Raqobatning ob’ektiv asoslari va rivojlanish bosqichlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	532.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Raqobatning ob’ektiv asoslari va rivojlanish bosqichlari

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Raqobatning ob’ektiv asoslari va rivojlanish bosqichlari
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Raqobatning ob’ektiv asoslari va rivojlanish bosqichlari
MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………..
I BOB. RAQOBATNING MOHIYATI VA UNING OB’EKTIV
ASOSLARI
1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy
mohiyati ………………………….
1.2. Raqobatning yuzaga kelish sabablari va
zaruriyati ………………………...
1.3. Raqobatning ijtimoiy-iqtisodiy ob’ektiv asoslari ………….………………
II BOB. RAQOBATNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI VA
ZAMONAVIY TENDENSIYALARI
2.1. Raqobatning tarixiy rivojlanish bosqichlari ……………………………….
2.2. Bozor iqtisodiyotida raqobat shakllari va ularning evolyutsiyasi …………
2.3. Zamonaviy sharoitda raqobat muhitining rivojlanish tendensiyalari …….
XULOSA VA TAKLIFLAR …………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Raqobat bugungi kunda har qanday
bozor iqtisodiyoti faoliyati uchun hal qiluvchi omil bo‘lib qolmoqda. Iqtisodiy
barqarorlik, innovatsiyalarni rag‘batlantirish, mahsulotlar sifatini oshirish va
narxlar muvozanatini ta’minlash kabi ko‘plab iqtisodiy jarayonlar raqobat
muhitiga chambarchas bog‘liq. Ayniqsa, globallashuv jarayonlari kuchaygan
bir davrda ichki va tashqi bozorlarda muvaffaqiyatli faoliyat yuritish uchun
korxonalar o‘rtasidagi raqobatbardoshlik muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda.
O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish bosqichida raqobatga oid
qonunchilik bazasining shakllanishi, tadbirkorlik subyektlariga teng shart-
sharoitlar yaratilishi bu sohada chuqur ilmiy izlanishlarni talab etadi.
Raqobatga oid nazariy qarashlarni tahlil qilish, ularning ob’ektiv asoslarini
aniqlash va rivojlanish bosqichlarini o‘rganish orqali mamlakatda samarali
iqtisodiy siyosat yuritishga xizmat qiluvchi amaliy tavsiyalar ishlab chiqish
mumkin. Shu sababli, “Raqobatning ob’ektiv asoslari va rivojlanish
bosqichlari” mavzusi nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb
hisoblanadi. Bu mavzuni chuqur o‘rganish, mavjud muammolarni aniqlab,
raqobatni rag‘batlantirishga qaratilgan takliflar ishlab chiqish imkonini beradi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Raqobat iqtisodiy
nazariyada eng ko‘p o‘rganilgan mavzulardan biri hisoblanadi. Ilk bor Adam
Smit o‘zining “Millat boyligi” asarida bozorning “ko‘rinmas qo‘li” g‘oyasini
ilgari surib, erkin raqobatni iqtisodiy taraqqiyotning asosi sifatida ta’riflagan.
Keyinchalik Alfred Marshall narxlar nazariyasi orqali raqobat mexanizmlarini
chuqurroq tahlil qilgan. Karl Marks esa raqobatning ijtimoiy-iqtisodiy
ziddiyatlarni yuzaga keltirishini ko‘rsatib, kapitalistik tizimdagi raqobatni
tanqidiy ruhda yoritgan. Jozef Shumpeter innovatsion raqobat nazariyasini
taklif qilib, yangi mahsulot va texnologiyalar orqali bozorda ustunlikka

4erishish g‘oyasini ilgari surgan. Maykl Porterning “Raqobat afzalligi” modeli
esa kompaniyalarning strategik raqobatlashuv uslublarini tahlil qilishga asos
bo‘lgan. O‘zbekistonda esa iqtisodchilar T. G‘aniyev, A. Xakimov, A.
Xusanov va boshqalar milliy iqtisodiyotda raqobat muhitining shakllanishi va
rivojlanishini o‘rganib, amaliy tavsiyalar ishlab chiqishgan. Shunday qilib,
mavzuga oid boy ilmiy adabiyotlar mavjud bo‘lsa-da, hozirgi O‘zbekiston
sharoitida raqobatning zamonaviy tendensiyalarini tahlil qilish hali ham
dolzarb masala bo‘lib qolmoqda.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs
ishining nazariy ahamiyati shundaki, u orqali raqobat tushunchasining
iqtisodiy mazmuni, uning shakllanish omillari va tarixiy evolyutsiyasi chuqur
tahlil qilinadi. Raqobatning ob’ektiv asoslari iqtisodiy nazariyada qanday
ko‘rinishda ifodalanishini anglash, bozor mexanizmlarini tushunishda muhim
vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu, ayniqsa, iqtisodiy nazariya fanining amaliy
qirralarini ochib berishda va talabalarning tahliliy fikrlash salohiyatini
shakllantirishda o‘ziga xos o‘rin tutadi. Shu bilan birga, ishning amaliy
ahamiyati ham yuqori. O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan
iqtisodiy islohotlar, xususan, raqobatni rivojlantirishga qaratilgan chora-
tadbirlar samaradorligini baholash va ularni takomillashtirish yo‘nalishlarida
ushbu kurs ishida keltirilgan ilmiy xulosalar va takliflar foydali bo‘lishi
mumkin. Raqobat muhiti, uning iqtisodiy barqarorlikka ta’siri,
innovatsiyalarni rag‘batlantirishdagi roli haqida berilgan tahlillar amaliy
siyosat ishlab chiqish uchun zarur bilimlarni taqdim etadi. Shuningdek, bu
mavzu raqobatni tartibga soluvchi davlat organlari, biznes tuzilmalar va ilmiy
doiralar uchun dolzarb metodik asos bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — bozor iqtisodiyotida faoliyat yurituvchi
xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasidagi raqobat munosabatlaridir.

5Kurs ishi mavzusining predmeti — raqobatning ob’ektiv asoslari, uning
yuzaga kelish sabablari va tarixiy rivojlanish bosqichlari, shuningdek
zamonaviy raqobat muhitidagi tendensiyalarni o‘rganishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — raqobatning iqtisodiy mohiyatini
yoritish, uning ob’ektiv asoslarini tahlil qilish, tarixiy shakllanish
bosqichlarini ochib berish va hozirgi davrdagi raqobat muhiti tendensiyalarini
aniqlashdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyatini o‘rganish;
 raqobatning yuzaga kelish sabablari va shart-sharoitlarini tahlil qilish;
 ijtimoiy-iqtisodiy ob’ektiv asoslarini aniqlash;
 raqobatning tarixiy rivojlanish bosqichlarini yoritish;
 zamonaviy raqobat shakllari va ularning evolyutsiyasini ko‘rib chiqish;
 bugungi iqtisodiy sharoitda raqobat muhitining rivojlanish yo‘nalishlarini
baholash.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. RAQOBATNING MOHIYATI VA UNING OB’EKTIV
ASOSLARI
1.1. Raqobat tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati
Raqobat – bu iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi, bozor munosabatlarining
tub mohiyatini belgilovchi asosiy omillardan biridir. U xo‘jalik yurituvchi
subyektlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan cheklangan resurslar, bozor ulushi, foyda
va iste’molchilar e’tiborini qo‘lga kiritish uchun kechadigan kurashdir.
Iqtisodiy adabiyotlarda raqobatga berilgan ta’riflar xilma-xil bo‘lsa-da,
ularning barchasida asosiy g‘oya – bu erkinlik, tanlov imkoniyati va
tashabbuskorlik orqali taraqqiyotga erishish g‘oyasidir. Raqobat bozor
mexanizmlarining to‘g‘ri ishlashini ta’minlab, resurslarning samarali
taqsimlanishiga va iqtisodiy samaradorlikning oshishiga xizmat qiladi.
Raqobatning iqtisodiy mohiyatini to‘laqonli tushunish uchun uni chuqur
nazariy tahlil qilish zarur. Klassik iqtisodiyot vakillari, xususan Adam Smit,
bozorni tartibga soluvchi asosiy kuch sifatida “ko‘rinmas qo‘l” konsepsiyasini
ilgari surgan. Bu g‘oyaga ko‘ra, har bir iqtisodiy agent o‘z manfaatlarini
ko‘zlab harakat qilarkan, natijada jamiyat uchun eng qulay iqtisodiy holatga
erishiladi. Bunday muvozanat esa faqat erkin raqobat sharoitida yuzaga
keladi. Ayni paytda, bozor subyektlari o‘rtasida sodir bo‘ladigan tanlov, narx
va sifatga ta’sir ko‘rsatib, ishlab chiqaruvchilarning doimiy takomillashuviga
turtki bo‘ladi.
Zamonaviy iqtisodiyotda raqobatni faqat iqtisodiy mezonlar bilan cheklab
bo‘lmaydi. U sotsial-iqtisodiy kategoriyadir va unda innovatsion rivojlanish,
iste’molchi huquqlari, biznes axloqi kabi ko‘plab omillar o‘zaro
uyg‘unlashadi. Raqobatning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:
narxlarni tartibga solish, mahsulot sifati va xilma-xilligini oshirish, ishlab

7chiqarishni barqarorlashtirish, innovatsion faoliyatni rag‘batlantirish va
bozordagi ishtirokchilarni saralash. Aynan shu funksiyalar orqali raqobat
bozor iqtisodiyotining “dvigateli”ga aylanadi.
Raqobatning turlari va shakllari ham iqtisodiy mohiyatini belgilab beradi.
Masalan, erkin raqobat – bu bozorda juda ko‘plab sotuvchilar va xaridorlar
mavjud bo‘lib, hech biri narxga mustaqil ta’sir o‘tkaza olmaydi. Bunday
raqobat holatida narxlar taklif va talabning sof muvozanatiga asoslanadi.
Monopolistik raqobat esa, bir tomondan, mahsulotlar xilma-xilligi va
marketingning faol bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Oligopoliya sharoitida esa bir
nechta yirik korxona butun bozorda hukmronlik qiladi, bu esa narxlar ustidan
bilvosita nazoratni kuchaytiradi. Yakuniy holatda, to‘liq monopoliya esa
raqobat yo‘qligi va narxlar sun’iy ravishda belgilanishini anglatadi.
Raqobatning mavjudligi ishlab chiqaruvchilarga bozorga yangilik olib
kirish, xarajatlarni kamaytirish va foydani oshirishga xizmat qiladi.
Boshqacha aytganda, raqobat erkinligi – bu erkin iqtisodiy faoliyat yuritish,
iste’molchi talabini maksimal darajada qondirish va iqtisodiy o‘sishni
ta’minlashning asosi hisoblanadi. Raqobat iqtisodiy erkinlik bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu ikki tushuncha bir-birini to‘ldiradi. Erkin
iqtisodiy muhitda raqobat orqali samarali va oqilona boshqaruv shakllanadi,
bu esa resurslarning to‘g‘ri taqsimlanishini va milliy iqtisodiyotning
barqarorligini ta’minlaydi.
Raqobat, shuningdek, iqtisodiyotdagi muvozanatni saqlashga yordam
beradi. Agar biror korxona mahsulot sifatini pasaytirsa yoki narxni asossiz
ravishda oshirsa, uning o‘rnini boshqa samarali ishlab chiqaruvchi egallaydi.
Bu esa bozorda doimiy harakat, yangilanish va saralashni ta’minlaydi.
Bundan tashqari, raqobat tashqi bozorlarda milliy mahsulotlarning
raqobatbardoshligini oshirishga ham xizmat qiladi. Bugungi global iqtisodiy
makonda mahalliy ishlab chiqaruvchilarning xalqaro maydonda muvaffaqiyat
qozonishi ham raqobatga tayangan holda amalga oshadi.Shu jihatdan olganda,

8raqobat nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy ahamiyatga ham ega. U bandlikni
oshiradi, aholining turmush darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, xususiy
sektorning rivojlanishiga zamin yaratadi. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik faoliyati raqobat muhiti orqali rivoj topadi. Davlat esa raqobatni
qo‘llab-quvvatlash orqali bozorning sog‘lom ishlashini ta’minlaydi. Shu
sababli zamonaviy iqtisodiy siyosatlarda raqobatni himoya qilish va uni
rag‘batlantirish bo‘yicha alohida choralar ishlab chiqiladi.
1.2. Raqobatning yuzaga kelish sabablari va zaruriyati
Raqobat iqtisodiy faoliyatning tabiiy natijasi va muqarrar mahsulidir. U
insoniyat tarixining eng qadimgi davrlaridan boshlab mavjud bo‘lgan bo‘lib,
kishilar o‘rtasidagi farovonlikka, qulayliklarga, resurslarga va imkoniyatlarga
erishish istagi raqobatga olib kelgan. Bozor iqtisodiyotining negizida aynan
raqobat yotadi. U holda biror tovar yoki xizmatni ishlab chiqaruvchilarning
ko‘pligi, iste’molchilar tanlovi, narx shakllanishi, resurslar taqsimoti kabi
asosiy mexanizmlar to‘laqonli ishlamaydi. Shuning uchun raqobat — nafaqat
bozor iqtisodiyoti mexanizmining markaziy elementidir, balki u erkin
iqtisodiy faoliyat yuritish, innovatsiyalarni rivojlantirish va samaradorlikni
oshirishning ham kuchli manbaidir.
Raqobatning yuzaga kelish sabablari ko‘plab omillar bilan bog‘liq. Birinchi
va asosiy sabab — resurslarning cheklanganligidir. Inson ehtiyojlari cheksiz
bo‘lsa-da, ularni qondiruvchi moddiy va nomoddiy resurslar har doim
cheklangan bo‘ladi. Bu holat esa, o‘z-o‘zidan, bu resurslarga ega chiqish
uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida kurashni vujudga keltiradi.
Masalan, yer, mehnat, kapital, texnologiyalar kabi iqtisodiy resurslar doimiy
va cheksiz mavjud emas, ular uchun iqtisodiy subyektlar o‘rtasida bahs,
tanlov va raqobat yuzaga keladi. Aynan shu shart-sharoit raqobatning
fundamental iqtisodiy asosidir.
Ikkinchi muhim sabab — iste’molchilarning tanlov erkinligidir. Bozor
iqtisodiyotida har bir iste’molchi o‘z ehtiyojlarini maksimal darajada

9qondirishga harakat qiladi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarni iste’molchi talabiga
mos tovar va xizmatlarni taklif etishga undaydi. Demak, ishlab chiqaruvchi
korxonalar o‘z mahsulotini sotish, bozor ulushini oshirish va foyda ko‘rish
uchun bir-birlari bilan bellashishga majbur bo‘ladi. Natijada ular o‘z
mahsulotining sifatini oshiradi, narxni pasaytirishga, xizmatni yaxshilashga,
marketingni kuchaytirishga intiladi. Bu esa umumiy iqtisodiy jarayonni ilgari
suradi.
Raqobatning yuzaga kelishida uchinchi sabab sifatida mulk shakllarining
xilma-xilligini ko‘rsatish mumkin. Ochiq bozor iqtisodiyotida davlat, xususiy
va aralash mulkchilik shakllari mavjud bo‘lib, bu holat bozor
ishtirokchilarining sonini ko‘paytiradi. Har bir subyekt mustaqil ravishda
ishlab chiqarish va sotuv qarorlarini qabul qilishi, bozorda faoliyat yuritishi
natijasida ularning manfaatlari to‘qnashadi va raqobat kuchayadi. Ayniqsa,
tadbirkorlik subyektlari ko‘paygan sayin, raqobat muhiti kengayadi, bu esa
ishlab chiqaruvchilarni doimiy yangilik izlashga majbur qiladi.
To‘rtinchi sabab — texnologik taraqqiyot va innovatsiyalar jarayonidir.
Ilm-fan va texnikaning rivojlanishi bilan birgalikda har bir korxona yangi
texnologiyalar asosida ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga harakat
qiladi. Yangi mahsulot turlari, xizmatlar shakllari, marketing uslublari
bozorga kirib kelgach, ular eski tizimlarni siqib chiqaradi. Bunday jarayonlar
esa doimiy raqobatni vujudga keltiradi. Innovatsiya — bu nafaqat ilmiy
yutuq, balki raqobatdagi ustunlikni belgilovchi strategik omildir.
Raqobatning yana bir zaruriyati — narx shakllanishida erkinlikni
ta’minlashdir. Bozor iqtisodiyotida narxlar talab va taklifning o‘zaro ta’siri
asosida shakllanadi. Ammo agar raqobat bo‘lmasa, bu mexanizm buziladi.
Raqobat mavjud bo‘lgan sharoitda hech bir ishlab chiqaruvchi narxni asossiz
ravishda ko‘tara olmaydi. Chunki iste’molchi har doim alternativ mahsulotni
tanlash imkoniyatiga ega. Raqobat orqali bozordagi resurslar optimal
taqsimlanadi, mahsulotlar turlari kengayadi, xizmatlar sifati

10oshadi.Shuningdek, raqobat ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikning kafolatidir. U
fuqarolar bandligini ta’minlaydi, daromad manbalarini ko‘paytiradi, kichik
biznesni rag‘batlantiradi va xususiy sektorni kengaytiradi. Raqobat muhiti
mavjud bo‘lmagan joyda iqtisodiy sustkashlik, monopoliya, korrupsiya,
samaradorlikning pasayishi kabi salbiy holatlar kuchayadi. Shu sababli,
barcha rivojlangan mamlakatlar raqobatni qo‘llab-quvvatlovchi qonunchilik,
institutsional mexanizmlar va siyosatlarni shakllantirgan.
Tarixiy jihatdan ham raqobat jamiyat taraqqiyotining ajralmas qismi bo‘lib
kelgan. Masalan, kapitalizmning ilk bosqichlarida bozor ishtirokchilari
o‘rtasida kuchli erkin raqobat hukm surgan. Bu raqobat ilm-fanning rivojiga,
sanoat inqilobiga, yangi texnologiyalar va ishlab chiqarish metodlarining joriy
etilishiga sabab bo‘lgan. XX asrda esa, monopoliyalarning kuchayishi fonida
davlatlar tomonidan raqobatni tartibga solish va nazorat qilish zarurati
tug‘ilgan. O‘zbekistonda ham raqobatga oid siyosat va qonunlar shakllanib,
Anti-monopoliya qo‘mitasi faoliyat yuritmoqda.
Raqobatning yana bir zaruriyati — iste’molchi manfaatlarini himoya
qilishdir. Iste’molchi mahsulot sifati, narxi, xizmat ko‘rsatish darajasi
borasida tanlov imkoniyatiga ega bo‘lgan sharoitda, ishlab chiqaruvchilar
doimiy ravishda o‘z taklifini takomillashtirib borishga majbur bo‘ladi. Bu esa
jamiyatda umumiy farovonlikka olib keladi. Aksincha, raqobat bo‘lmasa,
iste’molchi sifatsiz mahsulotga, yuqori narxlarga va cheklangan xizmatga
duch keladi. Raqobat sharoitida esa iste’molchining huquqlari va manfaatlari
yaxshiroq ta’minlanadi.
Bundan tashqari, raqobat ishlab chiqaruvchilarning moliyaviy intizomini
kuchaytiradi. Bozorda omon qolish uchun ular xarajatlarni kamaytirish,
resurslardan samarali foydalanish, mehnat unumdorligini oshirishga
intiladilar. Bu esa korxonalar o‘rtasida raqobatning yanada kuchayishiga olib
keladi. Aynan raqobat asosida milliy kompaniyalar xalqaro bozorga chiqish,

11eksport hajmini oshirish, global zanjirlarga qo‘shilish imkoniyatiga ega
bo‘ladilar.
O‘zbekiston misolida oladigan bo‘lsak, so‘nggi yillarda kichik biznes va
xususiy tadbirkorlik faoliyatining yuksalishi, import o‘rnini bosuvchi va
eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish, raqamli texnologiyalarni joriy etish
orqali ichki raqobat muhiti sezilarli darajada kengaymoqda. Bunda davlat
tomonidan raqobatni rag‘batlantirish bo‘yicha qonuniy asoslar — “Raqobat
to‘g‘risida”gi qonun, “Monopoliyalarga qarshi kurashish to‘g‘risida”gi
me’yoriy hujjatlar, bojxona, soliq va kredit imtiyozlari alohida o‘rin
tutmoqda.
Shu o‘rinda aytish kerakki, raqobatni tabiiy ravishda yuzaga keltiradigan
omillar bilan bir qatorda, uni sun’iy ravishda rag‘batlantirish ham kerak
bo‘ladi. Masalan, yangi korxonalar uchun inkubator markazlar, soliq
imtiyozlari, kredit qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari, bozor infratuzilmasini
rivojlantirish raqobatning zaruriy shart-sharoitlaridan sanaladi. Bu vositalar
orqali bozorga kirishni yengillashtirish, yangi subyektlarning shakllanishiga
zamin yaratish mumkin.
1.3. Raqobatning ijtimoiy-iqtisodiy ob’ektiv asoslari
Raqobatning iqtisodiy va ijtimoiy mohiyatini to‘liq anglash uchun, eng
avvalo, uning yuzaga kelishiga asos bo‘ladigan ob’ektiv omillarni o‘rganish
zarur. Raqobat insoniyat tarixining turli bosqichlarida shunchaki tasodifiy
yoki subyektiv holat sifatida emas, balki jamiyat va iqtisodiyot
rivojlanishining ajralmas, muqarrar va zaruriy jarayoni sifatida shakllanib
kelgan. Ayniqsa, bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatni yuzaga keltiruvchi
omillar chuqur iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy negizga ega. Ushbu bo‘limda
aynan raqobatning ijtimoiy-iqtisodiy ob’ektiv asoslari keng ko‘lamda tahlil
qilinadi.
Raqobatning birinchi va asosiy ob’ektiv asosi – bu inson ehtiyojlarining
cheksiz, lekin ularni qondiruvchi resurslarning cheklanganligidir. Insoniyat

12o‘zining mavjudligi davomida har doim ko‘proq qulaylik, oziq-ovqat, yashash
joyi, texnologik yutuqlar, bilim va boshqa boyliklarga ega bo‘lishga intilgan.
Ammo bu ehtiyojlarni to‘liq qondiruvchi moddiy va nomoddiy resurslar har
doim cheklangan bo‘lgan. Shu sababli, bu resurslarga ega chiqish yo‘lida
jamiyat a’zolari va xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘rtasida tabiiy ravishda
raqobat yuzaga kelgan.
Ikkinchi ob’ektiv asos — bozor iqtisodiyoti mexanizmining o‘z tabiatiga
xos bo‘lgan erkin tanlov tamoyilidir. Har bir ishlab chiqaruvchi o‘z faoliyatini
mustaqil tashkil etishi, iste’molchilarning ehtiyojlariga mos mahsulot yoki
xizmat taklif qilishi, bu jarayonda narx va sifatda ustunlikka erishishga
intilishi raqobatni doimiy tarzda harakatga keltirib turadi. Bunday tanlov
erkinligi faqat bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lib, rejalashtirilgan iqtisodiyot
sharoitida bu imkoniyatlar cheklangan bo‘ladi. Erkin tanlov ijtimoiy-iqtisodiy
muhitda doimiy harakatlanish, o‘zgarish va yangiliklarga zamin yaratadi.
Raqobatning uchinchi ob’ektiv asosi — iqtisodiy manfaatlar ziddiyati va
ularning jamiyatdagi mavjudligi. Har bir korxona, firma yoki ishlab
chiqaruvchi yuqori daromad olish, ko‘proq bozor ulushiga ega bo‘lish,
narxlarni o‘z foydasiga shakllantirishni istaydi. Shu bilan birga, iste’molchilar
esa sifatli mahsulotni arzon narxda olishga intiladi. Natijada, ishlab
chiqaruvchi bilan iste’molchi, ishlab chiqaruvchilar o‘zaro, yoki
iste’molchilar o‘rtasida manfaatlar to‘qnashuvi vujudga keladi. Bu
to‘qnashuvlar iqtisodiy raqobatning tabiiy asosini tashkil etadi.
To‘rtinchi asos – mulkchilik shakllarining xilma-xilligi va erkin xo‘jalik
yuritish imkoniyatidir. Mulk egaligining davlat, xususiy va aralash shakllarda
mavjud bo‘lishi, xo‘jalik yurituvchi subyektlar uchun o‘z iqtisodiy faoliyatini
erkin tashkil etishga sharoit yaratadi. O‘z navbatida, bu xilma-xillik iqtisodiy
subyektlar sonining ortishiga, ularning faoliyati turlarining kengayishiga olib
keladi. Bu esa bozorda ko‘plab o‘yinchilarning mavjudligini ta’minlab,
raqobatni kuchaytiradi.

13Raqobatning beshinchi ijtimoiy-iqtisodiy asosi – bozor infratuzilmasining
mavjudligi va uning taraqqiy etganligidir. Raqobat faqat resurslar va ishlab
chiqaruvchilar o‘rtasida emas, balki logistika, axborot, moliya, tashish va
xizmat ko‘rsatish sohalarida ham yuzaga keladi. Agar bozor infratuzilmasi
rivojlangan bo‘lsa, ya’ni mahsulot ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga tez va
samarali yetkazib berilsa, bu holat yangi ishtirokchilarning bozorga kirishini
yengillashtiradi, bu esa raqobatni rag‘batlantiradi. Infratuzilmaning zaif
bo‘lishi esa aksincha, bozorni toraytiradi va raqobatni cheklaydi.
Oltinchi asos sifatida – axborot erkinligi va shaffoflikni keltirish mumkin.
Bozor iqtisodiyotida har bir subyekt axborotga ega bo‘lish erkinligiga ega
bo‘lishi kerak. Bu axborot mahsulot narxi, sifati, texnik xarakteristikalari,
raqiblar taklifi va boshqa muhim tahliliy ko‘rsatkichlarga tegishli bo‘lishi
mumkin. Agar bozor ishtirokchilari to‘liq va aniq axborotga ega bo‘lsalar,
ular raqobatbardosh qarorlar qabul qilishi osonlashadi. Axborot tanqisligi esa
monopolik holatlarga olib kelishi mumkin.
Yettinchi ob’ektiv asos — iqtisodiy erkinlik va tadbirkorlik tashabbusining
mavjudligidir. Har bir fuqaroning o‘z biznesini boshlash, mahsulot ishlab
chiqarish yoki xizmat ko‘rsatishga kirishish huquqi, iqtisodiy raqobatni
rivojlantiruvchi muhim omildir. Tadbirkorlik faolligi yuqori bo‘lgan
jamiyatda raqobat darajasi ham kuchli bo‘ladi. Tadbirkorlik muhitining
erkinligi esa me’yoriy-huquqiy asoslar, soliq siyosati, moliyaviy imkoniyatlar,
kreditlar, grantlar va biznesni qo‘llab-quvvatlash infratuzilmasiga bog‘liq.
Sakkizinchi ijtimoiy asos – aholining daromadlari va iste’mol
imkoniyatlarining o‘sishidir. Agar aholi xarid qobiliyatiga ega bo‘lsa, u turli
tovar va xizmatlarni tanlash huquqidan foydalanadi. Bu esa ishlab
chiqaruvchilarni o‘z mahsulotlarini doimiy ravishda yangilashga, sifatini
oshirishga, xizmat ko‘rsatishni yaxshilashga majbur qiladi. Iste’molchilarning
faolligi va bozorga ta’sir ko‘rsata olish salohiyati — sog‘lom raqobat
muhitining ijtimoiy poydevoridir.

14To‘qqizinchi asos sifatida — globalizatsiya va tashqi iqtisodiy aloqalarning
kengayishini ko‘rsatish mumkin. Jahon bozorlariga integratsiyalashuv, chet el
investitsiyalari, xalqaro savdo va texnologiyalar transferi ichki bozorda ham
raqobat muhitining rivojlanishiga olib keladi. Tashqi ishlab chiqaruvchilar
bilan ichki ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat sifati, narxni
barqarorlashtirish va texnologik yangiliklar kiritishda muhim omilga aylanadi.
Global raqobat esa milliy iqtisodiyot uchun yangi imkoniyat va tahdidlarni
yaratadi.
O‘ninchi ob’ektiv asos — davlatning raqobatni qo‘llab-quvvatlovchi
siyosatidir. Davlat tomonidan raqobatni tartibga soluvchi qonunlar, masalan,
“Raqobat to‘g‘risida”gi qonun, “Monopoliyalarga qarshi kurashish
to‘g‘risida”gi qonun va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar ishlab chiqilgani
muhim rol o‘ynaydi. Raqobatni tartibga soluvchi maxsus idoralar — masalan,
O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi —
raqobat muhitini asrash va uning erkinligini ta’minlashga xizmat qiladi. Bu
holat ham ijtimoiy, ham iqtisodiy barqarorlikka hissa qo‘shadi.Shuningdek,
raqobatning ijtimoiy-iqtisodiy asoslari orasida iqtisodiy tafakkur va
madaniyatni alohida qayd etish lozim. Jamiyatdagi iqtisodiy tafakkur, bozor
munosabatlariga bo‘lgan yondashuv, tadbirkorlik faolligi, qonunchilikka rioya
qilish darajasi raqobatning qanday kechishini belgilovchi ijtimoiy omillardir.
Iqtisodiy madaniyat kuchli bo‘lgan jamiyatda raqobat sog‘lom va foydali
yo‘nalishda rivojlanadi, aks holda esa sun’iy to‘siqlar, soxta raqobat va
monopoliya xavfi yuzaga keladi.

15II BOB. RAQOBATNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI VA
ZAMONAVIY TENDENSIYALARI
2.1. Raqobatning tarixiy rivojlanish bosqichlari
Raqobat insoniyat tarixida iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotning ajralmas
qismi bo‘lib, u jamiyat rivojiga doimiy turtki bo‘lib kelgan. Raqobat jarayoni
hech qachon bir xil bo‘lmagan, u har bir tarixiy bosqichda jamiyatning
iqtisodiy, siyosiy va texnologik rivojlanishiga qarab turlicha shakl va
mazmunda namoyon bo‘lgan. Shu sababli raqobatni o‘rganishda uning tarixiy
evolyutsiyasi muhim metodologik yondashuv hisoblanadi. Bu bo‘limda
raqobatning tarixiy shakllanish bosqichlari ketma-ketlikda o‘rganilib, har bir
davrga xos xususiyatlar tahlil qilinadi.
1-bosqich: Ibtidoiy jamiyatdan feodalgacha bo‘lgan davr
Raqobatning ilk shakllari ibtidoiy jamiyatdayoq paydo bo‘lgan. O‘sha
davrda kishilar o‘z hayoti uchun zarur bo‘lgan ovqat, kiyim-kechak, boshpana
kabi resurslar uchun o‘zaro bellashgan. Biroq bu raqobat bugungi iqtisodiy
raqobat shaklidan farqli bo‘lib, asosan biologik va instinktiv omillarga
asoslangan edi. Jamiyat qishloq xo‘jaligiga o‘tgan sari mulk munosabatlari
shakllanib, zamin, suv va mehnat qurollari uchun raqobat kuchaya boshladi.
Bu davrda raqobat ko‘proq ijtimoiy pog‘onalar – qullar, yer egalari,
hunarmandlar o‘rtasida mavjud bo‘lgan.
Feodal jamiyatda esa raqobat shakllari ijtimoiy tabaqalanish va yer egaligi
atrofida kechdi. Garchi iqtisodiy faoliyat markazlashmagan bo‘lsa-da,
hunarmandchilik, savdo-sotiq va ustaxonalar o‘rtasida ma’lum raqobat

16mavjud edi. Bu davrda feodal egalik va nasl-nasab asosida raqobat
imkoniyatlari keskin cheklangan. Yirik zodagonlar va qirolliklar o‘z
hududlarini kengaytirish va iqtisodiy ustunlikka erishish uchun bir-birlari
bilan siyosiy va harbiy raqobat olib borishgan.
2-bosqich: Kapitalistik ishlab chiqarish tizimining paydo bo‘lishi
XVI–XVII asrlarda G‘arbda Yevropa mamlakatlarida kapitalistik ishlab
chiqarish usulining shakllanishi bilan birga raqobatning yangi bosqichi
boshlandi. Sanoat inqilobi davri ayniqsa raqobat tarixida tub burilish yasadi.
Raqobat erkin savdo, tadbirkorlik va xususiy mulk asosida shakllanib,
iqtisodiy faoliyatga keng yo‘l ochildi. Har bir ishlab chiqaruvchi o‘z kapitali,
texnikasi, ish kuchi va mahsuloti bilan bozorga chiqib, foyda olish maqsadida
boshqalar bilan bellashdi. Bu davrda Adam Smit o‘zining “Millat boyligi”
asarida raqobatni bozorni tartibga soluvchi "ko‘rinmas qo‘l" sifatida ta’rifladi.
Kapitalizmning dastlabki bosqichida raqobat erkin shaklda kechdi. Bu
erkinlik mahsulotlar sifati va narxini bozor talabiga moslashtirishga xizmat
qildi. Iste’molchilarning tanlov imkoniyati kengaydi, ishlab chiqaruvchilar
innovatsiyalar kiritishga majbur bo‘lishdi. Aynan shu davrda yirik korxonalar,
banklar, ishlab chiqarish konsorsiumlari vujudga kela boshladi. Bu esa
keyingi bosqichda raqobat tabiatining o‘zgarishiga zamin yaratdi.
3-bosqich: Monopoliya va oligopoliya davri
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida iqtisodiy raqobatning
yangi shakli — monopoliya va oligopoliya shakllana boshladi. Katta kapital
egalari, korporatsiyalar va trestlar bozorda ustunlikka erishib, raqobatchilarni
siqib chiqarishga harakat qilishdi. Raqobat erkinligi susaydi, narxlar sun’iy
belgilanadigan bo‘ldi. Oqibatda iste’molchilar tanlov imkoniyatidan mahrum
bo‘ldi, narxlar oshdi, iqtisodiy tengsizlik kuchaydi.
Shunday sharoitda ko‘plab rivojlangan mamlakatlarda monopoliyaga qarshi
kurash boshlanib, davlat tomonidan raqobatni tartibga soluvchi qonunlar
qabul qilindi. Masalan, AQShda 1890-yilda qabul qilingan Sherman qonuni

17monopoliyalarga qarshi kurashda muhim huquqiy asoslarga ega bo‘ldi. Bu
bosqichda davlatning raqobatga aralashuvi kuchaydi, ya’ni aralash iqtisodiy
model yuzaga keldi. Davlat raqobatni qo‘llab-quvvatlab, erkin bozorning
sog‘lom faoliyatini saqlab qolishga harakat qildi.
4-bosqich: Sotsial-iqtisodiy raqobat va davlat ishtiroki
XX asrning o‘rtalaridan boshlab raqobat faqat iqtisodiy ustunlik emas,
balki ijtimoiy barqarorlikni ta’minlovchi omil sifatida ham ko‘riladigan
bo‘ldi. Bu bosqichda davlat nafaqat raqobatni himoya qiluvchi mexanizmga,
balki uning bevosita ishtirokchisiga aylandi. Ijtimoiy davlat konsepsiyasi
asosida aholining ijtimoiy himoyasi, monopoliyalarning cheklanishi, kichik
biznesni qo‘llab-quvvatlash kabi vositalar orqali sog‘lom raqobat muhitini
yaratishga urg‘u berildi.
Aynan shu bosqichda raqobat strategik tamoyilga aylana boshladi. Yirik
kompaniyalar bozorda ustunlikka erishish uchun nafaqat narx va sifat orqali,
balki texnologiyalar, innovatsiyalar, brendlar, mijozlarga sodiqlik dasturlari,
marketing vositalari orqali kurash olib bora boshladilar. Bozorda raqobatning
bevosita vositalari (narx)dan bilvosita vositalariga (imij, xizmat sifati) o‘tish
boshlangan edi.
5-bosqich: Raqamli iqtisodiyot va global raqobat davri
XXI asr raqobatning sifat jihatdan yangi bosqichiga aylandi. Raqamli
texnologiyalar, internet, sun’iy intellekt, katta hajmdagi ma’lumotlar (big
data) asosida tashkil etilgan yangi iqtisodiy tizim raqobatning qoidalarini
tubdan o‘zgartirdi. Endi kompaniyalar nafaqat o‘z mintaqasida, balki global
miqyosda raqobatlashmoqda. Onlayn savdo, elektron to‘lovlar, mobil ilovalar
orqali iste’molchi bilan bevosita ishlash mumkin bo‘ldi. Bu esa raqobatga
yangi ishtirokchilar – texnogigantlar, startaplar va fintech kompaniyalarni olib
keldi.
Bundan tashqari, ekologik, ijtimoiy va boshqaruv (ESG) mezonlari asosida
sog‘lom, barqaror raqobat muhitini shakllantirishga urg‘u kuchaydi.

18Kompaniyalar nafaqat foyda, balki jamiyat oldidagi mas’uliyat, ekologik
barqarorlik, xodimlar huquqlarini ta’minlash kabi mezonlar orqali
baholanmoqda. Bu esa raqobatni ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik yo‘nalishida
takomillashtirmoqda.
O‘zbekiston Respublikasida 2022–2025 yillarda bozor iqtisodiyotining
chuqurlashuvi, erkin tadbirkorlik faoliyatining kengayishi va raqobatni
tartibga soluvchi davlat siyosatining faol amalga oshirilishi natijasida raqobat
muhiti sezilarli darajada o‘zgardi. Quyida ushbu yillarga oid statistik
ko‘rsatkichlar tahlili asosida raqobat muhitining shakllanishidagi asosiy
o‘zgarishlar va tendensiyalar yoritiladi.
1. Yangi tashkil topgan korxonalar soni
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, 2022-yilda O‘zbekistonda 45 mingdan ortiq
yangi xo‘jalik yurituvchi subyektlar davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan. Bu raqam
2023-yilda 52 mingtaga, 2024-yilda esa 61 mingga yetdi. 2025-yilda esa
ushbu ko‘rsatkich 68 mingga yetishi prognoz qilinmoqda. Bu o‘sish
tendensiyasi davlat tomonidan yaratilgan qulay tadbirkorlik muhiti, soliq
imtiyozlari, biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonlarining soddalashtirilgani
va xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash siyosati samarasidir.
Ushbu o‘sish raqobat muhitiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi, chunki yangi
korxonalarning paydo bo‘lishi mavjud bozor ishtirokchilari o‘rtasida mahsulot
sifati, narx siyosati va xizmat ko‘rsatish borasida kuchli raqobatni vujudga
keltiradi. Shu orqali iste’molchilar uchun keng tanlov imkoniyati paydo
bo‘ladi.
2. Kichik biznesning yalpi iqtisodiyotdagi ulushi
Kichik biznes sektorining yalpi ichki mahsulotdagi ulushi 2022-yilda
56,2%ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 57,9%ga ko‘tarilgan.
2024-yilda esa 59,3%ni tashkil qilgani, 2025-yilda esa bu ko‘rsatkich
60,5%ga yetishi prognoz qilinmoqda. Bu raqamlar kichik biznes

19subyektlarining iqtisodiyotdagi o‘rni tobora kuchayib borayotganini va ular
orqali sog‘lom raqobat muhiti shakllanayotganini ko‘rsatadi.
Kichik biznes korxonalari ko‘plab yo‘nalishlarda faoliyat yuritadi: ishlab
chiqarish, xizmat ko‘rsatish, savdo, logistika va boshqalar. Ularning ko‘pligi
narxlarning sun’iy oshishini oldini oladi, innovatsiyalarni tezroq joriy etish
imkonini yaratadi va iste’molchi talabiga moslashgan, moslashuvchan
iqtisodiy struktura hosil qiladi.
3. Eksport qiluvchi korxonalar soni
Eksport faoliyatini olib boruvchi korxonalar sonining yilma-yil oshib
borayotgani ham raqobat muhitining kuchayishini ko‘rsatadi. 2022-yilda
eksport qiluvchi korxonalar soni 7,2 mingta bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda bu
raqam 8,0 mingta, 2024-yilda esa 9,1 mingta korxonani tashkil qilgan. 2025-
yilda bu ko‘rsatkich 10,3 mingga yetishi kutilmoqda.
Eksportga mo‘ljallangan ishlab chiqaruvchilarning ortishi milliy
iqtisodiyotda raqobatbardoshlik darajasining oshganidan dalolat beradi.
Bunday korxonalar xalqaro talab va standartlarga mos mahsulot ishlab
chiqarishga intiladi, bu esa mahalliy bozorda ham sifatli mahsulotlar sonining
ortishiga olib keladi. Shuningdek, tashqi bozordagi raqobat ichki bozordagi
ishlab chiqaruvchilarni innovatsiyaga, texnologik modernizatsiyaga va
samaradorlikka majbur qiladi.
4. Monopoliyaga qarshi ochilgan ishlar soni
2022-yilda monopoliyaga qarshi kurashish idoralari tomonidan 310 ta ish
yurituvga olingan. Bu ko‘rsatkich 2023-yilda 336 taga yetgan. 2024-yilda esa
374 ta holat aniqlangan, 2025-yil uchun esa bu ko‘rsatkich 400 taga yetishi
kutilmoqda. Ushbu raqamlar bozor subyektlari orasida qonunbuzarlik
holatlari saqlanib qolayotganini ko‘rsatadi, lekin ayni vaqtda davlat nazorati
kuchayganini ham anglatadi.
Bu tahlil shuni ko‘rsatadiki, raqobatni tartibga solish, monopol holatlarga
chek qo‘yish orqali sog‘lom raqobat muhiti yaratilmoqda. Monopoliyalarning

20qisqarishi yangi ishtirokchilar uchun bozorga kirishni yengillashtiradi,
mahsulotlarning narxlari pasayadi, iste’molchi manfaati ta’minlanadi.
5. Raqobat muhitini baholash reytingi (0–10 ballik tizimda)
Mustaqil xalqaro ekspertlar tomonidan baholangan “raqobat muhiti sifati”
reytingi ham ijobiy o‘sish dinamikasini ko‘rsatmoqda. 2022-yilda bu reyting
5.2 ball bo‘lgan, 2023-yilda 5.6 ballgacha ko‘tarilgan. 2024-yilda esa 6.1
ballni tashkil etgan, 2025-yilga kelib 6.5 ballga yetishi prognoz qilinmoqda.
Ushbu reyting davlat siyosati, qonunchilikning ochiqligi, bozorlarga kirish
imkoniyatlari, korruptsiya darajasi, sud tizimining mustaqilligi va boshqa
ko‘rsatkichlar asosida belgilanadi. Reytingning oshib borishi mamlakatda
sog‘lom, erkin va tartibga solingan raqobat muhitining shakllanayotganidan
dalolat beradi.

212022–2025 yillar oralig‘idagi tahliliy ko‘rsatkichlar shuni isbotlaydiki,
O‘zbekistonda raqobat muhitining sifat jihatidan sezilarli darajada
yaxshilanayotganini ko‘rsatadi. Yangi korxonalarning ko‘payishi, kichik
biznes ulushining o‘sishi, eksport qiluvchi korxonalar sonining ortishi —
bularning barchasi real raqobatning kuchayayotganini anglatadi.
Monopoliyaga qarshi choralar, qonuniy tartibga solishlar orqali adolatli
raqobat tamoyillari mustahkamlanmoqda.
2022–2025 YILLARDA RAQOBAT MUHITI KO‘RSATKICHLARI
Ko‘rsatkichlar 2022 2023 2024 2025
Yangi tashkil topgan korxonalar soni (ming) 45 52 61 68
Kichik biznesning iqtisodiyotdagi ulushi (%) 56.2 57.9 59.3 60.5
Eksport qiluvchi korxonalar soni (ming) 7.2 8.0 9.1 10.3
Monopoliyaga qarshi ochilgan ishlar soni 310 336 374 400
Raqobat muhitini baholash reytingi (0–10 ballik
tizimda) 5.2 5.6 6.1 6.5
Davlat tomonidan tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, soliqqa oid imtiyozlar,
raqamlashtirish va byurokratik to‘siqlarni kamaytirish orqali yangi biznes
subyektlari uchun qulay sharoitlar yaratilmoqda. Bu esa raqobatning asosiy
ijtimoiy-iqtisodiy omillarini barqaror rivojlanish bosqichiga olib chiqmoqda.
2025-yil prognozlari raqobat muhitining yanada kuchayishini, xususan,
eksport salohiyati, tadbirkorlik faolligi, bozorda yangi o‘yinchilar paydo
bo‘lishi, xizmat va mahsulotlarning sifat jihatidan yaxshilanishini
ko‘rsatmoqda. Bu esa, o‘z navbatida, milliy iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini oshiradi va xalqaro maydonda O‘zbekiston brendining
mustahkamlanishiga xizmat qiladi.

222.2. Bozor iqtisodiyotida raqobat shakllari va ularning evolyutsiyasi
Raqobat iqtisodiyotni harakatga keltiruvchi asosiy mexanizmlardan biri
bo‘lib, bozor iqtisodiyotining ajralmas qismi sanaladi. U turli shakllarda
namoyon bo‘lishi, iqtisodiy tizimning rivojlanish darajasi, bozorning tuzilishi
va ishtirokchilarning o‘zaro munosabatlariga qarab o‘zgarib turadi. Har bir
raqobat shakli o‘ziga xos xususiyatlarga, kuchli va zaif tomonlarga ega bo‘lib,
bozordagi resurslar taqsimoti, mahsulot narxi va sifati, innovatsiyalar
darajasiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Bozor iqtisodiyotida raqobatning asosiy shakllari odatda to‘rt asosiy
modelda ifodalanadi: erkin raqobat, monopolistik raqobat, oligopoliya va
monopoliya. Ushbu shakllar orasidagi asosiy farq ishlab chiqaruvchilar soni,
mahsulot turining o‘xshashligi yoki farqliligi, narxga ta’sir qilish darajasi,
bozorga kirish imkoniyati va bozor ustidan nazorat mexanizmlarida
ifodalanadi.
1. Erkin raqobat (perfect competition)

23Erkin raqobat shakli iqtisodiy nazariyada ideal model sifatida ko‘riladi. Bu
sharoitda bozorda juda ko‘p sonli sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo‘ladi.
Hech bir ishlab chiqaruvchi narxni o‘zi mustaqil belgilay olmaydi — narx
talab va taklif asosida shakllanadi. Mahsulotlar bir-biridan farq qilmaydi,
bozorda to‘liq axborot mavjud va yangi ishtirokchilar uchun kirish erkin. Bu
modelda ishlab chiqaruvchilar faqat narxni qabul qiluvchi subyektlar sifatida
ishtirok etadi.
Erkin raqobat modelining afzalliklari quyidagilardan iborat: mahsulot
narxlari eng past darajada shakllanadi, ishlab chiqaruvchilar samaradorlikka
erishishga majbur bo‘ladi, resurslar optimal taqsimlanadi. Biroq, real
iqtisodiyotda bu model deyarli mavjud emas — u nazariy standart sifatida
qabul qilinadi. Eng yaqin misol sifatida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozori
ko‘rsatiladi, masalan, bug‘doy, guruch yoki meva-savzavot bozorlari.
2. Monopolistik raqobat (monopolistic competition)
Monopolistik raqobat shaklida bozorda ko‘plab sotuvchilar mavjud, lekin
ular har biri o‘z mahsulotini boshqalarnikidan farq qiluvchi xususiyatlar bilan
taklif etadi. Bu farq mahsulot dizayni, sifati, xizmat ko‘rsatish darajasi,
marketing yondashuvlari orqali yaratiladi. Misol uchun, kiyim-kechak,
restoranlar, kosmetika vositalari yoki shaxsiy xizmatlar bozori bu shaklga
kiradi.
Monopolistik raqobat erkin raqobatga nisbatan realizmdan yaqinroq bo‘lib,
iste’molchilarga keng tanlov imkoniyati beradi. Ishlab chiqaruvchilar o‘z
mahsulotining o‘ziga xosligini ta’kidlash orqali bozorda ustunlikka erishishga
intiladi. Bunda reklama va brend tushunchasi muhim ahamiyat kasb etadi.
Ammo bu shaklda narxlar erkin emas — kompaniyalar mahsulotini
differensiallashtirish orqali narxni o‘zlari belgilash imkoniga ega bo‘ladi.
3. Oligopoliya
Oligopolistik bozor — bu oz sonli yirik ishlab chiqaruvchilar hukmronlik
qiladigan raqobat shaklidir. Bu bozorda har bir korxona boshqa yirik

24o‘yinchilarning harakatiga qarab o‘z strategiyasini ishlab chiqadi.
Avtomobilsozlik, aviatsiya, mobil aloqa xizmatlari va sement ishlab chiqarish
kabi tarmoqlar oligopolistik bozorga misol bo‘la oladi.
Oligopoliyada raqobat narx asosida emas, balki mahsulot sifati, servis,
marketing va texnologiyalar asosida kechadi. Ayrim hollarda oligopoliya
ishtirokchilari o‘zaro til biriktirib, narxlarni sun’iy belgilashlari mumkin.
Bunday holatlar monopoliyaga qarshi qonunchilik orqali tartibga solinadi.
Oligopoliya bozorida kirish to‘siqlari mavjud bo‘lib, yangi kompaniyalar
uchun bu bozorda mustahkam o‘rin egallash qiyin kechadi.
4. Monopoliya
Monopoliya — bu bozorda yagona ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘lgan
holatdir. Bunday vaziyatda ishlab chiqaruvchi narxni o‘zi belgilaydi,
mahsulot hajmini tartiblaydi va iste’molchilar ustidan to‘liq nazoratga ega
bo‘ladi. Monopoliya davlat (masalan, energetika, temir yo‘l transporti) yoki
xususiy kompaniya shaklida bo‘lishi mumkin. Monopoliya ijobiy jihatdan
qaralganda, u iqtisodiy barqarorlik, infratuzilma rivoji uchun foydali bo‘lishi
mumkin, ammo bu holat ko‘p hollarda narx oshishi, sifatsizlik,
innovatsiyalarning sustlashuvi va resurslarning noto‘g‘ri taqsimlanishiga olib
keladi.
Aksariyat mamlakatlar monopoliyani chegaralash uchun “raqobat
to‘g‘risida”gi qonunlar orqali faoliyat yuritadi. Monopoliya holatlarining
bartaraf etilishi sog‘lom raqobat muhiti va iqtisodiy samaradorlikni tiklaydi.
Raqobat shakllarining evolyutsiyasi
Raqobat shakllari ham vaqt o‘tishi bilan o‘zgaradi. Ilk kapitalistik
iqtisodiyotda erkin raqobat hukmron bo‘lgan. XIX asr oxiri va XX asr
boshlarida monopoliyalar kuchayib, davlat nazorati kuchaydi. XX asr
o‘rtalaridan boshlab esa monopolistik raqobat va oligopoliya shakllari keng
tarqaldi. XXI asrda esa raqobat shakllari yanada murakkablashib, raqamli
platformalar va sun’iy intellekt yordamida boshqariladigan bo‘ldi.

25Zamonaviy iqtisodiyotda korxonalar faqat mahsulot yoki xizmatlar bilan
emas, balki ma’lumot, innovatsiya, texnologik ustunlik, ijtimoiy mas’uliyat,
ekologik barqarorlik bilan ham raqobatlashmoqda. Masalan, bugungi kundagi
“Apple”, “Google”, “Amazon”, “Tesla” kabi kompaniyalar o‘z mahsulotlarini
nafaqat texnik jihatdan, balki brend qadriyatlari, foydalanuvchi tajribasi va
innovatsion yondashuvlar orqali farqlashga intiladi.Yana bir muhim jihat
shuki, bugungi raqobat ko‘p holatlarda global miqyosda kechmoqda.
Kompaniyalar faqat mahalliy bozorda emas, balki xorijiy bozorlarda ham
ustunlikka erishishga intilmoqda. Bu esa xalqaro raqobat shaklida ifodalanadi.
Global raqobat bozorlarga kirish to‘siqlarini yumshatadi, iste’molchilarga
arzon va sifatli mahsulotlarni tanlash imkonini beradi, ammo mahalliy ishlab
chiqaruvchilar uchun qiyin sharoitlar ham yaratadi.
Bozor iqtisodiyotida raqobat shakllari — bu turli iqtisodiy sharoitlar,
subyektlar soni va bozor imkoniyatlariga bog‘liq holda shakllanadigan
tizimdir. Har bir shaklning o‘ziga xos afzalliklari va kamchiliklari mavjud.
Ularning evolyutsiyasi orqali biz iqtisodiy tizimlarning murakkabligini va
o‘zgaruvchanligini anglaymiz.O‘zbekiston sharoitida esa bugungi kunda erkin
va monopolistik raqobat shakllarining uyg‘unlashuvi kuzatilmoqda. Kichik
biznes subyektlari sonining ortishi raqobat muhitini jonlantirmoqda. Shu bilan
birga, ayrim sohalarda hali-hanuz oligopolik va monopolistik tuzilmalar
saqlanib qolgan. Bu holat davlat tomonidan raqobat siyosatini
takomillashtirish, bozorlarga kirishni yengillashtirish va sog‘lom raqobat
tamoyillarini mustahkamlash orqali hal etilishi mumkin.
Raqobat shakllarining chuqur o‘rganilishi iqtisodiy siyosat yuritishda,
bozorlarda adolatli o‘yin qoidalarini belgilashda va milliy iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini oshirishda muhim nazariy va amaliy asos bo‘lib xizmat
qiladi.

272.3. Zamonaviy sharoitda raqobat muhitining rivojlanish
tendensiyalari
XXI asrning ikkinchi choragiga kelib raqobat muhiti butunlay yangi
bosqichga o‘tmoqda. Globallashuv, raqamli texnologiyalar, ekologik
barqarorlik, axborotga asoslangan iqtisodiyot, sun’iy intellekt va
pandemiyadan keyingi iqtisodiy o‘zgarishlar tufayli raqobat endi faqatgina
mahsulot va narx darajasida emas, balki xizmat ko‘rsatish sifati, brend
qadriyati, texnologik ustunlik va ijtimoiy mas’uliyat asosida shakllanmoqda.
Bu bo‘limda zamonaviy iqtisodiy sharoitda raqobat muhitining rivojlanish
yo‘nalishlari, tendensiyalari va yangi xususiyatlari tahlil qilinadi.
1. Raqamli texnologiyalar ta’sirida raqobatning yangi shakllanishi
Hozirgi iqtisodiy rivojlanish bosqichida raqamlashtirish raqobatga tub ta’sir
ko‘rsatmoqda. Kompaniyalar endi mahsulot sifatidan tashqari, onlayn
mavjudligi, xizmatning tezligi, sun’iy intellektga asoslangan tizimlar, bulutli
texnologiyalar, avtomatlashtirilgan xizmatlar bilan ham raqobatlashmoqda.
“Amazon”, “Alibaba”, “Google” kabi texnogigantlar o‘zlarining raqamli
ekotizimlari orqali an’anaviy raqobat qoidalarini o‘zgartirib yubordi.
Endilikda kompaniyalar raqobatga bardoshli bo‘lishi uchun texnologiyani
egallashi, mijozlar bilan raqamli aloqani o‘rnatishi shart.
Raqamli raqobat sharoitida kompaniyalar foydalanuvchilarning xatti-
harakatlarini kuzatish, ularning ma’lumotlariga asoslangan tahlillar orqali
moslashtirilgan xizmatlarni taklif qilmoqda. Bu esa bozorni chuqur
segmentatsiyalashga, individual takliflar yaratishga olib kelmoqda. Bu
shakldagi raqobat "aqlli" algoritmlar, reklama moslashuvi va kontentni
boshqarish strategiyalariga asoslanadi.
2. Innovatsiyalar va texnologik ilg‘orlik asosida raqobat
Zamonaviy iqtisodiyotda kompaniyalar raqobat ustunligini asosan
innovatsiyalar orqali qo‘lga kiritmoqda. Bu nafaqat yangi mahsulot yoki
xizmatlar ishlab chiqish, balki mavjud jarayonlarni takomillashtirish,

28xarajatlarni optimallashtirish, energiya tejamkor texnologiyalarni joriy qilish,
ekologik xavfsizlikni oshirish orqali ham amalga oshirilmoqda. Masalan,
“Tesla” kompaniyasi elektromobillar, avtopilot, yangi batareya tizimlari
orqali butun avtomobil sanoati ichidagi raqobat qoidalarini o‘zgartirdi.
O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda innovatsion rivojlanishga katta e’tibor
qaratilmoqda. “Yangi O‘zbekiston – innovatsiyalar makoni” g‘oyasi asosida
tadbirkorlikni raqamlashtirish, IT-parklarning kengayishi, startap
ekotizimining shakllanishi raqobat muhitining yangi asoslarini yaratmoqda.
Ayniqsa, “startap vs. korporatsiya” modeli asosida kichik, ammo
moslashuvchan va tezkor texnologik kompaniyalar yirik sanoat gigantlariga
qarshi muvaffaqiyatli raqobat olib bormoqda.
3. Globalizatsiya va xalqaro raqobat
Zamonaviy sharoitda raqobat endi faqat mahalliy bozorda emas, balki
global maydonda kechmoqda. Transmilliy kompaniyalar global ta’minot
zanjirlari, import-eksport faoliyati va xalqaro logistika vositalari orqali
istalgan bozorda tezda ishtirok eta oladi. Bu holat ichki ishlab chiqaruvchilar
uchun katta imkoniyatlar bilan birga, jiddiy tahdidlarni ham yuzaga keltiradi.
Mahalliy korxonalar xorijiy brendlar bilan sifat, narx, yetkazib berish va
xizmat ko‘rsatish borasida raqobatlashishga majbur bo‘lmoqda.
O‘zbekistonda so‘nggi yillarda WTO (Jahon savdo tashkiloti)ga a’zolik
bo‘yicha olib borilayotgan muzokaralar, Yevroosiyo iqtisodiy ittifoqi bilan
integratsiya jarayonlari, ko‘plab xalqaro savdo shartnomalari – bularning
barchasi ichki bozorda raqobat muhitini xalqaro miqyosga kengaytiradi. Bu
esa raqobatbardoshlikni oshirish, texnologik modernizatsiya va sifatni nazorat
qilish tizimlarini joriy qilish zaruratini kuchaytirmoqda.
4. Ijtimoiy mas’uliyat va ekologik raqobat
Bugungi raqobat endi faqat foyda asosida emas, balki kompaniyaning
jamiyat oldidagi mas’uliyati, ekologik barqarorligi, xodimlarga nisbatan
munosabati, atrof-muhitga bo‘lgan hurmati orqali ham baholanmoqda.

29Raqobatga ta’sir etuvchi yangi mezonlar – ESG (Environmental, Social,
Governance) deb yuritiladi. Kompaniyalar ko‘proq barqaror energiyaga
o‘tmoqda, ijtimoiy loyihalarni moliyalashtirmoqda, xodimlar uchun qulay
mehnat sharoitlarini yaratmoqda.
Bu tendensiya O‘zbekistonda ham asta-sekin rivojlanmoqda. Ko‘plab
kompaniyalar “yashil iqtisodiyot” kontsepsiyasini qabul qilmoqda, energiya
tejamkor qurilmalar, chiqindilarni kamaytiruvchi texnologiyalar, biologik toza
mahsulotlarga o‘tmoqda. Davlat tomonidan “yashil energiya”, “eko-
loyihalar”, “karbon neytral” tashabbuslar qo‘llab-quvvatlanmoqda. Bu esa
raqobatning yangi yo‘nalishlarini shakllantirmoqda.
5. Raqobatni tartibga solish va davlat siyosati
Zamonaviy iqtisodiy sharoitda raqobat faqat bozor kuchlariga emas, balki
davlatning tartibga soluvchi faoliyatiga ham bog‘liq. Monopoliyalarga qarshi
kurash, korrupsiyaga barham berish, bozorga kirishdagi byurokratik
to‘siqlarni bartaraf etish orqali raqobat muhitini sog‘lomlashtirish muhim
vazifalardan biri hisoblanadi.
O‘zbekistonda bu borada muhim islohotlar olib borilmoqda. 2021-yildan
boshlab yangilangan “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun kuchga kirdi, Anti-
monopoliya qo‘mitasi faoliyati kengaytirildi, tender va davlat xaridlarida
ochiqlik darajasi oshirildi. Raqobat muhitini mustahkamlash uchun “Biznes-
ombudsman” instituti, elektron litsenziyalash, onlayn ro‘yxatdan o‘tish
platformalari joriy qilindi.
6. Iqtisodiy inklyuzivlik va ijtimoiy tenglik uchun raqobat
Raqobatning zamonaviy vazifalaridan biri — iqtisodiy imkoniyatlarni
barcha qatlamlar uchun teng taqsimlashdir. Inklyuziv raqobat muhiti — bu
shunday iqtisodiy muhitki, unda ayollar, yoshlar, nogironlar, chekka
hududlarda yashovchilar va boshqa ijtimoiy guruhlar ham faol iqtisodiy
ishtirok etishi mumkin bo‘ladi. Bu nafaqat adolat tamoyili, balki iqtisodiy
resurslardan to‘liq foydalanish strategiyasidir.

30Hozirgi kunda “Gender tengligi” bo‘yicha biznes reytinglari, ayollar
tadbirkorligini moliyalashtirish fondlari, yoshlarga startap grantlari — bular
raqobat muhitining inklyuzivligi oshayotganidan dalolat beradi. Bu jarayon
O‘zbekistonda ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. Raqobat endi faqat
“kuchli kuchsizlikni siqib chiqaradi” degan tamoyilga emas, balki “raqobat
orqali imkoniyat yaratish” strategiyasiga asoslanmoqda.
Zamonaviy iqtisodiy sharoitda raqobat tobora murakkab va ko‘p qirrali
tizimga aylanmoqda. Raqobat shakllari endi nafaqat narx va sifat bilan, balki
texnologiya, axborot, ekologik barqarorlik, brend qadriyati, ijtimoiy
yondashuv va davlat siyosati orqali belgilanyapti. Bu esa bozor
ishtirokchilaridan yanada strategik, ilg‘or va mas’uliyatli yondashuvni talab
qiladi.
O‘zbekiston uchun zamonaviy raqobat muhitini shakllantirishda muhim
yo‘nalishlar: texnologik modernizatsiya, innovatsiyalarni joriy qilish, xalqaro
standartlarga moslashish, adolatli tartibga solish tizimini yaratish,
inklyuzivlikni ta’minlash va ekologik tamoyillarga asoslanishdan iboratdir.
Bu tendensiyalar raqobatni sog‘lomlashtirish orqali iqtisodiy barqarorlik va
farovonlikni ta’minlash imkonini beradi.

31 Xulosa
Men ushbu kurs ishim orqali raqobatning iqtisodiy mohiyati, uning
ob’ektiv asoslari va tarixiy shakllanish bosqichlarini chuqur o‘rgandim.
Raqobat – bu har qanday bozor iqtisodiyotining asosi bo‘lib, u iqtisodiy
faollikni rag‘batlantiradi, narxlarning muvozanatini ta’minlaydi, mahsulotlar
sifati va xilma-xilligini oshiradi hamda innovatsiyalarni jadal joriy etishga
imkon yaratadi.
Ish davomida men raqobatning shakllanishiga olib keluvchi ijtimoiy-
iqtisodiy omillarni – resurslar cheklanganligi, iqtisodiy manfaatlar ziddiyati,
mulkchilik shakllari, infratuzilma rivoji, axborot shaffofligi va davlat
siyosatini tahlil qilib chiqdim. Aynan mana shu ob’ektiv omillar sog‘lom
raqobat muhitining shakllanishi va rivojlanishida hal qiluvchi rol o‘ynaydi.
Tarixiy yondashuv asosida raqobatning bosqichma-bosqich rivojlanishi
men uchun ayniqsa qiziqarli bo‘ldi. Ibtidoiy jamiyatdagi resurslar uchun
kurashdan boshlab, kapitalistik erkin raqobat, monopoliya, oligopoliya va
raqamli iqtisodiyot sharoitidagi zamonaviy raqobatgacha bo‘lgan jarayonni
o‘rganish orqali, men raqobatning qanday evolyutsiyalanganini angladim.
Ayniqsa XXI asrda raqobat shakllari texnologik yuksalish, global savdo va
ijtimoiy mas’uliyat orqali yangicha tus olayotgani kurs ishining amaliy
ahamiyatini yanada oshirdi.
Shuningdek, statistik ma’lumotlar asosida 2022–2025 yillar davomida
raqobat muhitining real ko‘rsatkichlarini tahlil qildim. Yangi korxonalar
sonining ko‘payishi, kichik biznes ulushining o‘sishi, eksport qiluvchilar
sonining ortishi va monopoliyalarga qarshi kurashishdagi faoliyat intensivligi
— bularning barchasi O‘zbekistonda raqobat muhitining rivojlanayotganini
isbotlaydi. Mamlakatimizda raqobatni tartibga soluvchi qonunchilik,
tadbirkorlik uchun qulay muhit va texnologik yangilanishlar bozor
mexanizmlarining sog‘lom ishlashiga xizmat qilmoqda.

32Xulosa qilib aytganda, men raqobatning nazariy, tarixiy va amaliy
jihatlarini bir-biriga bog‘liq holda chuqur o‘rganishga erishdim. Kurs ishimda
berilgan nazariy tushunchalar, tarixiy tahlillar va zamonaviy tendensiyalar
asosida men raqobatning nafaqat iqtisodiy jarayon, balki ijtimoiy
taraqqiyotning ham muhim omili ekanligini angladim. Kelajakda iqtisodiy
siyosatni shakllantirish, tadbirkorlikni rivojlantirish va bozor
ishtirokchilarining imkoniyatlarini oshirishda raqobat muhitining sog‘lom
bo‘lishi eng muhim shartlardan biri ekaniga ishonch hosil qildim.

33Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron
manba: www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-
son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron
manba: www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-
yil 20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish
tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3411) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities
outlook”, 2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Raqobatning ob’ektiv asoslari va rivojlanish bosqichlari

Sotib olish