• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 346.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 23 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Raqobatning turli modellarida narxning shakllanishi kurs ishi

8Raqobat uslubi Narxlar orqali Mahsulot sifati, xizmat, reklama Narx + reklama + kelishuv Raqobat yo‘q Misol sohalar Qishloq xo‘jaligi, paxta, bug‘doy Kiyim- kechak, restoranlar Neft, avtomobil, mobil aloqa tarmog‘i Elektr ta’minoti, gaz, suv ta’minoti Monopoliya esa butun bozor faqat bitta sotuvchining qo‘lida bo‘lishini anglatadi. Monopolist istagancha narx belgilashi, taklifni cheklashi yoki oshirishi mumkin. Uning o‘rnini bosuvchi mahsulot yo‘qligi sababli xaridorlar tanlov imkoniyatiga ega emas. Monopoliya holati elektr energiyasi, tabiiy gaz, ichimlik suvi ta’minoti kabi tabiiy resurslarga bog‘liq tarmoqlarda uchraydi. Bunday holatda narx erkin shakllanmaydi, balki monopolistning foyda maksimallashtirish strategiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Oligopoliya bu – bozorda bir nechta yirik kompaniyalar hukmronlik qiladigan holatdir. Ular o‘zaro narx siyosatini kuzatib boradi, va har bir qaror boshqa raqobatchilar tomonidan javob bilan qarshilanadi. Oligopolistlar o‘zaro narx urushiga kirishmaslik uchun kelishib olishlari yoki yashirin kelishuvlar tuzishlari mumkin. Avtomobil sanoati, telekommunikatsiya yoki neft kompaniyalari bunday raqobat muhitiga misol bo‘la oladi. Bu modelda narx shakllanishi o‘ziga xos bo‘lib, ko‘pincha strategik qarorlar orqali amalga oshiriladi. Monopolistik raqobat esa to‘liq raqobat bilan monopoliya o‘rtasidagi o‘ziga xos oraliq holatdir. Bu modelda ko‘plab sotuvchilar mavjud, biroq ular turli mahsulotlar taklif qilishadi. Mahsulotlar bir-biriga o‘xshash bo‘lsa-da, lekin brend, sifat, xizmat ko‘rsatish darajasi yoki tashqi ko‘rinishi bilan farq qiladi. 7To‘liq raqobat – bu bozorda juda ko‘p sonli sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo‘lgan holatdir. Bu modelda hech bir ishlab chiqaruvchi yoki xaridor narxga ta’sir qila olmaydi, chunki mahsulotlar bir-biridan farq qilmaydi (homogen). Masalan, bug‘doy, paxta kabi standartlashtirilgan mahsulotlar bozori to‘liq raqobatga yaqinlashadi. Bozorda yangi ishtirokchilarning kirishiga hech qanday to‘siq yo‘q, va barcha ishtirokchilar to‘liq axborotga ega bo‘ladi. Bunday sharoitda narx talab va taklif muvozanatida belgilanadi. 1-jadval. Raqobat shakllarining asosiy tavsifi Ko‘rsatkichlar To‘liq raqobat Monopolistik raqobat Oligopoliya Monopoliya Bozordagi sotuvchilar soni Juda ko‘p Ko‘p Bir nechta yirik kompaniyalar Bitta Mahsulot xususiyati Bir xildagi (homogen) Farqlanuvchi, brendli O‘xshash yoki farqli bo‘lishi mumkin Yagona, o‘rnini bosadigan mahsulot yo‘q Narxga ta’sir qilish imkoniyati Yo‘q (narxni bozor belgilaydi) Cheklangan Katta To‘liq Bozorga kirish imkoniyati Erkin, hech qanday to‘siq yo‘q Nisbatan oson Cheklangan, to‘siqlar mavjud Juda murakkab yoki mumkin emas Bozor axboroti To‘liq va ochiq Yetarli darajada mavjud Ba’zida yashirin Monopolist nazorat qiladi Narx shakllanishi Talab va taklif asosida Talab + marketing + xarajatlar Kelishuv, strategiya, taklif asosida Monopolist belgilaydi 18 Narx shakllanishi mexanizmi quyidagi bosqichlarda amalga oshadi:  Bozorga mahsulot taklifi kiradi.  Xaridorlar tomonidan bu mahsulotga talab yuzaga keladi.  Agar talab taklifdan ortiq bo‘lsa, narx oshadi.  Agar taklif ortiqcha bo‘lsa, narx pasayadi.  Narx talab va taklif muvozanatiga kelguncha o‘zgarib turadi.  Muvozanat nuqtasida bozor narxi shakllanadi. Bu mexanizm "ko‘rinmas qo‘l" deb ataluvchi tamoyil orqali bozorni tartibga solib turadi. Bu atamani ilk bor Adam Smit o‘z asarlarida ishlatgan bo‘lib, uning fikriga ko‘ra, bozor ishtirokchilari shaxsiy manfaatni ko‘zlab harakat qilsalar ham, ularning harakati jamiyat farovonligi uchun xizmat qiladi. To‘liq raqobat modeli aynan shu tamoyilning amaliy ifodasi hisoblanadi. To‘liq raqobat sharoitidagi narx erkinligi iqtisodiyotda bir nechta ijobiy natijalarni keltirib chiqaradi:  Narxlar real xarajatlarga yaqinlashadi.  Resurslar optimal taqsimlanadi.  Tovarlar va xizmatlar sifat jihatdan bir xilda taklif etiladi.  Xaridorlar tanlov imkoniyatiga ega bo‘ladi.  Bozor muvozanati tezda tiklanadi. Ammo bu modelning ideal holat ekani, real hayotda kamdan-kam hollarda to‘liq yuzaga chiqishini inobatga olish lozim. Deyarli barcha real bozorlarda kamida bitta cheklov – axborot yetishmovchiligi, mahsulot farqlanishi, bozorga kirishdagi to‘siqlar yoki ishtirokchilar sonining kamligi mavjud bo‘ladi. Shu bois to‘liq raqobat – bu ko‘proq nazariy mezon, real amaliyotda unga yaqinlashtirilgan holatlardagina ko‘rinadi.Shunga qaramasdan, to‘liq raqobat modeli narx shakllanishi nazariyasida eng muhim yo‘nalishlardan biri bo‘lib qoladi. O‘zbekiston iqtisodiyotida ham ayrim sohalarda to‘liq raqobatga yaqin sharoitlar shakllanmoqda. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorida ko‘plab mayda ishlab chiqaruvchilar mavjud, ularning har biri narxga alohida 9Misol uchun, kiyim-kechak, oziq-ovqat, telefon aksessuarlari bozori monopolistik raqobatga misol bo‘la oladi. Xaridorlar mahsulotlar o‘rtasida tanlov qiladilar, bu esa narx shakllanishida bozor kuchlariga qo‘shimcha omillarni qo‘shadi. Raqobat shakllarining har biri o‘zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. To‘liq raqobat sharoitida iste’molchilar maksimal darajada manfaat ko‘radi, monopoliyada esa narxlar sun’iy yuqori bo‘ladi. Oligopoliyada esa strategik yondashuvlar narx barqarorligini ta’minlashi yoki buzishi mumkin. Monopolistik raqobatda esa innovatsiyalar va marketing faoliyati kuchli bo‘ladi, lekin narx farqlari har doim ham sifatga to‘g‘ri proporsional bo‘lmaydi.Shu bois, davlatlar raqobat siyosatini shakllantirar ekan, har bir raqobat shaklining afzallik va kamchiliklarini hisobga olgan holda iqtisodiy muvozanatni ta’minlashga harakat qiladilar. O‘zbekiston ham bu borada muhim qadamlar tashlamoqda – Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi faoliyat yuritmoqda, raqobatni cheklovchi amaliyotlar aniqlanib, tartibga solinmoqda. 1.2. Bozor turlari va ularning narxga ta’siri (raqobat darajasi bo‘yicha) Bozor iqtisodiyotida bozor turlari va ularning raqobatga ta’siri iqtisodiy tahlilning eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bozor – bu xaridorlar va sotuvchilar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar majmuasi bo‘lib, unda narx shakllanishi, mahsulot taqsimoti, resurslardan foydalanish va foyda olish jarayonlari amalga oshiriladi. Har bir bozor o‘zining tuzilmasi, ishtirokchilar soni, kirish-chiqish imkoniyati, axborot darajasi, mahsulotlarning o‘xshash yoki farqli bo‘lishi kabi xususiyatlariga ega. Aynan shu xususiyatlar orqali bozor turlari bir-biridan ajraladi va bu farqlar narx shakllanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiy nazariyada bozorlarga raqobat darajasiga qarab to‘rt asosiy turga ajratiladi: to‘liq raqobat bozori, monopolistik raqobat bozori, oligopoliya bozori va monopoliya bozori. Har bir turda narxning shakllanishi, xaridor va sotuvchilar orasidagi kuch muvozanati, mahsulotlar sifati va narx siyosati 5shakllanishining nazariy modellari va ularning amaliy ifodasini o‘rganishdan iborat. Kurs ishi mavzusining maqsadi – raqobatning turli modellarida narx shakllanishi jarayonini nazariy va amaliy jihatdan tahlil qilish, O‘zbekiston iqtisodiyoti sharoitida narx belgilashda raqobat darajasining rolini aniqlash hamda takliflar ishlab chiqishdir. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Raqobat tushunchasi va uning asosiy shakllarini tahlil qilish;  Bozor turlarining narxga ta’sirini o‘rganish;  Narx shakllanishining nazariy modellarini (to‘liq raqobat, monopoliya, oligopoliya va boshqalar) tahlil qilish;  Har bir raqobat modelida narx qanday belgilanishini amaliy misollar orqali ko‘rsatish;  O‘zbekiston bozorlarida narx shakllanishining real holatini o‘rganish;  Raqobat muhitini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 16xizmat ko‘rsatish farqlari mavjud. Har bir firma o‘z mahsulotining narxini belgilashda ma’lum darajada mustaqildir. Xaridorlar esa mahsulotlarni faqat narx asosida emas, balki boshqa omillar – imij, xizmat, reklama – asosida tanlaydilar. Bu modelda narx shakllanishi bir vaqtning o‘zida talab, xaridor xohishi va marketing strategiyalariga tayanadi. Mahsulotlar o‘rtasidagi farqlilik narx elastikligini kamaytiradi, ya’ni xaridorlar tanlovga ega bo‘lsa-da, to‘liq erkin emas. Bu model kichik biznes va xizmat ko‘rsatish sohalarida keng tarqalgan. Mazkur to‘rt modelning har biri iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan real holatlarga yaqinlashadi. Har bir modelda narx shakllanishining o‘ziga xos mexanizmi, afzalliklari va kamchiliklari mavjud. To‘liq raqobat modeli samarali bo‘lsa-da, uni real hayotda qo‘llash mushkul. Monopoliya modelida esa narx va ishlab chiqarish hajmi monopolist foydasini maksimallashtirishga mo‘ljallanadi, bu esa ijtimoiy ziyon keltiradi. Oligopoliyada esa narx shakllanishi bir necha yirik kompaniyalar o‘rtasidagi raqobat va hamkorlik strategiyasiga bog‘liq. Monopolistik raqobatda esa mahsulot farqliligi narxni belgilashda hal qiluvchi omil hisoblanadi. 26O‘zbekistondagi tarmoqlar va narx shakllanishi modellari Tarmoq Narx shakllanishi modeli Narx belgilanish xususiyati Qishloq xo‘jaligi To‘liq raqobat Talab va taklif asosida erkin shakllanadi Elektr energiyasi Monopoliya Davlat tomonidan tartibga solinadi Mobil aloqa Oligopoliya Yetakchi kompaniyalar tomonidan strategik belgilanadi Transport Monopoliya Qat’iy yoki tartiblangan narxlar mavjud Onlayn savdo Monopolistik raqobat Brend, xizmat va reklama asosida shakllanadi Yo‘qilg‘i bozori Oligopoliya Raqobatchilar narxiga moslashadi Oziq-ovqat bozori Monopolistik raqobat Turli mahsulotlar orqali bozor segmentatsiyasi mavjud Birinchi navbatda, O‘zbekistonda narx shakllanishining erkinligi asosan qishloq xo‘jaligi, chakana savdo, qurilish materiallari, kiyim-kechak va elektronika mahsulotlari bozorida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ushbu sohalarda ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar sonining ko‘pligi, bozorga kirishdagi erkinlik, iste’molchilarning muqobil tanlovi mavjudligi narxlarning talab va taklif asosida shakllanishiga imkon yaratadi. Masalan, bozorlardagi sabzavot, go‘sht, non, sut mahsulotlarining narxi har kuni o‘zgarib turadi, bu esa real raqobat harakatining ko‘rinishidir. Boshqa tomondan, energetika, yoqilg‘i ta’minoti, transport, aloqa xizmatlari va ba’zi monopollashtirilgan tarmoqlarda narxlar erkin emas, balki davlat yoki yirik korporatsiyalar tomonidan tartibga solinadi. Bu holat narxlarning raqobat asosida emas, balki sun’iy mexanizmlar orqali belgilanayotganidan dalolat 4bilan narx shakllanishining strategik asoslarini mustahkamladi. O‘zbekistonda esa E. Xolboyev va B. Jo‘rayevlarning ishlari raqobat siyosati va narx nazoratiga bag‘ishlangan. Shu bilan birga, mamlakatda bu sohada chuqurroq amaliy tahlillarga ehtiyoj mavjud. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u orqali iqtisodiyot fanining asosiy tushunchalaridan biri – narx shakllanishi jarayoni va unga ta’sir etuvchi raqobat modellari chuqur tahlil qilinadi. Narx – iqtisodiyotni boshqaruvchi eng muhim ko‘rsatkichlardan biri sifatida qaraladi, raqobat esa narxlar orqali iqtisodiy muvozanatni ta’minlaydi. Ushbu kurs ishi orqali talab va taklif nazariyasi, bozor turlari, narx elastikligi va bozor kuchlari kabi fundamental bilimlar mustahkamlanadi. Ayniqsa, to‘liq raqobat, monopoliya, oligopoliya va monopolistik raqobat modellarining nazariy asoslarini o‘zaro solishtirish orqali talabaning tahlil qilish ko‘nikmalari rivojlanadi. Amaliy jihatdan esa ushbu mavzu O‘zbekiston iqtisodiyotidagi real bozor munosabatlarini tushunishda yordam beradi. Narxlar qanday belgilanmoqda, qaysi sohalarda raqobat yetarli darajada emas, davlat qanday tartibga solish choralarini ko‘rmoqda – bularning barchasi amaliy o‘rganiladi. Raqobat muhitining holatini baholash orqali iqtisodiy islohotlarning samaradorligi ham ko‘zdan kechiriladi. Kurs ishidagi tavsiyalar iqtisodiy siyosat yurituvchilarga, ayniqsa narxlar siyosatini shakllantirayotgan mutasaddilarga foydali bo‘lishi mumkin. Shu sababli, mazkur mavzu nazariy jihatdan puxta asoslangan, amaliy jihatdan esa dolzarb va foydalidir. Kurs ishi mavzusining obyekti Ushbu kurs ishining o‘rganish obyekti sifatida bozor iqtisodiyotida mavjud raqobat turlari va ularning narx shakllanishiga ta’sirini belgilovchi iqtisodiy munosabatlar tizimi olinadi. Kurs ishi mavzusining predmeti Kurs ishining predmeti esa to‘liq raqobat, monopoliya, oligopoliya va monopolistik raqobat sharoitlarida narx 10turlicha bo‘ladi. Raqobat darajasi qanchalik kuchli bo‘lsa, narxlar shunchalik bozor talab va taklifiga yaqinlashadi. Aksincha, raqobat cheklangan yoki mavjud bo‘lmasa, narxlar sun’iy ravishda belgilanib, iqtisodiy samaradorlik buziladi. To‘liq raqobat bozori – bu bozordagi barcha ishtirokchilar narxga ta’sir eta olmaydigan, mahsulotlar bir xil bo‘lgan va har kim erkin kirib-chiqishi mumkin bo‘lgan sharoitni anglatadi. Bunday bozorda narx faqat talab va taklif orqali belgilanadi, ishlab chiqaruvchilar esa foyda olish uchun xarajatlarni kamaytirish va unumdorlikni oshirishga intiladilar. Ushbu modelda narx “berilgan” deb qabul qilinadi, ya’ni ishlab chiqaruvchi narxni emas, faqat ishlab chiqarish hajmini belgilay oladi. To‘liq raqobat eng adolatli narxlarni ta’minlaydi, biroq real hayotda bunday bozor kam uchraydi. Monopolistik raqobat bozori esa mahsulotlarning o‘xshash, lekin farqlanuvchi bo‘lgan sharoitlarda mavjud bo‘ladi. Bunda ko‘plab sotuvchilar bo‘lishiga qaramay, har biri o‘z mahsulotining o‘ziga xosligini ta’kidlaydi: brend, dizayn, xizmat ko‘rsatish sifati va boshqa jihatlar asosida. Monopolistik raqobatda narx shakllanishi faqat talab va taklif bilan emas, balki marketing strategiyasi, mijozlar sodiqligi, imij kabi omillar bilan ham belgilanadi. Bu esa ishlab chiqaruvchilarga narxga cheklangan darajada ta’sir qilish imkonini beradi. Oligopoliya bozori – bu bozorda bir nechta yirik kompaniyalar hukmronlik qiladigan holatdir. Ular bozorning katta qismini nazorat qiladilar va o‘zaro strategik raqobatda bo‘ladilar. Narxlar to‘g‘risida bevosita kelishuvlar bo‘lmasa ham, ular bir-birining harakatini kuzatadi va qarorlarni o‘zaro reaktsiyaga qarab qabul qiladilar. Oligopoliyada narxlar odatda barqaror bo‘ladi, lekin raqobat marketing, xizmat sifati yoki yangi texnologiyalar orqali olib boriladi. Bunday bozorlarda narx urushlari, kartel kelishuvlari yoki bozor bo‘linishi holatlari ham uchrashi mumkin.Monopoliya bozori esa faqat bitta ishlab chiqaruvchi mavjud bo‘lgan bozor holatidir. Bu ishlab chiqaruvchi narxni istalgancha belgilashi 232.2. Monopoliya va oligopoliya sharoitida narx belgilash xususiyatlari Bozor iqtisodiyotida narx shakllanishi turli bozor tuzilmalariga qarab farq qiladi. Ayniqsa, raqobat cheklangan yoki umuman yo‘q bo‘lgan bozorlarda narxlar qanday belgilanadi, kim tomonidan belgilanishi va uning oqibatlari qanday bo‘ladi — bu masalalar iqtisodiy tahlilda muhim o‘rin tutadi. Monopoliya va oligopoliya bozorlarida narx shakllanishi to‘liq raqobatdagi erkin narx mexanizmiga qaraganda tamomila boshqacha va murakkab. Bu modelarda narx faqat talab va taklif orqali emas, balki bozor kuchlarining o‘zaro ta’siri, strategik qarorlar, xaridorlarning muqobil tanlovi mavjud emasligi, yoki raqobatchilarning cheklanganligi asosida belgilanadi. Monopoliya bozorida narx belgilash to‘liq ishlab chiqaruvchining ixtiyoriga bog‘liq. Bu holatda yagona ishlab chiqaruvchi butun bozorni egallab olgan bo‘ladi va raqobatchilarning mavjud emasligi unga narxni istalgancha belgilash 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx shakllanishi – iqtisodiy barqarorlik va resurslardan oqilona foydalanishning asosi sanaladi. Raqobat muhiti mavjud bo‘lgan bozorlarda narxlar erkin harakatlanadi, bu esa iqtisodiy o‘sish va iste’molchilar manfaatlariga xizmat qiladi. Raqobat turlari, ularning bozorga ta’siri va narx belgilanishi jarayoni iqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Xususan, monopolistik, oligopolistik va to‘liq raqobat kabi modellarda narx qanday shakllanishi har bir ishlab chiqaruvchi va iste’molchi uchun bevosita ahamiyatlidir. Bugungi kunda O‘zbekistonda raqobatni rivojlantirish, narxlarning sun’iy o‘sishini cheklash va iste’molchi manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha izchil siyosat olib borilmoqda 1 .Shu sababli, kurs ishining mavzusi – narx shakllanishini raqobat modellarida o‘rganish – nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham nihoyatda dolzarbdir. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Narx va raqobat muammolari iqtisodiy tafakkur taraqqiyoti tarixida muhim o‘rin egallab kelmoqda. Adam Smit “ko‘rinmas qo‘l” konsepsiyasi orqali erkin raqobat va narx belgilanishining o‘z-o‘zini tartibga solish mexanizmini tushuntirib bergan. Alfred Marshall esa narxning shakllanishida talab va taklifning kesishuv nuqtasini asoslagan. Joan Robinson esa monopolistik raqobat modeli orqali zamonaviy marketing va brend narxlari asoslarini yaratdi. Yaqin o‘tmishda Michael Porter raqobat ustunligi va bozor kuchlari haqidagi o‘z konsepsiyasi 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023- yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 25Kartel kelishuvi – kompaniyalar o‘zaro bitim qilib, narxni birgalikda belgilaydi (bunday amaliyotlar ko‘plab davlatlarda noqonuniy hisoblanadi). Narx urushi – kompaniyalar o‘zaro raqobatda narxni tushirib boradi, bu esa qisqa muddatli iste’molchi foydasiga xizmat qiladi, ammo uzoq muddatda kompaniyalar uchun zararli bo‘lishi mumkin. Oligopoliya sharoitida narx odatda barqaror saqlanadi. Kompaniyalar narxni tez-tez o‘zgartirishga jur’at qilmaydi, chunki har qanday o‘zgarish raqiblarning tezkor javobiga sabab bo‘ladi. Shu bois, ular narx raqobatidan ko‘ra mahsulot sifati, reklama, xizmat ko‘rsatish kabi yo‘nalishlarda ustunlikka erishishga harakat qiladilar. Bu esa narx shakllanishida noan’anaviy omillarning ahamiyatini oshiradi. O‘zbekistonda ham monopoliyaga yaqin sohalar mavjud, masalan, elektr energiyasi, gaz ta’minoti, suv tizimi. Bu tarmoqlarda narxlar erkin emas, ko‘pincha davlat tomonidan belgilab beriladi yoki qat’iy nazorat qilinadi. Bu esa ularning iqtisodiy samaradorlik darajasini cheklashi mumkin. Shu bilan birga, telekommunikatsiya, sement ishlab chiqarish, yoqilg‘i ta’minoti kabi sohalar oligopoliya tuzilmalariga yaqin turadi. Bu yerda bir nechta yirik kompaniyalar mavjud bo‘lib, ular narx siyosatida o‘zaro ta’sirda harakat qilishadi. 2.3. O‘zbekistonda raqobat muhiti va narx shakllanishining amaliy ko‘rinishlari O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida raqobat muhitini shakllantirish va narx belgilanishini erkinlashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlarni boshlab yuborgan davlatlardan biridir. Bugungi kunga kelib, mamlakatda raqobatni rivojlantirish, sun’iy narx belgilash holatlarining oldini olish, narxni bozor tamoyillari asosida shakllantirish uchun zarur qonunchilik va institutlar tizimi shakllangan. Shu bilan birga, amaliyotda bu jarayonlar soha va sektorlar bo‘yicha turlicha ko‘rinishda namoyon bo‘lmoqda. 30qildi. Narx shakllanishining turli modellarini taqqoslab o‘rganish orqali men iqtisodiyotni tahlil qilish, holatni baholash va yechim taklif qilish ko‘nikmalarimni rivojlantirdim. Yakuniy xulosa sifatida aytishim mumkinki, raqobat va narx o‘zaro ajralmas iqtisodiy kategoriyalar bo‘lib, ularning samarali ishlashi uchun davlat siyosati, erkin bozor tamoyillari va ishtirokchilarning mas’uliyati birgalikda harakat qilishi zarur. Mamlakatimizda olib borilayotgan bozor islohotlari, narx erkinligini kengaytirish yo‘lidagi tashabbuslar aynan shu prinsiplar asosida davom etsa, yaqin kelajakda iqtisodiy o‘sish barqaror va adolatli bo‘lishiga ishonchim komil. 19ta’sir ko‘rsata olmaydi. Ular bozor narxlarini qabul qilib, o‘z xarajatlari va ishlab chiqarish hajmini moslashtiradilar. Erkin narx mexanizmining yana bir ijobiy jihati shundaki, u bozorni avtonom boshqarish imkonini beradi. Ya’ni davlat aralashuvisiz ham narxlar resurslar taqsimotini, ishlab chiqarish hajmini va iste’mol tarkibini muvozanatlashtiradi. Bu erkinlik esa bozor ishtirokchilariga mustaqil qarorlar qabul qilish, xatoliklardan o‘rganish va innovatsion yechimlar topish imkonini yaratadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida to‘liq raqobatga yaqin tarmoqlar orasida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorining o‘rni alohida. Ayniqsa, iste’mol bozori uchun zarur bo‘lgan asosiy mahsulotlar – paxta, bug‘doy, kartoshka, sabzi va pomidor – narxlarining shakllanishi talab va taklif qonunlariga bevosita bog‘liq holda sodir bo‘ladi. 2022–2025 yillar oralig‘idagi statistik tahlil shuni ko‘rsatadiki, bu mahsulotlar narxi yilma-yil bozor holatiga qarab erkin shakllangan va narx dinamikasi real raqobat muhiti ta’sirida yuzaga kelgan. 2022-yilda paxtaning bozor narxi 1 kilogramm uchun o‘rtacha 6800 so‘mni tashkil qilgan. Bu narx 2023-yilda 7250 so‘mga, 2024-yilda esa 7530 so‘mga ko‘tarilgan. 2025-yilga kelib, paxtaning narxi 7780 so‘mga yetgan. Ushbu o‘sish paxta ishlab chiqaruvchilari sonining barqarorligi, eksport talabining ortishi va ishlab chiqarish xarajatlarining oshganligi bilan izohlanadi. Biroq narxdagi bu o‘zgarish erkin raqobat muhiti asosida shakllanib, davlat tomonidan belgilangan qat’iy narx siyosatisiz amalga oshgan. Bug‘doy narxi ham o‘rganilayotgan davrda asta-sekin oshgan. 2022-yilda bug‘doyning bozor narxi 4000 so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 4350 so‘mga ko‘tarilgan. 2024-yilga kelib bug‘doyning 1 kilogrammi 4550 so‘mga baholangan, 2025-yilda esa 4720 so‘mga yetgan. Narxdagi bu o‘zgarishlar bug‘doyga bo‘lgan umumiy ichki ehtiyojning ortib borayotganiga, shuningdek, hosildorlikdagi mavsumiy o‘zgarishlarga bog‘liq. Bunday holatlarda narxlarning erkin shakllanishi ishlab chiqaruvchilarga raqobatdosh 2Mavzu: Raqobatning turli modellarida narxning shakllanishi MUNDARIJA KIRISH ………………………………………………………………………….. I BOB. RAQOBAT TURLARI VA NARX SHAKLLANISHINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Raqobat tushunchasi va uning asosiy shakllari ………………………….….. 1.2. Bozor turlari va ularning narxga ta’siri (raqobat darajasi bo‘yicha) …….….. 1.3.Narx shakllanishining nazariy modellari (to‘liq raqobat, monopoliyalar, oligopoliya, monopolistik raqobat) ……………………………………………… II BOB. RAQOBAT MUHITIDA NARXLARNING SHAKLLANISH AMALIYOTI 2.1. To‘liq raqobat sharoitida narx shakllanishi va erkin narx mexanizmi ………. 2.2. Monopoliya va oligopoliya sharoitida narx belgilash xususiyatlari …………. 2.3. O‘zbekistonda raqobat muhiti va narx shakllanishining amaliy ko‘rinishlari XULOSA VA TAKLIFLAR ……………………………………………………. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………….. 31Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 27beradi. Masalan, elektr energiyasi, gaz, temir yo‘l chiptalari yoki suv ta’minoti xizmatlarining narxi yiliga bir marta yoki yarim yilda qayta ko‘rib chiqiladi. Bu narxlar bozorga emas, balki byudjet ko‘rsatkichlariga, import xarajatlariga, inflyatsiya prognozlariga asoslanadi. Raqobatni cheklovchi asosiy omillardan biri — bozorga kirishdagi to‘siqlar, litsenziyalar tizimi, resurslar ustidan yirik korxonalarning nazoratidir. Aynan shuning uchun narx shakllanishi ayrim hollarda sog‘lom raqobat muhiti asosida emas, balki turli ko‘rinishdagi yakka hukmronlik va kelishuvlarga tayanmoqda. Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi tomonidan har yili o‘nlab holatlar aniqlanib, narxlarni sun’iy oshirgan kompaniyalarga nisbatan sanksiyalar qo‘llaniladi. Bu esa hali-hamon narx shakllanishi mexanizmlarida muammolar borligidan dalolat beradi. Iste’mol bozorida ko‘plab mahsulotlarning narxi mavsumiylik, import hajmi, valyuta kursi va logistika bilan bog‘liq holatlarga qarab keskin o‘zgarib turadi. Masalan, yil boshida arzon bo‘lgan sabzi yoki kartoshka narxi mavsum oxiriga borib ikki baravargacha ko‘tarilishi mumkin. Bunday o‘zgarishlar bozor talab- taklif kuchlarining kuchli harakatini bildiradi. Shu bilan birga, valyuta kursining tebranishi tufayli elektronika va texnika vositalari, avtomobil bozorida narxlar global dinamikaga bog‘liq bo‘lib qolmoqda. So‘nggi yillarda, ayniqsa, raqamli texnologiyalar, onlayn savdo platformalari va elektron to‘lov tizimlarining kengayishi narx shakllanishiga yangi imkoniyatlar yaratdi. Onlayn bozorlarda mahsulotlar uchun tanlov kengligi, bir necha sotuvchining raqobatlashayotgani, narxlarni solishtirish imkoniyati — bularning barchasi erkin narx mexanizmining mustahkamlanishiga xizmat qilmoqda. Masalan, elektronika va maishiy texnika mahsulotlarida "olx.uz", "texnomart.uz" kabi platformalarda bir xil mahsulot turlicha narxlarda taklif qilinadi, bu esa xaridorlarga eng maqbul variantni tanlash imkonini beradi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ilgari surilgan “yashirin iqtisodiyotga barham berish”, “erkin narx siyosatini qo‘llab-quvvatlash” va 3211) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 12lekin xaridorlar bu narxni to‘lashga tayyor, chunki ular o‘z ehtiyojlariga mos mahsulotni topadilar. Narx belgilanishi turli omillarning yig‘indisiga tayanadi. Oligopoliyada narx shakllanishi ancha murakkab va strategik tusga ega. Bu yerda har bir kompaniya raqobatchilarning harakatini e’tiborga oladi. Misol uchun, agar bir kompaniya narxni pasaytirsa, boshqalari ham shunday yo‘l tutishga majbur bo‘ladi. Bunday holat narx urushlarini keltirib chiqarishi mumkin. Shu bois oligopoliya bozorlari ko‘pincha narx barqarorligini saqlashga intiladi, aks holda foyda kamayadi. Ba’zida kompaniyalar narx o‘rniga reklama yoki bonuslar orqali raqobatlashadi. O‘zbekiston iqtisodiyoti sharoitida barcha bozor turlarini uchratish mumkin. Ayrim sohalarda to‘liq raqobatga yaqin muhit mavjud, masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorida. Shu bilan birga, energiya ta’minoti, gaz, suv kabi sohalar monopolistik tuzilmaga ega. Telekommunikatsiya va yoqilg‘i bozori esa oligopoliyaga xos xususiyatlarga ega. Iste’mol tovarlari, oziq-ovqat va kiyim-kechak bozorlari esa monopolistik raqobat sharoitida faoliyat yuritmoqda. Shu bois mamlakatda raqobatni rivojlantirish, narx shakllanishini erkinlashtirish va sun’iy cheklovlarni bartaraf etish bo‘yicha ko‘plab chora- tadbirlar amalga oshirilmoqda. 2-jadval. Bozor turlarining narx shakllanishiga ta’siri (raqobat darajasi bo‘yicha) Ko‘rsatkichlar To‘liq raqobat Monopolistik raqobat Oligopoliya Monopoliya Narx shakllanishi Talab va taklif asosida, bozor belgilaydi Talab + sifat + marketing asosida Raqobatchilar strategiyasiga qarab belgilanadi Monopolist istagiga ko‘ra belgilanadi Narx darajasi Eng past va adolatli narx O‘rtacha darajada, ba’zida Barqaror, lekin past ham, yuqori Sun’iy yuqori darajada 13 yuqoriroq ham bo‘lishi mumkin Xaridor imkoniyati Keng tanlov, eng arzon mahsulotni olish imkoni Tanlov bor, lekin reklama va brend ta’siri kuchli Cheklangan tanlov, ko‘pincha bir necha asosiy brendlar Tanlov yo‘q, faqat bitta mahsulot Mahsulot turi Bir xil (homogen) O‘xshash, lekin farqlanuvchi O‘xshash yoki farqli bo‘lishi mumkin Yagona, o‘rnini bosadigan mahsulot yo‘q Ishlab chiqaruvchining ustunligi Narxga ta’sir eta olmaydi Cheklangan ustunlikka ega Katta ustunlik, lekin strategik bog‘liqlik mavjud To‘liq ustunlik, narx va hajmni mustaqil belgilaydi Narx o‘zgaruvchanlig i Tez-tez o‘zgaradi, talab va taklifga qarab Raqobat muhitiga qarab o‘zgaradi Raqiblarning harakatiga bog‘liq, urushlar yoki kelishuvlar bo‘lishi mumkin Barqaror yoki faqat monopolist qaroriga bog‘liq O‘zbekiston sharoitidagi misollar Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozori Kiyim- kechak, oziq- ovqat bozori Mobil aloqa, neft-gaz bozori Elektr, gaz, suv ta’minoti sektori 29 Xulosa Mazkur kurs ishini tayyorlash davomida men bozor iqtisodiyotining eng muhim elementlaridan biri — narx shakllanishi jarayonini chuqur o‘rganishga harakat qildim. Ayniqsa, raqobatning turli modellarida narx qanday belgilanadi, bu jarayonga kim ta’sir qiladi, narxlar qanday iqtisodiy oqibatlarga olib keladi — kabi savollarga nazariy va amaliy asosda javob izladim. Avvalo, raqobat tushunchasi va uning asosiy shakllari — to‘liq raqobat, monopoliya, oligopoliya va monopolistik raqobat — har birining o‘ziga xos jihatlari va narx shakllanishidagi farqlari haqida tahliliy bilimlarga ega bo‘ldim. To‘liq raqobat sharoitida narxlar talab va taklif asosida erkin shakllanishi, monopoliyada esa narx ishlab chiqaruvchi tomonidan belgilanib, iste’molchi imkoniyatlarini cheklashi aniq tushunchaga aylandi. Kurs ishining ikkinchi bobida esa men raqobat modellarining amaliy ko‘rinishlarini O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida o‘rganishga harakat qildim. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining narxlari statistik tahlili orqali to‘liq raqobatga yaqin bozor segmentlarida narxlarning qanday erkin shakllanayotganini, taklif va talab o‘zgarishlariga bevosita bog‘liqligini angladim. Shu bilan birga, elektr energiyasi, yoqilg‘i, transport va telekommunikatsiya kabi sohalarda monopolistik va oligopolistik tuzilmalar mavjud bo‘lib, ularda narxlar korporativ qarorlar yoki davlat siyosati orqali belgilanayotganiga guvoh bo‘ldim. Narx shakllanishi faqat iqtisodiy jarayon emas, balki u iqtisodiy adolat, samaradorlik va taraqqiyot mezonidir, degan xulosaga keldim. Bozorda sog‘lom raqobat mavjud bo‘lgan taqdirda narxlar real xarajatlarga yaqinlashadi, resurslar samarali taqsimlanadi va iste’molchi manfaatlari himoyalanadi. Aksincha, raqobat cheklangan bo‘lsa, narxlar sun’iy shakllanadi, tanlov imkoniyati kamayadi va ijtimoiy tengsizlik kuchayadi. Men uchun bu kurs ishi nafaqat nazariy bilimlarimni mustahkamlashga, balki real bozor tahlillari orqali iqtisodiy hodisalarni chuqurroq anglashga xizmat 24imkonini beradi. Monopolist ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotiga bo‘lgan umumiy talab egri chizig‘ini hisobga olgan holda, o‘zining daromadini maksimal darajada oshiradigan ishlab chiqarish hajmini tanlaydi. Shu hajm asosida mahsulotga bo‘lgan narx aniqlanadi. Natijada, narx odatda marginal xarajatlardan yuqori bo‘ladi va bu ijtimoiy jihatdan noxolislikka olib keladi. Monopolist odatda uchta asosiy strategiyadan foydalanadi: Foyda maksimallashtirish – bu yerda narx marginal daromad va marginal xarajat tenglashgan nuqtada belgilanadi. Narx diskriminatsiyasi – ya’ni har xil iste’molchilarga bir xil mahsulot uchun turli narxlar qo‘llaniladi. Kirish to‘siqlari – yangi raqobatchilarning kirishini cheklab, monopoliyalashgan mavqeni saqlash. Monopoliyalarda narxlar yuqori, mahsulot miqdori esa kam bo‘ladi. Xaridorlar mahsulot uchun ko‘proq to‘laydi, lekin tanlov imkoniyatidan mahrum bo‘ladi. Monopolistlar ko‘pincha sifatsiz mahsulot taklif qilishga moyil bo‘ladi, chunki ularning raqobatchisi yo‘q. Bozorga kirishdagi to‘siqlar – masalan, litsenziyalar, tabiiy resurslar ustidan nazorat, katta boshlang‘ich kapital ehtiyoji – bu holatni yanada mustahkamlab turadi. Oligopoliya bozorida esa narx belgilash jarayoni monopoliya va raqobat o‘rtasida joylashgan. Bu bozorda bir nechta yirik kompaniyalar hukmronlik qiladi. Ular har biri bozor ulushining katta qismini egallaydi va o‘z harakatlari bilan bozor narxlariga ta’sir ko‘rsatadi. Ammo ularning har biri boshqa raqobatchilar mavjudligini inobatga olib harakat qiladi. Shu sababli, bu bozorda narx shakllanishi o‘zaro bog‘liqlik, strategik o‘yinning elementlariga asoslanadi. Oligopolistlar narx belgilashda bir nechta modeldan foydalanishadi: Yetakchilik modeli (price leadership) – bozordagi eng yirik kompaniya narx belgilaydi, boshqalari unga ergashadi. 6I BOB. RAQOBAT TURLARI VA NARX SHAKLLANISHINING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Raqobat tushunchasi va uning asosiy shakllari Raqobat iqtisodiyot fanida eng muhim tushunchalardan biri hisoblanadi. Bu atama lotincha “competere” so‘zidan olingan bo‘lib, “kurashmoq”, “bellashmoq” degan ma’noni anglatadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan raqobat – bu resurslar, xaridorlar, foyda va bozor ulushi uchun iqtisodiy subyektlar o‘rtasida kechadigan kurashdir. Raqobat orqali ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini yaxshilashga, narxni maqbullashtirishga va xaridorni o‘ziga jalb qilishga intiladilar. Shu bois raqobat bozor mexanizmining asosiy harakatlantiruvchi kuchi sifatida maydonga chiqadi. Raqobat jarayoni nafaqat ishlab chiqarish, balki iste’mol, taqsimot va almashuv sohalarida ham kuzatiladi. U iqtisodiy samaradorlikni oshiradi, innovatsiyalarni jadallashtiradi, narxlarning erkin shakllanishini ta’minlaydi hamda xaridorlarning ehtiyojlariga mos mahsulotlarni taklif etish imkonini yaratadi. Bozor mexanizmlarining to‘laqonli ishlashi aynan raqobat darajasiga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun raqobatni tushunish va uni boshqarish har qanday davlatning iqtisodiy siyosatida muhim o‘rin tutadi. Iqtisodiy adabiyotlarda raqobat turlicha tasniflanadi. Eng ko‘p tarqalgan tasnif bo‘yicha raqobat quyidagi asosiy shakllarga bo‘linadi: to‘liq raqobat, monopoliya, oligopoliya va monopolistik raqobat. Ushbu turlarning har biri bozor ishtirokchilarining soni, mahsulotning o‘xshashlik darajasi, narxga ta’sir qilish imkoniyati, bozorga kirish erkinligi va boshqa mezonlar asosida farqlanadi. 14Raqobat darajasi Juda yuqori O‘rta darajada Past yoki o‘rta Raqobat yo‘q Sifatga ta’siri Ishlab chiqaruvchilar narxni pasaytirib ko‘proq foyda qilishga intiladi Sifatni oshirish orqali xaridor e’tiborini jalb etishga harakat qilinadi Sifat raqibga qarab belgilanadi, ba’zida farqlanadi Sifat ikkinchi darajali, zarurat emas bo‘lishi mumkin 1.3. Narx shakllanishining nazariy modellari (to‘liq raqobat, monopoliyalar, oligopoliya, monopolistik raqobat) Bozor mexanizmining yurak urishi bo‘lgan narx shakllanishi turli raqobat modellari asosida tahlil qilinadi. Har bir raqobat turi o‘ziga xos narx belgilash mexanizmiga ega bo‘lib, bu mexanizm iqtisodiy samaradorlik, resurslardan foydalanish, ishlab chiqarish hajmi va iste’molchilarning manfaatlariga bevosita ta’sir qiladi. Iqtisodiy nazariyada narx shakllanishining to‘rt asosiy modeli mavjud: to‘liq raqobat, monopoliya, oligopoliya va monopolistik raqobat. Har bir modelda narx qanday belgilanadi, bu jarayonga kim ta’sir qiladi va qanday iqtisodiy oqibatlar yuzaga keladi – bularni tahlil qilish narx nazariyasining markaziy masalasidir. To‘liq raqobat modelida narx shakllanishi talab va taklif qonuniga to‘liq bo‘ysunadi. Bozorda juda ko‘p sonli sotuvchilar va xaridorlar mavjud bo‘lganligi sababli hech bir ishtirokchi narxga ta’sir qila olmaydi. Ishlab chiqaruvchilar "narx oluvchi" (price taker) sifatida narxni qabul qiladi va foyda olish uchun ishlab chiqarish hajmini o‘zgartiradi. Bu modelda mahsulotlar bir xil bo‘lganligi sababli xaridorlar uchun hech qanday brend yoki farqlovchi belgilar mavjud emas. Narx talab va taklifning kesishgan nuqtasida shakllanadi. Bu eng samarali va adolatli model hisoblanadi, chunki resurslar optimal 20ustunlik yaratish, xarajatlarni optimallashtirish va bozor talabiga moslashish imkonini beradi. Kartoshka narxi bo‘yicha ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri bozor harakati natijalarini ko‘rish mumkin. 2022-yilda kartoshka narxi o‘rtacha 3200 so‘mni tashkil etgan. Keyingi yillarda bu mahsulot narxi 3450 (2023), 3600 (2024) va 3790 (2025) so‘mgacha o‘sdi. Narxning bunday mutanosib o‘sishi kartoshka ekin maydonlarining kamayishi, ob-havo sharoitlari, yoqilg‘i va transport xarajatlarining ortishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu omillar ishlab chiqaruvchilarni ishlab chiqarish hajmini qayta ko‘rib chiqishga undagan. Erkin narx shakllanishi esa ushbu bozorning taklif tomonini real holatga mos ravishda tartibga solgan.Shuningdek, sabzi mahsuloti bo‘yicha ham o‘ziga xos narx harakatlari kuzatilgan. 2022-yilda sabzining bozor narxi 2500 so‘mni tashkil etgan. Bu narx 2023-yilda 2700 so‘mga, 2024-yilda 2850 so‘mga va 2025-yilda esa 2980 so‘mga oshgan. Bu jarayon sabzining mavsumiyligi, saqlash infratuzilmasining sustligi va hosildorlikdagi farqlar bilan bog‘liq. Raqobat muhiti sharoitida narxlar o‘zgaruvchan bo‘lib, iste’molchilar talabini muvozanatlashtirishga xizmat qilgan. Pomidor mahsulotining narxi esa ko‘proq mavsumiy ta’sirlarga va ichki talab o‘zgarishlariga bog‘liq. 2022-yilda pomidorning o‘rtacha narxi 4500 so‘mni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 4780 so‘mga, 2024-yilda 4930 so‘mga, 2025-yilda esa 5100 so‘mga yetgan. Pomidor narxining erkin shakllanishi ishlab chiqaruvchilarni yanada yuqori hosildor navlarni yetishtirishga va saqlash texnologiyalarini takomillashtirishga undagan. Bu esa o‘z navbatida, raqobatni kuchaytirib, iste’molchilar uchun barqaror ta’minotni ta’minlagan. 2022–2025 yillar qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxlari Yil Paxta (so'm/kg) Bug'doy (so'm/kg) Kartoshka (so'm/kg) Sabzi (so'm/kg) Pomidor (so'm/kg) 2022 6800 4000 3200 2500 4500 15taqsimlanadi, narx eng past darajada shakllanadi, iste’molchi to‘liq himoyalanadi. Biroq real hayotda to‘liq raqobat faqat ayrim bozor segmentlarida, masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorida kuzatiladi. Monopoliya modelida esa narx shakllanishi tamoman boshqacha. Bu modelda yagona ishlab chiqaruvchi butun bozorni egallagan bo‘ladi va u mahsulot hajmini va narxini mustaqil belgilaydi. Monopolist narx qo‘yuvchi (price maker) hisoblanadi. U talab egri chizig‘ini hisobga olgan holda o‘zining foydasini maksimal darajada oshiradigan ishlab chiqarish hajmini aniqlaydi. Bu holda narx, odatda, marginal xarajatlardan yuqoriroq darajada belgilanadi, bu esa bozor samaradorligining pasayishiga, iste’molchilar foydasining kamayishiga olib keladi. Monopolist talab elastikligiga qarab differensial narxlash strategiyasidan ham foydalanishi mumkin. Masalan, talab elastik bo‘lgan segmentlarga pastroq, noelastik segmentlarga esa yuqoriroq narx belgilaydi. Bu modelda mahsulot tanqisligi, sifatsizlik va ijtimoiy foydaning yo‘qolishi kuzatiladi. Oligopoliya modelida esa bir nechta yirik ishlab chiqaruvchilar mavjud bo‘lib, ular bozor narxiga bevosita ta’sir ko‘rsatish imkoniga ega. Har bir ishtirokchi raqobatchilarining harakatini kuzatadi va unga javoban strategik qaror qabul qiladi. Oligopoliyada narx shakllanishi o‘zaro bog‘liqlik, ya’ni interdependensiyaga asoslanadi. Bu modelda narx urushlari, yashirin yoki ochiq kelishuvlar (kartel), yetakchi kompaniyaga ergashish (price leadership) kabi holatlar ko‘p uchraydi. Masalan, agar bir kompaniya narxni pasaytirsa, boshqalar ham shunga majbur bo‘ladi. Shu bois ko‘pincha kompaniyalar narxni barqaror saqlab, boshqa usullar – reklama, bonus, xizmat sifati – orqali raqobat olib boradilar. Narx shakllanishi bu yerda murakkab, strategik, uzoq muddatli rejalarga tayanadi. Monopolistik raqobat modeli esa to‘liq raqobat va monopoliya orasidagi oraliq holat hisoblanadi. Bu modelda ko‘plab ishlab chiqaruvchilar bo‘ladi, lekin ularning mahsulotlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega: dizayn, sifat, brend, 212023 7250 4350 3450 2700 4780 2024 7530 4550 3600 2850 4930 2025 7780 4720 3790 2980 5100 Ushbu statistik tahlil shuni ko‘rsatadiki, 2022–2025 yillar oralig‘ida qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorida narxlar doimiy va izchil ravishda oshgan. Biroq bu o‘sish asosan inflatsiyadan emas, balki taklifdagi real o‘zgarishlar, bozorga kirayotgan yangi ishlab chiqaruvchilar, raqobat mexanizmlarining tabiiy harakati natijasida yuzaga kelgan. Barcha mahsulotlarda narxning asta-sekin, izchil o‘sib borayotgani bozor muvozanatining buzilmaganini ko‘rsatadi. Bu esa erkin narx mexanizmi yaxshi ishlayotganidan dalolatdir.Statistik raqamlar orqali ko‘rish mumkinki, to‘liq raqobat sharoitiga yaqin bo‘lgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozori narxlarni sun’iy ta’sirlarsiz shakllantirib, bozorni o‘z-o‘zidan tartibga solgan. Narxlarning bunday shakllanishi ishlab chiqaruvchilarni samaradorlikka, xarajatlarni optimallashtirishga va yangi texnologiyalarni joriy qilishga undaydi. Iste’molchilar esa tanlov erkinligiga ega bo‘lgan holda bozor narxlaridan foyda ko‘rishadi. Demak, to‘liq raqobat modelining amaliy samarasini O‘zbekiston sharoitida real statistik misollar orqali ko‘rish mumkin. 17II BOB. RAQOBAT MUHITIDA NARXLARNING SHAKLLANISH AMALIYOTI 2.1. To‘liq raqobat sharoitida narx shakllanishi va erkin narx mexanizmi To‘liq raqobat modeli iqtisodiy nazariyaning eng muhim va klassik asoslaridan biri hisoblanadi. Bu modelda narx shakllanishi talab va taklif kuchlari o‘rtasidagi bevosita muvozanat asosida yuzaga keladi. Bozor ishtirokchilari juda ko‘p bo‘lib, har biri narxga ta’sir o‘tkaza olmaydi. Bunday holatda narxlar “berilgan” deb qaraladi, ya’ni hech bir sotuvchi ularni oshira olmaydi, xaridor esa mahsulotni tanlashda to‘liq erkinlikka ega. To‘liq raqobat sharoitida narxlar mutlaq darajada erkin shakllanadi va bu iqtisodiy samaradorlikning yuqori bo‘lishini ta’minlaydi. Ushbu modelning asosiy shartlari quyidagilardan iborat: bozorda juda ko‘p sonli xaridor va sotuvchilar bo‘ladi, mahsulotlar bir xil (homogen) bo‘ladi, bozorga kirish va chiqish erkin bo‘ladi, barcha ishtirokchilar to‘liq axborotga ega bo‘ladi. Aynan shu shartlar asosida narxlar faqat talab va taklif kuchlariga bog‘liq bo‘ladi. Misol uchun, agar mahsulotga talab ortsa, narx ko‘tariladi, va aksincha — talab kamayganda narx pasayadi. Bu jarayon iqtisodiy muvozanatni ta’minlaydi. To‘liq raqobat modelida har bir ishlab chiqaruvchi o‘z foydasini maksimal darajaga yetkazish uchun harakat qiladi. U buni faqat o‘z xarajatlarini kamaytirish yoki samaradorligini oshirish orqali amalga oshirishi mumkin. Chunki narx belgilash imkoniga ega emas. Shuning uchun ushbu modelda ishlab chiqaruvchilar narx raqobati o‘rniga ishlab chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish, ishlab chiqarish hajmini optimallashtirish kabi vositalarga tayanadilar. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------ ------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Raqobatning turli modellarida narxning shakllanishi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 28“raqobatni kuchaytirish” bo‘yicha islohotlar iqtisodiyotning ochiqlik darajasini oshirmoqda. Masalan, benzin va yoqilg‘i narxlari ilgari qat’iy belgilangan bo‘lsa, hozirda UZEX (O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasi) orqali talab va taklif asosida shakllanmoqda. Bu bozor ishtirokchilarining teng raqobatda ishtirok etishini, narxlarning barqaror, lekin adolatli shakllanishini ta’minlaydi. Qayd etish kerakki, ba’zi sohalarda davlat subsidiyalari va narx nazorati saqlanib qolgan. Bu holat ijtimoiy himoya maqsadida amalga oshirilayotgan bo‘lsa-da, uzoq muddatli istiqbolda bu subsidiyalar raqobat muhitiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, O‘zbekistonda narx shakllanishining amaliyotida bosqichma-bosqich liberalizatsiyaga o‘tish, sun’iy aralashuvlarni kamaytirish, narxning iqtisodiy qonuniyatlarga asoslanishini ta’minlash dolzarb vazifadir. Shuningdek, yirik kompaniyalar tomonidan olib borilayotgan marketing siyosati ham narx shakllanishiga ta’sir qilmoqda. Misol uchun, aloqa xizmatlari, internet paketlari yoki mobil tariflar bo‘yicha iste’molchilarga ko‘plab variantlar taklif etilmoqda. Bu esa monopoliyadan oligopoliyaga, so‘ngra monopolistik raqobatga o‘tish jarayonini bildiradi. Bunday sharoitda narxlar xizmat sifati, brend ishonchliligi, bonusli takliflar va xaridor lojaliga bog‘liq tarzda shakllanadi.O‘zbekistonda raqobat muhiti va narx shakllanishi amaliy jihatdan sohalar bo‘yicha farqlanadi. To‘liq raqobatga yaqin segmentlarda narxlar talab va taklif asosida shakllanmoqda. Monopoliya yoki oligopoliya ko‘rinishidagi tarmoqlarda esa narxlar korporativ strategiyalar yoki davlat tartibga soluvi orqali belgilanmoqda. Biroq umumiy tendensiya — narx shakllanishining asta-sekin bozor mexanizmlariga o‘tib borayotganidir. Bu esa mamlakatda sog‘lom raqobat muhitining shakllanishiga, iqtisodiy o‘sishning barqarorlashuviga xizmat qiladi. 22 11mumkin, chunki iste’molchining alternativ tanlovi yo‘q. Monopolist bozorni to‘liq nazorat qiladi va odatda ishlab chiqarish hajmini cheklab, narxni yuqori darajada saqlaydi. Bunday sharoitda narx shakllanishi raqobatga emas, balki monopolistning foyda maksimallashtirish strategiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Tabiiy monopoliyalar (masalan, suv ta’minoti, elektr energiyasi) bu turdagi bozorlarga misol bo‘la oladi.Demak, bozor turlarining har biri narx shakllanishiga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. To‘liq raqobatda narxlar erkin bo‘lsa, monopoliyada ular sun’iy belgilangan bo‘ladi. Oligopoliya va monopolistik raqobat esa narx belgilashda ikkilamchi strategiyalar va xaridor psixologiyasiga tayanadi. Shuning uchun, har bir bozor turini o‘rganish orqali narx siyosatining mohiyatini chuqur tushunish mumkin. Har bir bozor turi o‘zining ichki narx shakllanish mexanizmlariga ega. Bu mexanizmlarni solishtirish orqali qaysi bozorda iste’molchi ko‘proq himoyalangan, qaysi bozorda esa ishlab chiqaruvchi ustunligini qo‘lga kiritgani aniqlanadi. To‘liq raqobat sharoitida narx eng quyi darajada shakllanadi, bu esa iste’molchi foydasiga xizmat qiladi. Mahsulotlar bir xil bo‘lgani uchun ishlab chiqaruvchilar narxni oshira olmaydi, raqobat narxni pasaytirish orqali olib boriladi. Xaridor esa eng arzon va sifatli mahsulotni tanlash imkoniga ega bo‘ladi. Monopoliyada esa bunday imkoniyat mavjud emas. Xaridor faqat monopolist taklif etayotgan mahsulotni sotib olishga majbur. Shu sababli narxlar yuqori, mahsulot tanqis, sifat esa istalgan darajada bo‘lmasligi mumkin. Monopolistlar ko‘pincha “narx diskriminatsiyasi” strategiyasini qo‘llab, xaridorlarni segmentlarga ajratib, har xil narx belgilaydilar. Bu esa bozorda tengsizlik va iqtisodiy samarasizlikka olib keladi.Monopolistik raqobatda xaridor tanlovga ega bo‘lsa-da, narxlar o‘rtacha darajada bo‘ladi. Ishlab chiqaruvchilar raqobatda narxdan ko‘ra, mahsulot sifati, xizmat ko‘rsatish yoki brend orqali ustunlikka erishishga harakat qiladilar. Shu sababli narxlar biroz yuqori bo‘lishi mumkin,

Raqobatning turli modellarida narxning shakllanishi kurs ishi

Купить