Raqobat bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	652.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

39 Sotish

Raqobat bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Raqobat bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Raqobat — bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida
MUNDARIJA
KIRISH ……………………………………………………………………………
I BOB. RAQOBATNING NAZARIY ASOSLARI VA UNING BOZOR
IQTISODIYOTIDAGI O‘RNI
1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati ……………….………….…
1.2. Raqobatning asosiy shakllari va ularning xususiyatlari ………….………….…
1.3. Raqobat bozor iqtisodiyoti mexanizmida: narx, sifat va innovatsiyaga ta’siri ...
II BOB. RAQOBATNING IQTISODIY RIVOJLANISHDA TUTGAN
O‘RNI VA O‘ZBEKISTONDA RIVOJLANISH TENDENSIYALARI
2.1. Raqobatning iqtisodiy samaradorlik va ishlab chiqarish rivojiga ta’siri ……….
2.2. O‘zbekistonda raqobat muhitining shakllanishi va rivojlanish
bosqichlari …….
2.3. Bozor iqtisodiyotida raqobatbardoshlikni kuchaytirish yo‘nalishlari va davlat
siyosati ………………………………………………………………………………
.
XULOSA VA
TAKLIFLAR ……………………………………………………….
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR…………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobat
barcha iqtisodiy jarayonlarning ichki va tashqi harakatlantiruvchi kuchi sifatida
o‘zining yetakchi o‘rnini saqlab kelmoqda. Raqobat – bu bozor mexanizmining
tabiiy elementi bo‘lib, mahsulotlar sifati, narxining shakllanishi, innovatsiyalar
joriy etilishi va xizmat ko‘rsatish darajasini aniqlovchi muhim omildir. Jahon
miqyosida globallashuv va iqtisodiy integratsiya jarayonlari kuchaygan bir
paytda, milliy iqtisodiyotlarning raqobatbardoshlik darajasini oshirish dolzarb
masalaga aylangan. O‘zbekiston Respublikasi ham 1990-yillardan boshlab
bosqichma-bosqich bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida raqobat muhitini
shakllantirishga alohida e’tibor qaratib kelmoqda. Bu borada, raqobatni qo‘llab-
quvvatlash, monopoliyalashuvni cheklash va erkin tadbirkorlik subyektlari
uchun qulay muhit yaratish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylangan.
Raqobat orqali korxonalar bir-biri bilan nafaqat foyda uchun, balki xaridor
e’tiborini qozonish, mahsulotni takomillashtirish, xizmat ko‘rsatishni yuqori
darajaga olib chiqish bo‘yicha ham kurash olib boradilar. Bunday sharoitda har
qanday iqtisodiy islohotlar raqobat muhitisiz samarali natija bermaydi. Shu
sababli, "Raqobat — bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida"
mavzusining ilmiy o‘rganilishi nafaqat nazariy, balki amaliy nuqtayi nazardan
ham nihoyatda dolzarb hisoblanadi 1
.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Raqobat iqtisodiy
kategoriya sifatida qadimdan e’tiborni tortib kelgan bo‘lsa-da, uning chuqur
1
Mirziyoyev Sh.M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi // O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 2023.

4nazariy asoslari XVIII–XIX asrlarda yirik iqtisodchilar tomonidan
shakllantirilgan. Xususan, Adam Smit raqobatni "ko‘rinmas qo‘l" orqali
bozorni muvozanatga olib keluvchi kuch sifatida izohlagan. D. Rikardo va J.
Mill esa resurslardan samarali foydalanish va narx mexanizmining ishlashida
raqobatning roliga urg‘u bergan. Karl Marks esa raqobatni kapitalistik
jamiyatda ishlab chiqarish munosabatlarining ichki harakatlantiruvchi omili
sifatida ko‘rgan. XX asrda esa raqobat nazariyasi yanada chuqurlashib, M.
Porter tomonidan “beshta kuch modeli”, J. Shumpeter tomonidan esa “ijodiy
vayronkorlik” g‘oyalari asosida takomillashgan. O‘zbekistonlik iqtisodchilar
orasida I. Umurzakov, A. Tulyaganov, Sh. Teshaboyev, A. Qilichev va
boshqalar milliy iqtisodiy islohotlar kontekstida raqobat muammolarini tahlil
qilib, sog‘lom raqobat muhitini yaratishning huquqiy va iqtisodiy asoslarini
ishlab chiqqanlar. Ayni vaqtda ham ilmiy jurnallarda raqobatga oid maqolalar
soni ortib bormoqda, lekin ular amaliyotdagi natijalarni to‘liq aks ettira
olmayapti. Shu bois, mazkur kurs ishida mavjud adabiyotlar tahlil qilinib,
zamonaviy tendensiyalar bilan boyitilgan holda yangi qarashlar va takliflar
shakllantiriladi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, u raqobat tushunchasining bozor
iqtisodiyotidagi o‘rnini chuqur tahlil etib, iqtisodiy nazariyalar asosida
raqobatning mexanizmlarini keng yoritadi. Ushbu ish orqali raqobatning tarixiy
rivojlanishi, nazariy maktablar tomonidan berilgan turli talqinlari, zamonaviy
iqtisodiy muhitdagi shakllari hamda iqtisodiy samaradorlikka ta’siri ilmiy
asoslarda bayon qilinadi. Ayniqsa, klassik, neoklassik, institutsional va
innovatsion yondashuvlar asosida raqobatga berilgan baholarni solishtirish
orqali mavzu chuqur o‘rganiladi. Bu holat talaba uchun raqobat haqidagi
bilimlarini mustahkamlash, ilmiy-nazariy bilimlarini amaliyotga bog‘lash
imkonini beradi.

5Amaliy ahamiyati esa shundaki, kurs ishida O‘zbekiston iqtisodiyotida
shakllanayotgan raqobat muhiti, uni takomillashtirishga qaratilgan davlat
siyosati, qonunchilik bazasi va real iqtisodiy ko‘rsatkichlar asosida tahlil
qilinadi. Bu orqali sog‘lom raqobatni rivojlantirish uchun qanday muammolar
mavjudligi va ularni bartaraf etish yo‘llari aniqlanadi. Ayniqsa, 2022–2025
yillardagi statistik ko‘rsatkichlar asosida raqobat muhitining dinamikasi
o‘rganilib, amaliy takliflar shakllantiriladi. Natijada, kurs ishi nafaqat nazariy
manba, balki iqtisodiy siyosat yurituvchi organlar, tadbirkorlar va tahlilchilar
uchun ham foydali bo‘lgan axborot manbasi sifatida xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti – bozor iqtisodiyoti sharoitida
shakllanayotgan raqobat munosabatlari va ularning iqtisodiyotga ta’sir
jarayonlari hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti – raqobatning asosiy shakllari, iqtisodiy
samaradorlikka ta’siri, innovatsion faollikni rag‘batlantirishi hamda davlat
tomonidan ko‘rilayotgan chora-tadbirlar tizimidir.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – raqobatning bozor iqtisodiyotidagi
ahamiyatini nazariy va amaliy jihatdan chuqur tahlil qilish, uning asosiy
shakllarini aniqlash va O‘zbekistonda raqobat muhitining rivojlanish
bosqichlarini baholashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Raqobat shakllari va ularning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish;
 Raqobatning narx, sifat va innovatsiyaga ta’sirini aniqlash;
 O‘zbekiston iqtisodiyotida raqobat muhitining shakllanish bosqichlarini
ko‘rsatish;
 Davlat siyosatining raqobatbardoshlikni rivojlantirishdagi rolini o‘rganish;
 Amaliy misollar asosida raqobat samaradorligini baholash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. RAQOBATNING NAZARIY ASOSLARI VA UNING BOZOR
IQTISODIYOTIDAGI O‘RNI
1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati
I BOB. RAQOBATNING MOHIYATI VA UNING OB’EKTIV
ASOSLARI
1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati
Raqobat – bu iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi, bozor munosabatlarining
tub mohiyatini belgilovchi asosiy omillardan biridir. U xo‘jalik yurituvchi
subyektlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan cheklangan resurslar, bozor ulushi, foyda
va iste’molchilar e’tiborini qo‘lga kiritish uchun kechadigan kurashdir.
Iqtisodiy adabiyotlarda raqobatga berilgan ta’riflar xilma-xil bo‘lsa-da, ularning
barchasida asosiy g‘oya – bu erkinlik, tanlov imkoniyati va tashabbuskorlik
orqali taraqqiyotga erishish g‘oyasidir. Raqobat bozor mexanizmlarining to‘g‘ri
ishlashini ta’minlab, resurslarning samarali taqsimlanishiga va iqtisodiy
samaradorlikning oshishiga xizmat qiladi.
Raqobatning iqtisodiy mohiyatini to‘laqonli tushunish uchun uni chuqur
nazariy tahlil qilish zarur. Klassik iqtisodiyot vakillari, xususan Adam Smit,
bozorni tartibga soluvchi asosiy kuch sifatida “ko‘rinmas qo‘l” konsepsiyasini
ilgari surgan. Bu g‘oyaga ko‘ra, har bir iqtisodiy agent o‘z manfaatlarini
ko‘zlab harakat qilarkan, natijada jamiyat uchun eng qulay iqtisodiy holatga
erishiladi. Bunday muvozanat esa faqat erkin raqobat sharoitida yuzaga keladi.
Ayni paytda, bozor subyektlari o‘rtasida sodir bo‘ladigan tanlov, narx va sifatga

7ta’sir ko‘rsatib, ishlab chiqaruvchilarning doimiy takomillashuviga turtki
bo‘ladi.
Zamonaviy iqtisodiyotda raqobatni faqat iqtisodiy mezonlar bilan cheklab
bo‘lmaydi. U sotsial-iqtisodiy kategoriyadir va unda innovatsion rivojlanish,
iste’molchi huquqlari, biznes axloqi kabi ko‘plab omillar o‘zaro uyg‘unlashadi.
Raqobatning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: narxlarni tartibga solish,
mahsulot sifati va xilma-xilligini oshirish, ishlab chiqarishni barqarorlashtirish,
innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish va bozordagi ishtirokchilarni saralash.
Aynan shu funksiyalar orqali raqobat bozor iqtisodiyotining “dvigateli”ga
aylanadi.
Raqobatning turlari va shakllari ham iqtisodiy mohiyatini belgilab beradi.
Masalan, erkin raqobat – bu bozorda juda ko‘plab sotuvchilar va xaridorlar
mavjud bo‘lib, hech biri narxga mustaqil ta’sir o‘tkaza olmaydi. Bunday
raqobat holatida narxlar taklif va talabning sof muvozanatiga asoslanadi.
Monopolistik raqobat esa, bir tomondan, mahsulotlar xilma-xilligi va
marketingning faol bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Oligopoliya sharoitida esa bir
nechta yirik korxona butun bozorda hukmronlik qiladi, bu esa narxlar ustidan
bilvosita nazoratni kuchaytiradi. Yakuniy holatda, to‘liq monopoliya esa
raqobat yo‘qligi va narxlar sun’iy ravishda belgilanishini anglatadi.
Raqobatning mavjudligi ishlab chiqaruvchilarga bozorga yangilik olib kirish,
xarajatlarni kamaytirish va foydani oshirishga xizmat qiladi. Boshqacha
aytganda, raqobat erkinligi – bu erkin iqtisodiy faoliyat yuritish, iste’molchi
talabini maksimal darajada qondirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning asosi
hisoblanadi. Raqobat iqtisodiy erkinlik bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu
ikki tushuncha bir-birini to‘ldiradi. Erkin iqtisodiy muhitda raqobat orqali
samarali va oqilona boshqaruv shakllanadi, bu esa resurslarning to‘g‘ri
taqsimlanishini va milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlaydi.
Raqobat, shuningdek, iqtisodiyotdagi muvozanatni saqlashga yordam beradi.
Agar biror korxona mahsulot sifatini pasaytirsa yoki narxni asossiz ravishda

8oshirsa, uning o‘rnini boshqa samarali ishlab chiqaruvchi egallaydi. Bu esa
bozorda doimiy harakat, yangilanish va saralashni ta’minlaydi. Bundan
tashqari, raqobat tashqi bozorlarda milliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini
oshirishga ham xizmat qiladi. Bugungi global iqtisodiy makonda mahalliy
ishlab chiqaruvchilarning xalqaro maydonda muvaffaqiyat qozonishi ham
raqobatga tayangan holda amalga oshadi.Shu jihatdan olganda, raqobat nafaqat
iqtisodiy, balki ijtimoiy ahamiyatga ham ega. U bandlikni oshiradi, aholining
turmush darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, xususiy sektorning rivojlanishiga
zamin yaratadi. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati raqobat
muhiti orqali rivoj topadi. Davlat esa raqobatni qo‘llab-quvvatlash orqali
bozorning sog‘lom ishlashini ta’minlaydi. Shu sababli zamonaviy iqtisodiy
siyosatlarda raqobatni himoya qilish va uni rag‘batlantirish bo‘yicha alohida
choralar ishlab chiqiladi.
1.2. Raqobatning asosiy shakllari va ularning xususiyatlari
Raqobat iqtisodiy tizimda muhim bo‘lgan bozor munosabatlarining asosiy
tarkibiy qismlaridan biri bo‘lib, u bozor ishtirokchilari – ishlab chiqaruvchilar,
sotuvchilar va iste’molchilar o‘rtasida erkinlikni ta’minlaydi. Bozorda faoliyat
yuritayotgan xo‘jalik subyektlari, resurslar uchun, xaridorlar e’tibori va foyda
uchun kurash olib boradilar. Bu kurash esa turli shakllarda yuzaga chiqadi.
Raqobatning asosiy shakllari bozor tuzilmasiga, ishtirokchilar soniga, mahsulot
xususiyatlariga, narx shakllanishiga va innovatsiyalar darajasiga qarab
farqlanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda raqobatning to‘rtta asosiy shakli keng tan olingan:
to‘liq raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya va sof monopoliya. Har bir
shakl o‘ziga xos xususiyatlari, afzalliklari va kamchiliklariga ega bo‘lib,
iqtisodiy muhitga har xil tarzda ta’sir qiladi. Quyida ushbu shakllarning har biri
chuqur tahlil qilinadi.
1. To‘liq raqobat (perfect competition)

9To‘liq raqobat – bu nazariy ideal bozor modeli bo‘lib, u bir-biridan mutlaqo
mustaqil harakat qiluvchi ko‘plab ishlab chiqaruvchilar va xaridorlarning
mavjudligi bilan tavsiflanadi. Ushbu shaklda hech bir ishtirokchi bozordagi
narxga ta’sir o‘tkaza olmaydi, chunki bozor narxi talab va taklifning umumiy
muvozanati asosida shakllanadi. Mahsulotlar bir xil, ya’ni gomogen bo‘lib,
iste’molchilar uchun farqsiz hisoblanadi. Misol uchun, bug‘doy, paxta, neft
yoki boshqa xomashyolar to‘liq raqobatga yaqin tarmoqlarda sotiladi.
To‘liq raqobatning eng muhim xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Bozorda ishtirokchilarning soni juda ko‘p, hech biri yakka holda narxni
belgilay olmaydi.
Bozordagi tovarlar bir xil va standartlashtirilgan.
Bozorga kirish va chiqish mutlaqo erkin.
Xaridorlar va ishlab chiqaruvchilarda to‘liq axborot mavjud.
Uzoq muddatda iqtisodiy foyda nolga tenglashadi, chunki erkin raqobat
foydani pasaytiradi.
To‘liq raqobat nazariyada ideal ko‘rilsa-da, amaliyotda deyarli yo‘q. Biroq,
ayrim qishloq xo‘jaligi bozorlarida bu modelga yaqin holatlar uchraydi. Ushbu
shakl, bozor mexanizmining erkinlik, samaradorlik va barqarorlik tamoyillarini
namoyon etuvchi eng aniq namunasi sifatida iqtisodiy tahlillarda keng
qo‘llaniladi.
2. Monopolistik raqobat (monopolistic competition)
Monopolistik raqobat – bu bozor ishtirokchilari ko‘p bo‘lib, har bir ishlab
chiqaruvchi yoki sotuvchi o‘z mahsulotiga o‘ziga xoslik berib, uni
boshqalarnikidan farqlashga harakat qiladigan raqobat shaklidir. Ya’ni,
mahsulotlar bir xil emas, balki farqlanuvchi (differensial) bo‘ladi. Bu farqlanish
dizayn, sifat, xizmat darajasi, brend imiji, reklama va boshqa vositalar orqali
amalga oshiriladi.
Ushbu shaklning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Ishtirokchilar soni ko‘p, lekin mahsulotlar o‘ziga xos.

10Xaridorlar mahsulotlar orasida tanlov qilishi mumkin.
Bozorga kirish nisbatan erkin.
Narxlar raqobati bilan birga sifat, imij va reklama raqobati ham mavjud.
Monopolistik raqobat eng ko‘p uchraydigan shakl bo‘lib, xizmat ko‘rsatish
sohasi, chakana savdo, oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa ko‘plab bozor
tarmoqlarida keng tarqalgan. Masalan, poyabzal ishlab chiqaruvchilar, kafelar,
telefon ishlab chiqaruvchilar shu shakldagi raqobatni yuritadilar. Bu shaklda
raqobat narxga emas, balki mahsulotning noyobligiga asoslanadi. Shu sababli,
innovatsiyalarni rag‘batlantiradi, marketing strategiyalarini faol qo‘llashga olib
keladi.
3. Oligopoliya (oligopoly)
Oligopoliya – bu bir nechta yirik kompaniyalarning bozorda hukmronlik
qiladigan raqobat shaklidir. Ushbu shaklda raqobatchilarning harakati bir-biriga
kuchli ta’sir ko‘rsatadi, shuning uchun ularning strategik qarorlari
muvozanatlashgan bo‘ladi. Odatda, ushbu shakl yuqori kirish to‘siqlari, katta
start kapitali, texnologik ustunliklar bilan ajralib turadi. Oligopolistik bozorlar
avtomobilsozlik, telekommunikatsiya, aviatsiya, energetika sohalarida ko‘p
uchraydi.
Oligopoliyaning asosiy xususiyatlari:
Bozorda oz sonli, lekin yirik ishlab chiqaruvchilar mavjud.
Mahsulotlar bir xil bo‘lishi yoki differensial bo‘lishi mumkin.
Narx raqobati kam, asosan sifat va innovatsiyaga tayaniladi.
Raqiblarning harakatlari bir-biriga bog‘liq – ya’ni strategik o‘zaro ta’sir
mavjud.
Bozorga kirish qiyin, chunki investitsiya katta va kirish to‘siqlari mavjud.
Oligopoliya sharoitida firma biror innovatsion mahsulot chiqaradigan
bo‘lsa, raqiblar ham tez orada o‘sha yangilikni takrorlaydi. Bu shaklda raqobat
ko‘pincha yashirin, reklama kampaniyalari, xizmat darajasi, bonuslar orqali olib
boriladi. Oligopoliya holatlari ayrim hollarda kartel shaklidagi kelishuvlar

11orqali monopoliyaga aylanib ketish xavfini tug‘diradi. Shuning uchun hukumat
tomonidan nazorat kuchli bo‘ladi.
4. Monopoliya (monopoly)
Sof monopoliya – bozorda yagona ishlab chiqaruvchi yoki sotuvchining
mavjudligi bo‘lib, u narxlarni mustaqil belgilaydi va iste’molchilarning tanlov
imkoniyatini cheklaydi. Bu holat erkin raqobatga zid bo‘lib, bozorda adolatli
narxlar shakllanishiga xalaqit beradi. Monopoliyalar tabiiy (masalan, suv, elektr
tarmoqlari), sun’iy (yirik kapital konsolidatsiyasi orqali) yoki davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlanadigan shaklda bo‘lishi mumkin.
Monopoliyaning asosiy xususiyatlari:
Bozorda yagona sotuvchi mavjud.
Mahsulot uchun alternativ yo‘q.
Narxni erkin belgilash imkoniyati mavjud.
Bozorga kirish butunlay to‘silgan.
Iste’molchi tanlovsiz holatda qoladi.
Raqobat shakllari: tahliliy solishtirma jadvali
Mezonlar To‘liq raqobat Monopolistik
raqobat Oligopoliya Monopoliya
Bozor
ishtirokchilari
soni Juda ko‘p Ko‘p, lekin har
biri alohida Oz sonli yirik
firmalar Bitta firma
Mahsulot
xususiyati Bir xil,
standartlashtirilgan O‘xshash,
ammo
differensial Bir xil yoki
differensial Yagona,
o‘rinbosari yo‘q
Narxga ta’sir
qilish
imkoniyati Hech biri narxga
ta’sir qila olmaydi Mahsulot
farqliligi
hisobiga qisman
ta’sir qiladi Narxlar
kelishuv orqali
belgilanadi Narxni to‘liq o‘zi
belgilaydi
Bozorga kirish
imkoniyati Mutlaq erkin Nisbatan erkin Cheklangan,
kirish to‘siqlari Butunlay yopiq,
kirish imkoni

12 yuqori yo‘q
Raqobat vositasi Narx Narx + sifat +
reklama Innovatsiya,
reklama, xizmat
ko‘rsatish Raqobat yo‘q,
yakka ustunlik
mavjud
Iqtisodiy foyda Uzoq muddatda nolga
teng Qisqa muddatda
mavjud, uzoq
muddatda yo‘q Barqaror
daromadlar Yuqori foyda,
doimiy ustunlik
Iste’molchi
tanlovi Keng, bir xil
mahsulotlar Keng,
mahsulotlar
xilma-xil Cheklangan,
lekin o‘ziga xos Tanlov yo‘q,
faqat bitta
mahsulot
Innovatsiya
darajasi Past Yuqori
(brendlar va
farqlilik
sababli) Yuqori,
raqobatchilarga
qarshi ustunlik
uchun zarur Past, ehtiyoj
bo‘lmagani uchun
Davlat nazorati
zarurati Past Nisbatan past Yuqori, kartel
holatlari oldini
olish uchun Yuqori,
antimonopoliya
siyosati zarur
Misollar
(amaliyotda) Qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari
(bug‘doy, paxta) Fast-food,
kosmetika,
kiyim-kechak
bozorilari Aviakompaniya
lar, mobil
operatorlar,
avtomobil
ishlab
chiqaruvchilar Elektr ta’minoti,
suv, gaz
xizmatlari (tabiiy
monopoliyalar)
Sof monopoliyaning salbiy oqibatlari quyidagilardan iborat: mahsulot sifati
pasayadi, narxlar oshadi, innovatsion faoliyat sustlashadi, iste’molchi
manfaatlari cheklanadi. Shu sababli ko‘plab davlatlar antimonopoliya
qonunlarini joriy etgan. Biroq ayrim sohalarda, ayniqsa tabiiy monopoliya
tarmoqlarida, davlat tomonidan nazorat ostida bo‘lgan monopoliya zarur deb
qaraladi.
1.3. Raqobat bozor iqtisodiyoti mexanizmida: narx, sifat va
innovatsiyaga ta’siri .

13Raqobat – bozor iqtisodiyoti mexanizmining yuragi, harakatlantiruvchi
dvigatelidir. U bozorni barqarorlashtirish, resurslardan oqilona foydalanish,
iste’molchilarning ehtiyojlarini to‘laqonli qondirish va xo‘jalik yurituvchi
subyektlar faoliyatini takomillashtirishda muhim omil hisoblanadi. Aynan
raqobat tufayli korxonalar narxni maqbullashtirish, mahsulot sifatini oshirish va
yangiliklar yaratishga majbur bo‘ladilar. Bozor iqtisodiyotining barcha
elementlari – talab, taklif, narx, foyda, investitsiya oqimi – bevosita yoki
bilvosita raqobatga bog‘liq holda shakllanadi. Shunday ekan, raqobatning narx,
sifat va innovatsiyaga ta’sirini alohida ko‘rib chiqish nihoyatda muhimdir.
1. Raqobatning narxga ta’siri
Narx bozor iqtisodiyotining eng sezgir va muvozanatni belgilovchi vositasi
hisoblanadi. Raqobat mavjud bo‘lgan bozorda narxlar sun’iy belgilanmaydi,
aksincha ular erkin shakllanadi – ya’ni talab va taklif qonunlariga bo‘ysunadi.
Bu shuni anglatadiki, iste’molchilar talab qilayotgan mahsulot yoki xizmat
qancha ko‘p bo‘lsa, ularning narxi shuncha yuqori bo‘ladi. Aksincha, raqiblar
ko‘p bo‘lgan bozorda ishlab chiqaruvchilar xaridorni yo‘qotmaslik uchun
narxni kamaytirishga majbur bo‘ladilar.
Raqobat kuchli bo‘lgan sharoitda har bir sotuvchi yoki ishlab chiqaruvchi
bozordagi ulushini saqlab qolish uchun arzonroq narx taklif qilishga intiladi.
Shu sababli, sog‘lom raqobat narxlarning pasayishiga olib keladi, bu esa
iste’molchilar uchun foydalidir. Raqobat tufayli monopolistik holatlarga yo‘l
qo‘yilmaydi, bu esa narxlarning sun’iy oshirilishini bartaraf etadi. Narx raqobati
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida faoliyat yuritayotgan firmalarni tanlab
olishga majbur qiladi – eng samarali, eng maqbul narx taklif qilganlar bozorda
qoladi, boshqalari esa siqib chiqariladi. Shuni ham unutmaslik kerakki, narx har
doim raqobatning yagona vositasi bo‘lib qolavermaydi. Monopolistik raqobat
yoki oligopoliya sharoitida narxlar barqaror bo‘lib qoladi, lekin mahsulot
farqliligi, xizmat ko‘rsatish sifati va innovatsiyalar raqobat vositasiga aylanadi.

14Biroq, har qanday holatda ham narx bozorning “barometri” sifatida faoliyat
yuritadi va raqobat bu barometrni doimiy harakatda ushlab turadi.
2. Raqobatning sifatga ta’siri
Bozor iqtisodiyotida mahsulot sifati – bu korxonaning raqobatbardoshligini
belgilovchi asosiy omillardan biridir. Aynan raqobat mavjud bo‘lgan muhitda
korxonalar mahsulot sifati ustida tinimsiz ishlashga majbur bo‘ladilar. Chunki
sifat past bo‘lsa, iste’molchi boshqa ishlab chiqaruvchini tanlaydi. Bozor
ishtirokchilari o‘rtasidagi kurash sifatsiz mahsulotlarga joy yo‘qligini anglatadi.
Bu esa ishlab chiqaruvchilarni yanada yuqori standartlarga javob beradigan
tovarlar yaratishga undaydi.
Raqobat mahsulot va xizmatlar sifati bo‘yicha yangi mezonlarning
shakllanishiga turtki bo‘ladi. Masalan, telefon ishlab chiqaruvchilari ekran
sifatini, kamera aniqligini, energiya samaradorligini yildan-yilga oshirmoqda.
Shu sababli, raqobat faqat narx emas, balki xizmat va tovarning ichki
mohiyatiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Iste’molchilarning talabchanligi
oshgan sari, korxonalar o‘z mahsulotlarini bozorda saqlab qolish uchun yangi
sifat standartlarini ishlab chiqishga majbur bo‘ladilar.
Sifat raqobatining yana bir muhim jihati – bu brendlar o‘rtasidagi kurashdir.
Brendlar faqat tashqi ko‘rinish emas, balki ishonchlilik, kafolat, xizmatdan
keyingi qo‘llab-quvvatlash tizimi orqali ham sifatni namoyon qiladi. Shu
sababli, raqobat muhitida har bir ishlab chiqaruvchi bozordagi ishonchini
yo‘qotmaslik uchun nafaqat mahsulotni, balki butun xizmat ko‘rsatish
jarayonini mukammallashtirishga intiladi.
3. Raqobatning innovatsiyaga ta’siri
Zamonaviy iqtisodiyotda raqobat innovatsiyalarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Aynan raqobatning mavjudligi korxonalarni yangilik yaratishga, ilg‘or
texnologiyalarni joriy etishga va bozor ehtiyojlariga javob beradigan
mahsulotlar ishlab chiqarishga undaydi. Agar bozorda raqobat bo‘lmasa, unda

15firmalar mavjud mahsulotlar bilan cheklanadi, takomillashuv bo‘lmaydi,
texnologik orqada qolish boshlanadi.
Innovatsiya – bu nafaqat mahsulotga yangilik kiritish, balki ishlab chiqarish
texnologiyasini, boshqaruv uslublarini, marketing yondashuvlarini
zamonaviylashtirish deganidir. Raqobatning kuchayishi firmalarni investitsiya
kiritishga, tadqiqot va ishlanmalar (R&D) faoliyatini yo‘lga qo‘yishga majbur
qiladi. Bu esa iqtisodiyotda umumiy texnologik darajaning oshishiga olib
keladi.
Bugungi kunda eng raqobatbardosh kompaniyalar – bu innovatsiyani
strategik yo‘nalish sifatida tanlaganlaridir. Apple, Samsung, Tesla, Toyota kabi
brendlar raqobat kurashida o‘z o‘rnini innovatsion mahsulotlar orqali
mustahkamlagan. Raqobat tufayli ularning har biri har yili yangi funksiyalar,
dizayn, ekologik yechimlar bilan bozorga chiqadi. Bu esa iste’molchilar uchun
foydali bo‘lib, jamiyat taraqqiyotini tezlashtiradi.
O‘zbekiston sharoitida ham so‘nggi yillarda innovatsion faoliyatga e’tibor
ortib bormoqda. Startaplar soni oshmoqda, texnoparklar, innovatsion klasterlar
shakllanmoqda. Bunda sog‘lom raqobat muhiti – muhim turtki bo‘lib xizmat
qilmoqda. Chunki yangi subyektlar faqat innovatsiya orqali bozorga kirib kelish
imkoniyatiga ega bo‘lishadi.
Raqobatning bozor iqtisodiyoti mexanizmiga ta’siri ko‘p qirrali va
chuqurdir. Narxga ta’sir orqali u bozor muvozanatini ta’minlaydi, sifatga ta’sir
orqali iste’molchi ehtiyojini qondiradi, innovatsiyaga ta’sir orqali esa butun
iqtisodiy tizimni yangilanishga undaydi. Raqobat mavjud bo‘lgan jamiyatda
hech bir korxona sustkashlikka yo‘l qo‘ymaydi – u doimiy izlanish, yangilik va
samaradorlik sari harakatda bo‘ladi. Shu boisdan, davlat siyosatida raqobatni
rag‘batlantirish, antimonopoliya choralarini kuchaytirish, tadbirkorlik faoliyati
uchun teng shart-sharoitlar yaratish ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib qolishi
kerak.Shunday qilib, raqobat – bu bozor iqtisodiyotining oddiy elementi emas,
balki u butun tizimni harakatda ushlab turuvchi mexanik kuchdir. Narxlar,

16sifatlilik, xizmat darajasi, texnologik taraqqiyot, sarmoya jalbi – bularning
barchasi sog‘lom raqobat muhitisiz shakllanmaydi. Shunday ekan, raqobatni
qo‘llab-quvvatlash – bu iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlash demakdir.
II BOB. RAQOBATNING IQTISODIY RIVOJLANISHDA TUTGAN
O‘RNI VA O‘ZBEKISTONDA RIVOJLANISH TENDENSIYALARI
2.1. Raqobatning iqtisodiy samaradorlik va ishlab chiqarish rivojiga
ta’siri
Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatning tutgan o‘rni beqiyosdir. Aynan
raqobat iqtisodiy samaradorlikni ta’minlovchi, ishlab chiqarish jarayonlarini
optimallashtiruvchi va milliy iqtisodiyot taraqqiyotiga turtki beruvchi kuch
sifatida e’tirof etiladi. Har qanday raqobatli muhitda xo‘jalik yurituvchi
subyektlar maksimal foyda olishga intilgan holda, o‘z resurslaridan eng oqilona
tarzda foydalanishga majbur bo‘ladilar. Bu esa iqtisodiy samaradorlik
ko‘rsatkichlarining oshishiga olib keladi.
Samaradorlik – bu harajat va natija o‘rtasidagi nisbat. Raqobat bu nisbatni
yaxshilashga xizmat qiladi, chunki u korxonalarni xarajatlarni kamaytirish,
ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish, mehnat unumdorligini
oshirish yo‘llarini izlashga undaydi. Natijada korxona kamroq resurs evaziga
ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga erishadi, bu esa iqtisodiy samaradorlikning
oshganidan dalolat beradi.
Raqobatli sharoitda har bir ishlab chiqaruvchi bozorga moslashish, talabni
to‘g‘ri aniqlash, mahsulot sifatini oshirish va narxni maqbullashtirishga intiladi.

17Ular bozorda o‘z o‘rnini saqlab qolish uchun ishlab chiqarish resurslarini
optimal taqsimlaydi, yaroqsiz yoki ortiqcha resurslardan voz kechadi. Bu esa
iqtisodiy islohotlarning asosiy maqsadlaridan biri bo‘lgan resurslardan oqilona
foydalanish tamoyiliga mos keladi.
Bundan tashqari, raqobat innovatsion faoliyatni ham rag‘batlantiradi.
Innovatsiya esa ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish, mehnat
qurollarini modernizatsiya qilish, avtomatlashtirish jarayonlarini kengaytirish,
ishlab chiqarish zanjirlarini optimallashtirish orqali ishlab chiqarish
samaradorligini keskin oshiradi. Misol uchun, bugungi kunda raqobatbardosh
korxonalar sun’iy intellekt, raqamli texnologiyalar, aqlli tizimlar, ekologik toza
texnologiyalar asosida ishlab chiqarishni tashkil etmoqda. Bu esa nafaqat ishlab
chiqarish tezligini, balki mahsulotning sifatini ham oshirmoqda.
Raqobat ishlab chiqaruvchilarni samaradorlikka majbur qilishdan tashqari,
iste’molchilar uchun ham foydalidir. Iste’molchilar sifatli, arzon va xilma-xil
mahsulotlarni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Bu esa umumiy iqtisodiy
barqarorlik va ijtimoiy farovonlikka xizmat qiladi. Raqobat orqali ishlab
chiqaruvchilar bozor talablariga mos mahsulot ishlab chiqarishni yo‘lga
qo‘yadi, bu esa ortiqcha mahsulot zaxiralarining kamayishiga, ishlab chiqarish
va realizatsiya o‘rtasidagi tafovutning bartaraf etilishiga olib keladi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, raqobat korxonalar o‘rtasida doimiy
yangilanish va rivojlanishni talab etadi. Raqobat bor joyda korxona tinib-
tinchimaydi, doimiy izlanishda bo‘ladi. Bu esa nafaqat ichki bozor, balki
xalqaro bozorda ham raqobatbardoshlikni ta’minlashga xizmat qiladi. Bugungi
global iqtisodiyot sharoitida eksport salohiyatining kuchayishi, mahalliy ishlab
chiqaruvchilarning tashqi bozorlarda o‘z o‘rniga ega bo‘lishi aynan ichki
raqobat muhiti bilan chambarchas bog‘liqdir.
Ishlab chiqarish rivoji uchun raqobatning yana bir muhim jihati – bu
investitsiya muhitining yaxshilanishidir. Sog‘lom raqobat muhitida xususiy
sektor faol bo‘ladi, yangi loyihalarga investitsiya kiritadi, xorijiy investorlar

18uchun ishonchli maydon yaratadi. Bu esa ishlab chiqarish hajmining ortishiga,
yangi ish o‘rinlarining yaratilishiga, umumiy iqtisodiy o‘sish sur’atining
tezlashishiga olib keladi.
O‘zbekiston misolida olib qaraydigan bo‘lsak, so‘nggi yillarda raqobat
muhitini shakllantirish borasida jiddiy islohotlar amalga oshirilmoqda. 2019-
yilda Prezident farmoni bilan "Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar
huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi" qayta tashkil etilib, unga qo‘shimcha
vakolatlar berildi. 2021–2025 yillar uchun "Bozor islohotlarini chuqurlashtirish
va raqobatbardosh iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi" qabul qilindi. Ushbu
hujjatlar doirasida raqobatni cheklovchi to‘siqlarni bartaraf etish,
monopollashtirishga qarshi kurash, erkin tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash
choralari ko‘rilmoqda.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatning kuchayishi iqtisodiy
samaradorlikka bevosita ta’sir etuvchi omil sifatida namoyon bo‘ladi. Ayniqsa,
O‘zbekiston Respublikasida 2021–2024 yillar oralig‘ida olib borilgan bozor
islohotlari, davlat tomonidan xususiy sektorga berilgan imkoniyatlar,
investitsion iqlimning yaxshilanishi natijasida raqobat muhiti ancha faollashdi.
Bu esa o‘z navbatida ishlab chiqarish jarayonlariga, investitsiya oqimlariga,
yangi korxonalar ochilishiga va texnologik yangilanishlarga olib keldi.
2021-yilda mamlakat yalpi ichki mahsuloti (YAIM) 7,4 foizga o‘sdi. Bu
davr pandemiya inqirozidan so‘ng iqtisodiyotning tiklanish davri hisoblanadi.
Aynan raqobatning rag‘batlantirilishi, tadbirkorlik subyektlariga soliq
yengilliklari berilishi va eksport qiluvchi korxonalarga subsidiyalar ajratilishi
o‘sish sur’atining tiklanishida muhim rol o‘ynadi. Bu yilda sanoat ishlab
chiqarishi 8,1 foizga o‘sib, iqtisodiy faollikni yana bir bor tasdiqladi.
2022-yilda YAIM o‘sish sur’ati 5,7 foizni tashkil etdi. O‘sish biroz
sekinlashgan bo‘lsa-da, bu inflyatsiyaga qarshi choralar, global iqtisodiy
noaniqliklar va tashqi savdoda yuzaga kelgan muammolar fonida ijobiy natija
hisoblanadi. Aynan shu yili xususiy sektorning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi

1970 foizga yetdi. Bu esa raqobatning kengayganidan dalolat beradi. Davlat
tomonidan sanoat zonalari tashkil etilishi, kreditlar ajratilishi, erkin iqtisodiy
hududlarda yangi quvvatlar ishga tushirilishi xususiy sektor faoliyatini
rag‘batlantirdi.
2023-yil iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlash yili bo‘ldi. Bu yili YAIM
6,0 foizga o‘sdi. Sanoat sohasidagi o‘sish 5,9 foiz, qishloq xo‘jaligida esa 4,1
foizni tashkil etdi. Xususiy sektordagi ishtirokchilar sonining ortishi, yangi
korxonalarning ochilishi, tashqi bozorlar bilan faol hamkorlikning kuchayishi
raqobat muhiti rivojlanishiga xizmat qildi. Jumladan, Raqobatni rivojlantirish
qo‘mitasi tomonidan 85 ta bozorda monopoliyalashuv darajasi kamaytirildi, 45
ta korxona faoliyatida narx siyosatining shaffofligi ta’minlandi. Shu yili
respublika bo‘yicha ishlab chiqarish hajmi 352 trillion so‘mga yetdi, bu 2021-
yilga nisbatan deyarli 26 foizga ko‘pdir.
1. YAIM, Sanoat va Qishloq xo‘jaligi o‘sish sur’atlari (2021–2024)
Yil YAIM o‘sishi
(%) Sanoat o‘sishi
(%) Q.X. o‘sishi (%)
2021 7.4 8.1 4.2
2022 5.7 5.0 3.6
2023 6.0 5.9 4.1
2024 6.2 6.4 4.5
2024-yilda raqobat muhiti yanada faollashdi. YAIM o‘sish sur’ati 6,2 foizni
tashkil etdi. Xususiy sektor ulushi esa 75 foizga chiqdi. Sanoat sohasida yuqori
texnologik liniyalar joriy etildi, bu esa sanoat mahsulotlari tannarxining
pasayishiga, raqobatbardoshlikning ortishiga olib keldi. Xususan, Toshkent,
Farg‘ona va Navoiy viloyatlarida yirik eksportbop mahsulot ishlab
chiqaruvchilar raqobatni kuchaytirib, ichki bozorda ham narxlar barqarorligini
saqlab qoldi. Qishloq xo‘jaligi sektorida ham raqobatni rag‘batlantirishga
qaratilgan subsidiyalar, agrotexnik xizmatlar bozorining erkinlashtirilishi
natijasida samaradorlik sezilarli darajada oshdi.Shuningdek, 2021–2024 yillarda

20umumiy yalpi investitsiya hajmi har yili o‘sib bordi. 2021-yilda 9,8 foiz, 2022-
yilda 6,5 foiz, 2023-yilda 7,0 foiz, 2024-yilda esa 7,8 foiz o‘sish qayd etildi.
Investitsiya faolligining kuchayishi asosan raqobat muhiti orqali yaratilgan
yangi imkoniyatlar va infratuzilma yaxshilanishi bilan izohlanadi. Yangi ishlab
chiqarish quvvatlari, kichik biznes subyektlarining kengayishi, xususiy sarmoya
jalbi — bularning barchasi raqobat muhiti samaradorligining natijasi sifatida
namoyon bo‘lmoqda.
Ushbu davrda ishbilarmonlik muhiti sezilarli darajada yaxshilandi. "Doing
Business" reytingi va "Global competitiveness index" ko‘rsatkichlarida
O‘zbekistonning o‘rni yildan-yilga yaxshilangan. Bu bevosita raqobatga ochiq
siyosat, yangi tartib-taomillarning joriy etilishi va korxonalarga erkin harakat
qilish imkoniyatlarining kengayganini ko‘rsatadi. Aynan raqobat mavjud
bo‘lgan sharoitda korxonalar samarali, innovatsion, sifatli va narx jihatidan
qulay mahsulotlar ishlab chiqarishga intiladi.
Yuqoridagi asosiy ko‘rsatkichlarga qo‘shimcha tarzda, raqobatning
iqtisodiy samaradorlikka ta’sirini tahlil qilishda hududiy yondashuv alohida
o‘rin tutadi. Chunki O‘zbekistonda har bir viloyat o‘zining iqtisodiy salohiyati,
ishlab chiqarish bazasi, infratuzilmasi va tadbirkorlik darajasi bilan ajralib
turadi. Masalan, 2023–2024 yillarda Toshkent shahri va viloyatida 2 mingdan
ortiq yangi xususiy sanoat subyektlari tashkil etildi. Bu esa ushbu hududda
sog‘lom raqobat muhitining kuchayganidan dalolat beradi.

21Farg‘ona vodiysi viloyatlarida – Andijon, Farg‘ona va Namanganda esa
ko‘proq yengil sanoat va oziq-ovqat ishlab chiqarish korxonalari o‘rtasidagi
raqobat kuchayib, mahsulotlar tannarxi pasaydi va sifat yaxshilandi. Xususan,
Namangan viloyatidagi “NamLux” va “Shodlik tekstil” kabi yirik korxonalar
o‘zaro ichki raqobat asosida eksport hajmlarini 40% ga oshirdi. Bu holat esa
ishlab chiqarish samaradorligining o‘sib borayotganini yaqqol ko‘rsatmoqda.
Samarqand, Buxoro va Navoiy viloyatlarida esa raqobat asosan xizmatlar
sohasida va qurilish materiallari ishlab chiqarishda yuzaga chiqmoqda. 2021–
2024 yillar oralig‘ida bu viloyatlarda o‘nlab yangi tsement, g‘isht, marmar va
sanitariya uskunalari ishlab chiqaruvchi xususiy subyektlar faoliyat boshladi.
Ushbu jarayonlar ichki bozorni arzon, raqobatbardosh mahsulotlar bilan
ta’minlabgina qolmay, eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishga ham xizmat
qildi.
Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida davlat tomonidan rag‘batlantirilayotgan
"kichik sanoat zonalari"ning kengaytirilishi natijasida tadbirkorlik subyektlari

22soni ko‘paydi, bu esa o‘z navbatida yangi raqobatchilar paydo bo‘lishiga olib
keldi. Shuningdek, Navoiy erkin iqtisodiy zonasida xorijiy sarmoyadorlar
ishtirokida tashkil etilgan qo‘shma korxonalar texnologik ustunlikni keltirib
chiqardi va mahalliy ishlab chiqaruvchilar o‘z faoliyatini yangilashga majbur
bo‘ldilar.
2021–2024 yillarda raqobatning ishlab chiqarish samaradorligiga yana bir
muhim ta’siri – bu ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish orqali foyda
hajmini ko‘paytirish hisoblanadi. Korxonalar raqobat muhiti tufayli tannarxni
pasaytirishga majbur bo‘ldilar. Misol uchun, 2021-yilda 1 tonna to‘qimachilik
mahsulotining tannarxi 1,5 million so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2024-yilga kelib,
texnologiyalarni yangilash, logistika tizimini optimallashtirish va resurslar
tejalishi natijasida bu raqam 1,2 million so‘mga tushgan. Bu esa 20% dan ortiq
tannarx tejalishini bildiradi.
Xuddi shunday jarayon qishloq xo‘jaligi sektorida ham kuzatilmoqda.
Fermer xo‘jaliklari o‘rtasida o‘zaro raqobat kuchaygani sayin, ular zamonaviy
texnika, tomchilatib sug‘orish texnologiyalari, agroservis xizmatlaridan faol
foydalanmoqda. Buning natijasida bir gektar yer maydonidan olinadigan
hosildorlik 2021-yildagi 25 sentnerdan, 2024-yilda 32 sentnerga ko‘tarildi. Bu
esa ishlab chiqarish samaradorligining oshganini ko‘rsatadi.
2. Xususiy sektor ulushi va yalpi investitsiyalar (2021–2024)
Yil Xususiy sektor
ulushi (%) Yalpi
investitsiya
o‘sishi (%) Ishlab chiqarish
hajmi (trln so‘m)
2021 67 9.8 280
2022 70 6.5 315
2023 73 7.0 352
2024 75 7.8 390

23Raqobatning samaradorlikka ta’sirida inson kapitalining roli ham katta.
Chunki korxona raqobatda ustunlikka erishish uchun malakali ishchi kuchiga
tayanadi. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda raqobat asosida shakllangan
ixtisoslashgan kadrlarga bo‘lgan talab ortdi. Ayniqsa, sanoat, IT, marketing va
logistika sohalarida kadrlar raqobat ustunligini belgilovchi strategik resursga
aylandi.Boshqa jihatdan qaraganda, raqobat ishlab chiqaruvchilarni ekologik
javobgarlikka ham majbur qiladi. Bugungi kunda iste’molchi ekologik toza,
energiya tejovchi, sifatli mahsulotlarni tanlamoqda. Shu bois korxonalar ishlab
chiqarish jarayonida chiqindilarni kamaytirish, yashil texnologiyalarni joriy
qilish, atrof-muhitni muhofaza qilish talablariga javob berishga intilmoqda.
Masalan, 2024-yilda 150 dan ortiq korxona ekologik sertifikat olish uchun
zamonaviy filtrlash va qayta ishlash uskunalarini o‘rnatdi.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, raqobat mavjud bo‘lgan har qanday
tizimda iqtisodiy islohotlar samarali kechadi. O‘zbekistonda olib borilayotgan
iqtisodiyotni erkinlashtirish siyosati aynan raqobatning ta’sir kuchiga
asoslanmoqda. Prezident Sh.M. Mirziyoyevning fikricha: “Raqobat bor joyda
taraqqiyot bo‘ladi, narxlar pasayadi, sifat oshadi, eng asosiysi – xalq yutadi.”
Bu fikrning amaliy ifodasini 2021–2024 yillar davomida kuzatish mumkin.

242025-yil O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun sifat jihatidan yangi bosqichni
boshlab berishi kutilmoqda. Mamlakatda davom etayotgan islohotlar, xususiy
sektorni qo‘llab-quvvatlash choralari va raqobat muhitini yanada
sog‘lomlashtirishga qaratilgan davlat siyosati natijasida asosiy makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarda barqaror o‘sish saqlanib qoladi. Raqobat, har doimgidek, ushbu
o‘sishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib xizmat qiladi.
2025-yilda yalpi ichki mahsulot (YAIM) o‘sish sur’ati prognoz bo‘yicha
6.5% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu raqam 2024-yildagi 6.2% ga nisbatan
biroz yuqoridir. Ushbu o‘sish sanoat tarmoqlari va xizmatlar sohasidagi faol
investitsiyalar, raqamli texnologiyalarni keng joriy etish va yangi ishlab
chiqarish quvvatlarining ishga tushirilishi bilan bog‘liq. Ayniqsa, to‘qimachilik,
elektrotexnika, farmatsevtika va qurilish materiallari kabi raqobatbardosh
tarmoqlarda o‘sish ancha jadal bo‘lishi kutilmoqda.
Sanoat o‘sish sur’ati 6.8% darajasida prognoz qilinmoqda. Bu sanoatda
raqobat kuchayganining yaqqol dalilidir. Sanoat korxonalari o‘z mahsulotlarini
xorijiy bozorga yo‘naltirish uchun ISO, Halal va boshqa xalqaro standartlarni

25joriy etmoqda. Import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar bo‘yicha davlat
subsidiyalari va kreditlar yo‘li bilan rag‘batlantirish, korxonalarni
innovatsiyalarga investitsiya qilishga undamoqda. Bularning barchasi
raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish orqali iqtisodiy samaradorlikni
oshirishga xizmat qiladi.
Qishloq xo‘jaligi sektorida esa 4.7% o‘sish kutilmoqda. Bu o‘sish
tomchilatib sug‘orish, agroklasterlar tizimini kengaytirish, yuqori hosildor
navlar va texnikalarni joriy etish orqali ta’minlanadi. Fermerlar o‘rtasidagi
raqobat – bu faqat daromad uchun kurash emas, balki unumdorlik, innovatsiya
va mahsulot sifatini oshirishga qaratilgan harakatdir. 2025-yilga kelib 1
gektardan olinadigan hosil o‘rtacha 33–34 sentnerni tashkil etadi degan prognoz
mavjud. Bu esa 2021-yildagi darajaga nisbatan 30% ga ko‘pdir.
Xususiy sektor ulushi esa 76–77% atrofida bo‘lishi kutilmoqda. Bu esa
iqtisodiyotda davlatdan mustaqil, bozorga yo‘naltirilgan subyektlar soni
ko‘payishini anglatadi. Xususiy korxonalarning kuchayishi raqobatning tabiiy
ravishda kuchayishiga olib keladi. Ular sifatli xizmatlar, arzon mahsulotlar,
zamonaviy dizayn va ishonchli kafolatlar orqali xaridor e’tiborini jalb etishga
harakat qiladilar. Natijada iste’molchilar ham yutadi, ishlab chiqaruvchilar ham
o‘z ulushini saqlab qoladi.
2025-yil uchun yalpi sanoat ishlab chiqarish hajmi 420 trillion so‘mdan
oshishi prognoz qilinmoqda. Bu ko‘rsatkich 2021-yilga nisbatan 50% dan ortiq
o‘sishni anglatadi. Bunday ko‘rsatkichlarga erishish bevosita raqobat
muhitining kengayishi, ishlab chiqaruvchilarning innovatsiyaga tayanuvchi
strategik qarorlari, xorijiy sarmoya oqimi va texnologik modernizatsiya bilan
bog‘liq.
Investitsiya o‘sishi ham salmoqli bo‘lishi kutilyapti — prognozga ko‘ra
8.2% atrofida bo‘ladi. Raqobat investitsiyalar uchun qulay muhit yaratadi,
chunki u rentabellikni oshiradi. Qanchalik ko‘p raqobatchi bo‘lsa, shuncha ko‘p
yangilik, rivojlanish va xatarni bartaraf etish strategiyalari yuzaga keladi.

26Investorlar aynan barqaror raqobat muhiti mavjud bo‘lgan bozorlarga sarmoya
kiritishni afzal ko‘radilar.Shu bilan birga, 2025-yilda raqobat nafaqat ichki
bozor, balki eksport bozorlarida ham muhim rol o‘ynaydi. Yil davomida
O‘zbekistonning 40 dan ortiq mamlakatga raqobatbardosh mahsulotlar eksport
qilishi kutilmoqda. Bu esa eksportchilar o‘rtasida ham sog‘lom raqobatni
shakllantiradi. Raqobat asosida yetkazib berish tezligi, xizmat sifati, mahsulot
turlari va narx siyosati orqali ustunlik uchun kurash olib boriladi.Yana bir
muhim jihat — bu raqobat va raqamlashtirish. 2025-yil O‘zbekistonda elektron
platformalar, onlayn savdo, fintech xizmatlar va sun’iy intellekt asosidagi
boshqaruv tizimlarining keng joriy etilishi bilan ajralib turadi. Bu sohalarda
raqobat mutlaqo yangi bosqichga chiqadi. Endilikda tezlik, qulaylik, interfeys
sifati va servis funksiyalari asosiy raqobat mezonlariga aylanadi.

272.2. O‘zbekistonda raqobat muhitining shakllanishi va rivojlanish
bosqichlari
Raqobat – har qanday bozor iqtisodiyotining negizini tashkil etuvchi
tamoyil bo‘lib, uning mavjudligi iqtisodiy faoliyatning barqaror va izchil
rivojlanishini ta’minlaydi. O‘zbekistonda mustaqillik yillaridan boshlab raqobat
muhitining shakllanishi bosqichma-bosqich, tizimli yondashuvlar asosida
amalga oshirildi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishning dastlabki bosqichida davlat
ko‘proq tartibga soluvchi, cheklovchi rolni o‘ynagan bo‘lsa, hozirgi bosqichda
esa raqobatni qo‘llab-quvvatlovchi va uni rivojlantiruvchi islohotchi
institutsional tizim sifatida shakllandi.

28Birinchi bosqich (1991–2000 yillar): Asosiy tamoyillarni belgilash va
xususiylashtirish
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, birinchi navbatda iqtisodiyotda bozor
mexanizmlarini joriy etish va davlatning ishlab chiqarishdagi ustuvor rolini
pasaytirish yo‘lidan bordi. Bu davrda raqobat muhiti deyarli mavjud emas edi,
chunki aksariyat yirik korxonalar davlat mulki shaklida qolgan, narxlar esa
markazlashgan tarzda belgilangan edi. Ammo, xususiylashtirish siyosati orqali
yirik va o‘rta korxonalarning muayyan qismi xususiy sektorga o‘tkazildi. Bu
esa raqobatning ilk kurtaklarining paydo bo‘lishiga olib keldi.
1992-yilda “Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi
qonunning qabul qilinishi ham aynan raqobatni yuzaga keltiruvchi muhim
huquqiy asoslardan biri bo‘ldi. 1996-yilda “Raqobat to‘g‘risida”gi ilk qonun
kuchga kirdi. Bu qonun erkin narxlar shakllanishi, monopollashuvga qarshi
kurash va raqobatni cheklovchi harakatlarni taqiqlash tamoyillarini o‘z ichiga
olgan edi.
Ikkinchi bosqich (2001–2010 yillar): Monopoliyaga qarshi nazoratni
kuchaytirish va raqobat institutlarini shakllantirish
Ushbu davrda raqobatga qarshi harakatlarga qarshi kurash tizimi
mustahkamlana boshladi. O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi
siyosat davlat qo‘mitasi tuzildi. Bu davrda davlat raqobat muhitining
shakllanishida faol ishtirok etdi, xususan, monopoliyalarning qisqarishiga
erishildi. Bozorga kirish erkinligini oshirish, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik subyektlari sonini ko‘paytirish asosiy strategiyalardan bo‘ldi.
2005-yilda “Tadbirkorlik subyektlari faoliyatining erkinligini kafolatlash”
qonuni qabul qilinib, davlat idoralari tomonidan tartibga solinadigan bozor
segmentlari qisqartirildi. Tadbirkorlik subyektlari raqobat orqali mahsulot va
xizmatlarning sifatini oshirishga intila boshladi. Aynan shu bosqichda birinchi
marta O‘zbekistonda kichik bizneslar o‘rtasida bozor ulushi uchun raqobat
shakllandi.

29Uchinchi bosqich (2011–2016 yillar): Sog‘lom raqobat muhitining
kengaytirilishi
Ushbu bosqichda iqtisodiy barqarorlik, eksport-import jarayonlarining
erkinlashuvi, bojxona va soliq imtiyozlari orqali raqobat muhitini shakllantirish
bo‘yicha chora-tadbirlar ko‘rildi. Raqobat to‘g‘risidagi qonunchilikka muhim
o‘zgartishlar kiritildi. Ayniqsa, yirik davlat korxonalari bilan xususiy sektor
o‘rtasida teng sharoitlar yaratishga alohida e’tibor qaratildi.
2012-yilda qabul qilingan yangi tahrirdagi “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun
ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi shaffoflik, narx kartellari va sun’iy defitsitni
oldini olish bo‘yicha yangi mexanizmlarni belgilab berdi. Shu bilan birga,
elektron savdo, moliyaviy xizmatlar, transport, energetika va
telekommunikatsiya sohalarida raqobatni cheklovchi holatlarni bartaraf etishga
qaratilgan sektoral islohotlar boshlangan edi.
To‘rtinchi bosqich (2017–2020 yillar): Bozor erkinligiga o‘tish va
institutsional islohotlar
Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida boshlangan islohotlar davrida
raqobatni rivojlantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. 2019-
yilda “Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish
davlat qo‘mitasi” qayta tashkil etildi. Bu qo‘mita sohani bevosita tartibga
soluvchi asosiy organ sifatida, nafaqat huquqiy nazorat, balki tahlil, monitoring
va monopoliyalashuvga qarshi chora ko‘rish vakolatlarini oldi.Ushbu davrda
tadbirkorlik subyektlarining soni ikki baravarga ortdi, erkin bozor segmentlari
paydo bo‘ldi, elektron savdo va onlayn xizmatlar rivojlandi. Davlat
monopoliyalari tugatila boshlandi yoki ularning bozordagi ulushi kamaytirildi.
Raqobatga qarshi harakatlar uchun jazolar kuchaytirildi. 2020-yilda COVID-19
pandemiyasiga qaramay, raqobatni rag‘batlantiruvchi subsidiyalar va soliqqa
oid yengilliklar joriy etildi.
Beshinchi bosqich (2021–2024 yillar): Raqobatni institutsional darajada
chuqurlashtirish

30Yangi bosqichda raqobatning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va
innovatsion rivojlanishga ta’siri kuchaymoqda. 2021–2025 yillarga
mo‘ljallangan "O‘zbekiston – 2030" strategiyasi doirasida “raqobatbardosh
iqtisodiyot” asosiy ustuvor yo‘nalish sifatida belgilandi. 2022-yildan boshlab,
“Iqtisodiy sektorlar kesimida raqobat tahlili tizimi” joriy etildi.Ayniqsa, raqamli
iqtisodiyotda raqobatning shakllanishi muhim ahamiyat kasb etmoqda. Fintech,
e-commerce, logistika va IT xizmatlar bozorida yangi ishtirokchilar paydo
bo‘lishi erkin narxlar shakllanishiga olib keldi. Raqobatni cheklovchi reklama,
kartel kelishuvlari, sun’iy narx belgilash holatlari aniqlanib, jiddiy jazolarga
sabab bo‘ldi.Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2021–2024 yillarda sanoat ishlab
chiqarish hajmi 280 trln so‘mdan 390 trln so‘mga oshgan bo‘lsa, xususiy
sektorning YAIMdagi ulushi 67 foizdan 75 foizga ko‘tarildi. Bu raqamlar
iqtisodiy islohotlarning samaradorligi va raqobat muhitining tobora kuchayib
borayotganini ko‘rsatmoqda.2025-yil raqobat muhitini chuqurlashtirishda yangi
bosqich sifatida qaralmoqda. Bu davrda mamlakatda boshlangan
raqobatbardosh iqtisodiyotni shakllantirish strategiyasi o‘zining amaliy
natijalarini ko‘rsatishi kutilmoqda. Davlat tomonidan sog‘lom raqobatni
rag‘batlantirish uchun quyidagi chora-tadbirlar amalga oshiriladi:
Elektron raqobat nazorati tizimi (e-Antimonopoliya) joriy qilinadi, bu orqali
narxlar monitoringi avtomatlashtiriladi.
Davlat ishtirokidagi yirik korxonalar faoliyati bosqichma-bosqich ochiq
raqobat tamoyillariga o‘tkaziladi.
Fintech va onlayn savdo sohasidagi monopollashuv xavflariga qarshi qat’iy
tartibga solish choralari kuchaytiriladi.
Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasining hududiy vakolatlari kengaytiriladi va
ular tarmoqlar kesimida faol ishlay boshlaydi.
Prognozlarga ko‘ra, 2025-yilga kelib:
Xususiy sektorning YAIMdagi ulushi 77–78% ga yetadi;

31Raqobat mavjud bo‘lgan tarmoqlar ulushi 2021-yildagi 40% dan 2025-yilda
60% ga yetadi;
Sanoat mahsulotlari tannarxi o‘rtacha 8–10% ga pasayadi;
Antimonopoliya qonunbuzarliklari soni 2024-yildagi 250 tadan 180 tagacha
kamayadi (prognoz);
Eksport qilinayotgan mahsulotlar soni va sifati o‘sadi, brendlararo raqobat
kuchayadi.Shuningdek, 2025-yil raqamli iqtisodiyotning yuqori sur’atlarda
rivojlanish yili bo‘ladi. Aynan shu sohada:
Internet-savdo bozorida raqobatbardosh platformalar soni ortadi (masalan:
Uzum, Goodzone, Asaxiy, yangi startaplar);
Logistika xizmatlari (tez yetkazib berish, narxli paketlar, raqamli to‘lovlar)
raqobat asosi sifatida rivojlanadi;
Bank-moliya sohasida onlayn kredit, elektron to‘lov, investitsiya
servislarida raqobat mutlaqo yangi bosqichga chiqadi.
O‘zbekistonda raqobat muhitining shakllanishi bosqichma-bosqich, tizimli
yondashuv asosida kechdi. Har bir bosqichda raqobatni rag‘batlantiruvchi
muhim huquqiy, institutsional va iqtisodiy mexanizmlar joriy etildi. Bugungi
kunga kelib, O‘zbekiston iqtisodiyoti erkin, ochiq va sog‘lom raqobat
tamoyillariga asoslangan tizim sari ishonch bilan bormoqda. Kelgusida bu
jarayonlarni chuqurlashtirish, zamonaviy antimonopoliya siyosatini joriy etish
va raqobatni strategik ustuvorlik darajasida saqlash dolzarb vazifalardan bo‘lib
qoladi.
2.3. Bozor iqtisodiyotida raqobatbardoshlikni kuchaytirish
yo‘nalishlari va davlat siyosati
Raqobatbardoshlik – bu bozor iqtisodiyotining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri
bo‘lib, har bir davlat iqtisodiy barqarorlikka erishish uchun uni strategik vazifa
sifatida qaraydi. Raqobatbardoshlik deganda, biror korxona yoki butun bir
iqtisodiyotning ichki va tashqi bozorlarda muvaffaqiyatli faoliyat yurita olishi,
ya’ni sifat, narx, texnologiya, xizmat ko‘rsatish va samaradorlik bo‘yicha

32boshqa ishtirokchilardan ustun bo‘lishi tushuniladi. Bozor iqtisodiyotining
kuchi aynan ushbu raqobatbardoshlik darajasiga bog‘liq bo‘lib, u mamlakatning
investitsion jozibadorligi, eksport salohiyati, aholi farovonligi va iqtisodiy
mustaqilligini belgilaydi.O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng
bosqichma-bosqich raqobatga asoslangan ochiq bozor munosabatlariga o‘ta
boshladi. Dastlabki yillarda davlatning iqtisodiyotdagi roli nisbatan katta
bo‘lgan bo‘lsa-da, keyingi islohotlar xususiy sektorni kuchaytirish, bozorga
kirishni erkinlashtirish va sog‘lom raqobat muhitini yaratishga yo‘naltirildi.
Aynan raqobatbardoshlikni kuchaytirish bugungi davlat siyosatining strategik
markaziy yo‘nalishlaridan biriga aylangan.
Raqobatbardoshlikni oshirishning asosiy yo‘nalishlaridan biri bu – mahalliy
ishlab chiqaruvchilarning texnologik darajasini oshirishdir. Chunki zamonaviy
texnologiyalardan foydalanmaydigan ishlab chiqaruvchi bozorda uzoq muddat
faoliyat yurita olmaydi. Shuning uchun davlat tomonidan texnologik
yangilanishlarni rag‘batlantirish, ilm-fan va ishlab chiqarish integratsiyasini
kuchaytirish uchun alohida e’tibor qaratilmoqda. Masalan, 2023–2024 yillarda
ko‘plab korxonalarga texnologik modernizatsiya uchun imtiyozli kreditlar
ajratildi. Raqobatbardoshlikni kuchaytirish uchun “raqamli iqtisodiyot”
infratuzilmasi faol rivojlantirilmoqda.
Ikkinchi muhim yo‘nalish – mehnat resurslarining malakali bo‘lishi. Chunki
raqobat faqat mahsulot yoki xizmatlar bilan emas, balki inson kapitali bilan
ham belgilanadi. Bugungi kunda raqobatbardosh iqtisodiyot deganda malakali
ishchi kuchi, zamonaviy boshqaruv, marketing, tahlil, muhandislik va IT
sohalarida ilg‘or kadrlar yetishtiruvchi tizim nazarda tutilmoqda. Shu sababli
davlat tomonidan “Kasb-hunar maktablari”, “Ixtisoslashgan oliygohlar” va
“Raqamli ta’lim markazlari” orqali zamonaviy mehnat bozoriga mos kadrlar
tayyorlanmoqda.
Uchinchi yo‘nalish – xarajatlarni kamaytirish va mahsulot tannarxini
optimallashtirish. Raqobatbardosh mahsulot yaratish uchun, albatta, ishlab

33chiqarish tannarxi maqbul bo‘lishi zarur. O‘zbekistonda bu borada “green
economy” (yashil iqtisodiyot) tamoyillariga asoslangan ishlab chiqarish
uslublari joriy etilmoqda. Quyosh panellari, energiya tejamkor texnologiyalar,
avtomatlashtirilgan tizimlar orqali resurs sarfini kamaytirish natijasida mahsulot
narxi ham arzonlashadi. 2021–2024 yillar orasida o‘rtacha ishlab chiqarish
tannarxi 8–12% ga kamaygani kuzatildi.
To‘rtinchi yo‘nalish – bozorga kirishni soddalashtirish, tartibga solish
yukini kamaytirish. Davlat raqobatni kuchaytirish uchun, birinchi navbatda,
barcha subyektlar uchun teng shart-sharoit yaratadi. So‘nggi yillarda
“Litsenziyasiz faoliyat yuritish mumkin bo‘lgan yo‘nalishlar” soni 2 baravar
ortdi, ro‘yxatdan o‘tish jarayonlari onlayn shaklga o‘tkazildi, soliq yuki
kamaytirildi. Natijada minglab yangi bizneslar bozorga kirish imkoniyatiga ega
bo‘ldi va o‘zaro raqobatni kuchaytirdi.
Beshinchi yo‘nalish – eksport salohiyatini oshirish. O‘zbekistonning
xalqaro bozorga chiqish salohiyatini kuchaytirish orqali ichki ishlab
chiqaruvchilarni jahon raqobatiga tayyorlash imkoniyati yaratiladi. “Made in
Uzbekistan” brendi ostida ko‘plab mahsulotlar Rossiya, Turkiya, Xitoy, BAA
kabi mamlakatlarga eksport qilinmoqda. 2024-yilda 20 dan ortiq mahalliy
ishlab chiqaruvchi ISO-9001 sifat menejmenti sertifikatini oldi, bu esa ularning
jahon bozorida ham raqobatbardosh ekanini anglatadi.
Oltinchi muhim omil – davlat tomonidan ko‘rsatilayotgan rag‘batlantiruvchi
siyosat. Raqobatbardoshlikni oshirishda davlat byudjetidan ajratilayotgan
subsidiyalar, soliq imtiyozlari, bojxona preferensiyalari muhim rol o‘ynaydi.
Masalan, eksport qiluvchi tadbirkorlarga 2023–2024 yillarda umumiy qiymati
500 milliard so‘mlik subsidiya ajratildi. Energiya samarador texnologiyalar olib
kelayotgan korxonalarga bojxona to‘lovlari bekor qilindi. Bu orqali ularga
bozorga innovatsiyalar bilan kirish imkoniyati yaratildi.
Yettinchi yo‘nalish – huquqiy bazani kuchaytirish. Raqobatni cheklovchi
harakatlarga qarshi qat’iy qonuniy choralar ko‘rilmoqda. “Raqobat

34to‘g‘risida”gi qonun yangi tahrirda qabul qilinib, kartel kelishuvlar, narxlarni
sun’iy ko‘tarish, iste’molchining tanlov huquqini cheklovchi amaliyotlar
qat’iyan taqiqlanmoqda. Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasining vakolatlari
kengaytirilmoqda. Jumladan, ular soha bo‘yicha mustaqil monitoring olib
borish, noqonuniy kelishuvlarni fosh etish va sudga berish huquqiga ega.
Davlat siyosatining asosiy strategiyasi – raqobatbardosh iqtisodiyot orqali
barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish. Bu yo‘lda “O‘zbekiston – 2030”
strategiyasida raqobatni kuchaytirish, xususiy sektorni yetakchi kuchga
aylantirish, innovatsiyalarni keng joriy etish asosiy ustuvor yo‘nalishlardan biri
sifatida ko‘rsatilgan.2025-yil prognozlariga ko‘ra, raqobatbardosh korxonalar
soni 2021-yilga nisbatan 1,5 baravarga ortadi, eksport qilinadigan mahsulotlar
turlari 20% ga ko‘payadi, ishlab chiqarish mahsulotlarining o‘rtacha tannarxi
esa yana 5–7% ga kamayadi. Xorijiy investitsiyalar oqimi yiliga 10 milliard
dollardan oshishi kutilmoqda. Bularning barchasi raqobatbardoshlik
strategiyasining amaliy natijalaridir.

35 XULOSA
Men ushbu kurs ishi orqali raqobatning bozor iqtisodiyotidagi o‘rni, uning
asosiy shakllari va iqtisodiy rivojlanishdagi roli haqida chuqur tahlil olib
bordim. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, raqobat bozor mexanizmining ajralmas
elementi bo‘lib, u narxlarning erkin shakllanishini, mahsulot sifati va turlarining
takomillashuvini hamda innovatsion faoliyatni rag‘batlantiruvchi asosiy omil
hisoblanadi. Aynan raqobat tufayli ishlab chiqaruvchilar resurslardan samarali
foydalanishga, xarajatlarni kamaytirishga va bozorga moslashishga
intiladi.Kurs ishining nazariy qismida raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy
mohiyati, raqobatning asosiy shakllari (to‘liq raqobat, to‘liq bo‘lmagan raqobat,
monopolistik raqobat, oligopoliya va monopoliyalar) haqida batafsil fikr
yuritildi. Ularning har biri bozor iqtisodiyotiga o‘ziga xos tarzda ta’sir qilishi va
iste’molchi uchun qanday ijobiy va salbiy oqibatlar keltirishi tahlil
etildi. .Amaliy qismda esa O‘zbekistonda raqobat muhitining shakllanishi va
taraqqiy etish bosqichlari o‘rganildi. 2021–2025 yillar davomida olib borilgan
iqtisodiy islohotlar, monopoliyalashuvga qarshi choralar, erkin bozor
tamoyillarini mustahkamlash va tadbirkorlik subyektlari uchun teng sharoitlar
yaratishga qaratilgan siyosat ijobiy samara bermoqda. Davlatimiz rahbarining
“Raqobat bo‘lmasa – taraqqiyot bo‘lmaydi” degan so‘zlari bejiz emas.
Haqiqatan ham, raqobat iqtisodiyotning dinamikasi, tadbirkorlik tashabbuslarini
oshirish, iste’molchilar manfaati va milliy mahsulot raqobatbardoshligini
ta’minlashda muhim o‘rin egallaydi.Men bu kurs ishi orqali o‘zimda raqobat
nazariyasiga oid bilimlarni mustahkamlab, O‘zbekistonda uning amaliy
ifodalanishini o‘rganishga harakat qildim. Olingan natijalar shuni ko‘rsatadiki,
raqobat faqat iqtisodiy o‘sish uchun emas, balki iqtisodiy barqarorlik,
innovatsion taraqqiyot va ijtimoiy farovonlik uchun ham zaruriy shart
hisoblanadi. Kelgusida ham mamlakatimizda raqobat muhitini yanada
takomillashtirish, uni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan siyosiy, iqtisodiy va
institutsional islohotlar davom ettirilishi lozim.

36Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3711) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Raqobat bozor iqtisodiyotining harakatlantiruvchi kuchi sifatida

Sotib olish