Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	414.3KB
Покупки	14
Дата загрузки	24 Февраль 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Raqobat kurashining shakllari va usullari

37Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 2023
2. Farmonlar qarorlar
3. Iqtisodiy adabiyotlar
4. Xodiyev B.Y Qosimova M.S Samadov A.N Kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik TDIU 2019
5. Qosimov M.S Yusupov M.A Shodbekova D. Samadov A.N Kichik Boshqaruv
Biznesi O’zbekiston yozuvchilar uyushmasi 2019
6. Qoziyev D.G Chet el Innovatsiyalardan foydalanish Samaradorligi Toshkent
moliya 2019
7. Hamеdov I.A., Alimov A.M. O’zbеkiston Rеspublikasida tashqi iqtisodiy
faoliyat asoslari. T.: O’zbеkiston Yozuvchilar uyushmasi “adabiyot jamg’armasi”
nashr., 2018.- 328b.
8. Авдокушин Е.Ф. Международные экономические отношения. М., 2017г.
9. Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash -yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi.-Toshkent: O’zbekiston, 2017.
10. Mirziyoyev Sh. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz.- Toshkent: O’zbekiston, 2022. II. Me'yoriy-huquqiy manbalar
11. O’zbekston Respublikasining Konstitusiyasi. – Toshkent: O’zbekiston, 2023.
Foydalanilgan internet manbaalari
12. https://uzreport.news/politics/shavkat-mirziyoyev-mamlakatimizda-olib-
borilayotgan-jadal-va-keng-kolamli-islohotlar-yurti
13. https://uz.wikipedia.org/wiki/Milliy_iqtisodiyot;
14. www.wikipediya.uz – Хususiy tadbirkorlik tashkiloti;
15. http://www.daryo.uz- Iqtisodiy hamfikrlar;

7murakkab munosabatlarni ifodalaydi. Resurslarnn yetkazib beruvchilar o rtasidagiʻ
Raqobat. o zlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer, ishchi kuchi) yuqori
ʻ
nd/shshrda sotish uchun amalga oshiriladi. Ishlab chiqaruvchilar va resurelarni
yetkazib beruvchilar o rtasidagi Raqobat bozor munosabatlari rivojlangan,
ʻ
iqtisodiyot to liq erkinlashgan sharoitda yaqqol namoyon bo ladi.
ʻ ʻ
Raqobat iste molchilar o rtasida ham yuz berib, tovarlarni qulay va arzon
ʼ ʻ
baholarda sotib olishga qaratiladi, ya ni haridor har bir sarflangan pul birligi
ʼ
evaziga ko proq naflilikka ega bo lishga harakat qiladi, arzon va sifatli tovarni
ʻ ʻ
tezroq sotib olish uchun kurashadi. Raqobatda ishlab chiqaruvchilar o rtasida
ʻ
sarflangan harajatlarga ko proq foyda olish, shu foyda orqasidan quvish natijasida
ʻ
tovarlarni sotish doiralari, ya ni qulay bozorlar, arzon xom ashyo, energiya va
ʼ
arzon ishchi kuchi manbalari uchun kurash boradi. Raqobat asosida ishlab
chiqaruvchilarning mulk egasi sifatida alohidalashuvi va mustaqil bo lishi,
ʻ
manfaatlar to qnashuvi yotadi. Chunki har bir mulk egasining o z manfaati bo lib,
ʻ ʻ ʻ
ular shu manfaatga erishish uchun intiladi. Mulk egasining tovar ishlab chiqarish
va boshqa barcha sohalardagi faoliyati shu manfaatga bo ysundirilgan bo ladi.
ʻ ʻ
Raqobat mavjud bo lishining yana bir sharti — bu tovarpul munosabatlarining ,
ʻ
ma lum darajada rivojlangan bozor tizimining bo lishidir. Shu sababli Raqobatning
ʼ ʻ
asosiy sohasi bozor hisoblanadi.
Yangi texnologiya joriy qilish, talabga javoban tovar turlarini tez o zlashtirish,
ʻ
malakali ishchi kuchiga ega bo lish va zamonaviy marketing xizmatidan
ʻ
foydalanish kabilar Raqobat kurashidan g olib chiqish shartiga aylanadi.
ʻ
Monopoliya Raqobatga zid, chunki u tovar ishlab chiqaruvchiga tanho
hukmronlikni ta minlab, o zaro bellashuv uchun sharoit qoldirmaydi. Raqobat
ʼ ʻ
kurash yo lini tanlash jihatdan ham halol va g irrom Raqobatga bo linadi. Halol
ʻ ʻ ʻ
Raqobat bozordagi kurashda qabul qilingan, hammaga maqbul usullar bilan olib
boriladi, bozor qoidalariga asoslanadi. Firrom Raqobatda taqiqlangan va
qoralangan usullar, ya ni qalloblik, ko zbo yamachilik, so zida turmaslik, aldash,
ʼ ʻ ʻ ʻ
iqtisodiy josuslik, qo porovchilik va hatto jismoniy zo ravonlik kabi jinoyatkorona
ʻ ʻ

15 Mahsulot xususiyatlarini o zgartirish;ʻ
 Avvalgi ehtiyojlarni qondirish uchun differensiallashgan mahsulot ishlab
chiqarish;
 Servis darajalari va sodiqlik dasturlari yordamidagi raqobat;
 Reklama, aksiya va chegirmalar yordamidagi raqobat.
Monopolistik raqobatning boshqa raqobat turlaridan farqi
1.2.1 jadval 1
Monopolistik raqobatda firma muvozanati
Qisqa muddatli oraliqda firma muvozanati
Firma mahsuloti differensial bo lgani, tovar hajmi ma lum miqdorda
ʻ ʼ
umumiy bozor talabiga ta sirga ega ekanligi uchun uning talab chizig i
ʼ ʻ
AR(Average Revenue, o rtacha daromad) pastga yotiq yo nalgan. Bu yerda AR
ʻ ʻ
faqatgina yagona firma tovariga bo lgan talab, bozor talab chizig i bir firma narx
ʻ ʻ
siyosati tufayli bunday o zgarmaydi. Firma foydasini maksimallashtirish
ʻ
chekli(marjinal) xarajatlar chekli(marjinal) daromadlarga teng bo lganda amalga
ʻ
oshishi sababli (MC=MR), Qs hajmda mahsulot ishlab chiqarish foydani
maksimallashtiradi. Muvozanat narx Ps firmaning talab chizig i orqali aniqlanadi.
ʻ
Muvozanat narx o rtacha xarajatdan katta bo lgani uchun firma iqtisodiy foyda
ʻ ʻ
oladi va bu foyda rasmda shtrixlangan to rtburchak orqali tasvirlangan.
ʻ
1
https://uz.wikipedia.org/wiki/Raqobat

3 KIRISH
Raqobat –bu ikki kishi yoki guruhning doimiy raqobatbardosh
munosabatlardagi holati. Raqobat – bu raqobatlashayotgan ikki tomon o rtasidagiʻ
„bir-biriga qarshi“ munosabati. O zaro munosabatlarning o zini „raqobat“ deb ham
ʻ ʻ
atash mumkin, yoki har bir ishtirokchi bir-biri bilan raqib bo ladi. Kimningdir
ʻ
asosiy raqibini ashaddiy raqib deb atash mumkin. Raqobatni „aktyorlar qaysi
davlatlar raqobatchilarga yetarlicha tahdid solayotganini aniqlaydigan idrokiy
tasniflash jarayoni“ deb ta riflash mumkin. Raqobat bir tomonning doimiy
ʼ
hukmronligiga olib kelmasdan, davom etishi uchun „teng tomonlar o rtasidagi
ʻ
raqobat munosabatlari“ bo lishi kerak. Siyosatshunos Jon A. Vaskesning
ʻ
ta kidlashicha, kuchlar tengligi haqiqiy raqobat mavjud bo lishi uchun zaruriy
ʼ ʻ
komponent hisoblanadi, ammo boshqalar bu elementga etiroz bildiradi.
Raqobat jamiyatning turli sohalarini uchrab turadi va „inson
munosabatlarining barcha darajalarida ko p“. Ko pincha do stlar, firmalar,
ʻ ʻ ʻ sport
jamoalari , maktablar va universitetlar o rtasida mavjud. Bundan tashqari, „oilalilar,
ʻ
siyosatchilar, siyosiy partiyalar, etnik guruhlar, mamlakatlar va shtatlarning
mintaqaviy bo limlari har xil uzunlikdagi va intensivlikdagi doimiy raqobatda
ʻ
ishtirok etadilar“. Raqobat turli tomonlar o rtasidagi marosimlar mahsulidan
ʻ
rivojlanadi. Ba zi hollarda, raqobat „shunchalik kuchli bo ladiki, aktyorlar faqat
ʼ ʻ
o z harakatlari bilan raqiblariga zarar yetkazishi yoki foyda keltirishi haqida
ʻ
tashvishlanishadi“.
O‘zbekistonda qonun bilan raqobat sohasidagi davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlari belgilandi .
“Raqobat to‘g‘risida”gi qonun yangi tahrirda qabul qilindi. Qonun bilan
raqobat sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari belgilandi. Qonunga
ko‘ra, Raqobatni rivojlantirish va iste molchilar huquqlarini himoya qilish
ʼ
qo‘mitasi raqobat sohasidagi vakolatli davlat organi (monopoliyaga qarshi organ)
hisoblanadi.

“Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan kurs ishiga
ТОPSHIRIQ
1. Kurs ishi mavzusi_________________________________________________
2. Boshlang’ich ma’lumotlar___________________________________________
__________________________________________________________________
3. Qo’llanmalar: “Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan kurs ishiga uslubiy qo’llanma
4. Tushuntirish xatning tuzilishi: Reja. Kirish. Nazariy qism, Asosiy qism:
(Mavzuning xususiyatidan kelib chiqib rejalar tuziladi), Xulosa va takliflar,
Adabiyotlar ro’yxati, Mundarija.
5. Kurs ishini topshirish davri: Reja ________2023 y . Amalda ______2023y.
Bo‘limlar
Himoya
1 2 3 4
Bajaruvchi :_________________________
Rahbar :____________________________
Maslahatchi :________________________

32j) Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi, Axborot
texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi, Moliya vazirligi,
Davlat statistika qo‘mitasi, Davlat aktivlarini boshqarish agentligi, Kapital bozorini
rivojlantirish agentligi, Adliya vazirligi huzuridagi Davlat xizmatlari agentligi,
Davlat soliq qo‘mitasi hamda boshqa manfaatdor vazirlik va idoralar bilan
birgalikda 2021-yil 1-martga qadar amaldagi ma’lumotlar bazalari bilan
integratsiyalashgan holda foydalanish imkonini beruvchi, onlayn rejimda tovar va
moliya bozorlarida xususiy tadbirkorlik subyektlarining mavjudligini, shuningdek,
davlat xaridlarini amalga oshirishda ishtirok etayotgan affillangan shaxslarni
aniqlashga xizmat qiluvchi elektron tizimni joriy qilsin.
10. O‘zbekiston Milliy axborot agentligi va O‘zbekiston Milliy
teleradiokompaniyasiga ommaviy axborot vositalarida ushbu Farmonning maqsad
va vazifalarini keng yoritishga oid chiqishlar va tematik dasturlarni tashkil etish
tavsiya etilsin.
11. Qo‘mita manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda ikki oy
muddatda qonun hujjatlariga ushbu Farmondan kelib chiqadigan o‘zgartirish va
qo‘shimchalar to‘g‘risida Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritsin.
12. Mazkur Farmonning ijrosini nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti Administratsiyasi rahbari Z.Sh. Nizomiddinov zimmasiga yuklansin.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. MIRZIYOYEV

309. Qo‘mita:
a) bir oy muddatda raqobatni ta’minlash va iste’molchilarning huquqlarini
himoya qilish sohasidagi davlat siyosatini tubdan takomillashtirish bo‘yicha qaror
loyihasini Vazirlar Mahkamasiga kiritsin;
b) 2020-yil 1-oktabrga qadar O‘zbekiston Respublikasining “ Raqobat
to‘g‘risida ”gi va “ Davlat xaridlari to‘g‘risida ”gi qonunlariga davlat
buyurtmachilari, strategik ahamiyatga ega xo‘jalik jamiyatlari va korxonalar bilan
manfaatlar to‘qnashuviga ega bo‘lgan shaxslarga, shuningdek o‘zining yakuniy
manfaatdor shaxslari (benefitsiarlari) to‘g‘risidagi ma’lumotlarni oshkor qilmagan
yoki ular to‘g‘risida noto‘g‘ri ma’lumot taqdim etgan davlat xaridlari hamda
strategik ahamiyatga ega xo‘jalik jamiyatlari va korxonalar xaridlari ijrochilariga
tender va tanlov savdolarida, eng yaxshi takliflarni tanlab olish tartib-taomillarida
va to‘g‘ridan to‘g‘ri muzokaralarda ishtirokini taqiqlashni va bunday qonun
buzilishi holatlari uchun javobgarlikni belgilash to‘g‘risida taklif kiritsin;
v) Moliya vazirligi, Davlat aktivlarini boshqarish agentligi, Kapital bozorini
rivojlantirish agentligi, Adliya vazirligi huzuridagi Davlat xizmatlari agentligi,
tegishli vazirlik va idoralar bilan birgalikda:
2020-yil 1-oktabrga qadar davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi
subyektlarni, shuningdek ularning affillangan shaxslarini va xo‘jalik faoliyatini
amalga oshirish vakolatlari berilgan davlat muassasalarini tashkil etish (qayta
tashkil etish)da dastlabki rozilik olish tartibi to‘g‘risidagi nizomni;
2020-yil 15-oktabrga qadar xaridlar jarayonida davlat buyurtmachilari,
strategik ahamiyatga ega xo‘jalik jamiyatlari va korxonalar o‘zlarining affillangan
shaxslari haqidagi, shuningdek xarid qilish tartib-taomillari ishtirokchilari
tomonidan o‘zlarining yakuniy manfaatdor shaxslari (benefitsiarlari) haqidagi
ma’lumotlarni majburiy oshkor etish to‘g‘risidagi nizomni ishlab chiqsin;
g) Moliya vazirligi va Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish
vazirligi bilan birgalikda 2020-yil 1-noyabrga qadar taqdim etilgan imtiyoz

36o‘rnatishiga yo‘l qo‘ymaslikka yo‘naltiriladi. Raqobat kurashining mazmuni
to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish uchun uning asosiy shakllari va
belgilarini ko‘rib chiqish zarur. Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi
raqobatning to‘rtta shakli alohida ajratilib ko‘rsatiladi. Bular erkin raqobat,
monopolistik raqobat, monopoliya va oligopoliyadir. “O‘zbekengilsanoat” DAK
tizimidagi korxonalarni modernizatsiya qilish istiqbollari, faoliyatining asosiy
iqtisodiy ko‘rsatkichlari tahlil qilindi. Tadqiqot natijalaridan kelib chiqib,
O‘zbekiston yengil sanoati majmuida raqobatni rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlarni mustahkamlash bilan bog‘liq taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi

27Ruxsat etish xususiyatiga ega hujjatlarni yoki litsenziyalarni olish uchun
qo‘shimcha talablar va shartlarni joriy etishni;
Yuridik shaxslar ustav kapitalining eng kam miqdoriga nisbatan talablarni
oshirishni;
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning belgilangan huquqlarini qisqartirish
(kamaytirish) yoki ularga qo‘shimcha majburiyatlar yoxud qo‘shimcha xarajatlar
joriy qilishni;
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarga har qanday turdagi imtiyoz, kafolat,
preferensiyalarni belgilash, shuningdek yangi huquqlar, shu jumladan eksklyuziv
huquqlarni berishni.
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish
vazirligi Qo‘mita bilan birgalikda bir oy muddatda normativ-huquqiy hujjatlar
loyihalarining tartibga solish ta’sirini baholash to‘g‘risidagi nizomni ishlab chiqsin
va Vazirlar Mahkamasiga tasdiqlash uchun kiritsin.
4. Quyidagilar:
2020 — 2024-yillarda tovar va moliya bozorlarida raqobatni rivojlantirish
strategiyasi 1-ilovaga muvofiq;
2020 — 2024-yillarda tovar va moliya bozorlarida raqobatni rivojlantirish
strategiyasini amalga oshirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” 2-ilovaga muvofiq;
tadbirkorlik faoliyatiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadigan normativ-huquqiy
hujjatlarni va texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlarni yalpi
xatlovdan o‘tkazish bo‘yicha chora-tadbirlar rejasi 3-ilovaga muvofiq;
2024-yilgacha bo‘lgan davrda o‘zlariga tartibga solish bo‘yicha biriktirilgan
tarmoqlarda raqobatni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish uchun mas’ul
vazirlik va idoralar ro‘yxati 4-ilovaga muvofiq;

REJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I-BOB RAQOBAT TURLARI VA RAQOBAT HAQIDA
TUSHUNCHA……………………………………………………………...….…..6
1.1Raqobat haqida tushuncha……………………………….….………………..6
1.2 Monopolistik raqobat ………………………………………….…………….13
II-BOB RAQOBAT MUHITINI YANADA RIVOJLANTIRISH VA
IQTISODIYOTDAGI DAVLAT ISHTIROKINI QISQARTIRISH
YO'LLARI……………………………………………………………………….22
2.1 Raqobat muhitini yanada rivojlantirish…………….……………………...22
2.2 O‘zbekistonda Raqobat rivojlanishi………………………...…………….32
Xulasa………………………………………………………...…………………..35
Foydalnilgan Adabiyotlar………………………………...……………………..37

282021-yil 1-yanvardan boshlab tajriba (sinov) tariqasida monopoliyaga qarshi
komplaens tizimi joriy etiladigan davlat ishtirokidagi korxonalar ro‘yxati 5-
ilovaga muvofiq tasdiqlansin.
5. Shunday tartib o‘rnatilsinki, unga ko‘ra 2021-yil 1-yanvardan boshlab:
a) davlat xaridlari hamda strategik ahamiyatga ega xo‘jalik jamiyatlari va
korxonalarning xaridlari ijrochilari:
Tender va tanlov savdolari hamda eng yaxshi takliflarni tanlab olish
yakunlari bo‘yicha g‘olib deb rasman e’lon qilingan kundan yoki to‘g‘ridan to‘g‘ri
muzokaralar yakunlari bo‘yicha qaror qabul qilingan kundan e’tiboran ikki kun
mobaynida davlat xaridlari maxsus axborot portalida tegishli ma’lumotlarni
joylashtirish orqali bevosita yoki bilvosita 25 foiz yoki undan ko‘p aksiyalarga
(ulushga) haqiqatdan nazorat qilishga ega bo‘lgan o‘zining yakuniy manfaatdor
shaxslari (benefitsiarlari) to‘g‘risidagi axborotlarni oshkor qilishlari;
O‘zlarining veb-saytlarida va maxsus axborot portalida doimiy asosda tender
va tanlov savdolari hamda eng yaxshi takliflarni tanlab olish tartib-taomillari
hamda to‘g‘ridan to‘g‘ri muzokaralar yakunlari bo‘yicha imzolangan shartnoma
majburiyatlari bajarilishi haqidagi ma’lumotlarni joylashtirib borishga majbur;
b) davlat boshqaruvi organlari, mahalliy ijroiya hokimiyati organlari, tabiiy
monopoliya subyektlari, tovar yoki moliya bozorida ustun mavqega ega xo‘jalik
yurituvchi subyektlar, shuningdek oxirgi uch yilda tovar sotishdan olingan jami
tushumining o‘rtacha yillik miqdori 30 milliard so‘mdan oshadigan korporativ
buyurtmachilarda faoliyatning raqobat to‘g‘risidagi qonunchilik talablariga
muvofiqligini ta’minlash, ularning buzilishi xavflarini aniqlash va oldini olish
bo‘yicha ichki tashkiliy tartib-taomillar tizimi (monopoliyaga qarshi komplaens)
joriy etiladi, bunda ushbu tizim:
2021-yil 1-yanvardan boshlab tajriba (sinov) tariqasida davlat boshqaruvi
organlari, mahalliy ijroiya hokimiyati organlarida hamda 5-ilovaga muvofiq davlat
ishtirokidagi korxonalarda;

О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT TО‘QIMACHILIK VA YENGIL SANOAT INSTITUTI
“KORPORATIV BOSHQARUV” KAFEDRASI
«IQTISODIYOT NAZARIYASI»
FANIDAN
K U R S I SH I
Mavzu: RAQOBAT KURASHNING SHAKLLARI VA USULLARI

Bajardi: 14b-23 guruh talabasi
ABDUG'AFFOROVA FERUZA
Qabul qildi: _______________
Hay’at tarkibi: ________________
________________
________________
Toshkent-2023 yil

23II-BOB RAQOBAT MUHITINI YANADA RIVOJLANTIRISH VA
IQTISODIYOTDAGI DAVLAT ISHTIROKINI QISQARTIRISH
YO'LLARI.
2.1 Raqobat muhitini yanada rivojlantirish.
Tovar va moliya bozorlarida monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish
orqali samarali raqobat muhitini yaratish maqsadida mamlakatimizda
iqtisodiyotdagi davlat ishtirokini qisqartirish, narxni ortiqcha tartibga solishdan
voz kechish va davlatning iqtisodiyotga ta’sirini kamaytirishga qaratilgan chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga, oldimizda davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlar
monopoliyasining iqtisodiyot raqobatbardoshligiga salbiy ta’sirini yanada
kamaytirish, imtiyoz va preferensiyalar berish tizimi samaradorligini oshirish,
shuningdek tadbirkorlik subyektlariga nisbatan tartibga solish yukini pasaytirish
bo‘yicha kechiktirib bo‘lmaydigan vazifalar turibdi.
Tovar va moliya bozorlarida raqobatni rivojlantirish, tadbirkorlik subyektlari
faoliyati uchun teng sharoitlarni yaratish, oshkoralikni ta’minlash va davlat xaridi
tartib-taomillarini yanada takomillashtirish maqsadida, shuningdek 2017 — 2021-
yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni
rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturiga muvofiq:
1. Belgilansinki:
a) O‘zbekiston Respublikasi Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar
huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi (keyingi o‘rinlarda — Qo‘mita) o‘z faoliyatida
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senati va O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentiga hisobdordir; (1-bandning “a” kichik bandi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining 2023-yil 6-iyuldagi PF-108-sonli Farmoni tahririda — Qonunchilik
ma’lumotlari milliy bazasi, 07.07.2023-y., 06/23/108/0460-son)

332.2 O‘zbekistonda Raqobat rivojlanishi
Vazirlar Mahkamasining “Raqobat muhitini baholashning samarali tizimini
joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi .
2023-yil 1-yanvarda Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi tomonidan
har yili Oliy Majlis Senatiga axborot beriladigan Raqobat rivojlanishi indeksi joriy
qilingan. Hujjatga muvofiq, quyidagi vazirlik va idoralar har yili 1-aprelga qadar
Raqobat qo‘mitasiga indeksni shakllantirish uchun kerak bo‘lgan ma lumotlarni ʼ
taqdim etadi:
 Davlat aktivlarini boshqarish agentligi;
 Statistika agentligi;
 Iqtisodiyot va moliya vazirligi;
 Adliya vazirligi;
 Energetika vazirligi;
 Transport vazirligi.
Taqdim etiladigan ma lumotlar:
ʼ
 tegishli bozorlarda davlat ulushlarini qisman yoki to‘liq sotish uchun davlat
tomonidan huquqiy hujjat qabul qilinishi kerak yoki kerak emasligi
to‘g‘risida ma lumot;
ʼ
 davlat korxonalarini boshqarish mexanizmlari to‘g‘risida ma lumot;
ʼ
 davlat xaridlari va ommaviy tenderlarda ishtirok etish talablari;
 davlat xaridlarida berilgan imtiyozlar (agar mavjud bo‘lsa);
 qonunchilik hujjatlarini ishlab chiqishda manfaatdor shaxslarning ishtiroki
to‘g‘risida umumiy ma lumotlar va asoslovchi hujjatlar va boshqalar.
ʼ
Taqdim etilgan ma lumot asosida indeks shakllantiriladi va OAVda e lon
ʼ ʼ
qilinadi. Raqobat qo‘mitasi har yili 1-iyunga qadar Oliy Majlis Senatiga o‘tgan
yildagi davrdagi indeksning holati bo‘yicha hisobot beradi.

34Hujjat qonun hujjatlari ma lumotlari milliy bazasida e lon qilingan va 2023-yil ʼ ʼ
30-oktyabrdan kuchga kirdi.
Avvalroq O‘zbekistonda raqobat sohasidagi davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlari belgilangani , raqobatga oid qonunchilik hujjatlarini buzganlik uchun
ma muriy javobgarlik
ʼ kuchaytirilishi to‘g‘risida xabar berilgandi.

9Raqobat bo yicha davlat siyosati amalga oshiriladi. Shu maqsadda 1996 yil 15ʻ
martda Moliya vazirligi huzurida Monopoliyadan chiqarish va raqobatni
rivojlantirish qo mitasi tashkil etildi. Keyinchalik, u mustaqil davlat qo mitasiga
ʻ ʻ
aylantirildi. O zbekistonda Raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda narx bilan
ʻ
raqobatlashuv usuli tanlandi va narxlar erkin qo yib yuborildi.
ʻ
"Monopolistik faoliyatni cheklash to g risida"gi (1992 yil 3 avg .) konunga
ʻ ʻ
ko ra, narxlarni monopollashtirish, bozorda ataylab taqchillik yaratish, R.ning
ʻ
g irrom usullarini qo llash man etiladi. "Iste molchilarning huquqdarini himoya
ʻ ʻ ʼ
qilish to g risida"gi (1996 yil 26 apr.) qonuniga asosan, g irrom R.ga yo l
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo ymaydigan mexanizmni yaratishga ham alohida e tibor berilgan. "Tovar
ʻ ʼ
bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to g risida" (1996 yil 27
ʻ ʻ
dek.) qonunida ham sog lom R. muhitining huquqiy shartsharoitlari ta minlab
ʻ ʼ
berilgan.
Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib
ko rsatish mumkin:
ʻ
tartibga solish vazifasi;
resurslarni joylashtirish vazifasi;
innovatsion vazifa;
moslashtirish vazifasi;
taqsimlash vazifasi;
nazorat qilish vazifasi.
Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste mol)ga
ʼ
muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta sir o tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa
ʼ ʻ
yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va
hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi,
ya ni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida tartibga solinadi.
ʼ

292022-yil 1-yanvardan boshlab ushbu kichik bandda belgilangan mezonlarga
javob beradigan barcha subyektlarda joriy etiladi.
6. Qo‘mita Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi,
manfaatdor vazirlik va idoralar bilan birgalikda 2020-yil 1-noyabrga qadar:
Xalqaro tajribani o‘rganish asosida va raqobat muhitini shakllantirish
mexanizmini tubdan takomillashtirishni nazarda tutuvchi O‘zbekiston
Respublikasining “ Raqobat to‘g‘risida ”gi va “ Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida ”gi
qonunlarini birlashtirgan holda yagona qonun loyihasini ishlab chiqsin;
Erkin raqobat muhitini olib kirish mumkin bo‘lgan monopoliya sohalariga
xususiy sektor uchun yo‘l ochish va uni rivojlantirishni nazarda tutgan holda
amaldagi qonun hujjatlariga o‘rnatilgan tartibda o‘zgartirish va qo‘shimchalarni
kiritsin.
7. Davlat soliq xizmati organlarining 28 ta shtat birliklarini qisqartirish
hisobiga:
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish
vazirligi markaziy apparati tuzilmasidagi Biznes muhitini yaxshilash va zamonaviy
iqtisodiyotni shakllantirish departamentining shtatlar soni 8 ta shtat birligiga
oshirilsin va unga qonun hujjatlari loyihalarini tartibga solish ta’sirini baholash
vazifasi yuklatilsin;
Qo‘mita tuzilmasida Davlat ko‘magini berishni nazorat qilish va uning
samaradorligini baholash boshqarmasi tashkil qilinsin, unga va Savdolarni nazorat
qilish boshqarmasiga qo‘shimcha 20 ta shtat birligi kiritilsin.
8. Ushbu Farmonning 4-ilovasida keltirilgan vazirlik va idoralar Qo‘mita
hamda Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi bilan birgalikda
2021-yil 1-fevralga qadar o‘zlariga tartibga solish bo‘yicha biriktirilgan
tarmoqlarda raqobatni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqsin va ularni tasdiqlash
uchun belgilangan tartibda Vazirlar Mahkamasiga kiritsin.

31miqdorlarini kutilayotgan natijalar va olingan majburiyatlarga, O‘zbekiston
Respublikasini ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va raqobat muhitiga ta’siri
darajasini tizimli ravishda monitoringini yuritish va samaradorligini baholash
tartibini tasdiqlash uchun Vazirlar Mahkamasiga kiritsin;
d) Moliya vazirligi bilan birgalikda 2021-yil 1-yanvarga qadar strategik
ahamiyatga ega bo‘lgan xo‘jalik jamiyatlari va korxonalarning eng yaxshi
takliflarni tanlab olish yo‘li orqali xaridlarni amalga oshirishni to‘liq elektron
shaklda, Internet tarmog‘i orqali onlayn tarzda amalga oshirishga o‘tkazishni
ta’minlasin;
e) Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi va Iqtisodiy taraqqiyot va
kambag‘allikni qisqartirish vazirligi bilan birgalikda xalqaro moliyaviy
tashkilotlarning, shu jumladan Jahon banki hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot
bankining texnik ko‘magini jalb qilish orqali:
Iqtisodiy hamkorlik va rivojlantirish tashkilotining (OESR) Tovar
bozorlarini tartibga solish Indeksi (Product Market Regulation-PMR) asosida
respublikada iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida raqobat muhiti diagnostikasini
amalga oshirish metodologiyasini ishlab chiqsin hamda xorijiy amaliyot asosida
monopoliyaga qarshi kurashishning yangi samarali instrumentlarini joriy qilsin;
yangi tahrirdagi “Raqobat to‘g‘risidagi” qonuni loyihasini va boshqa normativ-
huquqiy hujjatlarni va uslubiy qo‘llanmalarni ishlab chiqishda yetakchi xalqaro
ekspertlarni jalb qilsin;
Rivojlangan davlatlarning monopoliyaga qarshi kurashish organlari, shu
jumladan Xalqaro raqobat tarmog‘i (International Competition Network) bilan
raqobatni himoya qilishdagi dolzarb masalalarning muhokamasini amalga oshirish
uchun tizimli muloqotni o‘rnatsin;
monopollashgan sohalarni tahlil qilish va ularda raqobatni rivojlantirish bo‘yicha
takliflarni ishlab chiqish, shuningdek Qo‘mitaning institutsional salohiyatini
oshirishga ko‘maklashish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirsin;

22Sog'lom raqobatning va taraqqiyotning kushandasi, bu — monopoliya.
“Monopoliya” yunoncha so'z bo'lib, mono — tanho, poleo — sotaman degan
ma'noni bildiradi. Bu iqtisodiyotning bir sohasida tanho hukmronlik qilish
deganidir. Bunday bozorlarda yagona sotuvchi o'z tovari bilan faoliyat ko'rsatadi,
boshqa tarmoqlarda bunday tovarning o'rinbosari bo'lmaydi. Monopoliya o'z
tabiatiga ko'ra ishlab chiqarishda turg'unlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega
tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda ko'rishi, raqobatning yo'qligi yoki zaifligidan
foydalanib bozorga o'z izmini o'tkazishi mumkin. Ma'lumki, motor ixtiro
qilinishidan oldin kemalar yelkanlariga urilgan shamol vositasida harakatlangan.
Muqoyasa qilsak, sog'lom raqobat xuddi o'sha shamol kabiki, uning ta'sirida
ko'zlangan manzilga tezroq yetib boriladi. Shuning uchun ham davlat sog'lom
raqobatni rivojlantirish va monopoliyani bartaraf etish ustida izlanishi kerak.
Mamlakatimizda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning “O'zbekiston
Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo'mitasi faoliyatini tashkil etish
to'g'risida”gi qaroriga muvofiq, bugungi kunda mazkur qo'mita faoliyat olib
bormoqda.
Monopoliyaga qarshi kurashish, sog'lom raqobat va ishbilarmonlar oldidagi sun'iy
to'siqlarni bartaraf etishning foydalaridan biri shuki, tadbirkorlarning o'z
tovarlarini, ya'ni milliy mahsulotlarimizni chetga eksport qilish imkoniyati oshadi.
Jahon bozorlarida “Made in China”, “Made in India”, “Made in Russia” degan
yozuvlar qatorida “O'zbekistonda ishlab chiqarilgan” jumlasini ham ko'p-ko'p
uchratib tursak, o'ylaymanki, o'zgacha quvonch his etamiz. Eksport esa davlat
iqtisodiyotiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.

17Jadvaldan ko ʻ rish mumkinki , ishlab chiqarish endi boshlanganida ishlab
chiqarish resurslari kamligi va doimiy xarajatlarning kattaligi sababli firma zarar
ko ʻ radi . Keyin esa ishlab chiqarishning o ʻ suvchi ishlab chiqarish qonuniga asosan ,
chekli xarajatlar kamayib boradi . Ishlab chiqarish 6 ga yetganidan so ʻ ng chekli
naflilikning kamayish qonuni amal qilib , chekli xarajatlar chekli daromaddan
oshadi va umumiy foyda kamayadi . Bozor iqtisodiyoti sharoitida istalgan ratsional
firma ishlab chiqarishni aynan foyda maksimal bo lganida to xtatadi. Iqtisodchilarʻ ʻ
fikriga ko ra,
ʻ Sovet sotsialistik respublikalari ittifoqida aynan samarasiz ishlab
chiqarish modeli, foyda emas, balki ishlab chiqarilgan mahsulot, band bo lgan
ʻ
ishchilar soni muhim bo lganligi uchun qisqa muddatli oraliqda bunday firmalar
ʻ
har tomonlama samarasiz hisoblanga .
Jadvaldan ko rish mumkinki, ishlab chiqarish endi boshlanganida ishlab
ʻ
chiqarish resurslari kamligi va doimiy xarajatlarning kattaligi sababli firma zarar
ko radi. Keyin esa ishlab chiqarishning o suvchi ishlab chiqarish qonuniga asosan,
ʻ ʻ
chekli xarajatlar kamayib boradi . Ishlab chiqarish 6 ga yetganidan so ng
ʻ chekli
naflilikning kamayish qonuni amal qilib, chekli xarajatlar chekli daromaddan
oshadi va umumiy foyda kamayadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida istalgan ratsional
firma ishlab chiqarishni aynan foyda maksimal bo lganida to xtatadi. Iqtisodchilar
ʻ ʻ
fikriga ko ra,
ʻ Sovet sotsialistik respublikalari ittifoqida aynan samarasiz ishlab
chiqarish modeli, foyda emas, balki ishlab chiqarilgan mahsulot, band bo lgan
ʻ
ishchilar soni muhim bo lganligi uchun qisqa muddatli oraliqda bunday firmalar
ʻ
har tomonlama samarasiz hisoblangan .
Ma lumki vaqt o tgani sari foyda keltiruvchi bo lgan tarmoqqa intiluvchi
ʼ ʻ ʻ
firmalar ko payadi. Aynan shu sababli qishloq xo jaligida faoliyat yurituvchi
ʻ ʻ
fermer xo jaligi birinchi yil shartli 600 mln. so m foyda olgan bo lsa, bundan xabar
ʻ ʻ ʻ
topgan tarmoqdan tashqaridagi firmalarning(ular odatda barcha kerakli ishlab
chiqarish resurslariga ega bo lishadi) haddan ziyod taklif etilgan tovarlari oqibatida
ʻ
tarmoqdagi firmalar endi kamroq foyda ko rishadi yoki foyda ko rishmaydi yoki
ʻ ʻ
zarar ko rishadi. Shu sababli bozorga kirgan qo shimcha o rinbosar tovarga ega
ʻ ʻ ʻ

14 Bozorga yangi firmalarni kirishi va faoliyat ko rsatishi, bozordan chiqishiʻ
deyarli cheklanmagan
;
 Bozorda ko pgina firmalar faoliyat ko rsatadi va ularning har biri
ʻ ʻ
tovarga ishlab chiqarish xarajatlari , mahsulotining xususiyatlariga ko ra tovarga
ʻ
bo lgan bozor talabining bir qismiga ega bo lishadi;
ʻ ʻ
 Ishlab chiqaruvchi va iste molchilarning bozordagi holatdan xabardor emasligi
ʼ
yoki axborotning yetarli emasligi(axborotning asimmetrik taqsimlanishi);
 Firmalar o z mahsulotlariga narx belgilashda va sotish hajmini aniqlashda erkin
ʻ
qaror qabul qila olishadi. Masalan, istalgan firma tovarining elastiklik
darajasiga ko ra o z mahsuloti narxini yoki oshirib yoki kamaytirib qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
foyda olishi mumkin. Aytaylik, elastiklik 5 ga teng bo lgan sharoitda agar firma
ʻ
o z mahsuloti narxini 10
ʻ foizga tushirsa uning mahsulot sotish hajmi 1,5
barobarga oshadi va oshish alohida bir firma hisobidan emas, balki ko p firma
ʻ
hisobidan sotiladi, shu sababli bu narx siyosati ko plab firmalarga sezilarli
ʻ
bo lmagan tarzda zarar yetkazishi mumkin. Agar sof raqobatlashgan bozorda
ʻ
firma narxni o zgartira olmasa, monopolistik raqobat sharoitida firmaning narx
ʻ
siyosati kichik chegaralar ostida kechadi: agar firma narxni keragidan ortiq
oshirsa, ashaddiy mijozlar ham raqobatchilarga ketishi, haddan ziyod
tushirsa(ya ni juda ko p ishlab chiqarsa) o suvchi xarajatlar funksiyasi zarar
ʼ ʻ ʻ
keltirishi, zarar keltirmagan taqdirda bir birllik mahsulot narxi uning tannarxi
(ATC) dan ham pasayib ketishi mumkin.(Shuni yodda tutish kerakki, bunday
holatda firmalar kelishib ish ko rmasligi kerak)
ʻ
Firmalarning o zaro raqobatlashish xususiyatlari
ʻ
Monopolistik raqobatda bozordagi firmalar juda ko pligi sababli
ʻ narxlar
jangi o tkazish holatlari deyarli kuzatilmaydi. Firmalar bu yerda ma lum miqdorda
ʻ ʼ
narxga ta sir o tkaza olishsa-da (price-taker firmalar), bu ta sir kuchsiz
ʼ ʻ ʼ
hisoblanadi. Shu sababli, firmalar narxga bog liq bo lmagan quyidagi omillar
ʻ ʻ
yordamida raqobat qilishadi:

12o g irlash va tarqatish) qilganliklarini tan olishlari kiradi. Bosh direktori ʻ ʻ Richard
Brenson haqidagi mish-mishlar va Boston Scientific kompaniyasining Guidant
kompaniyasini sotib olishda („eng yomoni ikkinchi“ deb ataladi) ortiqcha
to langani, chunki ular o zlarining raqibi
ʻ ʻ Johnson & Johnson kompaniyasiga qarshi
taklif qilganlar. Haddan tashqari holatda, raqiblar o rtasidagi raqobat „jismoniy
ʻ
zararga qadar kuchayishi ehtimoli bor“

20farovonligi bu holatda kamayadi. Bundan tashqari differensial tovarlar iste molchiʼ
ehtiyojini yaxshiroq qondirgani uchun jamiyat uchun manfaatli mukammal
raqobatdan ko ra monopolistik raqobat afzal ko riladi.
ʻ ʻ
Boshqa muammo esa monopolistik raqobat reklamani rivojlantirishidadir.
Albatta, makroiqtisodiy darajada bu muammo sifatida ko rilmas, ammo
ʻ
mikroiqtisodiyotda , xususan iste'molchi tanlovi nazariyasi , iqtisodiy foyda va
alternativ xarajatlar bog liq muammolarda bu hal qilinishi kerak bo lgan muammo
ʻ ʻ
hisoblanadi. Reklamaning monopolistik raqobat sharoitida ishlashining ikkita yo li
ʻ
mavjud. Ya ni, reklama firmaning qabul qiluvchi talab chizig ini noelastikroq
ʼ ʻ
qilishi mumkin yoki reklama orqali firma tovarlariga talab ortadi. Ikki holatda ham
firma yoki ko proq tovar sotadi, yoki narxni o zi uchun foydali darajagacha
ʻ ʻ
oshiradi, yoki ikkala holat ham amalga oshib baribir firma foydasi oshadi. Bu
firmaga o z savdo belgisini yaratishga imkoniyat beradi. Reklama iste molchilarga
ʻ ʼ
ratsional omillarga tayanib emas, balki faqatgina uni nomi sababli ko proq xarajat
ʻ
qilishga undaydi. Reklama himoyachilari esa savdo belgisi iste molchilarga
ʼ
ishonchlilik belgisi hisoblanishi va kerakli tovarni topishga bo lgan axborot
ʻ
xarajatlarini kamaytirishini aytishadi. Lekin, bu holat murakkabroq. Monopolistik
raqobatga ega bozorda aniq axborotga ega bo lish va uni qayta ishlashning o z
ʻ ʻ
xarajatlari mavjuddir. Monopol bozorda faqatgina 1 firma mavjudligi sababli
axborot xarajatlari past. Mukammal raqobatda juda ko p firmalar bo lsa-da,
ʻ ʻ
tovarlar bir xilligi sababli bu holatda ham axborot xarajatlari nisbatan past. Ammo
monopolistik bozorda firmalar ko pligi va tovarlar bir-biridan farq qilishi sababli
ʻ
ratsional iste molchi juda ko p sonli brendlarni o rganishi kerak. Ko pgina hollarda
ʼ ʻ ʻ ʻ
eng yaxshi brendni topishga ketgan xarajatlar ana shu eng yaxshi brenddan olingan
foydaga qaraganda ko proq bo ladi. Oqibatda iste molchi zarar ko radi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Iste molchilar reklama orqali nafaqat reklama qilinayotgan brendni baholash
ʼ
uchun, balki boshqa iste molchilar e tibor bermagan boshqa shunday brendlar
ʼ ʼ
borligini aniqlashga urinishadi. Iqtisodiyotda qo'llaniladigan raqobat tushunchasi
kapitalistik jamiyatda kapitalistlarning ko'proq foyda olish, bozorlarni, xomashyo

8usullar qo llaniladi. Bozor iqtisodiyoti aslida faqat halol Raqobatni tan oladi.ʻ
Raqobat iqtisodiyotni sog lomlashtirib turadi. Raqobatdan jamiyat manfaatlari
ʻ
yo lida foydalanish va uni nazorat qilishda davlat tomonidan qabul qilinadigan
ʻ
monopoliyaga qarshi qonunlar muhim ahamiyatga ega.
Raqobat olib borish usuliga ko ra, narx bilan Raqobat va narxsiz Raqobatga
ʻ
bo linadi. Narx bilan raqobatlashuv tovarlar yoki xizmatlarni raqiblarga Karaganda
ʻ
foydani vaqtinchalik kamaytirish hisobiga arzon narxda sotishni bildiradi (narxdan
tashlamalar, ulgurji haridorlarga imtiyozlar va boshqalar), Narxsiz Raqobatga
haridorlarni egallash va saqlab turishning narxlarni arzonlashtirish bilan bog liq
ʻ
bo lmagan har qanday qonuniy usullari kiradi (sifatini oshirish, xizmat muddatini
ʻ
uzaytirish, ekologik tozalik, xavfsizlik va boshqalar) O z miqyosiga ko ra, Raqobat
ʻ ʻ
eng avvalo 2 turga — tarmoq ichidagi va tarmoqlararo Raqobatga bo linadi.
ʻ
Iqgisodiy adabiyotlarda tarmoq ichidagi Raqobatning 4 ta shakli alohida ajralib
ko rsatiladi. Bular erkin Raqobat, monopolistax Raqobat, monopoliya va
ʻ
oligopoliya Raqobatning amal qilishi uchun muayyan shartsharoitlar mavjud
bo lishi shart. Bu shartsharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda
ʻ
bo lishi mumkin. Iqtisodiyotda monopollashuv tamoyillarining kuchayib borishi
ʻ
bilan Raqobat cheklanadi. Raqobatchilik muhitini vujudga keltirish uchun davlat
monopoliyalarga qarshi siyosat olib boradi, iqtisodiyotni monopoliyadan chiqarish
bo yicha chora-tadbirlar ko radi, monopoliyaga qarshi qonunchiliknn amalga
ʻ ʻ
oshiradi.
Davlatning Raqobatga nisbatan siyosati uning ma rifatli, madaniy ko rinishlari
ʼ ʻ
va qoidalarini ta minlashga yo naltiriladi. Bunday siyosat ishlab chiqarishni
ʼ ʻ
takomillashtirish, mahsulotlarni samarali taqsimlashga, texnika va iktisodiy
taraqqiyotga yordam beradi, iste molchilarning manfaatlarini ximoya qilishga
ʼ
xizmat qiladi.
O zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o tish davrida xukumat tomonidan
ʻ ʻ
iktisodiyotda Raqobat muhitini yaratish masalasiga alohida e tibor berildi.
ʼ
Jahondagi barcha rivojlangan davlatlarda bo lgani kabi O zbekistonda ham
ʻ ʻ

10Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular
eng ko p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirishʻ
imkonini beradi. Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika taraqqiyoti
yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub ektlarining rivojlanishini
ʼ
taqozo etuvchi turli ko rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi.
ʻ
Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi muhit
sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo naltirilgan bo lib, ularning
ʻ ʻ
shunchaki o zini-o zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo jalik faoliyati
ʻ ʻ ʻ
sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga o tishini bildiradi. Raqobatning
ʻ
taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne matlar yalpi hajmi (yalpi ichki
ʼ
mahsulot)ning iste molchilar o rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta sir
ʼ ʻ ʼ
o tkazadi. Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi
ʻ bozordagi ba zi ʼ
ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik
o rnatishiga yo l qo ymaslikka yo naltiriladi. Raqobat kurashining mazmuni
ʻ ʻ ʻ ʻ
to g risida to laroq tushunchaga ega bo lish uchun uning asosiy shakllari va
ʻ ʻ ʻ ʻ
belgilarini ko rib chiqish zarur. Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi
ʻ
raqobatning to rtta shakli alohida ajratilib ko rsatiladi. Bular
ʻ ʻ erkin
raqobat , monopolistik raqobat , monopoliya va oligopoliyadir .
Raqobat odatda odamlar yoki guruhlar o rtasidagi raqobatni anglatadi, bu
ʻ
yerda har biri boshqasidan ko ra ko proq muvaffaqiyat qozonishga intiladi. Shu
ʻ ʻ
bilan bir qatorda fe l (so z turkumi) shaklida qo llanilganda (
ʼ ʻ ʻ Amerika ingliz tilida
raqobatlashuvchi va raqobatlashuvchi, Britaniya ingliz tilida raqobatlashuvchi va
raqobatlashuvchi) tenglik munosabatini ko rsatishi mumkin . Raqib so zini kelib
ʻ ʻ
chiqishi o'rta fransuz va lotincha rivalis, fransuzcha rivus so zlaridan kelib chiqqan
ʻ
bo lib, boshqasi bilan bir xil ariq va daryodan suv ichadigan yoki undan
ʻ
foydalanadigan odamni anglatadi.. Bu so z ingliz tiliga taxminan 1577-yilda kirib
ʻ
kelgan va Uilyam Shekspirning 1623-yilda yozilganh Veronadagi ikki
janob kitobida aytib o tilgan
ʻ

16Monopolistik raqobatga ega bozorda firma foyda ko rgan taqdirda o z ishlabʻ ʻ
chiqarish hajmini MC=MR gacha yetkazishni istaydi, shu sababli ishlab
chiqariluvchi tovar hajmini oshiradi
1.2.1 rasm 2
Qisqa muddatli oraliqda firma foydasining o zgarishi
ʻ
1.2.2 jadval 3
2
https://www.economy.com/ex.php
3
https://www.economy.com/?ex.php

3816. https://azkurs.org/milliy-iqtisodiyot-va-uning-makroiqtisodiy-olchamlari.html
17. http://www.qalampir.uz- Iqtisodiy tashkilotlar;
18. https://library.samdu.uz/files/
0965b06b4c4ef79561f97b127eeb318f_MAKROIQTISODIYOT
19. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda etamiz. – Toshkent O’zbekiston

21manbalarini egallash va shu kabilar uchun o'zaro kurashishini bildiradi. Raqobat
ham sog'lom, ham nosog'lom ko'rinishda bo'lishi mumkin. Shu o'rinda biz sog'lom
raqobat xususida fikr yuritamiz.
Ma'lumki, davlatning asosiy boyligi, bu — fuqarolar. Mamlakatning dunyo
hamjamiyatidagi o'rni xalqning hayot darajasiga bog'liq. Farovonlikni ta'minlashda
esa tadbirkorlik, tijorat, ishlab chiqarishning alohida o'rni bor. Ularning har
jihatdan rivojlanishida esa sog'lom raqobat katta rol o'ynaydi. Deylik, ishlab
chiqarishning biror turida kimdir o'z mahsulotini tayyorlab bozorga olib chiqdi va
unga talab yuqoriladi. Demakki, taklifda ham o'zgarish bo'ladi. Shu paytda bu
turdagi tovarlarni boshqa birov ham bozorga olib chiqsa, birinchisi sifat va narxga
kattaroq e'tibor qaratishga tushadi. Natijada iste'molchining tanlash imkoniyati
ko'payadi. Bu esa, o'z navbatida, to'kin-sochinlikka, farovonlikka yo'l ochadi.
Odamlarning hayot darajasi davlatning dunyodagi pog'onasini belgilaydi.
Mablag' kelish sabab va vositasi — ish, faoliyat, harakat... Mamlakatda bo'sh ish
o'rinlarining kamligi ishsizlarning ko'payishiga olib keladi. Bu esa iqtisodiyotga
zarar. Davlat aytilayotgan masalada oqibatga emas, sababga e'tibor berishi kerak.
Buning uchun tadbirkorning oldidagi sun'iy to'siqlarni bartaraf etmoq lozim. Nega
aynan tadbirkorni aytyapmiz?! Chunki ular nomi bilan tadbirkor, ya'ni tadbirli
kishilar. Ular ma'lum maqsadlarni ko'zlab zararga kirmaslikka harakat qilishadi va
o'z sohasida ko'pgina texnologiyalar, qurilmalar — yangiliklar ishlab chiqishadi.
Natijada taraqqiyot yuz beradi. Ular qo'l ostidagilarni rozi qilmasa, ko'zlangan
maqsadga erishib bo'lmasligini bilishadi. Shunday ekan, rivojlanish uchun sanab
o'tilgan sohlarga e'tibor berish zarur.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Raqobatbardosh mahsulotlar
ishlab chiqarishni yanada kengaytirish chora-tadbirlari to'g'risida”gi qaroriga ko'ra,
2024 yil 1 yanvarga qadar import bojxona boji “nol” stavkada qo'llaniladigan
ayrim turdagi xomashyo va yarim tayyor mahsulotlar tasdiqlangan. Bu kabi
huquqiy hujjatlar ancha yengilliklarga sabab bo'lsa ajabmas.

25Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi bilan birgalikda
mamlakat iqtisodiyotida va hududlarda raqobat muhitini yaxshilash, raqobat
sohasidagi strategik ustuvor yo‘nalishlar va vazifalarni belgilashda, shu jumladan
institutsional islohotlarni amalga oshirishda o‘zaro muvofiqlashtirilgan
harakatlarni amalga oshiradi.
2. Shunday tartib o‘rnatilsinki, unga muvofiq 2020-yil 1-oktabrdan boshlab:
a) tarmoq va sohalarda vakolatli etib belgilangan davlat boshqaruvi
organlarining asosiy vazifalaridan biri raqobat muhitini yaxshilash va uni
rivojlantirish hisoblanadi hamda mazkur vazifalarni amalga oshirish rahbar va
uning birinchi o‘rinbosari zimmalariga yuklatiladi;
b) davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning, shuningdek
ularning affillangan shaxslarining va xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish
vakolatlari berilgan davlat muassasalarining (mudofaa qobiliyati va milliy
xavfsizlik maqsadlarida bundan mustasno) ta’sis etilishiga (tashkil etishga
tashabbus ko‘rsatishga) quyidagi holatlarda yo‘l qo‘yilmaydi:
Bitta tovar bozorida beshta va undan ortiq xususiy tadbirkorlik subyektlari
faoliyat yuritib kelayotgan sohalarda;
Davlat organlari tomonidan o‘zlariga litsenziyalash, ro‘yxatga olish,
akkreditatsiyadan o‘tkazish va ruxsat berish vakolati berilgan sohalarda;
v) yagona yetkazib beruvchi bo‘lgan yoki bunday huquq berilgan yoxud
ustun (monopol) mavqega ega davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi
subyektlariga faoliyati muassisining tovarlari (resurslari) yoki tarmoq
infratuzilmasidan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan hamda xususiy tadbirkorlik
subyektlari bilan raqobatlashadigan faoliyat bilan shug‘ullanadigan o‘zlarining
affillangan shaxslarini tashkil etish taqiqlanadi, ushbu affillangan shaxslar
raqobatchilari bilan teng shartlar asosida faoliyat yuritish sharoiti ta’minlangan
holda bo‘lib yuborish natijasida tashkil etish bundan mustasno;

35 XULASA
Xulosa qilib aytganda, Raqobatning iqtisodiy mazmunini tushunib olish unga
turli tomondan yondoshishini talab qiladi. Mustaqil tovar ishlab chiqaruvchilar
(korxonalar) o‘rtasidagi raqobat tovarlarni qulay sharoitda ishlab chiqarish va
yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish, umuman iqtisodiyotda o‘z mavqeini
mustahkamlash uchun kurashdan iborat. Bunda ular kerakli ishlab chiqarish
vositalari, xom ashyo va materiallar sotib olish, ishchi kuchini yollash uchun ham
kurashadi. Ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat pirovardida iste’molchilarni
o‘ziga jalb etish uchun kurashni ham anglatadiResurslarni yetkazib beruvchilar
o‘zlarining iqtisodiy resurslarini (kapital, yer-suv, ishchi kuchi) yuqori narxlarda
sotish uchun raqobatlashadilar. Ishlab chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib
beruvchilar o‘rtasidagi raqobat bozor munosabatlari rivojlangan, iqtisodiyot to‘liq
erkinlashgan sharoitda yorqin namoyon bo‘ladi. Raqobatning tartibga solish
vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga muvofiqlashtirish maqsadida taklifga
ta’sir o‘tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa yordamida iqtisodiyotda taklifning
talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining yakka tartibdagi va ijtimoiy
ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya’ni iqtisodiyot bozor qonunlari asosida
tartibga solinadi. Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish
omillarini ular eng ko‘p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona
joylashtirish imkonini beradi. Raqobatning innovatsion vazifasi fan-texnika
taraqqiyoti yutuqlariga asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining
rivojlanishini taqozo etuvchi 39 turli ko‘rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini
anglatadi. Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va
tashqi muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‘naltirilgan bo‘lib,
ularning shunchaki o‘zini-o‘zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo‘jalik
faoliyati sohalarining ekspansiyasi (kengayishi)ga o‘tishini bildiradi. Raqobatning
taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi (yalpi ichki
mahsulot)ning iste’molchilar o‘rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta’sir
o‘tkazadi. Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba’zi
ishtirokchilarning boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik

5Qonunga ko‘ra, davlat xo‘jalik yurituvchi subyektlarga soliq va bojxona
imtiyozlari, subsidiyalar, grantlar, davlat kafolatlari, imtiyozli kreditlar, eksklyuziv
huquqlar, davlat mulkini imtiyozli narxlarda sotish va ijaraga berish, yer
resurslaridan va yerosti boyliklaridan foydalanish huquqlarini imtiyozli shartlar
asosida berish hamda boshqa preferensiyalar va afzalliklar tarzida davlat yordamini
berishi mumkin.
Ushbu qonun rasmiy e lon qilingan kundan e tiboran 3 oy o‘tgach kuchgaʼ ʼ
kiradi.
I-BOB RAQOBAT TURLARI VA RAQOBAT HAQIDA TUSHUNCHA

26g) davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlarni, shuningdek ularning
affillangan shaxslarini va xo‘jalik faoliyatini amalga oshirish vakolati berilgan
davlat muassasalarini tashkil etish (qayta tashkil etish), mudofaa qobiliyati va
milliy xavfsizlik maqsadlarida tashkil etish bundan mustasno, monopoliyaga qarshi
organning dastlabki roziligi olingandan so‘ng amalga oshiriladi;
d) davlat buyurtmachisi, strategik ahamiyatga ega bo‘lgan xo‘jalik jamiyati
va korxonasi bilan manfaatlar to‘qnashuviga ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi
subyekt davlat xaridlarini yoki eng yaxshi takliflarni tanlab olishning yoxud
to‘g‘ridan to‘g‘ri muzokaralar ishtirokchisi bo‘lishi mumkin emas, bundan davlat
tomonidan himoya qilinishi lozim bo‘lgan shaxslarning xavfsizligini ta’minlash,
O‘zbekiston Respublikasida mudofaa qobiliyatini, xavfsizlikni ta’minlash va ichki
tartibni saqlash uchun amalga oshiriladigan davlat xaridlari, shuningdek davlat
sirlari bilan bog‘liq bo‘lgan davlat xaridlari mustasno;
e) davlat buyurtmachisi, strategik ahamiyatga ega bo‘lgan xo‘jalik jamiyati
va korxonasi tender va tanlov savdolari hamda eng yaxshi takliflarni tanlab olish
tartib-taomillari hamda to‘g‘ridan to‘g‘ri muzokaralar o‘tkazilishidan avval u bilan
affillangan shaxslar haqidagi ma’lumotlarni davlat xaridlari maxsus axborot
portalida joylashtirishga majburdir.
3. Belgilab qo‘yilsinki, quyidagilarni nazarda tutuvchi barcha normativ-
huquqiy hujjatlar Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi
hamda Adliya vazirligining tartibga solish ta’sirini baholash hamda Qo‘mitaning
raqobat muhitiga ta’sirini baholashi natijalari asosidagi xulosalari mavjud
bo‘lsagina belgilangan tartibda qabul qilinadi:
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarga yangi cheklovlar va yangi turdagi ruxsat
berish tartib-taomillari, litsenziyalar joriy qilish yoki mavjud cheklov, ruxsat berish
tartib-taomillari va litsenziyalanadigan faoliyat turlarini bozor ishtirokchilarining
yanada kengroq doirasiga tatbiq qilishni;

4Qonunga bir qator yangi, jumladan, monopoliyaga qarshi komplayens
tushunchasi kiritildi. Monopoliyaga qarshi komplayens faoliyatning raqobat
to‘g‘risidagi qonunchilik talablariga muvofiqligini ta minlash, ularning buzilishiʼ
xatarlarini aniqlash va mazkur xatarlarning oldini olish bo‘yicha ichki tashkiliy
tartib-taomillar tizimidan iborat. Monopoliyaga qarshi komplayens majburiy
tartibda:
 Respublika ijro etuvchi hokimiyat organlari va boshqa tashkilotlarda;
 tovar yoki moliya bozorida ustun mavqega ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi
subyektlarda;
 oxirgi 3 yilda tovarlarni realizatsiya qilishdan olingan tushumining o‘rtacha
yillik miqdori BHMning 100 ming baravaridan oshadigan hamda ustav
fondining (ustav kapitalining) 50 foizi va undan ortig‘i davlatga tegishli
bo‘lgan yuridik shaxslarda;
 oxirgi 3 yilda tovarlarni realizatsiya qilishdan olingan tushumining o‘rtacha
yillik miqdori BHMning 100 ming baravaridan oshadigan hamda ustav
fondining (ustav kapitalining) 50 foizi va undan ortig‘i ustav fondidagi
(ustav kapitalidagi) davlat ulushi 50 foizni va undan ortiqni tashkil etadigan
yuridik shaxsga tegishli bo‘lgan yuridik shaxslarda;
 yuridik shaxslarning birlashmalarida joriy etiladi.
Qonunda ustun mavqeni belgilashning yangi mezonlari kiritildi. Unga ko‘ra,
tabiiy monopoliya subyektlari ham ustun mavqega ega subyektlar qatoriga
qo‘shildi.
Shuningdek, ustun muzokara kuchi instituti kiritilib, unga muvofiq, ustun
mavqega ega bo‘lmagan xo‘jalik yurituvchi subyekt yoki shaxslar guruhi
tomonidan bitim shartlarini, tovarlar realizatsiya qilinadigan hududni va narxni
belgilashga bir tomonlama ta sir ko‘rsatish imkoniyatining mavjudligi ustun
ʼ
muzokara kuchi deb e tirof etiladi.
ʼ

18ishlab chiqaruvchilar yoki bozor talabidan ulush olish uchun qo shilgan firmalarʻ
avval bozorda faoliyat yuritgan firmalarning talab chizig idagi mijozlarni
ʻ
o zlashtirishadi. Shu sababli ham talab chizig i pastga va chapga suriladi,
ʻ ʻ
bozordagi muvozanat narx ham shu sababli pastlaydi. Uzoq muddatli oraliqda
firmalar iqtisodiy foyda ko rishmaydi, barcha normal foyda ko radi. Agar
ʻ ʻ
tarmoqdagi firmalar soni juda ko p bo lsa hattoki zarar ko rishadi va faqatgina
ʻ ʻ ʻ
AVC<P bo lgan firmalargina (ya ni sotayotgan tovar narxi
ʻ ʼ o rtacha o zgaruvchan ʻ ʻ
xarajatlardan yuqori bo lgan holatda) tarmoqda faoliyat yurita olishadi
ʻ
1.2.2 rasm 4
Uzoq muddatli oraliqda firma foydasining o zgarishi
ʻ
Uzoq muddatli oraliqda firmalarning asosiy maqsadi tarmoqda qolish
hisoblanadi. Shu sababli ham firmalar MC=MR bo lgunicha yoki eng minimal
ʻ
zarar keltiruvchi ishlab chiqarish hajmida ishlab chiqarishni to xtatishadi. Uzoq
ʻ
muddatli oraliqda istalgan ishlab chiqarish resurslaridan foydalanish mumkin
bo lsa-da, tarmoqqa kirish uchun to siqlarning juda kamligi foydani nolga
ʻ ʻ
tenglashtiradi. Agar qandaydir sabablarga ko ra bozorda narx o rtacha
ʻ ʻ
o zgaruvchan xarajatlardan kichik bo lsa, bunday sharoitda hech qanday firma bu
ʻ ʻ
tarmoqda faoliyat yuritmaydi (narxlar jangi bundan mustasno). Uzoq muddatli
4
https://www.economy.com/?ex.php

19oraliqda masshtabdan ijobiy samara ishlaganligi sababli SSSR iqtisodiyoti shiddat
bilan o sadi, ammo keyinchalik turli salbiy omillar sababli masshtabdan salbiyʻ
samara ishlay boshladi. Buni SSSR iqtisodiyotida yalpi ichki mahsulot 1980—
1991-yillar oralig ida avval sekinlashgani, keyinchalik faqat pasayganligi buni
ʻ
isbotlaydi
( Solow modelida aniqroq sharh berilgan )
Amaliy misol
Monopolistik raqobat sharoitida ma lum firmaning mahsulotiga talab
ʼ
funksiyasi berilgan Q=60-P. Firmaning xarajatlar funksiyasi TC=40+5Q².
Firmaning maksimal foyda olishini ta minlovchi monopol kuchga ega ishlab
ʼ
chiqarish hajmi topilsin. Belgilanuvchi narx va foyda topilsin.
Yechish:
1) TR = 60*Q-Q² , bundan MR = 60-2Q
2) Chekli xarajat topiladi. Bunda umumiy xarajatlar(Total Cost=TC) dan olingan
hosila chekli xarajatga teng bo ladi(Marginal Cost=MC):
ʻ
MC=TC'=10Q va foydani maksimallashtirish shartiga ko ra yoziladi.
ʻ
10Q=60-2Q bundan ishlab chiqarish hajmi Q=5. Tovar narxi P=60-5=55
3) Maksimal foyda aniqlanadi.
TR (5)=275; TC(5)=165; Foyda P(5)=110
Muammolari
Monopolistik sharoitida faoliyat yurituvchi firmalar samarasiz faoliyat
yuritishadi, chunki odatda narx siyosatini nazorat qilishga sarflanadigan xarajatlar
aynan shu nazorat qilishdan keladigan daromaddan ko proq hisoblanadi. Bundan
ʻ
tashqari monopolistik hokimiyatga ega firma ishlab chiqarishini chekli xarajat
chekli daromadga teng bo lganda to xtatadi. Vaholanki, bunda o rtacha umumiy
ʻ ʻ ʻ
xarajatlar hali minimal nuqtaga yetmagan bo ladi. Mukammal raqobatdan farqli
ʻ
ravishda monopolistik raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchi foyda olsada, jamiyat

24b) Qo‘mita quyidagi vazifalarni amalga oshirishda bevosita O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentiga muntazam ravishda axborot kiritib boradi:
Imtiyozlar, preferensiyalar va faoliyatni amalga oshirish uchun eksklyuziv
huquqlar shaklida ko‘rsatilayotgan davlat ko‘magining samaradorligi ustidan
davlat nazoratini amalga oshirish hamda ular raqobat muhitiga salbiy ta’sir etgan
taqdirda, ularni bekor qilish bo‘yicha takliflar kiritish;
Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat xaridlari to‘g‘risidagi qonun
hujjatlariga rioya etilishi hamda alohida tartib o‘rnatilgan strategik ahamiyatga ega
xo‘jalik jamiyatlari va korxonalarning xaridlari ustidan davlat nazoratini olib
borish;
Davlat organlarining raqobat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablarini
buzuvchi qarorlarini bekor qilish va ularning mansabdor shaxslariga nisbatan chora
qo‘llash bo‘yicha takliflar kiritish;
“kartel” kelishuvlari va til biriktirishlarni huquqni muhofaza qiluvchi
organlar bilan hamkorlikda aniqlash va ularga chek qo‘yish;
Davlat ishtirokidagi xo‘jalik yurituvchi subyektlarning tashkil etilishi
ustidan nazoratni amalga oshirish;
v) Qo‘mita:
Raqobat va monopoliyaga qarshi kurashish sohasida chora-tadbirlar va
siyosat uyg‘unligini, erkin va raqobatbardosh bozorni shakllantirish bilan bog‘liq
tarkibiy islohotlarni amalga oshirishda hamda davlat xaridlari, davlat aktivlarini
sotish jarayonida raqobat sharoitlarini ta’minlashda O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining Makroiqtisodiy tahlil, tarkibiy o‘zgartirishlar, moliya-
bank tizimi, davlat aktivlarini boshqarish, raqobatni rivojlantirish, tadbirkorlikni
qo‘llab-quvvatlash va kambag‘allikni qisqartirish masalalari kotibiyati bilan
hamkorlik qiladi;

13 1.2 Monopolistik raqobat
Monopolistik raqobat — bu ko pgina sotuvchilar o xshash bo lgan, ammoʻ ʻ ʻ
bir xil bo lmaga
ʻ tovarlarni taklif qiluvchi bozor turi hisoblanad . Monopolistik
raqobat va monopoliya omlari o xshash hisoblansa-da, amalda bu ikki raqobat turi
ʻ
keskin farq qiladi. Bunday raqobat turi dastlabki qarashda sof raqobatlashgan
elementlariga ega bo lsa-da, nomukammal raqobatlashgan bozorlar
ʻ
( monopollashgan bozor ) turiga kiradi. Monopolistik raqobatda ham faoliyat
yurituvchi firmalar nisbatan ko p, yangi firmalarni bozorga kirib kelishi yoki unda
ʻ
harakat qiluvchi firmalarning undan chiqib ketishida kichik cheklovlar mavjud.
Lekin, bu raqobat turi baribir erkin bozordan farq qiladi. Farqi shundaki, monopol
raqobatlashgan bozordagi mahsulot tabaqalashgan, ya ni bir
ʼ
xil ehtiyojni qondiruvchi tovarni har bir firma o ziga xos ravishda ishlab chiqarib
ʻ
sotadi va uning mahsuloti boshqa firmalarning mahsulotidan sifati, ko rinishi,
ʻ
xizmat ko rsatish turi, uslubi, foydalanilgan materiallari va brendi bilan farq qilishi
ʻ
mumkin. Tovarning differensiallashuvi deganda bozorda sotiladigan tovarni turli
xilligi, yagona qolipda emasligi tushuniladi. Har bir firma o z mahsulot markasiga
ʻ
ega bo lganligi sababli ma lum darajada bozor hokimiyatiga ega bo ladi. Masalan,
ʻ ʼ ʻ
har bir shaharda fast foodlar, restoranlar va non mahsulotlari(xususan, pishiriqlar)
sotadigan joylar bor. Bu iqtisodiy subyektlar deyarli bir turdagi ehtiyojni
qondiruvchi turli-xil mahsulotni sotadi. Toshkent shahridagi Feed Up, Oq-Tepa
Lavash va Evos kabi fast foodlar o xshash
ʻ menyuga (lavash, burger, kartoshka
fri va boshqa iste mol tovarlari) ega bo lsa-da, shakl, ta m, xizmat ko rsatish va
ʼ ʻ ʼ ʻ
narxiga ko ra oz bo lsa-da farq qiladi.
ʻ ʻ
Monopolistik raqobatga ega bozor quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi:
 Firmalar bir tovarning turli xil varianti hisoblanuvchi, substitutlik darajasi
yuqori hisoblanuvchi, mahsulotlarini sotadi va bir-biri bilan raqobatlashadi
(substitut tovarlarning narxga ko ra
ʻ elastikligi yuqori bo ladi); ʻ

11Jeyms Mark Bolduin 1902-yilda o zining "Falsafa va psixologiya lug ati"ʻ ʻ da
raqobatning uchta asosiy turini aniqlagan.
biologik raqobat
shaxsiy yoki ongli raqobat
savdo va sanoatda raqobat.
Shu bilan bir qatorda, Kilduff va uning hamkasblari 2010-yilda o zlarining
ʻ
sharhlarida raqobatni uch turga (individual, guruh va tashkilot) ga bo lgan va
ʻ
raqobatni „sub’ektiv raqobat munosabatlari“ sifatida ajratib ko rsatishgan, bu
ʻ
albatta „psixologik ishtirokning kuchayishi va sezilarli ulushlar“ ni talab qiladi .
Ko proq zamonaviy tadqiqotlar raqobatni o rnatish uchun zarur bo lgan
ʻ ʻ ʻ
o xshashlik, yaqinlik va tarixni aniqlaydi, boshqalari esa shafqatsizlik bilan raqib
ʻ
munosabatlarini mustahkamlash uchun raqobat tarixiga bo lgan ehtiyojni
ʻ
kamaytirishi mumkinligini taxmin qilishdi .
Agar biror shaxs yoki tashkilotning bir nechta raqiblari bo lsa, eng muhimini
ʻ
ashaddiy raqib deb atash mumkin. Badiiy adabiyotda tez-tez takrorlanib turadigan
qahramon sifatida qahramonlar uchun ashaddiy raqib yoki ashaddiy
dushman bo lib xizmat qilishi odatiy holdir. Biroq, ashaddiy raqibni dushmandan
ʻ
ajratish ham mumkin, ikkinchisi esa qahramonning azaliy yoki doimiy dushmani
bo lmasa ham, uni mag lub qila olmaydigan dushmandir
ʻ ʻ
Raqobat motivatsiyani oshirishi, ko proq harakat qilish va yaxshi ishlashga
ʻ
olib kelishi mumkin. Ular shuningdek, ishtirokchilar o rtasida katta
ʻ xavf-xatarli
xatti-harakatlarga hissa qo shishi va axloqsiz xatti-harakatlarga moyilligini
ʻ
oshirishi mumkin[.
Ushbu farqlar guruhlar va shaxslar tomonidan noto g ri qaror qabul qilishga
ʻ ʻ
olib kelishi mumkin, bu esa raqobat bo lmaganda sodir bo lmasligi mumkin.
ʻ ʻ
Adabiyotlarda ko rib chiqilgan misollar orasida 1994-yilda figurali
ʻ
uchuvchi Tonya Xardingning raqibi Nensi Kerriganga qilgan hujumlari , British
Airways tomonidan sudda o zlarining biznes raqibi
ʻ Virgin Atlanticga qarshi bir
qator axloqiy bo lmagan xatti-harakatlarni (jumladan, maxfiy ma lumotlarni
ʻ ʼ

61.1 Raqobat haqida tushuncha
Raqobat – bu ikki kishi yoki guruhning doimiy raqobatbardosh
munosabatlardagi holati. Raqobat – bu raqobatlashayotgan ikki tomon o rtasidagiʻ
„bir-biriga qarshi“ munosabati. O zaro munosabatlarning o zini „raqobat“ deb ham
ʻ ʻ
atash mumkin, yoki har bir ishtirokchi bir-biri bilan raqib bo ladi. Kimningdir
ʻ
asosiy raqibini ashaddiy raqib deb atash mumkin. Raqobatni „aktyorlar qaysi
davlatlar raqobatchilarga yetarlicha tahdid solayotganini aniqlaydigan idrokiy
tasniflash jarayoni“ deb ta riflash mumkin. Raqobat bir tomonning doimiy
ʼ
hukmronligiga olib kelmasdan, davom etishi uchun „teng tomonlar o rtasidagi
ʻ
raqobat munosabatlari“ bo lishi kerak
ʻ
. Siyosatshunos Jon A. Vaskesning
ta kidlashicha, kuchlar tengligi haqiqiy raqobat mavjud bo lishi uchun zaruriy
ʼ ʻ
komponent hisoblanadi, ammo boshqalar bu elementga etiroz bildiradi
.
Raqobat jamiyatning turli sohalarini uchrab turadi va „inson
munosabatlarining barcha darajalarida ko p“Ko pincha do stlar, firmalar,
ʻ ʻ ʻ sport
jamoalari , maktablar va universitetlar o rtasida mavjud. Bundan tashqari, „oilalilar,
ʻ
siyosatchilar, siyosiy partiyalar, etnik guruhlar, mamlakatlar va shtatlarning
mintaqaviy bo limlari har xil uzunlikdagi va intensivlikdagi doimiy raqobatda
ʻ
ishtirok etadilar“. Raqobat turli tomonlar o rtasidagi marosimlar mahsulidan
ʻ
rivojlanadi. Ba zi hollarda, raqobat „shunchalik kuchli bo ladiki, aktyorlar faqat
ʼ ʻ
o z harakatlari bilan raqiblariga zarar yetkazishi yoki foyda keltirishi haqida
ʻ
tashvishlanishadi“.
Raqobat — bozor sub ektlari
ʼ iqtisodiy manfaatlarining to qnashuvidan iborat ʻ
bo lib, ular o rtasidagi yuqori
ʻ ʻ foyda va ko proq naflilikka ega bo lish uchun ʻ ʻ
kurashni anglatadi.
Raqobat — mustaqil tovar ishlab chiqaruvchi (korxona)lar o rtasida tovarlarni
ʻ
qulay sharoitda ishlab chiqarish va yaxshi foyda keltiradigan narxda sotish,
umuman iqtisodiyotda o z mavqeini mustahkamlash uchun kurash. Raqobat. ko p
ʻ ʻ
qirrali iqtisodiy hodisa bo lib, u bozorning barcha sub yektlari o rtasidagi
ʻ ʼ ʻ

Raqobat kurashining shakllari va usullari

Купить