• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 129.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Апрель 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Raqobat va yakka hokimlik

16Iqtisodiy tizimda raqobat turlari va ularning o‘zaro muvozanati iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli raqobat muhitini rivojlantirish va adolatli raqobat sharoitlarini yaratish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Raqobat turlarining iqtisodiy tizimdagi roli nafaqat ishlab chiqaruvchilarning faoliyatiga, balki umumiy iqtisodiy o‘sish sur’atlariga, iste’molchilarning farovonligiga va jamiyatdagi innovatsion faollik darajasiga ham bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Kelajakda global iqtisodiyot sharoitida raqobatning roli yanada kuchayadi. Yangi texnologiyalar, raqamli iqtisodiyot va sun'iy intellekt kabi omillar raqobat mexanizmlarini yangi shakllarga olib chiqadi. Raqobatning samarali ishlashi uchun esa shaffoflik, adolatli qoidalar va kuchli institutsional asoslar zarur. Faqat shundagina raqobat iqtisodiyotda haqiqiy rivojlanish va farovonlikni ta’minlay oladi. 1-rasm 18ega bo‘lmaydilar. Monopoliya sharoitida innovatsiya sekinlashadi, mahsulot sifati kamayadi va iqtisodiy samaradorlik jiddiy pasayadi. 1.3. Raqobatni tartibga solish va uning zamonaviy muammolari Raqobatni tartibga solish iqtisodiy tizimda sog‘lom va adolatli bozor sharoitini yaratishning asosiy vositalaridan biridir. Raqobatning mavjudligi, erkinligi va adolatliligi iqtisodiyotning barqaror o‘sishi, innovatsion faoliyatning kuchayishi va iste’molchilarning manfaatlarining himoyalanishi uchun zarur shartdir. Biroq, erkin raqobat doimo o‘z-o‘zidan shakllanavermaydi. Amaliyot shuni ko‘rsatadiki, ko‘plab kompaniyalar va iqtisodiy guruhlar raqobatni cheklash, bozorda ustunlik qilish yoki narxlarni sun’iy ravishda belgilash orqali o‘z manfaatlarini himoya qilishga urinadilar. Shu sababli davlat tomonidan raqobatni tartibga solish muhim iqtisodiy siyosat yo‘nalishi hisoblanadi. Raqobatni tartibga solishdan asosiy maqsad — bozorda adolatli shart-sharoitlar yaratish, monopoliyalarning haddan tashqari kuchayishini oldini olish va iste’molchilarning huquqlarini himoya qilishdir. Bu jarayon maxsus qonunlar, davlat organlari va siyosiy mexanizmlar orqali amalga oshiriladi. 2- Jadval: Raqobatni tartibga solish mexanizmlari va zamonaviy muammolar Tartibga solish usuli Maqsadi Zamonaviy muammo Izoh Kartellarga qarshi kurashish Yashirin narx kelishuvlarini oldini olish Algoritmlar orqali yashirin kelishuvlar Sun’iy intellekt narx belgilashi xavfi Monopoliyani Bozorni ochiq va Raqamli Google, Amazon 13monopolistik raqobat mahsulotlarning xilma-xilligini oshiradi. Oligopoliya esa strategik boshqaruv va texnologik peshqadamlik imkoniyatlarini yaratadi. Ammo barcha raqobat shakllarida iste’molchilarning manfaatlari ustuvor bo‘lishi lozim. Shunday ekan, davlat siyosati raqobatni qo‘llab-quvvatlash, sun'iy to‘siqlarni bartaraf etish va monopoliyalarning salbiy ta’sirini kamaytirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Raqobat iqtisodiy tizimda faollik, innovatsiya va samaradorlikni ta’minlovchi kuchdir. Turli shakllardagi raqobat bozorni muvozanatda ushlab turishga yordam beradi va iqtisodiy barqarorlikning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Bozorda raqobat kuchaygan sari, ishlab chiqaruvchilar doimiy ravishda o‘z mahsulotlarini yaxshilash, yangi texnologiyalarni joriy etish va iste’molchilarga eng yaxshi sharoitlarni taklif qilish uchun harakat qiladilar. Bu esa jamiyat umumiy rivojlanishi va farovonligini oshiradi. Bugungi kunda raqobat nafaqat narx va mahsulot sifati orqali, balki ekologik mas'uliyat, ijtimoiy innovatsiyalar va axborot texnologiyalari orqali ham olib borilmoqda. Shu bois, raqobatning zamonaviy tahlili faqat iqtisodiy ko‘rsatkichlar bilan cheklanmaydi, balki ijtimoiy va madaniy omillarni ham o‘z ichiga oladi. Kelajakda ham iqtisodiy tizimning muvaffaqiyati, eng avvalo, raqobatning erkin va adolatli sharoitlarda rivojlanishiga bog‘liq bo‘lib qoladi. Raqobat kuchi qanchalik barqaror bo‘lsa, iqtisodiyot shunchalik kuchli, innovatsion va ijtimoiy jihatdan adolatli bo‘ladi. Raqobat turlarining iqtisodiy tizimdagi o‘rni va roli beqiyos darajada muhimdir. Har bir raqobat shakli o‘ziga xos tarzda iqtisodiy muhitga ta’sir ko‘rsatadi, rivojlanishni tezlashtiradi yoki aksincha, ba'zan sekinlashtirishi ham mumkin. Mukammal raqobat sharoitida bozorda talab va taklif asosida narxlar shakllanadi. Bu holat ishlab chiqaruvchilarning o‘z xarajatlarini optimallashtirishga va mahsulot narxini kamaytirishga majbur etadi. Mukammal raqobat natijasida iste’molchilar keng imkoniyatlarga ega bo‘lib, ular mahsulotlar orasidan o‘z ehtiyojlariga va moliyaviy 28aholi daromadlari o‘rtasidagi tafovut kengayadi. Bu esa ijtimoiy adolatsizlik va siyosiy beqarorlik xavfini oshiradi. 9 Raqamli iqtisodiyot sharoitida esa monopoliyaning salbiy ta’sirlari yanada murakkablashmoqda. Bugungi kunda yirik internet kompaniyalari — Google, Facebook, Amazon va boshqalar — o‘z platformalarida foydalanuvchilar ma’lumotlarini to‘plash va ulardan foydalangan holda bozorda hukmronlik qilish imkoniyatiga ega bo‘lmoqdalar. Ular raqobatchilar uchun to‘siqlar yaratadi va axborot oqimini nazorat qilish orqali demokratik qadriyatlarga ham tahdid soladi. Shunday ekan, zamonaviy iqtisodiy sharoitda monopoliyaga qarshi siyosatning ahamiyati yana-da oshmoqda. Hukumatlar monopoliyalarni cheklash, raqobatni rag‘batlantirish va iste’molchilar manfaatlarini himoya qilish uchun qattiq choralar ko‘rishga majbur bo‘lmoqda. Ba’zi hollarda tabiiy monopoliyalarni saqlab qolish maqsadga muvofiq bo‘lsa-da, ular ustidan qat’iy davlat nazorati o‘rnatilishi shart. Masalan, suv ta’minoti, elektr energiyasi kabi sohalarda tabiiy monopoliyalar mavjud, lekin ularning narx siyosati va xizmat sifati qat’iy regulyatsiya qilinadi. Bundan tashqari, monopoliyalar faoliyatini shaffof qilish va ular ustidan jamoatchilik nazoratini kuchaytirish ham muhim. Shu orqali monopolistlarning suiiste’mol qilish holatlari oldi olinadi va bozorda ma’lum darajada adolatli sharoitlar yaratiladi. Monopoliya iqtisodiy tizimda bir vaqtning o‘zida ham foydali, ham zararli rol o‘ynaydi. Agar monopoliyalar samarali boshqarilsa va raqobat mexanizmlari bilan uyg‘unlashtirilsa, ular iqtisodiy o‘sish va ijtimoiy farovonlikka xizmat qilishi mumkin. Aks holda esa, monopoliyalar jamiyat uchun salbiy oqibatlarga olib keladi: narxlarning oshishi, sifatning pasayishi, innovatsiyaning susayishi va ijtimoiy adolatsizlikning kuchayishi. 9 Davlatov Z. "Raqobat va monopoliyani tartibga solish: tahlil va takliflar", Toshkent: Ilm Ziyo, 2020. 26monopoliyaga qarshi siyosatni faol olib borishlari, adolatli raqobat sharoitini yaratish va erkin bozor mexanizmlarini mustahkamlash yo‘lida harakat qilishlari kerak. Faqat sog‘lom raqobat va monopoliyaning chegaralanishi sharoitidagina iqtisodiyotda samaradorlik, innovatsiyalar va ijtimoiy farovonlik ta’minlanadi. 2.2. Yakka hokimlikning ijobiy va salbiy ta’sirlari Yakka hokimlik, ya'ni monopoliya, iqtisodiy hayotda murakkab va ko‘p qirrali hodisa sifatida namoyon bo‘ladi. Monopoliya sharoitida bozorda yagona ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko‘rsatuvchi subyektning mavjudligi iste’molchilarga tanlov imkoniyatini sezilarli darajada cheklaydi. Shu bilan birga, monopoliya iqtisodiy jarayonlarga bir vaqtning o‘zida ham ijobiy, ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sirlarning har birini chuqur tahlil qilish, monopoliyaning iqtisodiyotdagi real o‘rnini to‘g‘ri anglash uchun juda muhimdir. Monopoliyaning ijobiy ta’sirlaridan biri, bu – resurslarning markazlashuvi va yirik ishlab chiqarish samaradorligining oshishidir. Yakka ishlab chiqaruvchi o‘z faoliyatini keng miqyosda olib borishi natijasida miqyos iqtisodini qo‘lga kiritishi mumkin. Bu esa ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytiradi va uzoq muddatli investitsiyalarni rag‘batlantiradi. Masalan, katta miqyosdagi elektr stansiyalari yoki temir yo‘l tarmoqlari kabi infratuzilma loyihalari faqat monopolistik sharoitda samarali tarzda amalga oshirilishi mumkin. Monopoliya, shuningdek, tadqiqot va innovatsiyalarga ko‘proq mablag‘ ajratish imkonini beradi. Yakka hokim kompaniyalar ko‘pincha katta daromadga ega bo‘lgani sababli ilmiy tadqiqotlar va texnologik yangiliklarga investitsiya kiritishga qodir bo‘ladi. Aynan monopolistlarning moliyaviy imkoniyatlari tufayli ba'zan jadal texnologik taraqqiyot sodir bo‘ladi. 4kurashish qo‘mitasi" faoliyati ham mazkur sohaga bag‘ishlangan tadqiqotlarga asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Kurs ishining ahamiyati Kurs ishining amaliy ahamiyati shundaki, unda raqobat muhiti va yakka hokimlik o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar o‘rganilib, bozor iqtisodiyotining samarali ishlashi uchun qanday shart-sharoitlar kerakligi tahlil qilinadi. Shuningdek, monopoliyalarning iqtisodiyotga ko‘rsatadigan ijobiy va salbiy ta’sirlari yoritilib, raqobatni rag‘batlantirish bo‘yicha chora- tadbirlar ishlab chiqish uchun tavsiyalar shakllantiriladi. Bu esa iqtisodiy siyosatni takomillashtirish va tadbirkorlik subyektlari faoliyatini optimallashtirishda amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishining asosiy maqsadi — raqobat va yakka hokimlik tushunchalarining nazariy asoslarini o‘rganish, ularning iqtisodiyotdagi o‘rni va o‘zaro ta’sirini tahlil qilish, hamda raqobatni rivojlantirish yo‘llarini aniqlashdan iborat. Kurs ishining asosiy vazifalari: Raqobat va yakka hokimlik tushunchalarini nazariy jihatdan o‘rganish; Raqobat turlari va ularning iqtisodiyotdagi rolini tahlil qilish; Yakka hokimlikning shakllanish sabablari va uning iqtisodiyotga ta’sirini o‘rganish; Monopoliyaga qarshi kurashish usullari va raqobatni rivojlantirish chora-tadbirlarini ko‘rsatish; O‘zbekiston misolida raqobat muhitini baholash va takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar berish. Kurs ishining obyekti — bozor iqtisodiyotidagi raqobat va yakka hokimlik hodisalari. Kurs ishining predmeti — raqobat va yakka hokimlik o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir mexanizmlari va ularning iqtisodiy tizimga ta’siri. Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 19cheklash raqobatbardosh qilish platformalarning o‘sib borishi kabi platformalar ustunligi Narxlarni nazorat qilish Sun’iy narx oshishini oldini olish Raqamli mahsulotlar uchun narx aniqligi muammosi Intellektual mulk narxlash qiyinchiliklari Birlashma va qo‘shilishlarni nazorat qilish Raqobatchilar sonini saqlab qolish Transmilliy kompaniyalar birlashuvi Xalqaro darajadagi tartibga solish zarurati Dominant mavqeni suiiste’mol qilishni cheklash Iste’molchilar huquqlarini himoya qilish Platformalar foydalanuvchi ma’lumotlaridan suiiste’mol qilish Foydalanuvchi maxfiyligi muammosi Bozor shaffofligini ta’minlash Ochiq ma’lumotlar asosida raqobatni kuchaytirish Algoritmik operatsiyalarni yashirish Algoritmlarning shaffof emasligi xavfi Innovatsiyalarni rag‘batlantirish Yangi texnologiyalar va xizmatlarni rivojlantirish Katta kompaniyalar innovatsiyani bostirishi Kichik startaplarga to‘siq Kichik biznesni qo‘llab- quvvatlash Raqobatbardoshlikn i ta’minlash Yirik kompaniyalar tomonidan bozorga kirishni cheklash Startap va kichik firmalarga imtiyozlar Xalqaro hamkorlikni Transchegaraviy raqobatni tartibga Har xil davlatlardagi Yagona global yondashuv 7iqtisodiy ko‘rsatkich sifatida emas, balki ijtimoiy hayotning muhim tamoyili sifatida ham ko‘rish zarur. O‘rta asrlar davrida esa raqobat ko‘pincha sun'iy tarzda cheklangan. Feodal tizimda iqtisodiy hayot deyarli monopollashgan, ishlab chiqarish va savdo ko‘plab cheklovlarga duch kelgan. Gildiyalar va korporatsiyalar o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun raqobatni to‘sib qo‘yishga harakat qilgan. Bunday sharoitda erkin raqobatning rivojlanishi imkonsiz bo‘lgan. Industrial inqilob esa butunlay yangi davrni boshlab berdi. Bu davrda ishlab chiqarish masshtablari kengaydi, texnologik taraqqiyot tezlashdi va bozorda ko‘proq o‘yinchilar paydo bo‘ldi. Endi ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini yanada sifatli, arzon va jozibador qilish uchun kurashishlari shart edi. Aynan shu davrda raqobat asosida ishlaydigan bozor iqtisodiyoti shakllandi va mustahkamlandi. 19-asrning oxiri va 20-asrning boshlarida raqobatga qarshi kuchlar ham paydo bo‘la boshladi. Yirik sanoat magnatlari va kompaniyalar bozorda yakka hokimlik o‘rnatish uchun harakat qildilar. Natijada ayrim sohalarda monopoliyalar vujudga keldi. Bu esa raqobatni cheklab, iqtisodiy adolatsizliklarga olib keldi. Shu sababli davlatlar monopoliyalarga qarshi qonunlar ishlab chiqa boshladilar. Monopoliyaga qarshi kurashish va raqobatni tartibga solish bo‘yicha dastlabki qonunlardan biri — 1890-yilda AQShda qabul qilingan "Sherman Act" hisoblanadi. Bu qonun erkin bozor tamoyillarini himoya qilish va raqobatni cheklovchi harakatlarga qarshi kurashish uchun asos bo‘lib xizmat qilgan. Shu tariqa, raqobat nafaqat bozor mexanizmi, balki davlat siyosatining ham ajralmas qismiga aylandi. 4 20-asr davomida raqobat iqtisodiyotni rivojlantirishning asosiy omillaridan biri sifatida tobora muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Ayniqsa, 4 Jo‘rayev M. "Monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni rivojlantirish strategiyasi", Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 12reklama, xizmat ko‘rsatish darajasi orqali o‘ziga xoslik bag‘ishlab, bozorda alohida o‘rin egallashga harakat qiladi. 6 Bunday sharoitda iste’molchi faqat narxga emas, balki mahsulotning sifati, brendi, xizmat ko‘rsatish darajasi kabi omillarga qarab tanlov qiladi. Shu sababli monopolistik raqobat innovatsiyalarni rag‘batlantiradi va mahsulotlarning xilma-xilligini oshiradi. Biroq, ushbu turdagi raqobatda narxlar mukammal raqobatga qaraganda biroz yuqoriroq shakllanadi va iqtisodiy samaradorlik nisbatan pasayishi mumkin. Oligopoliya esa bozorda bir nechta yirik o‘yinchilarning ustunligi bilan xarakterlanadi. Bu sharoitda har bir kompaniya bozorda raqobatchilarning harakatlarini diqqat bilan kuzatib boradi va o‘z strategiyasini shunga qarab shakllantiradi. Oligopoliya sharoitida raqobat ba’zan narxlar orqali emas, balki reklama, texnologik yangiliklar va xizmat ko‘rsatish sifati orqali olib boriladi. Oligopolistik raqobat ba’zida narx bo‘yicha kelishuvlarga ham olib kelishi mumkin, bu esa bozorning erkinligini va iste’molchilarning imkoniyatlarini cheklaydi. Shu sababli davlatlar oligopoliyalar faoliyatini nazorat qilib, raqobatni rag‘batlantiruvchi siyosat yuritadilar. 7 Sof monopoliya esa bozorda faqat bitta ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘lgan holatni anglatadi. Monopolist kompaniya narxlarni mustaqil belgilaydi va iste’molchilar uchun tanlov imkoniyatini deyarli yo‘q qiladi. Monopoliya sharoitida odatda narxlar yuqoriroq, mahsulotlar sifati pastroq va innovatsion faoliyat sekinroq bo‘ladi. Shu sababli monopoliyani cheklash va raqobatni rag‘batlantirish davlat iqtisodiy siyosatining muhim tarkibiy qismini tashkil etadi. Raqobatni rivojlantirish orqali nafaqat mahsulotlar va xizmatlar sifati oshiriladi, balki iqtisodiy samaradorlik ham yuqori darajada ta’minlanadi. Raqobatning barcha shakllari iqtisodiy tizimga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi. Mukammal raqobat samarali narxlar va maksimal innovatsiyalarni ta’minlasa, 6 Porter M. "Raqobat ustunligi" (Competitive Advantage), tarjima, Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. 7 To‘xtamurodov A. "Bozor iqtisodiyoti va raqobat muhiti", Toshkent: Iqtisodiy fanlar, 2021. 3Kirish Kurs ishining dolzarbligi Hozirgi davrda jahon iqtisodiyotining jadal rivojlanishi, globallashuv jarayonlari va bozor munosabatlarining chuqurlashuvi raqobat va yakka hokimlik masalasining dolzarbligini oshirib yubordi. Raqobat iqtisodiy taraqqiyotning asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida tan olinadi, chunki u ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi, innovatsiyalarni rag‘batlantiradi va narxlarning maqbullashuviga xizmat qiladi. Shu bilan birga, raqobat muhitining yetarli darajada shakllanmaganligi va ayrim sohalarda yakka hokimlikning ustunlik qilishi iqtisodiy taraqqiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Xususan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev bu borada shunday ta’kidlagan: "Bozor iqtisodiyoti sharoitida haqiqiy raqobat muhitini yaratmasdan turib, iqtisodiyotni rivojlantirib bo‘lmaydi. Raqobat — taraqqiyot, raqobat — adolat va taraqqiy topgan jamiyat kafolatidir." 1 Ushbu fikrlar raqobatning nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va huquqiy hayotdagi muhim o‘rnini ham anglatadi. Raqobatni rag‘batlantirish orqali innovatsion faoliyatni kuchaytirish, monopoliyalarning oldini olish va iste’molchilar manfaatlarini himoya qilish imkoniyatlari yaratiladi. Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Raqobat va yakka hokimlik masalalari dunyo miqyosida ko‘plab olimlar va iqtisodchilar tomonidan keng o‘rganilgan. Adam Smit, David Rikardo, Alfred Marshall kabi klassik iqtisodchilar o‘z asarlarida raqobatning iqtisodiy rivojlanishdagi rolini ta’kidlaganlar. Monopoliyalar va ularning iqtisodiyotga ta’siri esa J.K. Galbraith, J. Shumpeter, va F. Hayek kabi zamonaviy olimlar tomonidan chuqur tahlil qilingan. O‘zbekistonda esa bu mavzu bo‘yicha akademik tadqiqotlar, normativ-huquqiy hujjatlar va iqtisodiy siyosat asosida keng tahlil olib borilmoqda. Jumladan, "Raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi 1 Shavkat Mirziyoyev, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga Murojaati, 2020-yil 24-yanvar 20rivojlantirish solish qonun farqlari zarurati Raqobatni tartibga solish mexanizmlariga narxlarni nazorat qilish, kartel kelishuvlarga qarshi kurashish, monopoliyalarning bo‘linishi, kompaniyalarning birlashish va qo‘shilishlarining oldini olish, bozordagi dominant mavqeni suiiste’mol qilish hollarini cheklash kabi chora-tadbirlar kiradi. Ko‘plab davlatlarda raqobatni tartibga solish bo‘yicha maxsus organlar faoliyat yuritadi. Masalan, AQShda Federal Savdo Komissiyasi (FTC) va Adliya Departamenti raqobatni tartibga soluvchi asosiy organlar hisoblanadi. Yevropa Ittifoqida esa Raqobat Boshqarmasi faoliyat olib boradi. O‘zbekistonda esa "Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi" bu sohada muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, zamonaviy davrda raqobatni tartibga solish oldida yangi va murakkab muammolar paydo bo‘layapti. Bularning eng muhimlaridan biri — globalizatsiya va transmilliy korporatsiyalarning kuchayishi natijasida yuzaga kelayotgan transchegaraviy raqobat muammolaridir. Bugungi kunda kompaniyalar nafaqat milliy bozor, balki xalqaro bozorlarda ham faoliyat yuritmoqda. Shuning uchun bitta davlatning raqobat siyosati ko‘pincha global bozorlardagi o‘zgarishlarga moslashishga majbur bo‘ladi. Transmilliy kompaniyalar ko‘pincha o‘zlarining iqtisodiy qudrati va resurslaridan foydalanib, bozorlarda raqobatni cheklashga urinadilar. Ikkinchi muhim zamonaviy muammo — raqamli iqtisodiyot va texnologik gigantlarning hukmronligidir. Bugungi kunda Google, Amazon, Facebook, Apple kabi kompaniyalar global bozorlarda juda katta kuchga ega. Ular platforma biznesi modeli orqali yuz millionlab foydalanuvchilarga xizmat ko‘rsatadi va shunday keng tarmoqlarga ega bo‘ladiki, ularga raqobatchilar kirib kelishi deyarli imkonsiz bo‘lib qoladi. Raqamli bozorlarning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular ko‘pincha "g‘olib hammasini oladi" tamoyiliga asoslanadi: bir kompaniya platformada ustunlikka erishgach, uning o‘rnini 3713) OECD Report. "Competition Policy in the Digital Era", 2021-yil, Parij, OECD Publishing. 14) Mirzayev A. "Monopoliyaga qarshi kurashda xalqaro tajriba", Toshkent: Adolat, 2021. 15) UNCTAD Report. "Competition Law and Policy Review 2022", Birlashgan Millatlar Tashkiloti, 2022. 16) Shermuhamedov I. "Raqobat iqtisodiy barqarorlik omili sifatida", Toshkent: IQTISODIYOT, 2017. 17) European Commission. "Competition Policy Report 2023", Bryussel, 2023. 18) Hayek F. "Bozor mexanizmlari va monopoliyaning oldini olish", tarjima, Toshkent: Yangi asr, 2019. 27Masalan, farmatsevtika sohasidagi yangi dori vositalarining yaratilishi ko‘pincha yirik monopolistik kompaniyalarning uzoq muddatli investitsiyalari evaziga amalga oshadi. Bundan tashqari, monopoliyalar muhim ijtimoiy ahamiyatga ega tarmoqlarda xizmat ko‘rsatishni kafolatlab berishi mumkin. Ayrim holatlarda bozorda faqat birgina yirik kompaniya mavjud bo‘lgani sababli, barcha hududlarga birdek sifatli xizmat yetkazib beriladi. Bu ayniqsa suv ta’minoti, elektr energiyasi, transport infratuzilmasi kabi sohalarda muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo monopoliya sharoitining salbiy tomonlari ijobiy tomonlaridan ko‘ra ko‘proq va iqtisodiy rivojlanish uchun xavfliroqdir. Monopoliyaning eng katta salbiy ta’siri – narxlarning sun’iy ravishda oshirilishidir. Yakka ishlab chiqaruvchi o‘z narx siyosatini bozordagi talabga emas, balki o‘z manfaatiga qarab belgilaydi. Natijada iste’molchilar ko‘proq to‘lashga majbur bo‘ladilar va ularning xarid qobiliyati pasayadi. Bundan tashqari, raqobatning yo‘qligi mahsulotlar sifati va xizmat darajasining pasayishiga olib keladi. Monopolist kompaniya, raqiblar bo‘lmagani uchun, mahsulotlarini yangilash, xizmat ko‘rsatish sifatini oshirishga kamroq ehtiyoj sezadi. Bu esa o‘z navbatida, iste’molchilar manfaatlariga zarar yetkazadi va umumiy iqtisodiy samaradorlikni pasaytiradi. Yana bir salbiy oqibat – innovatsion faoliyatning susayishi. Garchi monopoliyalar katta daromadlar evaziga ilmiy tadqiqotlar olib borishga imkoniyatga ega bo‘lsalar-da, ular ko‘pincha o‘z hukmron mavqeini saqlab qolishga harakat qiladilar va yangilik kiritishga yetarli motivatsiya sezmaydilar. Natijada, texnologik taraqqiyot sekinlashadi va jamiyatning umumiy rivojlanish sur'atlari pasayadi. Monopoliyalarning iqtisodiy tizimga yana bir salbiy ta’siri — resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishidir. Monopolistlar ko‘pincha ishlab chiqarish hajmini sun’iy ravishda cheklab, tovar va xizmatlarga taqchillik yaratadilar. Bu holat narxlarning o‘sishiga va umumiy farovonlikning pasayishiga olib keladi. Shu bilan birga, monopoliyalar iqtisodiy tengsizlikni kuchaytiradi. Yirik monopolist kompaniyalar o‘z foydasini oshirib borar ekan, 10 o‘rtasidagi raqobat O‘rta asrlar Cheklangan raqobat Gildiyalar, monopoliyalashga n kasb uyushmalari Savdogarlar gildiyasi Industrial inqilob (XVIII– XIX asrlar) Erkin raqobat shakllanishi Yirik zavodlar, fabrikalar raqobati, texnologik taraqqiyot Buyuk Britaniya sanoat inqilobi XIX asr oxiri – XX asr boshi Monopoliyalashuv bosqichi Yirik trust va kartellar shakllanishi, raqobatni cheklash Standard Oil, General Electric XX asr o‘rtasi – XXI asr Davlat tomonidan tartibga solingan raqobat Antimonopoliya qonunlari, global raqobat kuchayishi AQSh, Yevropa Ittifoqi iqtisodiyoti Zamonaviy davr Innovatsion raqobat Mahsulot sifati, texnologiya, xizmat ko‘rsatish va brend asosidagi raqobat Apple, Samsung, Tesla raqobati Raqobatning tarixiy rivojlanishi ko‘rsatadiki, bu hodisa insoniyat taraqqiyotining ajralmas qismi bo‘lib kelgan va kelajakda ham shunday bo‘lib qoladi. Har qanday jamiyat o‘z taraqqiyoti uchun raqobatga suyanishga majbur, chunki raqobat har doim rivojlanishga undaydi va yuksalishga yetaklaydi. 1.2. Raqobatning turlari va iqtisodiy tizimdagi roli 14imkoniyatlariga eng mos variantni tanlash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu bilan birga, raqobat ishlab chiqaruvchilarga mahsulotlarini doimiy ravishda takomillashtirib borishni, yangi texnologiyalarni joriy qilishni va xizmat ko‘rsatish darajasini oshirishni majbur etadi. Iqtisodiy tizim uchun mukammal raqobat sharoiti eng yuqori samaradorlik va optimal resurs taqsimotini ta’minlovchi mexanizm bo‘lib xizmat qiladi. Biroq, real iqtisodiy sharoitlarda mukammal raqobat ideal shaklda mavjud emasligi sababli, amaliyotda ko‘proq nomukammal raqobat shakllari uchraydi. Nomukammal raqobat shakllaridan biri bo‘lgan monopolistik raqobat sharoitida kompaniyalar o‘z mahsulotlarini boshqa raqobatchilarnikidan farqlashga intiladilar. Bu farqlash marketing strategiyalari, mahsulot dizayni, xizmat ko‘rsatish darajasi, brend imijini shakllantirish kabi vositalar orqali amalga oshiriladi. Monopolistik raqobat sharoitida har bir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotiga o‘ziga xos xususiyatlar kiritib, iste’molchilarning e’tiborini jalb qilishga harakat qiladi. Natijada bozorda mahsulotlarning xilma-xilligi oshadi, iste’molchilar ehtiyojlarini to‘liqroq qondirish imkoniyati paydo bo‘ladi. Biroq, monopolistik raqobat sharoitida narxlar mukammal raqobatga nisbatan biroz yuqoriroq shakllanishi mumkin, chunki har bir kompaniya o‘z mahsulotining o‘ziga xosligini narxda aks ettirishga harakat qiladi. Shunga qaramasdan, monopolistik raqobat innovatsiyalar va mahsulotlar sifati oshishiga katta hissa qo‘shadi. Oligopoliya sharoitida esa bozorda bir nechta yirik kompaniyalar ustunlik qiladi. Bu kompaniyalar o‘zaro kuchli raqobat olib boradilar, lekin ularning har birining qarorlari boshqa raqobatchilar harakatlariga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Oligopolistik bozorda narx raqobati ko‘pincha cheklangan bo‘ladi, chunki kompaniyalar o‘zaro "narx urushi" boshlanishidan qochishga harakat 25To‘rtinchidan, resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishi sodir bo‘ladi, chunki monopolistlar ko‘pincha ishlab chiqarish hajmini cheklab, sun'iy taqchillik yaratadilar. Yakka hokimlik sharoitida bozorda samaradorlik darajasi pasayadi va umumiy iqtisodiy rivojlanish sekinlashadi. Shu sababli ko‘plab mamlakatlar monopoliyaga qarshi kurashish siyosatini amalga oshiradi. Monopoliyalarning oldini olish va raqobatni rag‘batlantirish bozor iqtisodiyotining sog‘lom ishlashi uchun zaruriy shartdir. Tarixiy tajriba ko‘rsatadiki, monopoliyalar ko‘plab rivojlangan davlatlarda ham iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni keltirib chiqargan. Masalan, 19-asr oxirida AQShda yirik trustlar va kartellar vujudga kelgan va bu holat "Sherman Act" kabi monopoliyaga qarshi qonunlarning yaratilishiga turtki bergan. Hozirgi zamonda esa monopoliyalar nafaqat an’anaviy sohalarda, balki raqamli texnologiyalar, sun’iy intellekt va internet platformalari orqali ham shakllanmoqda. Shu bois zamonaviy monopoliyalar bilan kurashish an’anaviy yondashuvlardan tashqari, yangi strategiyalarni talab qiladi. Raqamli monopoliyalar ko‘pincha axborot oqimini nazorat qilish, foydalanuvchi ma’lumotlarini to‘plash va ulardan tijorat maqsadlarida foydalanish orqali o‘z hukmronligini mustahkamlab boradi. Bunday holatlar nafaqat iqtisodiy, balki axborot xavfsizligi va shaxsiy hayot daxlsizligi kabi muammolarni ham yuzaga keltiradi. Shu sababdan, monopoliyalarning shakllanish omillarini chuqur o‘rganish va ularni cheklash mexanizmlarini ishlab chiqish zamonaviy iqtisodiyot uchun dolzarb vazifa bo‘lib qolmoqda. Yakka hokimlikning shakllanishi turli omillar ta’sirida yuzaga keladi: tabiiy, texnologik, moliyaviy, siyosiy va strategik omillar bu jarayonni rag‘batlantiradi. Monopoliyaning mavjudligi esa bozor samaradorligini pasaytiradi, innovatsiyalarni sekinlashtiradi va iste’molchilar manfaatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun davlatlar 8sanoatlashgan davlatlarda raqobat innovatsion o‘sishni ta’minladi. Yangi mahsulotlar yaratildi, xizmat ko‘rsatish sifati oshdi va natijada iste’molchilar ham bundan foyda ko‘rdi. Keyinchalik, texnologik inqilob va globallashuv jarayonlari raqobatni yangi bosqichga olib chiqdi. Endi kompaniyalar nafaqat o‘z mamlakatlarida, balki butun dunyo bo‘ylab raqobatlasha boshladilar. Bu jarayon, o‘z navbatida, raqobatni yanada kuchaytirdi va iqtisodiy samaradorlikni oshirdi. Shu bilan birga, raqobat zamonaviy iqtisodiyotda nafaqat narx va sifat, balki innovatsiya, xizmat ko‘rsatish darajasi va ijtimoiy mas'uliyat kabi omillar orqali ham olib borilmoqda. Endi kompaniyalar faqat mahsulot narxini pasaytirish yoki sifatini oshirish bilan cheklanmaydilar, balki ekologik barqarorlik, xodimlar uchun qulay sharoit yaratish va jamiyat oldidagi mas'uliyat kabi sohalarda ham raqobatlashmoqda. Hozirgi zamon iqtisodiyotida raqobatning turlari ham kengayib bordi. Mukammal raqobat, oligopoliya, monopolistik raqobat va sof monopoliya kabi turli shakllar mavjud. Har bir raqobat turi iqtisodiyotga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi.Mukammal raqobat sharoitida bozorda ko‘plab kichik ishlab chiqaruvchilar bo‘ladi va ularning hech biri narxni o‘zgartira olmaydi. Narxlar faqat talab va taklif asosida belgilanadi. Bu esa iqtisodiy samaradorlikning maksimal darajada bo‘lishiga olib keladi. Monopolistik raqobat esa, aksincha, ko‘plab sotuvchilarning mavjudligi bilan birga, mahsulotlarning farqlanishi orqali raqobatlashish shaklini ko‘rsatadi. Bu holatda kompaniyalar o‘z mahsulotiga o‘ziga xos xususiyatlar qo‘shishga harakat qiladi. Oligopoliya esa bir necha yirik kompaniyalar o‘rtasidagi raqobatni anglatadi. Bu shaklda raqobat cheklangan bo‘lsa-da, har bir o‘yinchining harakati butun bozorga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli oligopoliya sharoitida raqobat kuchli strategik kurashlarga sabab bo‘ladi. 6Tarixiy jihatdan raqobat har doim ham ideal shaklda bo‘lmagan. Ayrim davrlarda va hududlarda iqtisodiy kuchlarning bir qo‘lda to‘planishi, ya’ni monopoliya va yakka hokimlik holatlari kuchaygan. Masalan, o‘rta asrlarda gildiyalar va ustaxona uyushmalari bozorni cheklash orqali raqobatni bostirgan. Shu kabi, industrial inqilob davrida ham yirik korporatsiyalarning shakllanishi yakka hokimlikni kuchaytirib yuborgan edi. Biroq har bir tarixiy davrda iqtisodiy taraqqiyotning kuchayishi uchun raqobatning ahamiyati alohida ta’kidlangan. Chunki raqobat bo‘lmagan joyda innovatsiya to‘xtaydi, mahsulot sifati pasayadi va iste’molchi manfaatlari zarar ko‘radi. Shu sababli ham ko‘plab davlatlar raqobatni qo‘llab-quvvatlash, monopoliyalarga qarshi kurashish va bozor muhitini erkinlashtirish choralarini ko‘ra boshlagan. Bugungi kunda ham raqobat dunyo bo‘ylab iqtisodiy rivojlanishning asosiy omili sifatida tan olinadi. Ayniqsa, globallashuv sharoitida raqobat nafaqat ichki bozorda, balki xalqaro bozorda ham o‘z o‘rnini mustahkamladi. Endi kompaniyalar faqat o‘z yurtidagi raqiblar bilan emas, balki butun dunyo miqyosidagi raqiblar bilan kurashishga majbur. Shu bilan birga, zamonaviy raqobat nafaqat narx orqali, balki sifat, xizmat ko‘rsatish darajasi, brend imidji va boshqa ko‘plab omillar orqali ham olib borilmoqda. Innovatsion raqobat, intellektual raqobat va texnologik raqobat tushunchalari paydo bo‘ldi. 3 Raqobatning rivojlanishi har doim jamiyatning taraqqiyoti bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan. Jamiyatda qanchalik raqobat kuchli bo‘lsa, iqtisodiyot ham shunchalik jonli va samarali ishlagan. Tarixiy tajribalar ko‘rsatadiki, o‘z faoliyatida raqobatga katta e'tibor bergan davlatlar iqtisodiy va texnologik taraqqiyotda boshqalardan oldinda bo‘lgan. Shuning uchun raqobatni faqat 3 Abdullaev A. "Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatni rivojlantirish masalalari", Toshkent: Iqtisodiyot, 2018. 9Monopoliya esa raqobatning butunlay yo‘qligini anglatadi. Monopolist kompaniya bozorda yagona yetkazib beruvchi sifatida narxlarni mustaqil belgilaydi va bu holat ko‘pincha iste’molchilar uchun zararli oqibatlarga olib keladi. Shu sababli, zamonaviy iqtisodiy siyosat har doim erkin va adolatli raqobatni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Erkin raqobat muhitini yaratish orqali innovatsiyalar rag‘batlantiriladi, iqtisodiy o‘sish tezlashadi va ijtimoiy barqarorlik ta'minlanadi. Tarixiy rivojlanish shuni ko‘rsatdiki, raqobat har qanday jamiyat uchun barqaror iqtisodiy o‘sish va rivojlanishning asosiy kafolati hisoblanadi. Raqobat orqali yangi texnologiyalar, yangi mahsulotlar va xizmatlar yaratiladi. Bu esa inson hayotining sifatini oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan davlatlarda ham raqobatni rivojlantirish, iqtisodiy islohotlarning asosiy tarkibiy qismi sifatida ko‘rilmoqda. Erkin raqobat muhitini yaratish orqali milliy iqtisodiyotni mustahkamlash va xalqaro bozorga integratsiyalashish imkoniyatlari kengaymoqda. 5 1- Jadval: Raqobatning tarixiy rivojlanish bosqichlari Davr Raqobat shakli Asosiy xususiyatlari Misollar Qadimgi jamiyatlar Tabiiy raqobat Resurslar uchun kurash, o‘z-o‘zidan yuzaga kelgan raqobat Ovchilar, dehqonlar o‘rtasida kurash Antik davr (Yunon, Rim) Savdo va ishlab chiqarish raqobati Erkin bozor belgilari, shahar- davlatlar Afina va Spartadagi iqtisodiy kurash 5 Jo‘rayev M. "Monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni rivojlantirish strategiyasi", Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 17 (1-rasmda) raqobat turlarining iqtisodiy tizimdagi samaradorlik va erkinlik darajalari tasvirlangan. Gorizontal chiziqlarda turli raqobat shakllari: Mukammal raqobat, Monopolistik raqobat, Oligopoliya va Monopoliya ko‘rsatilgan. Har bir raqobat turi uchun ularning iqtisodiyotdagi umumiy ta’siri foizlarda aks ettirilgan. Mukammal raqobat eng yuqori — 90% samaradorlik va erkinlik darajasiga ega sifatida baholangan. Bu holat shuni anglatadiki, mukammal raqobat sharoitida narxlar faqat talab va taklif kuchlariga asoslanib belgilanadi, ishlab chiqaruvchilar doimiy ravishda xarajatlarini kamaytirishga va mahsulot sifatini oshirishga intiladilar. Natijada, iqtisodiy resurslardan maksimal darajada foydalangan holda, bozor ishtirokchilari uchun eng yaxshi sharoitlar vujudga keladi. Monopolistik raqobat esa diagrammada 70% darajada ko‘rsatilgan. Bu raqobat turi mahsulotlarning farqlanishi va innovatsiyalar uchun yaxshi imkoniyatlar yaratgani bilan birga, mukammal raqobatga nisbatan samaradorlik darajasi biroz pastroq bo‘ladi. Bunda iste’molchilar ko‘proq tanlov imkoniga ega bo‘lsalar-da, mahsulot narxi ba'zan asoslanmagan ravishda oshirilishi mumkin. Oligopoliya esa diagrammada 50% samaradorlik va erkinlik darajasida ko‘rsatilgan. Oligopolistik bozor sharoitida bir nechta yirik kompaniyalar o‘zaro strategik raqobat olib boradi. Bunday sharoitda ba'zan narxlar bo‘yicha yashirin kelishuvlar yuzaga keladi, bu esa raqobatni pasaytiradi va bozorda narxlarning sun'iy ushlab turilishiga olib keladi. Iste’molchilar uchun tanlov imkoniyati cheklanadi va innovatsion faoliyat faqat kuchli o‘zaro raqobat bo‘lgan holatdagina rivojlanadi. Monopoliya esa eng past, ya'ni 30% samaradorlik va erkinlik darajasida ko‘rsatilgan. Monopolistlar bozorda yakka hokim bo‘lib, narxlarni o‘z xohishlariga qarab belgilaydilar, iste’molchilar esa boshqa alternativalarga 24chiqarish, marketing kampaniyalarini ustunlik bilan olib borish, narxlarni vaqtinchalik tushirib, raqobatchilarni bozordan chiqarib yuborish uchun xizmat qilishi mumkin. 8 Monopoliyaga olib keluvchi yana bir muhim omil — huquqiy yoki davlat tomonidan berilgan imtiyozlardir. Ayrim hollarda davlatlar strategik tarmoqlarda yoki alohida tovarlar ustida hukmronlikni ta’minlash maqsadida yakka ishlab chiqaruvchilarga litsenziyalar beradi. Bunday holatlar, asosan, energetika, mudofaa sanoati, telekommunikatsiya tarmoqlarida kuzatiladi. Shuningdek, brend kuchi va bozorga kirishdagi sun'iy to‘siqlar ham monopoliyani shakllantiruvchi omillar sirasiga kiradi. Kuchli brend imidjiga ega kompaniyalar iste’molchilarning ishonchini qozonib, bozorda yangi raqiblarning paydo bo‘lishini qiyinlashtiradi. Monopoliyalarning shakllanishi faqat iqtisodiy omillar bilan emas, balki siyosiy omillar bilan ham bog‘liq. Davlat tomonidan berilgan ko‘mak, soliq imtiyozlari yoki proteksionistik siyosatlar ba’zan ba'zi kompaniyalarga nohaq ustunlik yaratadi. Yakka hokimlikning yana bir shakllanish mexanizmi — kompaniyalar o‘rtasida konsolidatsiya va birlashishlar orqali amalga oshadi. Masalan, bir nechta yirik kompaniyalar qo‘shilib, yagona, kuchli subyektga aylanadi va bozorda raqobatchilar soni keskin kamayadi. Bunday birlashmalar ko‘pincha ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish va daromadni maksimal darajaga yetkazish uchun amalga oshiriladi. Monopoliyaning shakllanishi va mustahkamlanishi natijasida iqtisodiyotda turli salbiy oqibatlar yuzaga keladi. Birinchidan, narxlar sun’iy ravishda yuqori belgilanadi, bu esa iste’molchilarning xarid qobiliyatini pasaytiradi. Ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarining sifatini oshirish uchun rag‘bat sezmaydi, chunki raqobatchilar yo‘q. Uchinchidan, innovatsiyalar sustlashadi, chunki monopolist kompaniyalar o‘z pozitsiyalarini saqlab qolish uchun yangiliklar kiritishga ehtiyoj sezmaydi. 8 Stiglitz J. "Bozor va monopoliyaning zamonaviy nazariyasi", Toshkent: Innovatsiya, 2018. 22raqobatbardoshligini oshirish, monopolistik to‘siqlarni kamaytirish bo‘yicha keng ko‘lamli dasturlar ishlab chiqilmoqda. Zamonaviy raqobatni tartibga solishda shaffoflik, adolat va samaradorlik tamoyillari ustuvor ahamiyat kasb etadi. Davlat organlari nafaqat yirik kompaniyalar ustidan nazoratni kuchaytirishi, balki raqobatbardosh muhitni rivojlantirish uchun qulay biznes sharoitlarini yaratishi ham zarur. Raqobatni tartibga solish tizimi doimiy ravishda zamon talablariga mos ravishda rivojlanib borishi, yangi iqtisodiy sharoitlarga moslashgan holda tezkor va samarali qarorlar qabul qilishi kerak. 35noto‘g‘ri taqsimlanadi va iqtisodiy tengsizlik kuchayadi. Shu bois, zamonaviy iqtisodiy siyosatda monopoliyaga qarshi kurashish va raqobatni rivojlantirish ustuvor vazifalardan biri sifatida qaralmoqda. Monopolistik xatti-harakatlarni aniqlash va bartaraf etish, bozorda adolatli va sog‘lom raqobat shart- sharoitlarini yaratish uchun davlat tomonidan turli chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Bugungi globallashuv va raqamli iqtisodiyot sharoitida monopoliyaga qarshi kurashish yanada murakkab va dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Transmilliy kompaniyalar, raqamli platformalar va sun’iy intellekt asosida ishlaydigan tizimlar raqobatga nisbatan yangi tahdidlarni yuzaga keltirmoqda. Shu sababli, monopoliyaga qarshi siyosat nafaqat an’anaviy sanoat tarmoqlarida, balki raqamli iqtisodiyot sohalarida ham faol olib borilishi zarur. Xulosa qilib aytganda, raqobat va yakka hokimlik iqtisodiy jarayonlarning ikki qarama-qarshi kuchidir. Raqobat iqtisodiy erkinlik, innovatsiyalar va barqaror rivojlanishni ta’minlasa, monopoliya iqtisodiy samaradorlikka va iste’molchilarning manfaatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu boisdan, iqtisodiyotni boshqarish va tartibga solishda raqobatni qo‘llab- quvvatlash, monopolistik xatti-harakatlarni cheklash va adolatli iqtisodiy sharoitlar yaratishga doimo alohida e’tibor qaratilishi zarur. Faqat erkin raqobat va monopoliyalashuvga qarshi samarali choralar yordamidagina zamonaviy iqtisodiyotda barqaror o‘sish, innovatsiyalar va ijtimoiy farovonlikni ta’minlash mumkin. 29Monopoliyaning ijobiy va salbiy ta’sirlari (2024-yil holatiga ko‘ra) Ko‘rsatkich Ijobiy ta’sirlar Salbiy ta’sirlar Bugungi kunga oid misol (2024) Narxlar Katta ishlab chiqarish orqali xarajatlar pasayishi Monopolistlar narxni sun'iy oshiradi Amazon xizmat narxlari 2024- yilda 12% oshdi Innovatsiyalar Katta moliyaviy resurslar hisobiga ilmiy tadqiqotlar Innovatsiya rag‘batsizligi, sust rivojlanish Google sanksiyalari: 2,3 mlrd yevro jarima Ishlab chiqarish samaradorligi Miqyos iqtisodi tufayli tejamkorlik Bozorda sun'iy cheklovlar va taqchillik Tesla kompaniyasining ishlab chiqarish monopoliyasi Bozorga kirish imkoniyati Katta investitsiya talab qilinmaydi Yangi raqobatchilar uchun yuqori to‘siqlar Meta kompaniyasiga yangi raqiblar kirishi qiyinlashdi Iste’molchilarnin g tanlov imkoniyati Markazlashgan xizmatlar sifatining yaxshilanishi Tanlov imkoniyatining kamayishi App Store’da ilovalar narxi nazorati cheklangan Raqamli sektor hukmronligi Global tarmoqlarni rivojlantirish Foydalanuvchi ma’lumotlarining suiiste'moli Facebook 1,2 mlrd dollar jarimaga tortildi Ijtimoiy adolat Tashkiliy tizimlarda teng taqsimot imkoniyati Daromad tengsizligi kuchayadi AQShda 10% boy qatlam 71% umumiy boylikka egalik qiladi Infratuzilma Milliy Davlat O‘zbekistonda 11Raqobat har qanday bozor iqtisodiyotining yurak urishi hisoblanadi. U nafaqat ishlab chiqaruvchilar va xizmat ko‘rsatuvchilar o‘rtasida, balki iste’molchilarning ehtiyojlarini yanada mukammalroq qondirish uchun olib boriladigan uzluksiz kurash sifatida namoyon bo‘ladi. Iqtisodiy tizimda raqobat kuchi qanchalik rivojlangan bo‘lsa, bozor shunchalik sog‘lom va dinamik bo‘ladi. Aynan shuning uchun ham raqobatning turlarini va ularning iqtisodiyotdagi o‘rnini chuqur tahlil qilish muhim hisoblanadi. Asosan, iqtisodiy adabiyotlarda raqobat mukammal va nomukammal shakllarga ajratiladi. Mukammal raqobat sharoitida bozorda juda ko‘p sonli sotuvchilar va xaridorlar faoliyat yuritadi. Bu holatda alohida bir ishlab chiqaruvchi yoki iste’molchi narxga ta’sir o‘tkaza olmaydi, ya’ni hech kim bozorda hukmronlik qila olmaydi. Mukammal raqobat sharoitida ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bir hil, farqsiz va o‘zaro to‘liq almashtiriladigan bo‘ladi. Iste’molchilar uchun esa bu holat katta afzalliklarni taqdim etadi, chunki ular sifat va narx bo‘yicha eng yaxshi variantlarni tanlash imkoniga ega bo‘ladilar. Shu orqali bozorda narxlar tabiiy ravishda shakllanadi va resurslardan foydalanish samaradorligi maksimal darajaga yetadi. Mukammal raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchilar o‘z xarajatlarini optimallashtirishga, mahsulotlarini takomillashtirishga va innovatsiyalar joriy etishga harakat qiladilar. Ammo mukammal raqobat real hayotda juda kam uchraydigan holatdir. Aslida, aksariyat bozorlarda turli darajadagi nomukammalliklar mavjud. Nomukammal raqobat sharoitida esa bozorda ishtirokchilarning soni cheklangan bo‘lib, mahsulotlar farqlangan bo‘ladi va ayrim ishlab chiqaruvchilar narxlarga yoki ishlab chiqarish hajmiga sezilarli ta’sir o‘tkaza oladilar. Nomukammal raqobat o‘z navbatida uch asosiy shaklga bo‘linadi: monopolistik raqobat, oligopoliya va sof monopoliya. Monopolistik raqobatda bozorda ko‘plab sotuvchilar mavjud bo‘lib, ular o‘z mahsulotlarini bir-biridan farqlashga intiladilar. Masalan, bir kompaniya mahsulotiga o‘ziga xos dizayn, 23II BOB. Yakka hokimlik (monopoliya) va uning iqtisodiyotga ta’siri 2.1. Yakka hokimlikning tushunchasi va shakllanish omillari Monopoliya — iqtisodiy hayotda bozorda yagona ishlab chiqaruvchi yoki yetkazib beruvchining hukmron mavqega ega bo‘lishi natijasida yuzaga keladigan hodisadir. Yakka hokimlik holati o‘z mohiyatiga ko‘ra, raqobatning butunlay yo‘qligini yoki keskin cheklanganligini bildiradi. Bozorda yagona yetkazib beruvchining mavjudligi, o‘z navbatida, narxlarni mustaqil belgilash imkoniyatini yaratadi va iste’molchilar uchun tanlov imkoniyatini cheklaydi. Yakka hokimlik tushunchasi iqtisodiy nazariyada uzoq tarixga ega. Klassik iqtisodchilar monopoliyani bozor mexanizmining buzilishi sifatida ko‘rganlar va uning iqtisodiy samaradorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatishini ta’kidlaganlar. Monopoliyaga ega bo‘lgan subyektlar o‘z hukmronligidan foydalangan holda mahsulot narxini sun’iy ravishda oshirishi, ishlab chiqarish hajmini cheklashi va innovatsiyalarni to‘xtatishi mumkin. Yakka hokimlikning shakllanishiga ko‘plab omillar ta’sir ko‘rsatadi. Eng avvalo, tabiiy omillar, ya’ni tabiiy monopoliyalar haqida so‘z yuritish mumkin. Tabiiy monopoliyalar, odatda, infratuzilma sohalarida — elektr energiyasi ta’minoti, gaz, suv ta’minoti kabi tarmoqlarda shakllanadi. Chunki bu tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmini kengaytirish xarajatlarni kamaytiradi va bozorda yagona provayderning faoliyati iqtisodiy jihatdan maqbul bo‘ladi. Yana bir shakllanish omili — texnologik ustunlikdir. Agar bir kompaniya ilg‘or texnologiyaga ega bo‘lsa va uni boshqalar uchun yopiq holda saqlasa, u bozorda raqobatchilarsiz qoladi va yakka hokimlik mavqeini qo‘lga kiritadi. Masalan, dastlabki fazoviy texnologiyalar yoki dori-darmon ishlab chiqarishda patentlangan texnologiyalar bunday ustunlik yaratgan. Bundan tashqari, moliyaviy resurslarning katta hajmda bir kompaniyada jamlanishi ham monopolistik hokimlik shakllanishiga sabab bo‘ladi. Moliyaviy kuch raqobatchilarni siqib 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Raqobat va yakka hokimlik Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 32Davlat xaridlari sohasida ham monopoliyaga qarshi kurashish choralari ko‘riladi. Tender va konkurs jarayonlarining ochiqligi, adolatli va raqobatbardosh shartlarda o‘tkazilishi monopoliyalashuvga qarshi kurashning muhim yo‘nalishidir. Raqobatbardosh xarid tizimi nafaqat davlat resurslarining samarali sarflanishini ta’minlaydi, balki kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish uchun ham imkoniyat yaratadi. Bugungi kunda monopoliyaga qarshi kurashish global xususiyat kasb etmoqda. Transmilliy kompaniyalar faoliyatining kengayishi, raqamli platformalarning hukmronligi, sun’iy intellekt va algoritmik boshqaruv asosida narx belgilash tizimining shakllanishi yangi muammolarni keltirib chiqarmoqda. Shu bois, xalqaro miqyosda raqobat siyosatini muvofiqlashtirish va hamkorlikni rivojlantirish dolzarb vazifaga aylanmoqda. Xalqaro tashkilotlar, jumladan, Jahon Savdo Tashkiloti (WTO), Birlashgan Millatlar Tashkiloti (UNCTAD) va Yevropa Komissiyasi monopoliyaga qarshi siyosatni mustahkamlash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqmoqda. Davlatlar o‘rtasida axborot almashinuvini kuchaytirish, global kartellarga qarshi birgalikda kurashish va transmilliy kompaniyalar ustidan nazoratni oshirish choralari ko‘rilmoqda. Shuningdek, yangi texnologiyalar va raqamli iqtisodiyot sharoitida monopoliyaga qarshi siyosatni moslashtirish talab etilmoqda. Internet platformalari, sun’iy intellekt va ma’lumotlar bazalari asosida faoliyat yurituvchi kompaniyalar uchun alohida regulyatorlar va maxsus tartibga solish mexanizmlari ishlab chiqilmoqda. Mahalliy darajada esa monopoliyaga qarshi kurashish uchun yetarli iqtisodiy va institutsional infratuzilma shakllantirilishi kerak. Raqobatni rag‘batlantirish uchun ta’lim tizimida tadbirkorlik va erkin raqobat madaniyatini rivojlantirish ham muhim ahamiyatga ega. Monopoliyaga qarshi siyosat faqat jazolash choralaridan iborat bo‘lib qolmasligi kerak. Asosiysi — sog‘lom raqobat muhiti yaratish, yangi 33ishtirokchilarning bozorga kirishini osonlashtirish, innovatsiyalarni rag‘batlantirish va iste’molchilar manfaatlarini himoya qilishdan iborat. Bundan tashqari, monopolistik xatti-harakatlarning oldini olish uchun kompaniyalar o‘rtasida raqobat madaniyatini rivojlantirish zarur. Barcha biznes subyektlari raqobatni adolatli va qonuniy asosda olib borishlari kerak. Shu maqsadda, muntazam ravishda raqobat siyosatini takomillashtirish, antimonopoliya qonunchiligini zamon talablariga mos ravishda yangilash va jamoatchilikning raqobat madaniyatini oshirish yo‘lida chora-tadbirlar ko‘rilishi lozim. O‘zbekistonda ham oxirgi yillarda monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni rivojlantirish borasida sezilarli yutuqlarga erishilmoqda. Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi faoliyati kuchaytirilib, bozor ishtirokchilari o‘rtasida adolatli raqobat shartlarini yaratishga katta e’tibor qaratilmoqda. Raqobatni rivojlantirish bo‘yicha davlat dasturlari, monopolistik to‘siqlarni kamaytirish, kichik va o‘rta biznes subyektlariga ko‘mak ko‘rsatish bo‘yicha mexanizmlar ishlab chiqilmoqda. Ayniqsa, davlat ishtirokidagi yirik korxonalarning faoliyatini raqobat sharoitida olib borish va ularni bosqichma- bosqich xususiylashtirishga oid islohotlar diqqat markazida turibdi. Monopoliyaga qarshi kurashish va raqobat muhitini rivojlantirish choralari iqtisodiy barqarorlik, innovatsiyalar va iste’molchilar farovonligi uchun asosiy shartlardan biridir. Kuchli va sog‘lom raqobat muhitining mavjudligi jamiyat taraqqiyoti va farovonligining eng muhim kafolatlaridan biridir. 36Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 14-iyundagi PF–5742- son Farmoni "Raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi kurashish tizimini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida" 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-oktabrdagi PQ–4848- son Qarori "Bozorlarda raqobat muhitini rivojlantirish va davlat ishtirokidagi korxonalarni xususiylashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 24-fevraldagi PQ– 5000-son Qarori "Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" 4) Abdullaev A. "Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatni rivojlantirish masalalari", Toshkent: Iqtisodiyot, 2018. 5) Jo‘rayev M. "Monopoliyaga qarshi kurash va raqobatni rivojlantirish strategiyasi", Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. 6) Rahmatov I. "Raqobat nazariyasi va amaliyoti", Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. 7) To‘xtamurodov A. "Bozor iqtisodiyoti va raqobat muhiti", Toshkent: Iqtisodiy fanlar, 2021. 8) Karimov R. "Tadbirkorlik va raqobat: nazariya va amaliyot", Toshkent: Yangi asr avlodi, 2017 9) O‘zbekiston Respublikasi Raqobatni rivojlantirish qo‘mitasi materiallari, Toshkent, 2022. 10) Porter M. "Raqobat ustunligi" (Competitive Advantage), tarjima, Toshkent: Iqtisodiyot, 2019. 11) Stiglitz J. "Bozor va monopoliyaning zamonaviy nazariyasi", Toshkent: Innovatsiya, 2018. 12) Davlatov Z. "Raqobat va monopoliyani tartibga solish: tahlil va takliflar", Toshkent: Ilm Ziyo, 2020. 21boshqa kompaniya egallashi juda qiyinlashadi. Shu sababli zamonaviy raqobat tartiboti raqamli monopoliyalar va platforma kompaniyalarning bozordagi hukmronligini cheklash uchun yangi yondashuvlarni talab qilmoqda. Yana bir zamonaviy muammo — sun'iy intellekt va algoritmlar orqali narxlarni belgilash masalasidir. Ilgari kartel kelishuvlar yashirin uchrashuvlar orqali amalga oshirilgan bo‘lsa, bugun sun'iy intellekt algoritmlari yordamida kompaniyalar narxlarni bilvosita muvofiqlashtirishi mumkin. Bunday yashirin va murakkab kelishuvlarni aniqlash esa an’anaviy nazorat organlari uchun juda qiyin. Bundan tashqari, zamonaviy iqtisodiyotda intellektual mulk huquqlarining roli oshib bormoqda. Kompaniyalar patentlar, savdo belgilari va mualliflik huquqlaridan foydalanib, bozorda raqiblarini cheklashga urinishi mumkin. Bu esa raqobatni sun'iy to‘siqlarga duchor qiladi va bozorning erkin rivojlanishiga zarar yetkazadi. Raqobatni tartibga solish bo‘yicha zamonaviy siyosat shuni talab qiladiki, hukumatlar an’anaviy monopoliyalarga qarshi kurashishdan tashqari, raqamli monopoliyalar, algoritmik kelishuvlar va intellektual mulk to‘sqinliklarini ham nazorat ostiga olishlari kerak. Bundan tashqari, global raqobatni tartibga solish uchun xalqaro hamkorlik zarur bo‘lib qolmoqda. Chunki transmilliy kompaniyalarga qarshi kurashishda birgina davlatning sa’y-harakati yetarli bo‘lmaydi. Yevropa Ittifoqi, AQSh va boshqa rivojlangan davlatlar o‘zaro raqobat siyosatini muvofiqlashtirishga harakat qilmoqda. O‘zbekistonda ham raqobatni rivojlantirish va uni tartibga solish borasida sezilarli ishlar amalga oshirilmoqda. Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish bo‘yicha qonunchilik bazasi muntazam ravishda takomillashtirilib, bozor ishtirokchilari o‘rtasida adolatli raqobat muhitini yaratishga qaratilgan islohotlar amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarini qo‘llab-quvvatlash, ularning 34 Xulosa Raqobat va yakka hokimlik iqtisodiy tizimning ajralmas va murakkab jihatlarini ifodalaydi. Bozor iqtisodiyotida raqobat erkinligi ishlab chiqaruvchilarning samarali faoliyat yuritishini, iste’molchilar ehtiyojlarining to‘laqonli qondirilishini va innovatsiyalarni rag‘batlantirishni ta’minlovchi asosiy kuch sifatida namoyon bo‘ladi. Raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlari va xizmatlarini takomillashtirish, xarajatlarni kamaytirish va narxlarni maqbullashtirish uchun doimiy harakatda bo‘ladilar. Aynan erkin va sog‘lom raqobat muhiti iqtisodiy samaradorlik, barqaror o‘sish va ijtimoiy farovonlikni ta’minlashning asosiy omili sifatida qaraladi. Raqobat orqali bozorda doimiy innovatsiya jarayoni yuzaga keladi, mahsulotlar sifatining oshishi va narxlarning maqbullashuvi ta'minlanadi, bu esa iste’molchilarga kengroq tanlov imkonini beradi. Biroq, real hayotda raqobat jarayonlari doim ham ideal shaklda namoyon bo‘lavermaydi. Ko‘plab iqtisodiy tarmoqlarda yoki vaqt o‘tishi bilan bozorda yakka hokimlik – monopoliya shakllanadi. Monopoliya holatida bozorda yagona ishlab chiqaruvchining hukmron mavqega ega bo‘lishi natijasida raqobat cheklanadi, narxlar sun’iy ravishda oshiriladi va mahsulot sifatiga bo‘lgan talab susayadi. Yakka hokimlikning iqtisodiyotga ta’siri ham ijobiy, ham salbiy bo‘lishi mumkin. Ijobiy tomoni shundaki, monopoliyalar ba’zi sohalarda — xususan, infratuzilma, energetika kabi tarmoqlarda miqyos iqtisodi orqali samaradorlikni oshirishi va yirik loyihalarni amalga oshirish imkonini yaratishi mumkin. Monopolistlarning katta moliyaviy salohiyati ilmiy tadqiqotlar va innovatsiyalarga sarmoya kiritish imkonini beradi. Ammo monopoliyaning salbiy oqibatlari ko‘pincha ustunlik qiladi. Bozorda raqobatning yo‘qligi mahsulotlar va xizmatlar sifatining pasayishiga, innovatsiya jarayonining sustlashishiga, narxlarning haddan tashqari oshishiga va umumiy iqtisodiy samaradorlikning kamayishiga olib keladi. Monopoliya sharoitida iste’molchilar uchun tanlov imkoniyati cheklanadi, resurslar 2 MUNDARIJA K ir sh………………………………………………………………….….…. 3 I BOB. Raqobatning iqtisodiy tizimdagi o‘rni va ahamiyati 1.1. Raqobat tushunchasi va uning tarixiy rivojlanishi …………………...…..5 1.2. Raqobatning turlari va iqtisodiy tizimdagi roli …………………..…...…11 1.3. Raqobatni tartibga solish va uning zamonaviy muammolari ………..….18 II BOB. Yakka hokimlik (monopoliya) va uning iqtisodiyotga ta’siri 2.1. Yakka hokimlikning tushunchasi va shakllanish omillari ……………....23 2.2. Yakka hokimlikning ijobiy va salbiy ta’sirlari ……………………….…26 2.3. Monopoliyaga qarshi kurashish va raqobat muhitini rivojlantirish choralari …………………………………………………………………..….30 Xulosa …………………………………………………………………..…...34 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………….…..36 5I BOB. Raqobatning iqtisodiy tizimdagi o‘rni va ahamiyati 1.1. Raqobat tushunchasi va uning tarixiy rivojlanishi Raqobat – bu iqtisodiyotning ajralmas qismi bo‘lib, bozor mexanizmining eng muhim tamoyillaridan biri hisoblanadi. Raqobat mohiyatan bir necha iqtisodiy subyektlarning o‘zaro kurashi natijasida mahsulot sifati yaxshilanishi, narxlar pasayishi va iste’molchilarga kengroq tanlov imkoniyatining yaratilishini anglatadi. Aslida, raqobat insoniyat tarixining o‘zi kabi qadimiy bo‘lib, u har bir jamiyat rivojlanishining ichki harakatlantiruvchi kuchi bo‘lib xizmat qilib kelgan. 2 Raqobat g‘oyasi ilk bor qadimgi sharq va yunon iqtisodiy fikrlarida ko‘plab shakllarda namoyon bo‘lgan. O‘sha davr mutafakkirlari jamiyatdagi ishlab chiqarish jarayonining tabiiy va raqobatli xarakterga ega ekanligini sezganlar. Ammo zamonaviy ma'noda raqobat tushunchasi klassik iqtisodiyot maktabi vakillari, xususan, Adam Smit tomonidan asoslab berilgan. Adam Smit o‘zining mashhur "Xalqlar boyligi" asarida ko‘rinmas qo‘l nazariyasini ilgari surib, shunday deydi: insonlar o‘z manfaatlarini ko‘zlagan holda ham jamiyatning umumiy farovonligi uchun xizmat qiladilar. Raqobat esa mana shu ko‘rinmas qo‘l mexanizmini harakatga keltiruvchi kuchdir. Aytish mumkinki, Smit raqobatni erkin bozor iqtisodiyotining tabiiy va ajralmas unsuri sifatida asoslab berdi. Shundan so‘ng raqobatga oid qarashlar 19–20-asrlarda yanada rivojlandi. David Rikardo, Jon Styuart Mill kabi iqtisodchilar raqobatning iqtisodiy o‘sish, resurslarning optimal taqsimlanishi va innovatsiyalarning paydo bo‘lishidagi rolini chuqur tahlil qildilar. Ayniqsa, nomukammal raqobat sharoitida yuzaga keladigan monopolistik holatlarning iqtisodiy zararlarini aniqlash va tahlil qilish ishlari boshlanadi. 2 Abdullaev A. "Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatni rivojlantirish masalalari", Toshkent: Iqtisodiyot, 2018. 30sohalari infratuzilmalarni rivojlantirish nazoratisiz xizmat sifati pasayadi tabiiy monopoliyalar nazorati kuchaytirildi Raqobatga ta’siri Katta loyihalar uchun imkoniyat yaratadi Raqobatni butunlay bostiradi EU monopoliyaga qarshi yangi qonunlar kuchga kirdi Umumiy iqtisodiy rivojlanish Infratuzilma va texnologik yutuqlarni oshiradi Samaradorlikning umumiy pasayishi Dunyo bozorida monopoliyalashuv 18% ga oshdi 2.3. Monopoliyaga qarshi kurashish va raqobat muhitini rivojlantirish choralari Monopoliya iqtisodiy tizimda ko‘plab salbiy oqibatlarga sabab bo‘lishi mumkin. Narxlarning sun’iy oshirilishi, mahsulot sifatining pasayishi, innovatsiyalar sustlashuvi va raqobatning cheklanishi bularning eng muhimlaridandir. Shu sababli butun dunyoda monopoliyaga qarshi kurashish va raqobat muhitini rivojlantirish dolzarb iqtisodiy va siyosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Bu kurash nafaqat iqtisodiy adolatni ta’minlash, balki ijtimoiy barqarorlikni saqlab qolish uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Monopoliyaga qarshi kurashish choralari, avvalo, qonunchilik bazasini mustahkamlash bilan boshlanadi. Raqobatni tartibga soluvchi qonunlar monopolistik xatti-harakatlarni aniqlash va ularni cheklash uchun aniq mezonlar belgilab beradi. Misol uchun, AQShda 1890-yilda qabul qilingan "Sherman Act" monopoliyaga qarshi kurashning birinchi asosiy huquqiy asosi bo‘ldi. Bugungi kunda ham ko‘plab davlatlar antimonopoliya qonunlarini 31yangilab, bozorda raqobatni rag‘batlantirish uchun zamonaviy choralarni ko‘rmoqda. Shuningdek, monopolistik amaliyotlarni aniqlash va jazolash uchun maxsus organlar tashkil etiladi. Masalan, Yevropa Ittifoqida Raqobat Boshqarmasi, AQShda esa Federal Savdo Komissiyasi va Adliya Departamenti mavjud. O‘zbekistonda esa "Raqobatni rivojlantirish va iste’molchilar huquqlarini himoya qilish qo‘mitasi" faoliyat yuritadi. Bu organlar bozordagi dominant kompaniyalarning harakatlarini doimiy nazorat qiladi va kerak bo‘lsa, ularni jarimaga tortadi yoki faoliyatini cheklaydi. Monopoliyaga qarshi kurashda muhim choralardan biri — kartel kelishuvlarga qarshi qat’iy choralar ko‘rishdir. Kartellar — bu bozordagi bir necha yirik kompaniyalarning yashirin ravishda narxlarni yoki ishlab chiqarish hajmini kelishib olishidir. Bunday kelishuvlar raqobatni butunlay buzadi va iste’molchilarga zarar yetkazadi. Shu sababli kartel faoliyatini aniqlash va uni jazolash har bir davlatning raqobat siyosatida ustuvor o‘rin egallaydi. Yana bir muhim choralar toifasi — bozorga kirish imkoniyatlarini kengaytirish va sun’iy to‘siqlarni olib tashlashdir. Yangi kompaniyalar va kichik biznes subyektlari uchun bozorga kirish imkonini yaratish raqobatni kuchaytiradi va monopolistlarning bozordagi hukmronligini zaiflashtiradi. Shuning uchun davlatlar startaplarni qo‘llab-quvvatlash, texnologik inkubatorlarni rivojlantirish, kredit resurslariga erkin kirishni ta’minlash siyosatini yuritadilar. Monopoliyaga qarshi kurashda shaffoflik va oshkoralik tamoyillarining ahamiyati ham beqiyosdir. Bozordagi barcha ishtirokchilar teng sharoitda harakat qilishi uchun axborotlarning ochiqligi ta’minlanishi kerak. Ayniqsa, yirik kompaniyalar faoliyati, ularga berilayotgan davlat imtiyozlari va soliqlar bo‘yicha to‘liq va shaffof ma’lumotlarning mavjudligi raqobat uchun juda muhim. 15qiladilar. Buning o‘rniga, ular mahsulot sifati, xizmat ko‘rsatish, reklama va innovatsiyalar orqali raqobatlashadilar. Oligopoliya sharoitida ba’zan kompaniyalar o‘zaro yashirin kelishuvlarga borib, narxlarni sun'iy ushlab turishga harakat qilishi mumkin, bu esa iste’molchilar uchun noqulay sharoitlar tug‘diradi. Shu sababli davlat tartibga solish organlari oligopoliyalarning faoliyatini doimiy nazorat ostida ushlab turadilar. Monopoliya sharoitida esa butun bozor faqat bitta ishlab chiqaruvchining nazoratida bo‘ladi. Monopolist kompaniya narxlarni o‘z istagiga ko‘ra belgilaydi va iste’molchilar uchun tanlov imkoniyatini sezilarli darajada cheklaydi. Monopoliya sharoitida odatda mahsulot narxlari yuqori, xizmat sifati esa past bo‘ladi, chunki monopolistlar raqobatchilar yo‘qligi sababli innovatsion faoliyatga ehtiyoj sezmaydilar. Bu esa iqtisodiy tizimning umumiy samaradorligini pasaytiradi va iste’molchilarning manfaatlariga zarar yetkazadi. Shu sababli iqtisodiy siyosatda monopoliyalarning oldini olish va raqobatni rag‘batlantirish muhim o‘rin tutadi. Davlat organlari raqobatni qo‘llab-quvvatlash orqali bozordagi adolatli va samarali munosabatlarni ta’minlashga intiladilar. Mukammal va nomukammal raqobat turlarining har biri iqtisodiy tizimga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. Mukammal raqobat iqtisodiy samaradorlikni va innovatsiyalarni maksimal darajada ta’minlasa, monopolistik raqobat mahsulotlarning xilma-xilligini va marketing faoliyatini rivojlantiradi. Oligopoliya sharoitida kompaniyalar o‘zaro strategik raqobat olib boradi, bu esa texnologik yangiliklarning tez joriy etilishiga va xizmat ko‘rsatish darajasining oshishiga olib keladi. Monopoliya esa aksincha, rivojlanishni sekinlashtiradi va iqtisodiy samaradorlikni pasaytiradi.

Raqobat va yakka hokimlik

Купить