaro maydonda muvaffaqiyat qozonishi ham raqobatga tayangan holda amalga oshadi.Shu jihatdan olganda, raqobat nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy ahamiyatga ham ega. U bandlikni oshiradi, aholining turmush darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, xususiy sektorning rivojlanishiga zamin yaratadi. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati raqobat muhiti orqali rivoj topadi. Davlat esa raqobatni qo‘llab-quvvatlash orqali bozorning sog‘lom ishlashini ta’minlaydi. Shu sababli zamonaviy iqtisodiy siyosatlarda raqobatni himoya qilish va uni rag‘batlantirish bo‘yicha alohida choralar ishlab chiqiladi. 1.2. Raqobatning asosiy shakllari va ularning xususiyatlari Raqobat iqtisodiy tizimda muhim bo‘lgan bozor munosabatlarining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u bozor ishtirokchilari – ishlab chiqaruvchilar, sotuvchilar va iste’molchilar o‘rtasida erkinlikni ta’minlaydi. Bozorda faoliyat yuritayotgan xo‘jalik subyektlari, resurslar uchun, xaridorlar e’tibori va foyda uchun kurash olib boradilar. Bu kurash esa turli shakllarda yuzaga chiqadi. Raqobatning asosiy shakllari bozor tuzilmasiga, ishtirokchilar soniga, mahsulot xususiyatlariga, narx shakllanishiga va innovatsiyalar darajasiga qarab farqlanadi. Iqtisodiy adabiyotlarda raqobatning to‘rtta asosiy shakli keng tan olingan: to‘liq raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya va sof monopoliya. Har bir shakl o‘ziga xos xususiyatlari, afzalliklari va kamchiliklariga ega bo‘lib, iqtisodiy muhitga har xil tarzda ta’sir qiladi. Quyida ushbu shakllarning har biri chuqur tahlil qilinadi. 1. To‘liq raqobat (perfect competition) 25joriy etmoqda. Import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar bo‘yicha davlat subsidiyalari va kreditlar yo‘li bilan rag‘batlantirish, korxonalarni innovatsiyalarga investitsiya qilishga undamoqda. Bularning barchasi raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish orqali iqtisodiy samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi. Qishloq xo‘jaligi sektorida esa 4.7% o‘sish kutilmoqda. Bu o‘sish tomchilatib sug‘orish, agroklasterlar tizimini kengaytirish, yuqori hosildor navlar va texnikalarni joriy etish orqali ta’minlanadi. Fermerlar o‘rtasidagi raqobat – bu faqat daromad uchun kurash emas, balki unumdorlik, innovatsiya va mahsulot sifatini oshirishga qaratilgan harakatdir. 2025-yilga kelib 1 gektardan olinadigan hosil o‘rtacha 33–34 sentnerni tashkil etadi degan prognoz mavjud. Bu esa 2021-yildagi darajaga nisbatan 30% ga ko‘pdir. Xususiy sektor ulushi esa 76–77% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu esa iqtisodiyotda davlatdan mustaqil, bozorga yo‘naltirilgan subyektlar soni ko‘payishini anglatadi. Xususiy korxonalarning kuchayishi raqobatning tabiiy ravishda kuchayishiga olib keladi. Ular sifatli xizmatlar, arzon mahsulotlar, zamonaviy dizayn va ishonchli kafolatlar orqali xaridor e’tiborini jalb etishga harakat qiladilar. Natijada iste’molchilar ham yutadi, ishlab chiqaruvchilar ham o‘z ulushini saqlab qoladi. 2025-yil uchun yalpi sanoat ishlab chiqarish hajmi 420 trillion so‘mdan oshishi prognoz qilinmoqda. Bu ko‘rsatkich 2021-yilga nisbatan 50% dan ortiq o‘sishni anglatadi. Bunday ko‘rsatkichlarga erishish bevosita raqobat muhitining kengayishi, ishlab chiqaruvchilarning innovatsiyaga tayanuvchi strategik qarorlari, xorijiy sarmoya oqimi va texnologik modernizatsiya bilan bog‘liq. Investitsiya o‘sishi ham salmoqli bo‘lishi kutilyapti — prognozga ko‘ra 8.2% atrofida bo‘ladi. Raqobat investitsiyalar uchun qulay muhit yaratadi, chunki u rentabellikni oshiradi. Qanchalik ko‘p raqobatchi bo‘lsa, shuncha ko‘p yangilik, rivojlanish va xatarni bartaraf etish strategiyalari yuzaga keladi. 1970 foizga yetdi. Bu esa raqobatning kengayganidan dalolat beradi. Davlat tomonidan sanoat zonalari tashkil etilishi, kreditlar ajratilishi, erkin iqtisodiy hududlarda yangi quvvatlar ishga tushirilishi xususiy sektor faoliyatini rag‘batlantirdi. 2023-yil iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash yili bo‘ldi. Bu yili YAIM 6,0 foizga o‘sdi. Sanoat sohasidagi o‘sish 5,9 foiz, qishloq xo‘jaligida esa 4,1 foizni tashkil etdi. Xususiy sektordagi ishtirokchilar sonining ortishi, yangi korxonalarning ochilishi, tashqi bozorlar bilan faol hamkorlikning kuchayishi raqobat muhiti rivojlanishiga xizmat qildi. Jumladan, Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi tomonidan 85 ta bozorda monopoliyalashuv darajasi kamaytirildi, 45 ta korxona faoliyatida narx siyosatining shaffofligi ta’minlandi. Shu yili respublika bo‘yicha ishlab chiqarish hajmi 352 trillion so‘mga yetdi, bu 2021- yilga nisbatan deyarli 26 foizga ko‘pdir. 1. YAIM, Sanoat va Qishloq xo‘jaligi o‘sish sur’atlari (2021–2024) Yil YAIM o‘sishi (%) Sanoat o‘sishi (%) Q.X. o‘sishi (%) 2021 7.4 8.1 4.2 2022 5.7 5.0 3.6 2023 6.0 5.9 4.1 2024 6.2 6.4 4.5 2024-yilda raqobat muhiti yanada faollashdi. YAIM o‘sish sur’ati 6,2 foizni tashkil etdi. Xususiy sektor ulushi esa 75 foizga chiqdi. Sanoat sohasida yuqori texnologik liniyalar joriy etildi, bu esa sanoat mahsulotlari tannarxining pasayishiga, raqobatbardoshlikning ortishiga olib keldi. Xususan, Toshkent, Farg‘ona va Navoiy viloyatlarida yirik eksportbop mahsulot ishlab chiqaruvchilar raqobatni kuchaytirib, ichki bozorda ham narxlar barqarorligini saqlab qoldi. Qishloq xo‘jaligi sektorida ham raqobatni rag‘batlantirishga qaratilgan subsidiyalar, agrotexnik xizmatlar bozorining erkinlashtirilishi natijasida samaradorlik sezilarli darajada oshdi.Shuningdek, 2021–2024 yillarda 16sifatlilik, xizmat darajasi, texnologik taraqqiyot, sarmoya jalbi – bularning barchasi sog‘lom raqobat muhitisiz shakllanmaydi. Shunday ekan, raqobatni qo‘llab-quvvatlash – bu iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash demakdir. II BOB. RAQOBATNING IQTISODIY RIVOJLANISHDA TUTGAN O‘RNI VA O‘ZBEKISTONDA RIVOJLANISH TENDENSIYALARI 2.1. Raqobatning iqtisodiy samaradorlik va ishlab chiqarish rivojiga ta’siri Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatning tutgan o‘rni beqiyosdir. Aynan raqobat iqtisodiy samaradorlikni ta’minlovchi, ishlab chiqarish jarayonlarini optimallashtiruvchi va milliy iqtisodiyot taraqqiyotiga turtki beruvchi kuch sifatida e’tirof etiladi. Har qanday raqobatli muhitda xo‘jalik yurituvchi subyektlar maksimal foyda olishga intilgan holda, o‘z resurslaridan eng oqilona tarzda foydalanishga majbur bo‘ladilar. Bu esa iqtisodiy samaradorlik ko‘rsatkichlarining oshishiga olib keladi. Samaradorlik – bu harajat va natija o‘rtasidagi nisbat. Raqobat bu nisbatni yaxshilashga xizmat qiladi, chunki u korxonalarni xarajatlarni kamaytirish, ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish, mehnat unumdorligini oshirish yo‘llarini izlashga undaydi. Natijada korxona kamroq resurs evaziga ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga erishadi, bu esa iqtisodiy samaradorlikning oshganidan dalolat beradi. Raqobatli sharoitda har bir ishlab chiqaruvchi bozorga moslashish, talabni to‘g‘ri aniqlash, mahsulot sifatini oshirish va narxni maqbullashtirishga intiladi. 22soni ko‘paydi, bu esa o‘z navbatida yangi raqobatchilar paydo bo‘lishiga olib keldi. Shuningdek, Navoiy erkin iqtisodiy zonasida xorijiy sarmoyadorlar ishtirokida tashkil etilgan qo‘shma korxonalar texnologik ustunlikni keltirib chiqardi va mahalliy ishlab chiqaruvchilar o‘z faoliyatini yangilashga majbur bo‘ldilar. 2021–2024 yillarda raqobatning ishlab chiqarish samaradorligiga yana bir muhim ta’siri – bu ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish orqali foyda hajmini ko‘paytirish hisoblanadi. Korxonalar raqobat muhiti tufayli tannarxni pasaytirishga majbur bo‘ldilar. Misol uchun, 2021-yilda 1 tonna to‘qimachilik mahsulotining tannarxi 1,5 million so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib, texnologiyalarni yangilash, logistika tizimini optimallashtirish va resurslar tejalishi natijasida bu raqam 1,2 million so‘mga tushgan. Bu esa 20% dan ortiq tannarx tejalishini bildiradi. Xuddi shunday jarayon qishloq xo‘jaligi sektorida ham kuzatilmoqda. Fermer xo‘jaliklari o‘rtasida o‘zaro raqobat kuchaygani sayin, ular zamonaviy texnika, tomchilatib sug‘orish texnologiyalari, agroservis xizmatlaridan faol foydalanmoqda. Buning natijasida bir gektar yer maydonidan olinadigan hosildorlik 2021-yildagi 25 sentnerdan, 2024-yilda 32 sentnerga ko‘tarildi. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligining oshganini ko‘rsatadi. 2. Xususiy sektor ulushi va yalpi investitsiyalar (2021–2024) Yil Xususiy sektor ulushi (%) Yalpi investitsiya o‘sishi (%) Ishlab chiqarish hajmi (trln so‘m) 2021 67 9.8 280 2022 70 6.5 315 2023 73 7.0 352 2024 75 7.8 390 4nazariy asoslari XVIII–XIX asrlarda yirik iqtisodchilar tomonidan shakllantirilgan. Xususan, Adam Smit raqobatni "ko‘rinmas qo‘l" orqali bozorni muvozanatga olib keluvchi kuch sifatida izohlagan. D. Rikardo va J. Mill esa resurslardan samarali foydalanish va narx mexanizmining ishlashida raqobatning roliga urg‘u bergan. Karl Marks esa raqobatni kapitalistik jamiyatda ishlab chiqarish munosabatlarining ichki harakatlantiruvchi omili sifatida ko‘rgan. XX asrda esa raqobat nazariyasi yanada chuqurlashib, M. Porter tomonidan “beshta kuch modeli”, J. Shumpeter tomonidan esa “ijodiy vayronkorlik” g‘oyalari asosida takomillashgan. O‘zbekistonlik iqtisodchilar orasida I. Umurzakov, A. Tulyaganov, Sh. Teshaboyev, A. Qilichev va boshqalar milliy iqtisodiy islohotlar kontekstida raqobat muammolarini tahlil qilib, sog‘lom raqobat muhitini yaratishning huquqiy va iqtisodiy asoslarini ishlab chiqqanlar. Ayni vaqtda ham ilmiy jurnallarda raqobatga oid maqolalar soni ortib bormoqda, lekin ular amaliyotdagi natijalarni to‘liq aks ettira olmayapti. Shu bois, mazkur kurs ishida mavjud adabiyotlar tahlil qilinib, zamonaviy tendensiyalar bilan boyitilgan holda yangi qarashlar va takliflar shakllantiriladi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u raqobat tushunchasining bozor iqtisodiyotidagi o‘rnini chuqur tahlil etib, iqtisodiy nazariyalar asosida raqobatning mexanizmlarini keng yoritadi. Ushbu ish orqali raqobatning tarixiy rivojlanishi, nazariy maktablar tomonidan berilgan turli talqinlari, zamonaviy iqtisodiy muhitdagi shakllari hamda iqtisodiy samaradorlikka ta’siri ilmiy asoslarda bayon qilinadi. Ayniqsa, klassik, neoklassik, institutsional va innovatsion yondashuvlar asosida raqobatga berilgan baholarni solishtirish orqali mavzu chuqur o‘rganiladi. Bu holat talaba uchun raqobat haqidagi bilimlarini mustahkamlash, ilmiy-nazariy bilimlarini amaliyotga bog‘lash imkonini beradi. 28Birinchi bosqich (1991–2000 yillar): Asosiy tamoyillarni belgilash va xususiylashtirish O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, birinchi navbatda iqtisodiyotda bozor mexanizmlarini joriy etish va davlatning ishlab chiqarishdagi ustuvor rolini pasaytirish yo‘lidan bordi. Bu davrda raqobat muhiti deyarli mavjud emas edi, chunki aksariyat yirik korxonalar davlat mulki shaklida qolgan, narxlar esa markazlashgan tarzda belgilangan edi. Ammo, xususiylashtirish siyosati orqali yirik va o‘rta korxonalarning muayyan qismi xususiy sektorga o‘tkazildi. Bu esa raqobatning ilk kurtaklarining paydo bo‘lishiga olib keldi. 1992-yilda “Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi ham aynan raqobatni yuzaga keltiruvchi muhim huquqiy asoslardan biri bo‘ldi. 1996-yilda “Raqobat to‘g‘risida”gi ilk qonun kuchga kirdi. Bu qonun erkin narxlar shakllanishi, monopollashuvga qarshi kurash va raqobatni cheklovchi harakatlarni taqiqlash tamoyillarini o‘z ichiga olgan edi. Ikkinchi bosqich (2001–2010 yillar): Monopoliyaga qarshi nazoratni kuchaytirish va raqobat institutlarini shakllantirish Ushbu davrda raqobatga qarshi harakatlarga qarshi kurash tizimi mustahkamlana boshladi. O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi siyosat davlat qo‘mitasi tuzildi. Bu davrda davlat raqobat muhitining shakllanishida faol ishtirok etdi, xususan, monopoliyalarning qisqarishiga erishildi. Bozorga kirish erkinligini oshirish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlari sonini ko‘paytirish asosiy strategiyalardan bo‘ldi. 2005-yilda “Tadbirkorlik subyektlari faoliyatining erkinligini kafolatlash” qonuni qabul qilinib, davlat idoralari tomonidan tartibga solinadigan bozor segmentlari qisqartirildi. Tadbirkorlik subyektlari raqobat orqali mahsulot va xizmatlarning sifatini oshirishga intila boshladi. Aynan shu bosqichda birinchi marta O‘zbekistonda kichik bizneslar o‘rtasida bozor ulushi uchun raqobat shakllandi. 272.2. O‘zbekistonda raqobat muhitining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari Raqobat – har qanday bozor iqtisodiyotining negizini tashkil etuvchi tamoyil bo‘lib, uning mavjudligi iqtisodiy faoliyatning barqaror va izchil rivojlanishini ta’minlaydi. O‘zbekistonda mustaqillik yillaridan boshlab raqobat muhitining shakllanishi bosqichma-bosqich, tizimli yondashuvlar asosida amalga oshirildi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning dastlabki bosqichida davlat ko‘proq tartibga soluvchi, cheklovchi rolni o‘ynagan bo‘lsa, hozirgi bosqichda esa raqobatni qo‘llab-quvvatlovchi va uni rivojlantiruvchi islohotchi institutsional tizim sifatida shakllandi. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat barcha iqtisodiy jarayonlarning ichki va tashqi harakatlantiruvchi kuchi sifatida o‘zining yetakchi o‘rnini saqlab kelmoqda. Raqobat – bu bozor mexanizmining tabiiy elementi bo‘lib, mahsulotlar sifati, narxining shakllanishi, innovatsiyalar joriy etilishi va xizmat ko‘rsatish darajasini aniqlovchi muhim omildir. Jahon miqyosida globallashuv va iqtisodiy integratsiya jarayonlari kuchaygan bir paytda, milliy iqtisodiyotlarning raqobatbardoshlik darajasini oshirish dolzarb masalaga aylangan. O‘zbekiston Respublikasi ham 1990-yillardan boshlab bosqichma-bosqich bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida raqobat muhitini shakllantirishga alohida e’tibor qaratib kelmoqda. Bu borada, raqobatni qo‘llab- quvvatlash, monopoliyalashuvni cheklash va erkin tadbirkorlik subyektlari uchun qulay muhit yaratish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylangan. Raqobat orqali korxonalar bir-biri bilan nafaqat foyda uchun, balki xaridor e’tiborini qozonish, mahsulotni takomillashtirish, xizmat ko‘rsatishni yuqori darajaga olib chiqish bo‘yicha ham kurash olib boradilar. Bunday sharoitda har qanday iqtisodiy islohotlar raqobat muhitisiz samarali natija bermaydi. Shu sababli, "Raqobat — bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida" mavzusining ilmiy o‘rganilishi nafaqat nazariy, balki amaliy nuqtayi nazardan ham nihoyatda dolzarb hisoblanadi 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Raqobat iqtisodiy kategoriya sifatida qadimdan e’tiborni tortib kelgan bo‘lsa-da, uning chuqur 1 Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023. 20umumiy yalpi investitsiya hajmi har yili o‘sib bordi. 2021-yilda 9,8 foiz, 2022- yilda 6,5 foiz, 2023-yilda 7,0 foiz, 2024-yilda esa 7,8 foiz o‘sish qayd etildi. Investitsiya faolligining kuchayishi asosan raqobat muhiti orqali yaratilgan yangi imkoniyatlar va infratuzilma yaxshilanishi bilan izohlanadi. Yangi ishlab chiqarish quvvatlari, kichik biznes subyektlarining kengayishi, xususiy sarmoya jalbi — bularning barchasi raqobat muhiti samaradorligining natijasi sifatida namoyon bo‘lmoqda. Ushbu davrda ishbilarmonlik muhiti sezilarli darajada yaxshilandi. "Doing Business" reytingi va "Global competitiveness index" ko‘rsatkichlarida O‘zbekistonning o‘rni yildan-yilga yaxshilangan. Bu bevosita raqobatga ochiq siyosat, yangi tartib-taomillarning joriy etilishi va korxonalarga erkin harakat qilish imkoniyatlarining kengayganini ko‘rsatadi. Aynan raqobat mavjud bo‘lgan sharoitda korxonalar samarali, innovatsion, sifatli va narx jihatidan qulay mahsulotlar ishlab chiqarishga intiladi. Yuqoridagi asosiy ko‘rsatkichlarga qo‘shimcha tarzda, raqobatning iqtisodiy samaradorlikka ta’sirini tahlil qilishda hududiy yondashuv alohida o‘rin tutadi. Chunki O‘zbekistonda har bir viloyat o‘zining iqtisodiy salohiyati, ishlab chiqarish bazasi, infratuzilmasi va tadbirkorlik darajasi bilan ajralib turadi. Masalan, 2023–2024 yillarda Toshkent shahri va viloyatida 2 mingdan ortiq yangi xususiy sanoat subyektlari tashkil etildi. Bu esa ushbu hududda sog‘lom raqobat muhitining kuchayganidan dalolat beradi. 5Amaliy ahamiyati esa shundaki, kurs ishida O‘zbekiston iqtisodiyotida shakllanayotgan raqobat muhiti, uni takomillashtirishga qaratilgan davlat siyosati, qonunchilik bazasi va real iqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida tahlil qilinadi. Bu orqali sog‘lom raqobatni rivojlantirish uchun qanday muammolar mavjudligi va ularni bartaraf etish yo‘llari aniqlanadi. Ayniqsa, 2022–2025 yillardagi statistik ko‘rsatkichlar asosida raqobat muhitining dinamikasi o‘rganilib, amaliy takliflar shakllantiriladi. Natijada, kurs ishi nafaqat nazariy manba, balki iqtisodiy siyosat yurituvchi organlar, tadbirkorlar va tahlilchilar uchun ham foydali bo‘lgan axborot manbasi sifatida xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti – bozor iqtisodiyoti sharoitida shakllanayotgan raqobat munosabatlari va ularning iqtisodiyotga ta’sir jarayonlari hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti – raqobatning asosiy shakllari, iqtisodiy samaradorlikka ta’siri, innovatsion faollikni rag‘batlantirishi hamda davlat tomonidan ko‘rilayotgan chora-tadbirlar tizimidir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – raqobatning bozor iqtisodiyotidagi ahamiyatini nazariy va amaliy jihatdan chuqur tahlil qilish, uning asosiy shakllarini aniqlash va O‘zbekistonda raqobat muhitining rivojlanish bosqichlarini baholashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Raqobat shakllari va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish;  Raqobatning narx, sifat va innovatsiyaga ta’sirini aniqlash;  O‘zbekiston iqtisodiyotida raqobat muhitining shakllanish bosqichlarini ko‘rsatish;  Davlat siyosatining raqobatbardoshlikni rivojlantirishdagi rolini o‘rganish;  Amaliy misollar asosida raqobat samaradorligini baholash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 31Raqobat mavjud bo‘lgan tarmoqlar ulushi 2021-yildagi 40% dan 2025-yilda 60% ga yetadi; Sanoat mahsulotlari tannarxi o‘rtacha 8–10% ga pasayadi; Antimonopoliya qonunbuzarliklari soni 2024-yildagi 250 tadan 180 tagacha kamayadi (prognoz); Eksport qilinayotgan mahsulotlar soni va sifati o‘sadi, brendlararo raqobat kuchayadi.Shuningdek, 2025-yil raqamli iqtisodiyotning yuqori sur’atlarda rivojlanish yili bo‘ladi. Aynan shu sohada: Internet-savdo bozorida raqobatbardosh platformalar soni ortadi (masalan: Uzum, Goodzone, Asaxiy, yangi startaplar); Logistika xizmatlari (tez yetkazib berish, narxli paketlar, raqamli to‘lovlar) raqobat asosi sifatida rivojlanadi; Bank-moliya sohasida onlayn kredit, elektron to‘lov, investitsiya servislarida raqobat mutlaqo yangi bosqichga chiqadi. O‘zbekistonda raqobat muhitining shakllanishi bosqichma-bosqich, tizimli yondashuv asosida kechdi. Har bir bosqichda raqobatni rag‘batlantiruvchi muhim huquqiy, institutsional va iqtisodiy mexanizmlar joriy etildi. Bugungi kunga kelib, O‘zbekiston iqtisodiyoti erkin, ochiq va sog‘lom raqobat tamoyillariga asoslangan tizim sari ishonch bilan bormoqda. Kelgusida bu jarayonlarni chuqurlashtirish, zamonaviy antimonopoliya siyosatini joriy etish va raqobatni strategik ustuvorlik darajasida saqlash dolzarb vazifalardan bo‘lib qoladi. 2.3. Bozor iqtisodiyotida raqobatbardoshlikni kuchaytirish yo‘nalishlari va davlat siyosati Raqobatbardoshlik – bu bozor iqtisodiyotining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, har bir davlat iqtisodiy barqarorlikka erishish uchun uni strategik vazifa sifatida qaraydi. Raqobatbardoshlik deganda, biror korxona yoki butun bir iqtisodiyotning ichki va tashqi bozorlarda muvaffaqiyatli faoliyat yurita olishi, ya’ni sifat, narx, texnologiya, xizmat ko‘rsatish va samaradorlik bo‘yicha 242025-yil O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun sifat jihatidan yangi bosqichni boshlab berishi kutilmoqda. Mamlakatda davom etayotgan islohotlar, xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash choralari va raqobat muhitini yanada sog‘lomlashtirishga qaratilgan davlat siyosati natijasida asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarda barqaror o‘sish saqlanib qoladi. Raqobat, har doimgidek, ushbu o‘sishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib xizmat qiladi. 2025-yilda yalpi ichki mahsulot (YAIM) o‘sish sur’ati prognoz bo‘yicha 6.5% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu raqam 2024-yildagi 6.2% ga nisbatan biroz yuqoridir. Ushbu o‘sish sanoat tarmoqlari va xizmatlar sohasidagi faol investitsiyalar, raqamli texnologiyalarni keng joriy etish va yangi ishlab chiqarish quvvatlarining ishga tushirilishi bilan bog‘liq. Ayniqsa, to‘qimachilik, elektrotexnika, farmatsevtika va qurilish materiallari kabi raqobatbardosh tarmoqlarda o‘sish ancha jadal bo‘lishi kutilmoqda. Sanoat o‘sish sur’ati 6.8% darajasida prognoz qilinmoqda. Bu sanoatda raqobat kuchayganining yaqqol dalilidir. Sanoat korxonalari o‘z mahsulotlarini xorijiy bozorga yo‘naltirish uchun ISO, Halal va boshqa xalqaro standartlarni 12 yuqori yo‘q Raqobat vositasi Narx Narx + sifat + reklama Innovatsiya, reklama, xizmat ko‘rsatish Raqobat yo‘q, yakka ustunlik mavjud Iqtisodiy foyda Uzoq muddatda nolga teng Qisqa muddatda mavjud, uzoq muddatda yo‘q Barqaror daromadlar Yuqori foyda, doimiy ustunlik Iste’molchi tanlovi Keng, bir xil mahsulotlar Keng, mahsulotlar xilma-xil Cheklangan, lekin o‘ziga xos Tanlov yo‘q, faqat bitta mahsulot Innovatsiya darajasi Past Yuqori (brendlar va farqlilik sababli) Yuqori, raqobatchilarga qarshi ustunlik uchun zarur Past, ehtiyoj bo‘lmagani uchun Davlat nazorati zarurati Past Nisbatan past Yuqori, kartel holatlari oldini olish uchun Yuqori, antimonopoliya siyosati zarur Misollar (amaliyotda) Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari (bug‘doy, paxta) Fast-food, kosmetika, kiyim-kechak bozorilari Aviakompaniya lar, mobil operatorlar, avtomobil ishlab chiqaruvchilar Elektr ta’minoti, suv, gaz xizmatlari (tabiiy monopoliyalar) Sof monopoliyaning salbiy oqibatlari quyidagilardan iborat: mahsulot sifati pasayadi, narxlar oshadi, innovatsion faoliyat sustlashadi, iste’molchi manfaatlari cheklanadi. Shu sababli ko‘plab davlatlar antimonopoliya qonunlarini joriy etgan. Biroq ayrim sohalarda, ayniqsa tabiiy monopoliya tarmoqlarida, davlat tomonidan nazorat ostida bo‘lgan monopoliya zarur deb qaraladi. 1.3. Raqobat bozor iqtisodiyoti mexanizmida: narx, sifat va innovatsiyaga ta’siri . 14Biroq, har qanday holatda ham narx bozorning “barometri” sifatida faoliyat yuritadi va raqobat bu barometrni doimiy harakatda ushlab turadi. 2. Raqobatning sifatga ta’siri Bozor iqtisodiyotida mahsulot sifati – bu korxonaning raqobatbardoshligini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Aynan raqobat mavjud bo‘lgan muhitda korxonalar mahsulot sifati ustida tinimsiz ishlashga majbur bo‘ladilar. Chunki sifat past bo‘lsa, iste’molchi boshqa ishlab chiqaruvchini tanlaydi. Bozor ishtirokchilari o‘rtasidagi kurash sifatsiz mahsulotlarga joy yo‘qligini anglatadi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni yanada yuqori standartlarga javob beradigan tovarlar yaratishga undaydi. Raqobat mahsulot va xizmatlar sifati bo‘yicha yangi mezonlarning shakllanishiga turtki bo‘ladi. Masalan, telefon ishlab chiqaruvchilari ekran sifatini, kamera aniqligini, energiya samaradorligini yildan-yilga oshirmoqda. Shu sababli, raqobat faqat narx emas, balki xizmat va tovarning ichki mohiyatiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Iste’molchilarning talabchanligi oshgan sari, korxonalar o‘z mahsulotlarini bozorda saqlab qolish uchun yangi sifat standartlarini ishlab chiqishga majbur bo‘ladilar. Sifat raqobatining yana bir muhim jihati – bu brendlar o‘rtasidagi kurashdir. Brendlar faqat tashqi ko‘rinish emas, balki ishonchlilik, kafolat, xizmatdan keyingi qo‘llab-quvvatlash tizimi orqali ham sifatni namoyon qiladi. Shu sababli, raqobat muhitida har bir ishlab chiqaruvchi bozordagi ishonchini yo‘qotmaslik uchun nafaqat mahsulotni, balki butun xizmat ko‘rsatish jarayonini mukammallashtirishga intiladi. 3. Raqobatning innovatsiyaga ta’siri Zamonaviy iqtisodiyotda raqobat innovatsiyalarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Aynan raqobatning mavjudligi korxonalarni yangilik yaratishga, ilg‘or texnologiyalarni joriy etishga va bozor ehtiyojlariga javob beradigan mahsulotlar ishlab chiqarishga undaydi. Agar bozorda raqobat bo‘lmasa, unda 35 XULOSA Men ushbu kurs ishi orqali raqobatning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni, uning asosiy shakllari va iqtisodiy rivojlanishdagi roli haqida chuqur tahlil olib bordim. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, raqobat bozor mexanizmining ajralmas elementi bo‘lib, u narxlarning erkin shakllanishini, mahsulot sifati va turlarining takomillashuvini hamda innovatsion faoliyatni rag‘batlantiruvchi asosiy omil hisoblanadi. Aynan raqobat tufayli ishlab chiqaruvchilar resurslardan samarali foydalanishga, xarajatlarni kamaytirishga va bozorga moslashishga intiladi.Kurs ishining nazariy qismida raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati, raqobatning asosiy shakllari (to‘liq raqobat, to‘liq bo‘lmagan raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya va monopoliyalar) haqida batafsil fikr yuritildi. Ularning har biri bozor iqtisodiyotiga o‘ziga xos tarzda ta’sir qilishi va iste’molchi uchun qanday ijobiy va salbiy oqibatlar keltirishi tahlil etildi. .Amaliy qismda esa O‘zbekistonda raqobat muhitining shakllanishi va taraqqiy etish bosqichlari o‘rganildi. 2021–2025 yillar davomida olib borilgan iqtisodiy islohotlar, monopoliyalashuvga qarshi choralar, erkin bozor tamoyillarini mustahkamlash va tadbirkorlik subyektlari uchun teng sharoitlar yaratishga qaratilgan siyosat ijobiy samara bermoqda. Davlatimiz rahbarining “Raqobat bo‘lmasa – taraqqiyot bo‘lmaydi” degan so‘zlari bejiz emas. Haqiqatan ham, raqobat iqtisodiyotning dinamikasi, tadbirkorlik tashabbuslarini oshirish, iste’molchilar manfaati va milliy mahsulot raqobatbardoshligini ta’minlashda muhim o‘rin egallaydi.Men bu kurs ishi orqali o‘zimda raqobat nazariyasiga oid bilimlarni mustahkamlab, O‘zbekistonda uning amaliy ifodalanishini o‘rganishga harakat qildim. Olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki, raqobat faqat iqtisodiy o‘sish uchun emas, balki iqtisodiy barqarorlik, innovatsion taraqqiyot va ijtimoiy farovonlik uchun ham zaruriy shart hisoblanadi. Kelgusida ham mamlakatimizda raqobat muhitini yanada takomillashtirish, uni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan siyosiy, iqtisodiy va institutsional islohotlar davom ettirilishi lozim. 33chiqarish tannarxi maqbul bo‘lishi zarur. O‘zbekistonda bu borada “green economy” (yashil iqtisodiyot) tamoyillariga asoslangan ishlab chiqarish uslublari joriy etilmoqda. Quyosh panellari, energiya tejamkor texnologiyalar, avtomatlashtirilgan tizimlar orqali resurs sarfini kamaytirish natijasida mahsulot narxi ham arzonlashadi. 2021–2024 yillar orasida o‘rtacha ishlab chiqarish tannarxi 8–12% ga kamaygani kuzatildi. To‘rtinchi yo‘nalish – bozorga kirishni soddalashtirish, tartibga solish yukini kamaytirish. Davlat raqobatni kuchaytirish uchun, birinchi navbatda, barcha subyektlar uchun teng shart-sharoit yaratadi. So‘nggi yillarda “Litsenziyasiz faoliyat yuritish mumkin bo‘lgan yo‘nalishlar” soni 2 baravar ortdi, ro‘yxatdan o‘tish jarayonlari onlayn shaklga o‘tkazildi, soliq yuki kamaytirildi. Natijada minglab yangi bizneslar bozorga kirish imkoniyatiga ega bo‘ldi va o‘zaro raqobatni kuchaytirdi. Beshinchi yo‘nalish – eksport salohiyatini oshirish. O‘zbekistonning xalqaro bozorga chiqish salohiyatini kuchaytirish orqali ichki ishlab chiqaruvchilarni jahon raqobatiga tayyorlash imkoniyati yaratiladi. “Made in Uzbekistan” brendi ostida ko‘plab mahsulotlar Rossiya, Turkiya, Xitoy, BAA kabi mamlakatlarga eksport qilinmoqda. 2024-yilda 20 dan ortiq mahalliy ishlab chiqaruvchi ISO-9001 sifat menejmenti sertifikatini oldi, bu esa ularning jahon bozorida ham raqobatbardosh ekanini anglatadi. Oltinchi muhim omil – davlat tomonidan ko‘rsatilayotgan rag‘batlantiruvchi siyosat. Raqobatbardoshlikni oshirishda davlat byudjetidan ajratilayotgan subsidiyalar, soliq imtiyozlari, bojxona preferensiyalari muhim rol o‘ynaydi. Masalan, eksport qiluvchi tadbirkorlarga 2023–2024 yillarda umumiy qiymati 500 milliard so‘mlik subsidiya ajratildi. Energiya samarador texnologiyalar olib kelayotgan korxonalarga bojxona to‘lovlari bekor qilindi. Bu orqali ularga bozorga innovatsiyalar bilan kirish imkoniyati yaratildi. Yettinchi yo‘nalish – huquqiy bazani kuchaytirish. Raqobatni cheklovchi harakatlarga qarshi qat’iy qonuniy choralar ko‘rilmoqda. “Raqobat 18uchun ishonchli maydon yaratadi. Bu esa ishlab chiqarish hajmining ortishiga, yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga, umumiy iqtisodiy o‘sish sur’atining tezlashishiga olib keladi. O‘zbekiston misolida olib qaraydigan bo‘lsak, so‘nggi yillarda raqobat muhitini shakllantirish borasida jiddiy islohotlar amalga oshirilmoqda. 2019- yilda Prezident farmoni bilan "Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi" qayta tashkil etilib, unga qo‘shimcha vakolatlar berildi. 2021–2025 yillar uchun "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish va raqobatbardosh iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi" qabul qilindi. Ushbu hujjatlar doirasida raqobatni cheklovchi to‘siqlarni bartaraf etish, monopollashtirishga qarshi kurash, erkin tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash choralari ko‘rilmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatning kuchayishi iqtisodiy samaradorlikka bevosita ta’sir etuvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasida 2021–2024 yillar oralig‘ida olib borilgan bozor islohotlari, davlat tomonidan xususiy sektorga berilgan imkoniyatlar, investitsion iqlimning yaxshilanishi natijasida raqobat muhiti ancha faollashdi. Bu esa o‘z navbatida ishlab chiqarish jarayonlariga, investitsiya oqimlariga, yangi korxonalar ochilishiga va texnologik yangilanishlarga olib keldi. 2021-yilda mamlakat yalpi ichki mahsuloti (YAIM) 7,4 foizga o‘sdi. Bu davr pandemiya inqirozidan so‘ng iqtisodiyotning tiklanish davri hisoblanadi. Aynan raqobatning rag‘batlantirilishi, tadbirkorlik subyektlariga soliq yengilliklari berilishi va eksport qiluvchi korxonalarga subsidiyalar ajratilishi o‘sish sur’atining tiklanishida muhim rol o‘ynadi. Bu yilda sanoat ishlab chiqarishi 8,1 foizga o‘sib, iqtisodiy faollikni yana bir bor tasdiqladi. 2022-yilda YAIM o‘sish sur’ati 5,7 foizni tashkil etdi. O‘sish biroz sekinlashgan bo‘lsa-da, bu inflyatsiyaga qarshi choralar, global iqtisodiy noaniqliklar va tashqi savdoda yuzaga kelgan muammolar fonida ijobiy natija hisoblanadi. Aynan shu yili xususiy sektorning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 23Raqobatning samaradorlikka ta’sirida inson kapitalining roli ham katta. Chunki korxona raqobatda ustunlikka erishish uchun malakali ishchi kuchiga tayanadi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda raqobat asosida shakllangan ixtisoslashgan kadrlarga bo‘lgan talab ortdi. Ayniqsa, sanoat, IT, marketing va logistika sohalarida kadrlar raqobat ustunligini belgilovchi strategik resursga aylandi.Boshqa jihatdan qaraganda, raqobat ishlab chiqaruvchilarni ekologik javobgarlikka ham majbur qiladi. Bugungi kunda iste’molchi ekologik toza, energiya tejovchi, sifatli mahsulotlarni tanlamoqda. Shu bois korxonalar ishlab chiqarish jarayonida chiqindilarni kamaytirish, yashil texnologiyalarni joriy qilish, atrof-muhitni muhofaza qilish talablariga javob berishga intilmoqda. Masalan, 2024-yilda 150 dan ortiq korxona ekologik sertifikat olish uchun zamonaviy filtrlash va qayta ishlash uskunalarini o‘rnatdi. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, raqobat mavjud bo‘lgan har qanday tizimda iqtisodiy islohotlar samarali kechadi. O‘zbekistonda olib borilayotgan iqtisodiyotni erkinlashtirish siyosati aynan raqobatning ta’sir kuchiga asoslanmoqda. Prezident Sh.M. Mirziyoyevning fikricha: “Raqobat bor joyda taraqqiyot bo‘ladi, narxlar pasayadi, sifat oshadi, eng asosiysi – xalq yutadi.” Bu fikrning amaliy ifodasini 2021–2024 yillar davomida kuzatish mumkin. 7ta’sir ko‘rsatib, ishlab chiqaruvchilarning doimiy takomillashuviga turtki bo‘ladi. Zamonaviy iqtisodiyotda raqobatni faqat iqtisodiy mezonlar bilan cheklab bo‘lmaydi. U sotsial-iqtisodiy kategoriyadir va unda innovatsion rivojlanish, iste’molchi huquqlari, biznes axloqi kabi ko‘plab omillar o‘zaro uyg‘unlashadi. Raqobatning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: narxlarni tartibga solish, mahsulot sifati va xilma-xilligini oshirish, ishlab chiqarishni barqarorlashtirish, innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish va bozordagi ishtirokchilarni saralash. Aynan shu funksiyalar orqali raqobat bozor iqtisodiyotining “dvigateli”ga aylanadi. Raqobatning turlari va shakllari ham iqtisodiy mohiyatini belgilab beradi. Masalan, erkin raqobat – bu bozorda juda ko‘plab sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo‘lib, hech biri narxga mustaqil ta’sir o‘tkaza olmaydi. Bunday raqobat holatida narxlar taklif va talabning sof muvozanatiga asoslanadi. Monopolistik raqobat esa, bir tomondan, mahsulotlar xilma-xilligi va marketingning faol bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Oligopoliya sharoitida esa bir nechta yirik korxona butun bozorda hukmronlik qiladi, bu esa narxlar ustidan bilvosita nazoratni kuchaytiradi. Yakuniy holatda, to‘liq monopoliya esa raqobat yo‘qligi va narxlar sun’iy ravishda belgilanishini anglatadi. Raqobatning mavjudligi ishlab chiqaruvchilarga bozorga yangilik olib kirish, xarajatlarni kamaytirish va foydani oshirishga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, raqobat erkinligi – bu erkin iqtisodiy faoliyat yuritish, iste’molchi talabini maksimal darajada qondirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning asosi hisoblanadi. Raqobat iqtisodiy erkinlik bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu ikki tushuncha bir-birini to‘ldiradi. Erkin iqtisodiy muhitda raqobat orqali samarali va oqilona boshqaruv shakllanadi, bu esa resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishini va milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlaydi. Raqobat, shuningdek, iqtisodiyotdagi muvozanatni saqlashga yordam beradi. Agar biror korxona mahsulot sifatini pasaytirsa yoki narxni asossiz ravishda 29Uchinchi bosqich (2011–2016 yillar): Sog‘lom raqobat muhitining kengaytirilishi Ushbu bosqichda iqtisodiy barqarorlik, eksport-import jarayonlarining erkinlashuvi, bojxona va soliq imtiyozlari orqali raqobat muhitini shakllantirish bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rildi. Raqobat to‘g‘risidagi qonunchilikka muhim o‘zgartishlar kiritildi. Ayniqsa, yirik davlat korxonalari bilan xususiy sektor o‘rtasida teng sharoitlar yaratishga alohida e’tibor qaratildi. 2012-yilda qabul qilingan yangi tahrirdagi “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi shaffoflik, narx kartellari va sun’iy defitsitni oldini olish bo‘yicha yangi mexanizmlarni belgilab berdi. Shu bilan birga, elektron savdo, moliyaviy xizmatlar, transport, energetika va telekommunikatsiya sohalarida raqobatni cheklovchi holatlarni bartaraf etishga qaratilgan sektoral islohotlar boshlangan edi. To‘rtinchi bosqich (2017–2020 yillar): Bozor erkinligiga o‘tish va institutsional islohotlar Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida boshlangan islohotlar davrida raqobatni rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. 2019- yilda “Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish davlat qo‘mitasi” qayta tashkil etildi. Bu qo‘mita sohani bevosita tartibga soluvchi asosiy organ sifatida, nafaqat huquqiy nazorat, balki tahlil, monitoring va monopoliyalashuvga qarshi chora ko‘rish vakolatlarini oldi.Ushbu davrda tadbirkorlik subyektlarining soni ikki baravarga ortdi, erkin bozor segmentlari paydo bo‘ldi, elektron savdo va onlayn xizmatlar rivojlandi. Davlat monopoliyalari tugatila boshlandi yoki ularning bozordagi ulushi kamaytirildi. Raqobatga qarshi harakatlar uchun jazolar kuchaytirildi. 2020-yilda COVID-19 pandemiyasiga qaramay, raqobatni rag‘batlantiruvchi subsidiyalar va soliqqa oid yengilliklar joriy etildi. Beshinchi bosqich (2021–2024 yillar): Raqobatni institutsional darajada chuqurlashtirish 21Farg‘ona vodiysi viloyatlarida – Andijon, Farg‘ona va Namanganda esa ko‘proq yengil sanoat va oziq-ovqat ishlab chiqarish korxonalari o‘rtasidagi raqobat kuchayib, mahsulotlar tannarxi pasaydi va sifat yaxshilandi. Xususan, Namangan viloyatidagi “NamLux” va “Shodlik tekstil” kabi yirik korxonalar o‘zaro ichki raqobat asosida eksport hajmlarini 40% ga oshirdi. Bu holat esa ishlab chiqarish samaradorligining o‘sib borayotganini yaqqol ko‘rsatmoqda. Samarqand, Buxoro va Navoiy viloyatlarida esa raqobat asosan xizmatlar sohasida va qurilish materiallari ishlab chiqarishda yuzaga chiqmoqda. 2021– 2024 yillar oralig‘ida bu viloyatlarda o‘nlab yangi tsement, g‘isht, marmar va sanitariya uskunalari ishlab chiqaruvchi xususiy subyektlar faoliyat boshladi. Ushbu jarayonlar ichki bozorni arzon, raqobatbardosh mahsulotlar bilan ta’minlabgina qolmay, eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishga ham xizmat qildi. Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida davlat tomonidan rag‘batlantirilayotgan "kichik sanoat zonalari"ning kengaytirilishi natijasida tadbirkorlik subyektlari 26Investorlar aynan barqaror raqobat muhiti mavjud bo‘lgan bozorlarga sarmoya kiritishni afzal ko‘radilar.Shu bilan birga, 2025-yilda raqobat nafaqat ichki bozor, balki eksport bozorlarida ham muhim rol o‘ynaydi. Yil davomida O‘zbekistonning 40 dan ortiq mamlakatga raqobatbardosh mahsulotlar eksport qilishi kutilmoqda. Bu esa eksportchilar o‘rtasida ham sog‘lom raqobatni shakllantiradi. Raqobat asosida yetkazib berish tezligi, xizmat sifati, mahsulot turlari va narx siyosati orqali ustunlik uchun kurash olib boriladi.Yana bir muhim jihat — bu raqobat va raqamlashtirish. 2025-yil O‘zbekistonda elektron platformalar, onlayn savdo, fintech xizmatlar va sun’iy intellekt asosidagi boshqaruv tizimlarining keng joriy etilishi bilan ajralib turadi. Bu sohalarda raqobat mutlaqo yangi bosqichga chiqadi. Endilikda tezlik, qulaylik, interfeys sifati va servis funksiyalari asosiy raqobat mezonlariga aylanadi. 30Yangi bosqichda raqobatning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va innovatsion rivojlanishga ta’siri kuchaymoqda. 2021–2025 yillarga mo‘ljallangan "O‘zbekiston – 2030" strategiyasi doirasida “raqobatbardosh iqtisodiyot” asosiy ustuvor yo‘nalish sifatida belgilandi. 2022-yildan boshlab, “Iqtisodiy sektorlar kesimida raqobat tahlili tizimi” joriy etildi.Ayniqsa, raqamli iqtisodiyotda raqobatning shakllanishi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Fintech, e-commerce, logistika va IT xizmatlar bozorida yangi ishtirokchilar paydo bo‘lishi erkin narxlar shakllanishiga olib keldi. Raqobatni cheklovchi reklama, kartel kelishuvlari, sun’iy narx belgilash holatlari aniqlanib, jiddiy jazolarga sabab bo‘ldi.Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2021–2024 yillarda sanoat ishlab chiqarish hajmi 280 trln so‘mdan 390 trln so‘mga oshgan bo‘lsa, xususiy sektorning YAIMdagi ulushi 67 foizdan 75 foizga ko‘tarildi. Bu raqamlar iqtisodiy islohotlarning samaradorligi va raqobat muhitining tobora kuchayib borayotganini ko‘rsatmoqda.2025-yil raqobat muhitini chuqurlashtirishda yangi bosqich sifatida qaralmoqda. Bu davrda mamlakatda boshlangan raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirish strategiyasi o‘zining amaliy natijalarini ko‘rsatishi kutilmoqda. Davlat tomonidan sog‘lom raqobatni rag‘batlantirish uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi: Elektron raqobat nazorati tizimi (e-Antimonopoliya) joriy qilinadi, bu orqali narxlar monitoringi avtomatlashtiriladi. Davlat ishtirokidagi yirik korxonalar faoliyati bosqichma-bosqich ochiq raqobat tamoyillariga o‘tkaziladi. Fintech va onlayn savdo sohasidagi monopollashuv xavflariga qarshi qat’iy tartibga solish choralari kuchaytiriladi. Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasining hududiy vakolatlari kengaytiriladi va ular tarmoqlar kesimida faol ishlay boshlaydi. Prognozlarga ko‘ra, 2025-yilga kelib: Xususiy sektorning YAIMdagi ulushi 77–78% ga yetadi; 6I BOB. RAQOBATNING NAZARIY ASOSLARI VA UNING BOZOR IQTISODIYOTIDAGI O‘RNI 1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati I BOB. RAQOBATNING MOHIYATI VA UNING OB’EKTIV ASOSLARI 1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati Raqobat – bu iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi, bozor munosabatlarining tub mohiyatini belgilovchi asosiy omillardan biridir. U xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan cheklangan resurslar, bozor ulushi, foyda va iste’molchilar e’tiborini qo‘lga kiritish uchun kechadigan kurashdir. Iqtisodiy adabiyotlarda raqobatga berilgan ta’riflar xilma-xil bo‘lsa-da, ularning barchasida asosiy g‘oya – bu erkinlik, tanlov imkoniyati va tashabbuskorlik orqali taraqqiyotga erishish g‘oyasidir. Raqobat bozor mexanizmlarining to‘g‘ri ishlashini ta’minlab, resurslarning samarali taqsimlanishiga va iqtisodiy samaradorlikning oshishiga xizmat qiladi. Raqobatning iqtisodiy mohiyatini to‘laqonli tushunish uchun uni chuqur nazariy tahlil qilish zarur. Klassik iqtisodiyot vakillari, xususan Adam Smit, bozorni tartibga soluvchi asosiy kuch sifatida “ko‘rinmas qo‘l” konsepsiyasini ilgari surgan. Bu g‘oyaga ko‘ra, har bir iqtisodiy agent o‘z manfaatlarini ko‘zlab harakat qilarkan, natijada jamiyat uchun eng qulay iqtisodiy holatga erishiladi. Bunday muvozanat esa faqat erkin raqobat sharoitida yuzaga keladi. Ayni paytda, bozor subyektlari o‘rtasida sodir bo‘ladigan tanlov, narx va sifatga 15firmalar mavjud mahsulotlar bilan cheklanadi, takomillashuv bo‘lmaydi, texnologik orqada qolish boshlanadi. Innovatsiya – bu nafaqat mahsulotga yangilik kiritish, balki ishlab chiqarish texnologiyasini, boshqaruv uslublarini, marketing yondashuvlarini zamonaviylashtirish deganidir. Raqobatning kuchayishi firmalarni investitsiya kiritishga, tadqiqot va ishlanmalar (R&D) faoliyatini yo‘lga qo‘yishga majbur qiladi. Bu esa iqtisodiyotda umumiy texnologik darajaning oshishiga olib keladi. Bugungi kunda eng raqobatbardosh kompaniyalar – bu innovatsiyani strategik yo‘nalish sifatida tanlaganlaridir. Apple, Samsung, Tesla, Toyota kabi brendlar raqobat kurashida o‘z o‘rnini innovatsion mahsulotlar orqali mustahkamlagan. Raqobat tufayli ularning har biri har yili yangi funksiyalar, dizayn, ekologik yechimlar bilan bozorga chiqadi. Bu esa iste’molchilar uchun foydali bo‘lib, jamiyat taraqqiyotini tezlashtiradi. O‘zbekiston sharoitida ham so‘nggi yillarda innovatsion faoliyatga e’tibor ortib bormoqda. Startaplar soni oshmoqda, texnoparklar, innovatsion klasterlar shakllanmoqda. Bunda sog‘lom raqobat muhiti – muhim turtki bo‘lib xizmat qilmoqda. Chunki yangi subyektlar faqat innovatsiya orqali bozorga kirib kelish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Raqobatning bozor iqtisodiyoti mexanizmiga ta’siri ko‘p qirrali va chuqurdir. Narxga ta’sir orqali u bozor muvozanatini ta’minlaydi, sifatga ta’sir orqali iste’molchi ehtiyojini qondiradi, innovatsiyaga ta’sir orqali esa butun iqtisodiy tizimni yangilanishga undaydi. Raqobat mavjud bo‘lgan jamiyatda hech bir korxona sustkashlikka yo‘l qo‘ymaydi – u doimiy izlanish, yangilik va samaradorlik sari harakatda bo‘ladi. Shu boisdan, davlat siyosatida raqobatni rag‘batlantirish, antimonopoliya choralarini kuchaytirish, tadbirkorlik faoliyati uchun teng shart-sharoitlar yaratish ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolishi kerak.Shunday qilib, raqobat – bu bozor iqtisodiyotining oddiy elementi emas, balki u butun tizimni harakatda ushlab turuvchi mexanik kuchdir. Narxlar,

Raqobat  bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida 

Купить