• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 532.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Raqobatning ob’ektiv asoslari va rivojlanish bosqichlari

3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Raqobat bugungi kunda har qanday bozor iqtisodiyoti faoliyati uchun hal qiluvchi omil bo‘lib qolmoqda. Iqtisodiy barqarorlik, innovatsiyalarni rag‘batlantirish, mahsulotlar sifatini oshirish va narxlar muvozanatini ta’minlash kabi ko‘plab iqtisodiy jarayonlar raqobat muhitiga chambarchas bog‘liq. Ayniqsa, globallashuv jarayonlari kuchaygan bir davrda ichki va tashqi bozorlarda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun korxonalar o‘rtasidagi raqobatbardoshlik muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichida raqobatga oid qonunchilik bazasining shakllanishi, tadbirkorlik subyektlariga teng shart- sharoitlar yaratilishi bu sohada chuqur ilmiy izlanishlarni talab etadi. Raqobatga oid nazariy qarashlarni tahlil qilish, ularning ob’ektiv asoslarini aniqlash va rivojlanish bosqichlarini o‘rganish orqali mamlakatda samarali iqtisodiy siyosat yuritishga xizmat qiluvchi amaliy tavsiyalar ishlab chiqish mumkin. Shu sababli, “Raqobatning ob’ektiv asoslari va rivojlanish bosqichlari” mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb hisoblanadi. Bu mavzuni chuqur o‘rganish, mavjud muammolarni aniqlab, raqobatni rag‘batlantirishga qaratilgan takliflar ishlab chiqish imkonini beradi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Raqobat iqtisodiy nazariyada eng ko‘p o‘rganilgan mavzulardan biri hisoblanadi. Ilk bor Adam Smit o‘zining “Millat boyligi” asarida bozorning “ko‘rinmas qo‘li” g‘oyasini ilgari surib, erkin raqobatni iqtisodiy taraqqiyotning asosi sifatida ta’riflagan. Keyinchalik Alfred Marshall narxlar nazariyasi orqali raqobat mexanizmlarini chuqurroq tahlil qilgan. Karl Marks esa raqobatning ijtimoiy-iqtisodiy ziddiyatlarni yuzaga keltirishini ko‘rsatib, kapitalistik tizimdagi raqobatni tanqidiy ruhda yoritgan. Jozef Shumpeter innovatsion raqobat nazariyasini taklif qilib, yangi mahsulot va texnologiyalar orqali bozorda ustunlikka 212022–2025 yillar oralig‘idagi tahliliy ko‘rsatkichlar shuni isbotlaydiki, O‘zbekistonda raqobat muhitining sifat jihatidan sezilarli darajada yaxshilanayotganini ko‘rsatadi. Yangi korxonalarning ko‘payishi, kichik biznes ulushining o‘sishi, eksport qiluvchi korxonalar sonining ortishi — bularning barchasi real raqobatning kuchayayotganini anglatadi. Monopoliyaga qarshi choralar, qonuniy tartibga solishlar orqali adolatli raqobat tamoyillari mustahkamlanmoqda. 2022–2025 YILLARDA RAQOBAT MUHITI KO‘RSATKICHLARI Ko‘rsatkichlar 2022 2023 2024 2025 Yangi tashkil topgan korxonalar soni (ming) 45 52 61 68 Kichik biznesning iqtisodiyotdagi ulushi (%) 56.2 57.9 59.3 60.5 Eksport qiluvchi korxonalar soni (ming) 7.2 8.0 9.1 10.3 Monopoliyaga qarshi ochilgan ishlar soni 310 336 374 400 Raqobat muhitini baholash reytingi (0–10 ballik tizimda) 5.2 5.6 6.1 6.5 Davlat tomonidan tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, soliqqa oid imtiyozlar, raqamlashtirish va byurokratik to‘siqlarni kamaytirish orqali yangi biznes subyektlari uchun qulay sharoitlar yaratilmoqda. Bu esa raqobatning asosiy ijtimoiy-iqtisodiy omillarini barqaror rivojlanish bosqichiga olib chiqmoqda. 2025-yil prognozlari raqobat muhitining yanada kuchayishini, xususan, eksport salohiyati, tadbirkorlik faolligi, bozorda yangi o‘yinchilar paydo bo‘lishi, xizmat va mahsulotlarning sifat jihatidan yaxshilanishini ko‘rsatmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshiradi va xalqaro maydonda O‘zbekiston brendining mustahkamlanishiga xizmat qiladi. 11eksport hajmini oshirish, global zanjirlarga qo‘shilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. O‘zbekiston misolida oladigan bo‘lsak, so‘nggi yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining yuksalishi, import o‘rnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish, raqamli texnologiyalarni joriy etish orqali ichki raqobat muhiti sezilarli darajada kengaymoqda. Bunda davlat tomonidan raqobatni rag‘batlantirish bo‘yicha qonuniy asoslar — “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun, “Monopoliyalarga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi me’yoriy hujjatlar, bojxona, soliq va kredit imtiyozlari alohida o‘rin tutmoqda. Shu o‘rinda aytish kerakki, raqobatni tabiiy ravishda yuzaga keltiradigan omillar bilan bir qatorda, uni sun’iy ravishda rag‘batlantirish ham kerak bo‘ladi. Masalan, yangi korxonalar uchun inkubator markazlar, soliq imtiyozlari, kredit qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari, bozor infratuzilmasini rivojlantirish raqobatning zaruriy shart-sharoitlaridan sanaladi. Bu vositalar orqali bozorga kirishni yengillashtirish, yangi subyektlarning shakllanishiga zamin yaratish mumkin. 1.3. Raqobatning ijtimoiy-iqtisodiy ob’ektiv asoslari Raqobatning iqtisodiy va ijtimoiy mohiyatini to‘liq anglash uchun, eng avvalo, uning yuzaga kelishiga asos bo‘ladigan ob’ektiv omillarni o‘rganish zarur. Raqobat insoniyat tarixining turli bosqichlarida shunchaki tasodifiy yoki subyektiv holat sifatida emas, balki jamiyat va iqtisodiyot rivojlanishining ajralmas, muqarrar va zaruriy jarayoni sifatida shakllanib kelgan. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatni yuzaga keltiruvchi omillar chuqur iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy negizga ega. Ushbu bo‘limda aynan raqobatning ijtimoiy-iqtisodiy ob’ektiv asoslari keng ko‘lamda tahlil qilinadi. Raqobatning birinchi va asosiy ob’ektiv asosi – bu inson ehtiyojlarining cheksiz, lekin ularni qondiruvchi resurslarning cheklanganligidir. Insoniyat 12o‘zining mavjudligi davomida har doim ko‘proq qulaylik, oziq-ovqat, yashash joyi, texnologik yutuqlar, bilim va boshqa boyliklarga ega bo‘lishga intilgan. Ammo bu ehtiyojlarni to‘liq qondiruvchi moddiy va nomoddiy resurslar har doim cheklangan bo‘lgan. Shu sababli, bu resurslarga ega chiqish yo‘lida jamiyat a’zolari va xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida tabiiy ravishda raqobat yuzaga kelgan. Ikkinchi ob’ektiv asos — bozor iqtisodiyoti mexanizmining o‘z tabiatiga xos bo‘lgan erkin tanlov tamoyilidir. Har bir ishlab chiqaruvchi o‘z faoliyatini mustaqil tashkil etishi, iste’molchilarning ehtiyojlariga mos mahsulot yoki xizmat taklif qilishi, bu jarayonda narx va sifatda ustunlikka erishishga intilishi raqobatni doimiy tarzda harakatga keltirib turadi. Bunday tanlov erkinligi faqat bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lib, rejalashtirilgan iqtisodiyot sharoitida bu imkoniyatlar cheklangan bo‘ladi. Erkin tanlov ijtimoiy-iqtisodiy muhitda doimiy harakatlanish, o‘zgarish va yangiliklarga zamin yaratadi. Raqobatning uchinchi ob’ektiv asosi — iqtisodiy manfaatlar ziddiyati va ularning jamiyatdagi mavjudligi. Har bir korxona, firma yoki ishlab chiqaruvchi yuqori daromad olish, ko‘proq bozor ulushiga ega bo‘lish, narxlarni o‘z foydasiga shakllantirishni istaydi. Shu bilan birga, iste’molchilar esa sifatli mahsulotni arzon narxda olishga intiladi. Natijada, ishlab chiqaruvchi bilan iste’molchi, ishlab chiqaruvchilar o‘zaro, yoki iste’molchilar o‘rtasida manfaatlar to‘qnashuvi vujudga keladi. Bu to‘qnashuvlar iqtisodiy raqobatning tabiiy asosini tashkil etadi. To‘rtinchi asos – mulkchilik shakllarining xilma-xilligi va erkin xo‘jalik yuritish imkoniyatidir. Mulk egaligining davlat, xususiy va aralash shakllarda mavjud bo‘lishi, xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun o‘z iqtisodiy faoliyatini erkin tashkil etishga sharoit yaratadi. O‘z navbatida, bu xilma-xillik iqtisodiy subyektlar sonining ortishiga, ularning faoliyati turlarining kengayishiga olib keladi. Bu esa bozorda ko‘plab o‘yinchilarning mavjudligini ta’minlab, raqobatni kuchaytiradi. 16mavjud edi. Bu davrda feodal egalik va nasl-nasab asosida raqobat imkoniyatlari keskin cheklangan. Yirik zodagonlar va qirolliklar o‘z hududlarini kengaytirish va iqtisodiy ustunlikka erishish uchun bir-birlari bilan siyosiy va harbiy raqobat olib borishgan. 2-bosqich: Kapitalistik ishlab chiqarish tizimining paydo bo‘lishi XVI–XVII asrlarda G‘arbda Yevropa mamlakatlarida kapitalistik ishlab chiqarish usulining shakllanishi bilan birga raqobatning yangi bosqichi boshlandi. Sanoat inqilobi davri ayniqsa raqobat tarixida tub burilish yasadi. Raqobat erkin savdo, tadbirkorlik va xususiy mulk asosida shakllanib, iqtisodiy faoliyatga keng yo‘l ochildi. Har bir ishlab chiqaruvchi o‘z kapitali, texnikasi, ish kuchi va mahsuloti bilan bozorga chiqib, foyda olish maqsadida boshqalar bilan bellashdi. Bu davrda Adam Smit o‘zining “Millat boyligi” asarida raqobatni bozorni tartibga soluvchi "ko‘rinmas qo‘l" sifatida ta’rifladi. Kapitalizmning dastlabki bosqichida raqobat erkin shaklda kechdi. Bu erkinlik mahsulotlar sifati va narxini bozor talabiga moslashtirishga xizmat qildi. Iste’molchilarning tanlov imkoniyati kengaydi, ishlab chiqaruvchilar innovatsiyalar kiritishga majbur bo‘lishdi. Aynan shu davrda yirik korxonalar, banklar, ishlab chiqarish konsorsiumlari vujudga kela boshladi. Bu esa keyingi bosqichda raqobat tabiatining o‘zgarishiga zamin yaratdi. 3-bosqich: Monopoliya va oligopoliya davri XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida iqtisodiy raqobatning yangi shakli — monopoliya va oligopoliya shakllana boshladi. Katta kapital egalari, korporatsiyalar va trestlar bozorda ustunlikka erishib, raqobatchilarni siqib chiqarishga harakat qilishdi. Raqobat erkinligi susaydi, narxlar sun’iy belgilanadigan bo‘ldi. Oqibatda iste’molchilar tanlov imkoniyatidan mahrum bo‘ldi, narxlar oshdi, iqtisodiy tengsizlik kuchaydi. Shunday sharoitda ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda monopoliyaga qarshi kurash boshlanib, davlat tomonidan raqobatni tartibga soluvchi qonunlar qabul qilindi. Masalan, AQShda 1890-yilda qabul qilingan Sherman qonuni 23Erkin raqobat shakli iqtisodiy nazariyada ideal model sifatida ko‘riladi. Bu sharoitda bozorda juda ko‘p sonli sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo‘ladi. Hech bir ishlab chiqaruvchi narxni o‘zi mustaqil belgilay olmaydi — narx talab va taklif asosida shakllanadi. Mahsulotlar bir-biridan farq qilmaydi, bozorda to‘liq axborot mavjud va yangi ishtirokchilar uchun kirish erkin. Bu modelda ishlab chiqaruvchilar faqat narxni qabul qiluvchi subyektlar sifatida ishtirok etadi. Erkin raqobat modelining afzalliklari quyidagilardan iborat: mahsulot narxlari eng past darajada shakllanadi, ishlab chiqaruvchilar samaradorlikka erishishga majbur bo‘ladi, resurslar optimal taqsimlanadi. Biroq, real iqtisodiyotda bu model deyarli mavjud emas — u nazariy standart sifatida qabul qilinadi. Eng yaqin misol sifatida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozori ko‘rsatiladi, masalan, bug‘doy, guruch yoki meva-savzavot bozorlari. 2. Monopolistik raqobat (monopolistic competition) Monopolistik raqobat shaklida bozorda ko‘plab sotuvchilar mavjud, lekin ular har biri o‘z mahsulotini boshqalarnikidan farq qiluvchi xususiyatlar bilan taklif etadi. Bu farq mahsulot dizayni, sifati, xizmat ko‘rsatish darajasi, marketing yondashuvlari orqali yaratiladi. Misol uchun, kiyim-kechak, restoranlar, kosmetika vositalari yoki shaxsiy xizmatlar bozori bu shaklga kiradi. Monopolistik raqobat erkin raqobatga nisbatan realizmdan yaqinroq bo‘lib, iste’molchilarga keng tanlov imkoniyati beradi. Ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotining o‘ziga xosligini ta’kidlash orqali bozorda ustunlikka erishishga intiladi. Bunda reklama va brend tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi. Ammo bu shaklda narxlar erkin emas — kompaniyalar mahsulotini differensiallashtirish orqali narxni o‘zlari belgilash imkoniga ega bo‘ladi. 3. Oligopoliya Oligopolistik bozor — bu oz sonli yirik ishlab chiqaruvchilar hukmronlik qiladigan raqobat shaklidir. Bu bozorda har bir korxona boshqa yirik 24o‘yinchilarning harakatiga qarab o‘z strategiyasini ishlab chiqadi. Avtomobilsozlik, aviatsiya, mobil aloqa xizmatlari va sement ishlab chiqarish kabi tarmoqlar oligopolistik bozorga misol bo‘la oladi. Oligopoliyada raqobat narx asosida emas, balki mahsulot sifati, servis, marketing va texnologiyalar asosida kechadi. Ayrim hollarda oligopoliya ishtirokchilari o‘zaro til biriktirib, narxlarni sun’iy belgilashlari mumkin. Bunday holatlar monopoliyaga qarshi qonunchilik orqali tartibga solinadi. Oligopoliya bozorida kirish to‘siqlari mavjud bo‘lib, yangi kompaniyalar uchun bu bozorda mustahkam o‘rin egallash qiyin kechadi. 4. Monopoliya Monopoliya — bu bozorda yagona ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘lgan holatdir. Bunday vaziyatda ishlab chiqaruvchi narxni o‘zi belgilaydi, mahsulot hajmini tartiblaydi va iste’molchilar ustidan to‘liq nazoratga ega bo‘ladi. Monopoliya davlat (masalan, energetika, temir yo‘l transporti) yoki xususiy kompaniya shaklida bo‘lishi mumkin. Monopoliya ijobiy jihatdan qaralganda, u iqtisodiy barqarorlik, infratuzilma rivoji uchun foydali bo‘lishi mumkin, ammo bu holat ko‘p hollarda narx oshishi, sifatsizlik, innovatsiyalarning sustlashuvi va resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishiga olib keladi. Aksariyat mamlakatlar monopoliyani chegaralash uchun “raqobat to‘g‘risida”gi qonunlar orqali faoliyat yuritadi. Monopoliya holatlarining bartaraf etilishi sog‘lom raqobat muhiti va iqtisodiy samaradorlikni tiklaydi. Raqobat shakllarining evolyutsiyasi Raqobat shakllari ham vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi. Ilk kapitalistik iqtisodiyotda erkin raqobat hukmron bo‘lgan. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida monopoliyalar kuchayib, davlat nazorati kuchaydi. XX asr o‘rtalaridan boshlab esa monopolistik raqobat va oligopoliya shakllari keng tarqaldi. XXI asrda esa raqobat shakllari yanada murakkablashib, raqamli platformalar va sun’iy intellekt yordamida boshqariladigan bo‘ldi. 5Kurs ishi mavzusining predmeti — raqobatning ob’ektiv asoslari, uning yuzaga kelish sabablari va tarixiy rivojlanish bosqichlari, shuningdek zamonaviy raqobat muhitidagi tendensiyalarni o‘rganishdan iborat. Kurs ishi mavzusining maqsadi — raqobatning iqtisodiy mohiyatini yoritish, uning ob’ektiv asoslarini tahlil qilish, tarixiy shakllanish bosqichlarini ochib berish va hozirgi davrdagi raqobat muhiti tendensiyalarini aniqlashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyatini o‘rganish;  raqobatning yuzaga kelish sabablari va shart-sharoitlarini tahlil qilish;  ijtimoiy-iqtisodiy ob’ektiv asoslarini aniqlash;  raqobatning tarixiy rivojlanish bosqichlarini yoritish;  zamonaviy raqobat shakllari va ularning evolyutsiyasini ko‘rib chiqish;  bugungi iqtisodiy sharoitda raqobat muhitining rivojlanish yo‘nalishlarini baholash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 8raqobat nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy ahamiyatga ham ega. U bandlikni oshiradi, aholining turmush darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, xususiy sektorning rivojlanishiga zamin yaratadi. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyati raqobat muhiti orqali rivoj topadi. Davlat esa raqobatni qo‘llab-quvvatlash orqali bozorning sog‘lom ishlashini ta’minlaydi. Shu sababli zamonaviy iqtisodiy siyosatlarda raqobatni himoya qilish va uni rag‘batlantirish bo‘yicha alohida choralar ishlab chiqiladi. 1.2. Raqobatning yuzaga kelish sabablari va zaruriyati Raqobat iqtisodiy faoliyatning tabiiy natijasi va muqarrar mahsulidir. U insoniyat tarixining eng qadimgi davrlaridan boshlab mavjud bo‘lgan bo‘lib, kishilar o‘rtasidagi farovonlikka, qulayliklarga, resurslarga va imkoniyatlarga erishish istagi raqobatga olib kelgan. Bozor iqtisodiyotining negizida aynan raqobat yotadi. U holda biror tovar yoki xizmatni ishlab chiqaruvchilarning ko‘pligi, iste’molchilar tanlovi, narx shakllanishi, resurslar taqsimoti kabi asosiy mexanizmlar to‘laqonli ishlamaydi. Shuning uchun raqobat — nafaqat bozor iqtisodiyoti mexanizmining markaziy elementidir, balki u erkin iqtisodiy faoliyat yuritish, innovatsiyalarni rivojlantirish va samaradorlikni oshirishning ham kuchli manbaidir. Raqobatning yuzaga kelish sabablari ko‘plab omillar bilan bog‘liq. Birinchi va asosiy sabab — resurslarning cheklanganligidir. Inson ehtiyojlari cheksiz bo‘lsa-da, ularni qondiruvchi moddiy va nomoddiy resurslar har doim cheklangan bo‘ladi. Bu holat esa, o‘z-o‘zidan, bu resurslarga ega chiqish uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida kurashni vujudga keltiradi. Masalan, yer, mehnat, kapital, texnologiyalar kabi iqtisodiy resurslar doimiy va cheksiz mavjud emas, ular uchun iqtisodiy subyektlar o‘rtasida bahs, tanlov va raqobat yuzaga keladi. Aynan shu shart-sharoit raqobatning fundamental iqtisodiy asosidir. Ikkinchi muhim sabab — iste’molchilarning tanlov erkinligidir. Bozor iqtisodiyotida har bir iste’molchi o‘z ehtiyojlarini maksimal darajada 6I BOB. RAQOBATNING MOHIYATI VA UNING OB’EKTIV ASOSLARI 1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati Raqobat – bu iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi, bozor munosabatlarining tub mohiyatini belgilovchi asosiy omillardan biridir. U xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan cheklangan resurslar, bozor ulushi, foyda va iste’molchilar e’tiborini qo‘lga kiritish uchun kechadigan kurashdir. Iqtisodiy adabiyotlarda raqobatga berilgan ta’riflar xilma-xil bo‘lsa-da, ularning barchasida asosiy g‘oya – bu erkinlik, tanlov imkoniyati va tashabbuskorlik orqali taraqqiyotga erishish g‘oyasidir. Raqobat bozor mexanizmlarining to‘g‘ri ishlashini ta’minlab, resurslarning samarali taqsimlanishiga va iqtisodiy samaradorlikning oshishiga xizmat qiladi. Raqobatning iqtisodiy mohiyatini to‘laqonli tushunish uchun uni chuqur nazariy tahlil qilish zarur. Klassik iqtisodiyot vakillari, xususan Adam Smit, bozorni tartibga soluvchi asosiy kuch sifatida “ko‘rinmas qo‘l” konsepsiyasini ilgari surgan. Bu g‘oyaga ko‘ra, har bir iqtisodiy agent o‘z manfaatlarini ko‘zlab harakat qilarkan, natijada jamiyat uchun eng qulay iqtisodiy holatga erishiladi. Bunday muvozanat esa faqat erkin raqobat sharoitida yuzaga keladi. Ayni paytda, bozor subyektlari o‘rtasida sodir bo‘ladigan tanlov, narx va sifatga ta’sir ko‘rsatib, ishlab chiqaruvchilarning doimiy takomillashuviga turtki bo‘ladi. Zamonaviy iqtisodiyotda raqobatni faqat iqtisodiy mezonlar bilan cheklab bo‘lmaydi. U sotsial-iqtisodiy kategoriyadir va unda innovatsion rivojlanish, iste’molchi huquqlari, biznes axloqi kabi ko‘plab omillar o‘zaro uyg‘unlashadi. Raqobatning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat: narxlarni tartibga solish, mahsulot sifati va xilma-xilligini oshirish, ishlab 222.2. Bozor iqtisodiyotida raqobat shakllari va ularning evolyutsiyasi Raqobat iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi asosiy mexanizmlardan biri bo‘lib, bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi sanaladi. U turli shakllarda namoyon bo‘lishi, iqtisodiy tizimning rivojlanish darajasi, bozorning tuzilishi va ishtirokchilarning o‘zaro munosabatlariga qarab o‘zgarib turadi. Har bir raqobat shakli o‘ziga xos xususiyatlarga, kuchli va zaif tomonlarga ega bo‘lib, bozordagi resurslar taqsimoti, mahsulot narxi va sifati, innovatsiyalar darajasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bozor iqtisodiyotida raqobatning asosiy shakllari odatda to‘rt asosiy modelda ifodalanadi: erkin raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya va monopoliya. Ushbu shakllar orasidagi asosiy farq ishlab chiqaruvchilar soni, mahsulot turining o‘xshashligi yoki farqliligi, narxga ta’sir qilish darajasi, bozorga kirish imkoniyati va bozor ustidan nazorat mexanizmlarida ifodalanadi. 1. Erkin raqobat (perfect competition) 272.3. Zamonaviy sharoitda raqobat muhitining rivojlanish tendensiyalari XXI asrning ikkinchi choragiga kelib raqobat muhiti butunlay yangi bosqichga o‘tmoqda. Globallashuv, raqamli texnologiyalar, ekologik barqarorlik, axborotga asoslangan iqtisodiyot, sun’iy intellekt va pandemiyadan keyingi iqtisodiy o‘zgarishlar tufayli raqobat endi faqatgina mahsulot va narx darajasida emas, balki xizmat ko‘rsatish sifati, brend qadriyati, texnologik ustunlik va ijtimoiy mas’uliyat asosida shakllanmoqda. Bu bo‘limda zamonaviy iqtisodiy sharoitda raqobat muhitining rivojlanish yo‘nalishlari, tendensiyalari va yangi xususiyatlari tahlil qilinadi. 1. Raqamli texnologiyalar ta’sirida raqobatning yangi shakllanishi Hozirgi iqtisodiy rivojlanish bosqichida raqamlashtirish raqobatga tub ta’sir ko‘rsatmoqda. Kompaniyalar endi mahsulot sifatidan tashqari, onlayn mavjudligi, xizmatning tezligi, sun’iy intellektga asoslangan tizimlar, bulutli texnologiyalar, avtomatlashtirilgan xizmatlar bilan ham raqobatlashmoqda. “Amazon”, “Alibaba”, “Google” kabi texnogigantlar o‘zlarining raqamli ekotizimlari orqali an’anaviy raqobat qoidalarini o‘zgartirib yubordi. Endilikda kompaniyalar raqobatga bardoshli bo‘lishi uchun texnologiyani egallashi, mijozlar bilan raqamli aloqani o‘rnatishi shart. Raqamli raqobat sharoitida kompaniyalar foydalanuvchilarning xatti- harakatlarini kuzatish, ularning ma’lumotlariga asoslangan tahlillar orqali moslashtirilgan xizmatlarni taklif qilmoqda. Bu esa bozorni chuqur segmentatsiyalashga, individual takliflar yaratishga olib kelmoqda. Bu shakldagi raqobat "aqlli" algoritmlar, reklama moslashuvi va kontentni boshqarish strategiyalariga asoslanadi. 2. Innovatsiyalar va texnologik ilg‘orlik asosida raqobat Zamonaviy iqtisodiyotda kompaniyalar raqobat ustunligini asosan innovatsiyalar orqali qo‘lga kiritmoqda. Bu nafaqat yangi mahsulot yoki xizmatlar ishlab chiqish, balki mavjud jarayonlarni takomillashtirish, 25Zamonaviy iqtisodiyotda korxonalar faqat mahsulot yoki xizmatlar bilan emas, balki ma’lumot, innovatsiya, texnologik ustunlik, ijtimoiy mas’uliyat, ekologik barqarorlik bilan ham raqobatlashmoqda. Masalan, bugungi kundagi “Apple”, “Google”, “Amazon”, “Tesla” kabi kompaniyalar o‘z mahsulotlarini nafaqat texnik jihatdan, balki brend qadriyatlari, foydalanuvchi tajribasi va innovatsion yondashuvlar orqali farqlashga intiladi.Yana bir muhim jihat shuki, bugungi raqobat ko‘p holatlarda global miqyosda kechmoqda. Kompaniyalar faqat mahalliy bozorda emas, balki xorijiy bozorlarda ham ustunlikka erishishga intilmoqda. Bu esa xalqaro raqobat shaklida ifodalanadi. Global raqobat bozorlarga kirish to‘siqlarini yumshatadi, iste’molchilarga arzon va sifatli mahsulotlarni tanlash imkonini beradi, ammo mahalliy ishlab chiqaruvchilar uchun qiyin sharoitlar ham yaratadi. Bozor iqtisodiyotida raqobat shakllari — bu turli iqtisodiy sharoitlar, subyektlar soni va bozor imkoniyatlariga bog‘liq holda shakllanadigan tizimdir. Har bir shaklning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud. Ularning evolyutsiyasi orqali biz iqtisodiy tizimlarning murakkabligini va o‘zgaruvchanligini anglaymiz.O‘zbekiston sharoitida esa bugungi kunda erkin va monopolistik raqobat shakllarining uyg‘unlashuvi kuzatilmoqda. Kichik biznes subyektlari sonining ortishi raqobat muhitini jonlantirmoqda. Shu bilan birga, ayrim sohalarda hali-hanuz oligopolik va monopolistik tuzilmalar saqlanib qolgan. Bu holat davlat tomonidan raqobat siyosatini takomillashtirish, bozorlarga kirishni yengillashtirish va sog‘lom raqobat tamoyillarini mustahkamlash orqali hal etilishi mumkin. Raqobat shakllarining chuqur o‘rganilishi iqtisodiy siyosat yuritishda, bozorlarda adolatli o‘yin qoidalarini belgilashda va milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshligini oshirishda muhim nazariy va amaliy asos bo‘lib xizmat qiladi. 10oshadi.Shuningdek, raqobat ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikning kafolatidir. U fuqarolar bandligini ta’minlaydi, daromad manbalarini ko‘paytiradi, kichik biznesni rag‘batlantiradi va xususiy sektorni kengaytiradi. Raqobat muhiti mavjud bo‘lmagan joyda iqtisodiy sustkashlik, monopoliya, korrupsiya, samaradorlikning pasayishi kabi salbiy holatlar kuchayadi. Shu sababli, barcha rivojlangan mamlakatlar raqobatni qo‘llab-quvvatlovchi qonunchilik, institutsional mexanizmlar va siyosatlarni shakllantirgan. Tarixiy jihatdan ham raqobat jamiyat taraqqiyotining ajralmas qismi bo‘lib kelgan. Masalan, kapitalizmning ilk bosqichlarida bozor ishtirokchilari o‘rtasida kuchli erkin raqobat hukm surgan. Bu raqobat ilm-fanning rivojiga, sanoat inqilobiga, yangi texnologiyalar va ishlab chiqarish metodlarining joriy etilishiga sabab bo‘lgan. XX asrda esa, monopoliyalarning kuchayishi fonida davlatlar tomonidan raqobatni tartibga solish va nazorat qilish zarurati tug‘ilgan. O‘zbekistonda ham raqobatga oid siyosat va qonunlar shakllanib, Anti-monopoliya qo‘mitasi faoliyat yuritmoqda. Raqobatning yana bir zaruriyati — iste’molchi manfaatlarini himoya qilishdir. Iste’molchi mahsulot sifati, narxi, xizmat ko‘rsatish darajasi borasida tanlov imkoniyatiga ega bo‘lgan sharoitda, ishlab chiqaruvchilar doimiy ravishda o‘z taklifini takomillashtirib borishga majbur bo‘ladi. Bu esa jamiyatda umumiy farovonlikka olib keladi. Aksincha, raqobat bo‘lmasa, iste’molchi sifatsiz mahsulotga, yuqori narxlarga va cheklangan xizmatga duch keladi. Raqobat sharoitida esa iste’molchining huquqlari va manfaatlari yaxshiroq ta’minlanadi. Bundan tashqari, raqobat ishlab chiqaruvchilarning moliyaviy intizomini kuchaytiradi. Bozorda omon qolish uchun ular xarajatlarni kamaytirish, resurslardan samarali foydalanish, mehnat unumdorligini oshirishga intiladilar. Bu esa korxonalar o‘rtasida raqobatning yanada kuchayishiga olib keladi. Aynan raqobat asosida milliy kompaniyalar xalqaro bozorga chiqish, 13Raqobatning beshinchi ijtimoiy-iqtisodiy asosi – bozor infratuzilmasining mavjudligi va uning taraqqiy etganligidir. Raqobat faqat resurslar va ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida emas, balki logistika, axborot, moliya, tashish va xizmat ko‘rsatish sohalarida ham yuzaga keladi. Agar bozor infratuzilmasi rivojlangan bo‘lsa, ya’ni mahsulot ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga tez va samarali yetkazib berilsa, bu holat yangi ishtirokchilarning bozorga kirishini yengillashtiradi, bu esa raqobatni rag‘batlantiradi. Infratuzilmaning zaif bo‘lishi esa aksincha, bozorni toraytiradi va raqobatni cheklaydi. Oltinchi asos sifatida – axborot erkinligi va shaffoflikni keltirish mumkin. Bozor iqtisodiyotida har bir subyekt axborotga ega bo‘lish erkinligiga ega bo‘lishi kerak. Bu axborot mahsulot narxi, sifati, texnik xarakteristikalari, raqiblar taklifi va boshqa muhim tahliliy ko‘rsatkichlarga tegishli bo‘lishi mumkin. Agar bozor ishtirokchilari to‘liq va aniq axborotga ega bo‘lsalar, ular raqobatbardosh qarorlar qabul qilishi osonlashadi. Axborot tanqisligi esa monopolik holatlarga olib kelishi mumkin. Yettinchi ob’ektiv asos — iqtisodiy erkinlik va tadbirkorlik tashabbusining mavjudligidir. Har bir fuqaroning o‘z biznesini boshlash, mahsulot ishlab chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishga kirishish huquqi, iqtisodiy raqobatni rivojlantiruvchi muhim omildir. Tadbirkorlik faolligi yuqori bo‘lgan jamiyatda raqobat darajasi ham kuchli bo‘ladi. Tadbirkorlik muhitining erkinligi esa me’yoriy-huquqiy asoslar, soliq siyosati, moliyaviy imkoniyatlar, kreditlar, grantlar va biznesni qo‘llab-quvvatlash infratuzilmasiga bog‘liq. Sakkizinchi ijtimoiy asos – aholining daromadlari va iste’mol imkoniyatlarining o‘sishidir. Agar aholi xarid qobiliyatiga ega bo‘lsa, u turli tovar va xizmatlarni tanlash huquqidan foydalanadi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni o‘z mahsulotlarini doimiy ravishda yangilashga, sifatini oshirishga, xizmat ko‘rsatishni yaxshilashga majbur qiladi. Iste’molchilarning faolligi va bozorga ta’sir ko‘rsata olish salohiyati — sog‘lom raqobat muhitining ijtimoiy poydevoridir. 31 Xulosa Men ushbu kurs ishim orqali raqobatning iqtisodiy mohiyati, uning ob’ektiv asoslari va tarixiy shakllanish bosqichlarini chuqur o‘rgandim. Raqobat – bu har qanday bozor iqtisodiyotining asosi bo‘lib, u iqtisodiy faollikni rag‘batlantiradi, narxlarning muvozanatini ta’minlaydi, mahsulotlar sifati va xilma-xilligini oshiradi hamda innovatsiyalarni jadal joriy etishga imkon yaratadi. Ish davomida men raqobatning shakllanishiga olib keluvchi ijtimoiy- iqtisodiy omillarni – resurslar cheklanganligi, iqtisodiy manfaatlar ziddiyati, mulkchilik shakllari, infratuzilma rivoji, axborot shaffofligi va davlat siyosatini tahlil qilib chiqdim. Aynan mana shu ob’ektiv omillar sog‘lom raqobat muhitining shakllanishi va rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Tarixiy yondashuv asosida raqobatning bosqichma-bosqich rivojlanishi men uchun ayniqsa qiziqarli bo‘ldi. Ibtidoiy jamiyatdagi resurslar uchun kurashdan boshlab, kapitalistik erkin raqobat, monopoliya, oligopoliya va raqamli iqtisodiyot sharoitidagi zamonaviy raqobatgacha bo‘lgan jarayonni o‘rganish orqali, men raqobatning qanday evolyutsiyalanganini angladim. Ayniqsa XXI asrda raqobat shakllari texnologik yuksalish, global savdo va ijtimoiy mas’uliyat orqali yangicha tus olayotgani kurs ishining amaliy ahamiyatini yanada oshirdi. Shuningdek, statistik ma’lumotlar asosida 2022–2025 yillar davomida raqobat muhitining real ko‘rsatkichlarini tahlil qildim. Yangi korxonalar sonining ko‘payishi, kichik biznes ulushining o‘sishi, eksport qiluvchilar sonining ortishi va monopoliyalarga qarshi kurashishdagi faoliyat intensivligi — bularning barchasi O‘zbekistonda raqobat muhitining rivojlanayotganini isbotlaydi. Mamlakatimizda raqobatni tartibga soluvchi qonunchilik, tadbirkorlik uchun qulay muhit va texnologik yangilanishlar bozor mexanizmlarining sog‘lom ishlashiga xizmat qilmoqda. 9qondirishga harakat qiladi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni iste’molchi talabiga mos tovar va xizmatlarni taklif etishga undaydi. Demak, ishlab chiqaruvchi korxonalar o‘z mahsulotini sotish, bozor ulushini oshirish va foyda ko‘rish uchun bir-birlari bilan bellashishga majbur bo‘ladi. Natijada ular o‘z mahsulotining sifatini oshiradi, narxni pasaytirishga, xizmatni yaxshilashga, marketingni kuchaytirishga intiladi. Bu esa umumiy iqtisodiy jarayonni ilgari suradi. Raqobatning yuzaga kelishida uchinchi sabab sifatida mulk shakllarining xilma-xilligini ko‘rsatish mumkin. Ochiq bozor iqtisodiyotida davlat, xususiy va aralash mulkchilik shakllari mavjud bo‘lib, bu holat bozor ishtirokchilarining sonini ko‘paytiradi. Har bir subyekt mustaqil ravishda ishlab chiqarish va sotuv qarorlarini qabul qilishi, bozorda faoliyat yuritishi natijasida ularning manfaatlari to‘qnashadi va raqobat kuchayadi. Ayniqsa, tadbirkorlik subyektlari ko‘paygan sayin, raqobat muhiti kengayadi, bu esa ishlab chiqaruvchilarni doimiy yangilik izlashga majbur qiladi. To‘rtinchi sabab — texnologik taraqqiyot va innovatsiyalar jarayonidir. Ilm-fan va texnikaning rivojlanishi bilan birgalikda har bir korxona yangi texnologiyalar asosida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga harakat qiladi. Yangi mahsulot turlari, xizmatlar shakllari, marketing uslublari bozorga kirib kelgach, ular eski tizimlarni siqib chiqaradi. Bunday jarayonlar esa doimiy raqobatni vujudga keltiradi. Innovatsiya — bu nafaqat ilmiy yutuq, balki raqobatdagi ustunlikni belgilovchi strategik omildir. Raqobatning yana bir zaruriyati — narx shakllanishida erkinlikni ta’minlashdir. Bozor iqtisodiyotida narxlar talab va taklifning o‘zaro ta’siri asosida shakllanadi. Ammo agar raqobat bo‘lmasa, bu mexanizm buziladi. Raqobat mavjud bo‘lgan sharoitda hech bir ishlab chiqaruvchi narxni asossiz ravishda ko‘tara olmaydi. Chunki iste’molchi har doim alternativ mahsulotni tanlash imkoniyatiga ega. Raqobat orqali bozordagi resurslar optimal taqsimlanadi, mahsulotlar turlari kengayadi, xizmatlar sifati 14To‘qqizinchi asos sifatida — globalizatsiya va tashqi iqtisodiy aloqalarning kengayishini ko‘rsatish mumkin. Jahon bozorlariga integratsiyalashuv, chet el investitsiyalari, xalqaro savdo va texnologiyalar transferi ichki bozorda ham raqobat muhitining rivojlanishiga olib keladi. Tashqi ishlab chiqaruvchilar bilan ichki ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat sifati, narxni barqarorlashtirish va texnologik yangiliklar kiritishda muhim omilga aylanadi. Global raqobat esa milliy iqtisodiyot uchun yangi imkoniyat va tahdidlarni yaratadi. O‘ninchi ob’ektiv asos — davlatning raqobatni qo‘llab-quvvatlovchi siyosatidir. Davlat tomonidan raqobatni tartibga soluvchi qonunlar, masalan, “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun, “Monopoliyalarga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi qonun va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar ishlab chiqilgani muhim rol o‘ynaydi. Raqobatni tartibga soluvchi maxsus idoralar — masalan, O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi — raqobat muhitini asrash va uning erkinligini ta’minlashga xizmat qiladi. Bu holat ham ijtimoiy, ham iqtisodiy barqarorlikka hissa qo‘shadi.Shuningdek, raqobatning ijtimoiy-iqtisodiy asoslari orasida iqtisodiy tafakkur va madaniyatni alohida qayd etish lozim. Jamiyatdagi iqtisodiy tafakkur, bozor munosabatlariga bo‘lgan yondashuv, tadbirkorlik faolligi, qonunchilikka rioya qilish darajasi raqobatning qanday kechishini belgilovchi ijtimoiy omillardir. Iqtisodiy madaniyat kuchli bo‘lgan jamiyatda raqobat sog‘lom va foydali yo‘nalishda rivojlanadi, aks holda esa sun’iy to‘siqlar, soxta raqobat va monopoliya xavfi yuzaga keladi. 15II BOB. RAQOBATNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI VA ZAMONAVIY TENDENSIYALARI 2.1. Raqobatning tarixiy rivojlanish bosqichlari Raqobat insoniyat tarixida iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning ajralmas qismi bo‘lib, u jamiyat rivojiga doimiy turtki bo‘lib kelgan. Raqobat jarayoni hech qachon bir xil bo‘lmagan, u har bir tarixiy bosqichda jamiyatning iqtisodiy, siyosiy va texnologik rivojlanishiga qarab turlicha shakl va mazmunda namoyon bo‘lgan. Shu sababli raqobatni o‘rganishda uning tarixiy evolyutsiyasi muhim metodologik yondashuv hisoblanadi. Bu bo‘limda raqobatning tarixiy shakllanish bosqichlari ketma-ketlikda o‘rganilib, har bir davrga xos xususiyatlar tahlil qilinadi. 1-bosqich: Ibtidoiy jamiyatdan feodalgacha bo‘lgan davr Raqobatning ilk shakllari ibtidoiy jamiyatdayoq paydo bo‘lgan. O‘sha davrda kishilar o‘z hayoti uchun zarur bo‘lgan ovqat, kiyim-kechak, boshpana kabi resurslar uchun o‘zaro bellashgan. Biroq bu raqobat bugungi iqtisodiy raqobat shaklidan farqli bo‘lib, asosan biologik va instinktiv omillarga asoslangan edi. Jamiyat qishloq xo‘jaligiga o‘tgan sari mulk munosabatlari shakllanib, zamin, suv va mehnat qurollari uchun raqobat kuchaya boshladi. Bu davrda raqobat ko‘proq ijtimoiy pog‘onalar – qullar, yer egalari, hunarmandlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan. Feodal jamiyatda esa raqobat shakllari ijtimoiy tabaqalanish va yer egaligi atrofida kechdi. Garchi iqtisodiy faoliyat markazlashmagan bo‘lsa-da, hunarmandchilik, savdo-sotiq va ustaxonalar o‘rtasida ma’lum raqobat 32Xulosa qilib aytganda, men raqobatning nazariy, tarixiy va amaliy jihatlarini bir-biriga bog‘liq holda chuqur o‘rganishga erishdim. Kurs ishimda berilgan nazariy tushunchalar, tarixiy tahlillar va zamonaviy tendensiyalar asosida men raqobatning nafaqat iqtisodiy jarayon, balki ijtimoiy taraqqiyotning ham muhim omili ekanligini angladim. Kelajakda iqtisodiy siyosatni shakllantirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va bozor ishtirokchilarining imkoniyatlarini oshirishda raqobat muhitining sog‘lom bo‘lishi eng muhim shartlardan biri ekaniga ishonch hosil qildim. 3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 26 18Kompaniyalar nafaqat foyda, balki jamiyat oldidagi mas’uliyat, ekologik barqarorlik, xodimlar huquqlarini ta’minlash kabi mezonlar orqali baholanmoqda. Bu esa raqobatni ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik yo‘nalishida takomillashtirmoqda. O‘zbekiston Respublikasida 2022–2025 yillarda bozor iqtisodiyotining chuqurlashuvi, erkin tadbirkorlik faoliyatining kengayishi va raqobatni tartibga soluvchi davlat siyosatining faol amalga oshirilishi natijasida raqobat muhiti sezilarli darajada o‘zgardi. Quyida ushbu yillarga oid statistik ko‘rsatkichlar tahlili asosida raqobat muhitining shakllanishidagi asosiy o‘zgarishlar va tendensiyalar yoritiladi. 1. Yangi tashkil topgan korxonalar soni Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yilda O‘zbekistonda 45 mingdan ortiq yangi xo‘jalik yurituvchi subyektlar davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan. Bu raqam 2023-yilda 52 mingtaga, 2024-yilda esa 61 mingga yetdi. 2025-yilda esa ushbu ko‘rsatkich 68 mingga yetishi prognoz qilinmoqda. Bu o‘sish tendensiyasi davlat tomonidan yaratilgan qulay tadbirkorlik muhiti, soliq imtiyozlari, biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonlarining soddalashtirilgani va xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash siyosati samarasidir. Ushbu o‘sish raqobat muhitiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi, chunki yangi korxonalarning paydo bo‘lishi mavjud bozor ishtirokchilari o‘rtasida mahsulot sifati, narx siyosati va xizmat ko‘rsatish borasida kuchli raqobatni vujudga keltiradi. Shu orqali iste’molchilar uchun keng tanlov imkoniyati paydo bo‘ladi. 2. Kichik biznesning yalpi iqtisodiyotdagi ulushi Kichik biznes sektorining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2022-yilda 56,2%ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 57,9%ga ko‘tarilgan. 2024-yilda esa 59,3%ni tashkil qilgani, 2025-yilda esa bu ko‘rsatkich 60,5%ga yetishi prognoz qilinmoqda. Bu raqamlar kichik biznes 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Raqobatning ob’ektiv asoslari va rivojlanish bosqichlari Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 33Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60- son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022- yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 17monopoliyalarga qarshi kurashda muhim huquqiy asoslarga ega bo‘ldi. Bu bosqichda davlatning raqobatga aralashuvi kuchaydi, ya’ni aralash iqtisodiy model yuzaga keldi. Davlat raqobatni qo‘llab-quvvatlab, erkin bozorning sog‘lom faoliyatini saqlab qolishga harakat qildi. 4-bosqich: Sotsial-iqtisodiy raqobat va davlat ishtiroki XX asrning o‘rtalaridan boshlab raqobat faqat iqtisodiy ustunlik emas, balki ijtimoiy barqarorlikni ta’minlovchi omil sifatida ham ko‘riladigan bo‘ldi. Bu bosqichda davlat nafaqat raqobatni himoya qiluvchi mexanizmga, balki uning bevosita ishtirokchisiga aylandi. Ijtimoiy davlat konsepsiyasi asosida aholining ijtimoiy himoyasi, monopoliyalarning cheklanishi, kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash kabi vositalar orqali sog‘lom raqobat muhitini yaratishga urg‘u berildi. Aynan shu bosqichda raqobat strategik tamoyilga aylana boshladi. Yirik kompaniyalar bozorda ustunlikka erishish uchun nafaqat narx va sifat orqali, balki texnologiyalar, innovatsiyalar, brendlar, mijozlarga sodiqlik dasturlari, marketing vositalari orqali kurash olib bora boshladilar. Bozorda raqobatning bevosita vositalari (narx)dan bilvosita vositalariga (imij, xizmat sifati) o‘tish boshlangan edi. 5-bosqich: Raqamli iqtisodiyot va global raqobat davri XXI asr raqobatning sifat jihatdan yangi bosqichiga aylandi. Raqamli texnologiyalar, internet, sun’iy intellekt, katta hajmdagi ma’lumotlar (big data) asosida tashkil etilgan yangi iqtisodiy tizim raqobatning qoidalarini tubdan o‘zgartirdi. Endi kompaniyalar nafaqat o‘z mintaqasida, balki global miqyosda raqobatlashmoqda. Onlayn savdo, elektron to‘lovlar, mobil ilovalar orqali iste’molchi bilan bevosita ishlash mumkin bo‘ldi. Bu esa raqobatga yangi ishtirokchilar – texnogigantlar, startaplar va fintech kompaniyalarni olib keldi. Bundan tashqari, ekologik, ijtimoiy va boshqaruv (ESG) mezonlari asosida sog‘lom, barqaror raqobat muhitini shakllantirishga urg‘u kuchaydi. 28xarajatlarni optimallashtirish, energiya tejamkor texnologiyalarni joriy qilish, ekologik xavfsizlikni oshirish orqali ham amalga oshirilmoqda. Masalan, “Tesla” kompaniyasi elektromobillar, avtopilot, yangi batareya tizimlari orqali butun avtomobil sanoati ichidagi raqobat qoidalarini o‘zgartirdi. O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda innovatsion rivojlanishga katta e’tibor qaratilmoqda. “Yangi O‘zbekiston – innovatsiyalar makoni” g‘oyasi asosida tadbirkorlikni raqamlashtirish, IT-parklarning kengayishi, startap ekotizimining shakllanishi raqobat muhitining yangi asoslarini yaratmoqda. Ayniqsa, “startap vs. korporatsiya” modeli asosida kichik, ammo moslashuvchan va tezkor texnologik kompaniyalar yirik sanoat gigantlariga qarshi muvaffaqiyatli raqobat olib bormoqda. 3. Globalizatsiya va xalqaro raqobat Zamonaviy sharoitda raqobat endi faqat mahalliy bozorda emas, balki global maydonda kechmoqda. Transmilliy kompaniyalar global ta’minot zanjirlari, import-eksport faoliyati va xalqaro logistika vositalari orqali istalgan bozorda tezda ishtirok eta oladi. Bu holat ichki ishlab chiqaruvchilar uchun katta imkoniyatlar bilan birga, jiddiy tahdidlarni ham yuzaga keltiradi. Mahalliy korxonalar xorijiy brendlar bilan sifat, narx, yetkazib berish va xizmat ko‘rsatish borasida raqobatlashishga majbur bo‘lmoqda. O‘zbekistonda so‘nggi yillarda WTO (Jahon savdo tashkiloti)ga a’zolik bo‘yicha olib borilayotgan muzokaralar, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan integratsiya jarayonlari, ko‘plab xalqaro savdo shartnomalari – bularning barchasi ichki bozorda raqobat muhitini xalqaro miqyosga kengaytiradi. Bu esa raqobatbardoshlikni oshirish, texnologik modernizatsiya va sifatni nazorat qilish tizimlarini joriy qilish zaruratini kuchaytirmoqda. 4. Ijtimoiy mas’uliyat va ekologik raqobat Bugungi raqobat endi faqat foyda asosida emas, balki kompaniyaning jamiyat oldidagi mas’uliyati, ekologik barqarorligi, xodimlarga nisbatan munosabati, atrof-muhitga bo‘lgan hurmati orqali ham baholanmoqda. 4erishish g‘oyasini ilgari surgan. Maykl Porterning “Raqobat afzalligi” modeli esa kompaniyalarning strategik raqobatlashuv uslublarini tahlil qilishga asos bo‘lgan. O‘zbekistonda esa iqtisodchilar T. G‘aniyev, A. Xakimov, A. Xusanov va boshqalar milliy iqtisodiyotda raqobat muhitining shakllanishi va rivojlanishini o‘rganib, amaliy tavsiyalar ishlab chiqishgan. Shunday qilib, mavzuga oid boy ilmiy adabiyotlar mavjud bo‘lsa-da, hozirgi O‘zbekiston sharoitida raqobatning zamonaviy tendensiyalarini tahlil qilish hali ham dolzarb masala bo‘lib qolmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u orqali raqobat tushunchasining iqtisodiy mazmuni, uning shakllanish omillari va tarixiy evolyutsiyasi chuqur tahlil qilinadi. Raqobatning ob’ektiv asoslari iqtisodiy nazariyada qanday ko‘rinishda ifodalanishini anglash, bozor mexanizmlarini tushunishda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu, ayniqsa, iqtisodiy nazariya fanining amaliy qirralarini ochib berishda va talabalarning tahliliy fikrlash salohiyatini shakllantirishda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Shu bilan birga, ishning amaliy ahamiyati ham yuqori. O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, xususan, raqobatni rivojlantirishga qaratilgan chora- tadbirlar samaradorligini baholash va ularni takomillashtirish yo‘nalishlarida ushbu kurs ishida keltirilgan ilmiy xulosalar va takliflar foydali bo‘lishi mumkin. Raqobat muhiti, uning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri, innovatsiyalarni rag‘batlantirishdagi roli haqida berilgan tahlillar amaliy siyosat ishlab chiqish uchun zarur bilimlarni taqdim etadi. Shuningdek, bu mavzu raqobatni tartibga soluvchi davlat organlari, biznes tuzilmalar va ilmiy doiralar uchun dolzarb metodik asos bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti — bozor iqtisodiyotida faoliyat yurituvchi xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi raqobat munosabatlaridir. 29Raqobatga ta’sir etuvchi yangi mezonlar – ESG (Environmental, Social, Governance) deb yuritiladi. Kompaniyalar ko‘proq barqaror energiyaga o‘tmoqda, ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirmoqda, xodimlar uchun qulay mehnat sharoitlarini yaratmoqda. Bu tendensiya O‘zbekistonda ham asta-sekin rivojlanmoqda. Ko‘plab kompaniyalar “yashil iqtisodiyot” kontsepsiyasini qabul qilmoqda, energiya tejamkor qurilmalar, chiqindilarni kamaytiruvchi texnologiyalar, biologik toza mahsulotlarga o‘tmoqda. Davlat tomonidan “yashil energiya”, “eko- loyihalar”, “karbon neytral” tashabbuslar qo‘llab-quvvatlanmoqda. Bu esa raqobatning yangi yo‘nalishlarini shakllantirmoqda. 5. Raqobatni tartibga solish va davlat siyosati Zamonaviy iqtisodiy sharoitda raqobat faqat bozor kuchlariga emas, balki davlatning tartibga soluvchi faoliyatiga ham bog‘liq. Monopoliyalarga qarshi kurash, korrupsiyaga barham berish, bozorga kirishdagi byurokratik to‘siqlarni bartaraf etish orqali raqobat muhitini sog‘lomlashtirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. O‘zbekistonda bu borada muhim islohotlar olib borilmoqda. 2021-yildan boshlab yangilangan “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun kuchga kirdi, Anti- monopoliya qo‘mitasi faoliyati kengaytirildi, tender va davlat xaridlarida ochiqlik darajasi oshirildi. Raqobat muhitini mustahkamlash uchun “Biznes- ombudsman” instituti, elektron litsenziyalash, onlayn ro‘yxatdan o‘tish platformalari joriy qilindi. 6. Iqtisodiy inklyuzivlik va ijtimoiy tenglik uchun raqobat Raqobatning zamonaviy vazifalaridan biri — iqtisodiy imkoniyatlarni barcha qatlamlar uchun teng taqsimlashdir. Inklyuziv raqobat muhiti — bu shunday iqtisodiy muhitki, unda ayollar, yoshlar, nogironlar, chekka hududlarda yashovchilar va boshqa ijtimoiy guruhlar ham faol iqtisodiy ishtirok etishi mumkin bo‘ladi. Bu nafaqat adolat tamoyili, balki iqtisodiy resurslardan to‘liq foydalanish strategiyasidir. 20qisqarishi yangi ishtirokchilar uchun bozorga kirishni yengillashtiradi, mahsulotlarning narxlari pasayadi, iste’molchi manfaati ta’minlanadi. 5. Raqobat muhitini baholash reytingi (0–10 ballik tizimda) Mustaqil xalqaro ekspertlar tomonidan baholangan “raqobat muhiti sifati” reytingi ham ijobiy o‘sish dinamikasini ko‘rsatmoqda. 2022-yilda bu reyting 5.2 ball bo‘lgan, 2023-yilda 5.6 ballgacha ko‘tarilgan. 2024-yilda esa 6.1 ballni tashkil etgan, 2025-yilga kelib 6.5 ballga yetishi prognoz qilinmoqda. Ushbu reyting davlat siyosati, qonunchilikning ochiqligi, bozorlarga kirish imkoniyatlari, korruptsiya darajasi, sud tizimining mustaqilligi va boshqa ko‘rsatkichlar asosida belgilanadi. Reytingning oshib borishi mamlakatda sog‘lom, erkin va tartibga solingan raqobat muhitining shakllanayotganidan dalolat beradi. 30Hozirgi kunda “Gender tengligi” bo‘yicha biznes reytinglari, ayollar tadbirkorligini moliyalashtirish fondlari, yoshlarga startap grantlari — bular raqobat muhitining inklyuzivligi oshayotganidan dalolat beradi. Bu jarayon O‘zbekistonda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Raqobat endi faqat “kuchli kuchsizlikni siqib chiqaradi” degan tamoyilga emas, balki “raqobat orqali imkoniyat yaratish” strategiyasiga asoslanmoqda. Zamonaviy iqtisodiy sharoitda raqobat tobora murakkab va ko‘p qirrali tizimga aylanmoqda. Raqobat shakllari endi nafaqat narx va sifat bilan, balki texnologiya, axborot, ekologik barqarorlik, brend qadriyati, ijtimoiy yondashuv va davlat siyosati orqali belgilanyapti. Bu esa bozor ishtirokchilaridan yanada strategik, ilg‘or va mas’uliyatli yondashuvni talab qiladi. O‘zbekiston uchun zamonaviy raqobat muhitini shakllantirishda muhim yo‘nalishlar: texnologik modernizatsiya, innovatsiyalarni joriy qilish, xalqaro standartlarga moslashish, adolatli tartibga solish tizimini yaratish, inklyuzivlikni ta’minlash va ekologik tamoyillarga asoslanishdan iboratdir. Bu tendensiyalar raqobatni sog‘lomlashtirish orqali iqtisodiy barqarorlik va farovonlikni ta’minlash imkonini beradi. 2Mavzu: Raqobatning ob’ektiv asoslari va rivojlanish bosqichlari MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………….. I BOB. RAQOBATNING MOHIYATI VA UNING OB’EKTIV ASOSLARI 1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati …………………………. 1.2. Raqobatning yuzaga kelish sabablari va zaruriyati ………………………... 1.3. Raqobatning ijtimoiy-iqtisodiy ob’ektiv asoslari ………….……………… II BOB. RAQOBATNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI VA ZAMONAVIY TENDENSIYALARI 2.1. Raqobatning tarixiy rivojlanish bosqichlari ………………………………. 2.2. Bozor iqtisodiyotida raqobat shakllari va ularning evolyutsiyasi ………… 2.3. Zamonaviy sharoitda raqobat muhitining rivojlanish tendensiyalari ……. XULOSA VA TAKLIFLAR ………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………. 7chiqarishni barqarorlashtirish, innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish va bozordagi ishtirokchilarni saralash. Aynan shu funksiyalar orqali raqobat bozor iqtisodiyotining “dvigateli”ga aylanadi. Raqobatning turlari va shakllari ham iqtisodiy mohiyatini belgilab beradi. Masalan, erkin raqobat – bu bozorda juda ko‘plab sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo‘lib, hech biri narxga mustaqil ta’sir o‘tkaza olmaydi. Bunday raqobat holatida narxlar taklif va talabning sof muvozanatiga asoslanadi. Monopolistik raqobat esa, bir tomondan, mahsulotlar xilma-xilligi va marketingning faol bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Oligopoliya sharoitida esa bir nechta yirik korxona butun bozorda hukmronlik qiladi, bu esa narxlar ustidan bilvosita nazoratni kuchaytiradi. Yakuniy holatda, to‘liq monopoliya esa raqobat yo‘qligi va narxlar sun’iy ravishda belgilanishini anglatadi. Raqobatning mavjudligi ishlab chiqaruvchilarga bozorga yangilik olib kirish, xarajatlarni kamaytirish va foydani oshirishga xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, raqobat erkinligi – bu erkin iqtisodiy faoliyat yuritish, iste’molchi talabini maksimal darajada qondirish va iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning asosi hisoblanadi. Raqobat iqtisodiy erkinlik bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu ikki tushuncha bir-birini to‘ldiradi. Erkin iqtisodiy muhitda raqobat orqali samarali va oqilona boshqaruv shakllanadi, bu esa resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishini va milliy iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlaydi. Raqobat, shuningdek, iqtisodiyotdagi muvozanatni saqlashga yordam beradi. Agar biror korxona mahsulot sifatini pasaytirsa yoki narxni asossiz ravishda oshirsa, uning o‘rnini boshqa samarali ishlab chiqaruvchi egallaydi. Bu esa bozorda doimiy harakat, yangilanish va saralashni ta’minlaydi. Bundan tashqari, raqobat tashqi bozorlarda milliy mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirishga ham xizmat qiladi. Bugungi global iqtisodiy makonda mahalliy ishlab chiqaruvchilarning xalqaro maydonda muvaffaqiyat qozonishi ham raqobatga tayangan holda amalga oshadi.Shu jihatdan olganda, 19subyektlarining iqtisodiyotdagi o‘rni tobora kuchayib borayotganini va ular orqali sog‘lom raqobat muhiti shakllanayotganini ko‘rsatadi. Kichik biznes korxonalari ko‘plab yo‘nalishlarda faoliyat yuritadi: ishlab chiqarish, xizmat ko‘rsatish, savdo, logistika va boshqalar. Ularning ko‘pligi narxlarning sun’iy oshishini oldini oladi, innovatsiyalarni tezroq joriy etish imkonini yaratadi va iste’molchi talabiga moslashgan, moslashuvchan iqtisodiy struktura hosil qiladi. 3. Eksport qiluvchi korxonalar soni Eksport faoliyatini olib boruvchi korxonalar sonining yilma-yil oshib borayotgani ham raqobat muhitining kuchayishini ko‘rsatadi. 2022-yilda eksport qiluvchi korxonalar soni 7,2 mingta bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda bu raqam 8,0 mingta, 2024-yilda esa 9,1 mingta korxonani tashkil qilgan. 2025- yilda bu ko‘rsatkich 10,3 mingga yetishi kutilmoqda. Eksportga mo‘ljallangan ishlab chiqaruvchilarning ortishi milliy iqtisodiyotda raqobatbardoshlik darajasining oshganidan dalolat beradi. Bunday korxonalar xalqaro talab va standartlarga mos mahsulot ishlab chiqarishga intiladi, bu esa mahalliy bozorda ham sifatli mahsulotlar sonining ortishiga olib keladi. Shuningdek, tashqi bozordagi raqobat ichki bozordagi ishlab chiqaruvchilarni innovatsiyaga, texnologik modernizatsiyaga va samaradorlikka majbur qiladi. 4. Monopoliyaga qarshi ochilgan ishlar soni 2022-yilda monopoliyaga qarshi kurashish idoralari tomonidan 310 ta ish yurituvga olingan. Bu ko‘rsatkich 2023-yilda 336 taga yetgan. 2024-yilda esa 374 ta holat aniqlangan, 2025-yil uchun esa bu ko‘rsatkich 400 taga yetishi kutilmoqda. Ushbu raqamlar bozor subyektlari orasida qonunbuzarlik holatlari saqlanib qolayotganini ko‘rsatadi, lekin ayni vaqtda davlat nazorati kuchayganini ham anglatadi. Bu tahlil shuni ko‘rsatadiki, raqobatni tartibga solish, monopol holatlarga chek qo‘yish orqali sog‘lom raqobat muhiti yaratilmoqda. Monopoliyalarning

  Raqobatning ob’ektiv asoslari va rivojlanish bosqichlari

Купить