Raqobatning turli modellarida narxning shakllanishi kurs ishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	346.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	23 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

39 Sotish

Raqobatning turli modellarida narxning shakllanishi kurs ishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI
------------ ------------------------------FAKULTETI
“----------------------------------” KAFEDRASI
------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi
______- guruhi talabasi
Kurs ishi
Mavzu : Raqobatning turli modellarida narxning shakllanishi
Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________
(imzo) (ismi sharifi)

Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y.
Baho “_____” ____ __ _____
Ilmiy rahbar: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: __________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

__________ ____________________
(imzo) (ismi sharifi)

2Mavzu: Raqobatning turli modellarida narxning shakllanishi
MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………………..
I BOB. RAQOBAT TURLARI VA NARX SHAKLLANISHINING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Raqobat tushunchasi va uning asosiy shakllari ………………………….…..
1.2. Bozor turlari va ularning narxga ta’siri (raqobat darajasi bo‘yicha) …….…..
1.3.Narx shakllanishining nazariy modellari (to‘liq raqobat, monopoliyalar,
oligopoliya, monopolistik raqobat) ………………………………………………
II BOB. RAQOBAT MUHITIDA NARXLARNING SHAKLLANISH
AMALIYOTI
2.1. To‘liq raqobat sharoitida narx shakllanishi va erkin narx
mexanizmi ……….
2.2. Monopoliya va oligopoliya sharoitida narx belgilash
xususiyatlari ………….
2.3. O‘zbekistonda raqobat muhiti va narx shakllanishining amaliy ko‘rinishlari
XULOSA VA
TAKLIFLAR …………………………………………………….
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR………………………………………..

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor iqtisodiyoti sharoitida narx
shakllanishi – iqtisodiy barqarorlik va resurslardan oqilona foydalanishning
asosi sanaladi. Raqobat muhiti mavjud bo‘lgan bozorlarda narxlar erkin
harakatlanadi, bu esa iqtisodiy o‘sish va iste’molchilar manfaatlariga xizmat
qiladi. Raqobat turlari, ularning bozorga ta’siri va narx belgilanishi jarayoni
iqtisodiy siyosatning muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Xususan, monopolistik,
oligopolistik va to‘liq raqobat kabi modellarda narx qanday shakllanishi har bir
ishlab chiqaruvchi va iste’molchi uchun bevosita ahamiyatlidir. Bugungi kunda
O‘zbekistonda raqobatni rivojlantirish, narxlarning sun’iy o‘sishini cheklash va
iste’molchi manfaatlarini himoya qilish bo‘yicha izchil siyosat olib
borilmoqda 1
.Shu sababli, kurs ishining mavzusi – narx shakllanishini raqobat
modellarida o‘rganish – nazariy jihatdan ham, amaliy jihatdan ham nihoyatda
dolzarbdir.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Narx va raqobat
muammolari iqtisodiy tafakkur taraqqiyoti tarixida muhim o‘rin egallab
kelmoqda. Adam Smit “ko‘rinmas qo‘l” konsepsiyasi orqali erkin raqobat va
narx belgilanishining o‘z-o‘zini tartibga solish mexanizmini tushuntirib bergan.
Alfred Marshall esa narxning shakllanishida talab va taklifning kesishuv
nuqtasini asoslagan. Joan Robinson esa monopolistik raqobat modeli orqali
zamonaviy marketing va brend narxlari asoslarini yaratdi. Yaqin o‘tmishda
Michael Porter raqobat ustunligi va bozor kuchlari haqidagi o‘z konsepsiyasi
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson
qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-
yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz

4bilan narx shakllanishining strategik asoslarini mustahkamladi. O‘zbekistonda
esa E. Xolboyev va B. Jo‘rayevlarning ishlari raqobat siyosati va narx
nazoratiga bag‘ishlangan. Shu bilan birga, mamlakatda bu sohada chuqurroq
amaliy tahlillarga ehtiyoj mavjud.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining
nazariy ahamiyati shundaki, u orqali iqtisodiyot fanining asosiy
tushunchalaridan biri – narx shakllanishi jarayoni va unga ta’sir etuvchi raqobat
modellari chuqur tahlil qilinadi. Narx – iqtisodiyotni boshqaruvchi eng muhim
ko‘rsatkichlardan biri sifatida qaraladi, raqobat esa narxlar orqali iqtisodiy
muvozanatni ta’minlaydi. Ushbu kurs ishi orqali talab va taklif nazariyasi,
bozor turlari, narx elastikligi va bozor kuchlari kabi fundamental bilimlar
mustahkamlanadi. Ayniqsa, to‘liq raqobat, monopoliya, oligopoliya va
monopolistik raqobat modellarining nazariy asoslarini o‘zaro solishtirish orqali
talabaning tahlil qilish ko‘nikmalari rivojlanadi.
Amaliy jihatdan esa ushbu mavzu O‘zbekiston iqtisodiyotidagi real bozor
munosabatlarini tushunishda yordam beradi. Narxlar qanday belgilanmoqda,
qaysi sohalarda raqobat yetarli darajada emas, davlat qanday tartibga solish
choralarini ko‘rmoqda – bularning barchasi amaliy o‘rganiladi. Raqobat
muhitining holatini baholash orqali iqtisodiy islohotlarning samaradorligi ham
ko‘zdan kechiriladi. Kurs ishidagi tavsiyalar iqtisodiy siyosat yurituvchilarga,
ayniqsa narxlar siyosatini shakllantirayotgan mutasaddilarga foydali bo‘lishi
mumkin. Shu sababli, mazkur mavzu nazariy jihatdan puxta asoslangan, amaliy
jihatdan esa dolzarb va foydalidir.
Kurs ishi mavzusining obyekti Ushbu kurs ishining o‘rganish obyekti
sifatida bozor iqtisodiyotida mavjud raqobat turlari va ularning narx
shakllanishiga ta’sirini belgilovchi iqtisodiy munosabatlar tizimi olinadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti Kurs ishining predmeti esa to‘liq raqobat,
monopoliya, oligopoliya va monopolistik raqobat sharoitlarida narx

5shakllanishining nazariy modellari va ularning amaliy ifodasini o‘rganishdan
iborat.
Kurs ishi mavzusining maqsadi – raqobatning turli modellarida narx
shakllanishi jarayonini nazariy va amaliy jihatdan tahlil qilish, O‘zbekiston
iqtisodiyoti sharoitida narx belgilashda raqobat darajasining rolini aniqlash
hamda takliflar ishlab chiqishdir.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Raqobat tushunchasi va uning asosiy shakllarini tahlil qilish;
 Bozor turlarining narxga ta’sirini o‘rganish;
 Narx shakllanishining nazariy modellarini (to‘liq raqobat, monopoliya,
oligopoliya va boshqalar) tahlil qilish;
 Har bir raqobat modelida narx qanday belgilanishini amaliy misollar orqali
ko‘rsatish;
 O‘zbekiston bozorlarida narx shakllanishining real holatini o‘rganish;
 Raqobat muhitini takomillashtirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir
bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. RAQOBAT TURLARI VA NARX SHAKLLANISHINING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Raqobat tushunchasi va uning asosiy shakllari
Raqobat iqtisodiyot fanida eng muhim tushunchalardan biri hisoblanadi. Bu
atama lotincha “competere” so‘zidan olingan bo‘lib, “kurashmoq”,
“bellashmoq” degan ma’noni anglatadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan raqobat – bu
resurslar, xaridorlar, foyda va bozor ulushi uchun iqtisodiy subyektlar o‘rtasida
kechadigan kurashdir. Raqobat orqali ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini
yaxshilashga, narxni maqbullashtirishga va xaridorni o‘ziga jalb qilishga
intiladilar. Shu bois raqobat bozor mexanizmining asosiy harakatlantiruvchi
kuchi sifatida maydonga chiqadi.
Raqobat jarayoni nafaqat ishlab chiqarish, balki iste’mol, taqsimot va
almashuv sohalarida ham kuzatiladi. U iqtisodiy samaradorlikni oshiradi,
innovatsiyalarni jadallashtiradi, narxlarning erkin shakllanishini ta’minlaydi
hamda xaridorlarning ehtiyojlariga mos mahsulotlarni taklif etish imkonini
yaratadi. Bozor mexanizmlarining to‘laqonli ishlashi aynan raqobat darajasiga
bevosita bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun raqobatni tushunish va uni boshqarish
har qanday davlatning iqtisodiy siyosatida muhim o‘rin tutadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda raqobat turlicha tasniflanadi. Eng ko‘p tarqalgan
tasnif bo‘yicha raqobat quyidagi asosiy shakllarga bo‘linadi: to‘liq raqobat,
monopoliya, oligopoliya va monopolistik raqobat. Ushbu turlarning har biri
bozor ishtirokchilarining soni, mahsulotning o‘xshashlik darajasi, narxga ta’sir
qilish imkoniyati, bozorga kirish erkinligi va boshqa mezonlar asosida
farqlanadi.

7To‘liq raqobat – bu bozorda juda ko‘p sonli sotuvchilar va xaridorlar mavjud
bo‘lgan holatdir. Bu modelda hech bir ishlab chiqaruvchi yoki xaridor narxga
ta’sir qila olmaydi, chunki mahsulotlar bir-biridan farq qilmaydi (homogen).
Masalan, bug‘doy, paxta kabi standartlashtirilgan mahsulotlar bozori to‘liq
raqobatga yaqinlashadi. Bozorda yangi ishtirokchilarning kirishiga hech qanday
to‘siq yo‘q, va barcha ishtirokchilar to‘liq axborotga ega bo‘ladi. Bunday
sharoitda narx talab va taklif muvozanatida belgilanadi.
1-jadval. Raqobat shakllarining asosiy tavsifi
Ko‘rsatkichlar To‘liq
raqobat Monopolistik
raqobat Oligopoliya Monopoliya
Bozordagi
sotuvchilar
soni Juda ko‘p Ko‘p Bir nechta yirik
kompaniyalar Bitta
Mahsulot
xususiyati Bir xildagi
(homogen) Farqlanuvchi,
brendli O‘xshash yoki
farqli bo‘lishi
mumkin Yagona, o‘rnini
bosadigan
mahsulot yo‘q
Narxga ta’sir
qilish
imkoniyati Yo‘q (narxni
bozor
belgilaydi) Cheklangan Katta To‘liq
Bozorga kirish
imkoniyati Erkin, hech
qanday
to‘siq yo‘q Nisbatan oson Cheklangan,
to‘siqlar
mavjud Juda murakkab
yoki mumkin
emas
Bozor axboroti To‘liq va
ochiq Yetarli
darajada
mavjud Ba’zida
yashirin Monopolist
nazorat qiladi
Narx
shakllanishi Talab va
taklif
asosida Talab +
marketing +
xarajatlar Kelishuv,
strategiya,
taklif asosida Monopolist
belgilaydi

8Raqobat
uslubi Narxlar
orqali Mahsulot
sifati, xizmat,
reklama Narx +
reklama +
kelishuv Raqobat yo‘q
Misol sohalar Qishloq
xo‘jaligi,
paxta,
bug‘doy Kiyim-
kechak,
restoranlar Neft,
avtomobil,
mobil aloqa
tarmog‘i Elektr ta’minoti,
gaz, suv
ta’minoti
Monopoliya esa butun bozor faqat bitta sotuvchining qo‘lida bo‘lishini
anglatadi. Monopolist istagancha narx belgilashi, taklifni cheklashi yoki
oshirishi mumkin. Uning o‘rnini bosuvchi mahsulot yo‘qligi sababli xaridorlar
tanlov imkoniyatiga ega emas. Monopoliya holati elektr energiyasi, tabiiy gaz,
ichimlik suvi ta’minoti kabi tabiiy resurslarga bog‘liq tarmoqlarda uchraydi.
Bunday holatda narx erkin shakllanmaydi, balki monopolistning foyda
maksimallashtirish strategiyasiga bog‘liq bo‘ladi.
Oligopoliya bu – bozorda bir nechta yirik kompaniyalar hukmronlik
qiladigan holatdir. Ular o‘zaro narx siyosatini kuzatib boradi, va har bir qaror
boshqa raqobatchilar tomonidan javob bilan qarshilanadi. Oligopolistlar o‘zaro
narx urushiga kirishmaslik uchun kelishib olishlari yoki yashirin kelishuvlar
tuzishlari mumkin. Avtomobil sanoati, telekommunikatsiya yoki neft
kompaniyalari bunday raqobat muhitiga misol bo‘la oladi. Bu modelda narx
shakllanishi o‘ziga xos bo‘lib, ko‘pincha strategik qarorlar orqali amalga
oshiriladi.
Monopolistik raqobat esa to‘liq raqobat bilan monopoliya o‘rtasidagi o‘ziga
xos oraliq holatdir. Bu modelda ko‘plab sotuvchilar mavjud, biroq ular turli
mahsulotlar taklif qilishadi. Mahsulotlar bir-biriga o‘xshash bo‘lsa-da, lekin
brend, sifat, xizmat ko‘rsatish darajasi yoki tashqi ko‘rinishi bilan farq qiladi.

9Misol uchun, kiyim-kechak, oziq-ovqat, telefon aksessuarlari bozori
monopolistik raqobatga misol bo‘la oladi. Xaridorlar mahsulotlar o‘rtasida
tanlov qiladilar, bu esa narx shakllanishida bozor kuchlariga qo‘shimcha
omillarni qo‘shadi.
Raqobat shakllarining har biri o‘zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega.
To‘liq raqobat sharoitida iste’molchilar maksimal darajada manfaat ko‘radi,
monopoliyada esa narxlar sun’iy yuqori bo‘ladi. Oligopoliyada esa strategik
yondashuvlar narx barqarorligini ta’minlashi yoki buzishi mumkin.
Monopolistik raqobatda esa innovatsiyalar va marketing faoliyati kuchli
bo‘ladi, lekin narx farqlari har doim ham sifatga to‘g‘ri proporsional
bo‘lmaydi.Shu bois, davlatlar raqobat siyosatini shakllantirar ekan, har bir
raqobat shaklining afzallik va kamchiliklarini hisobga olgan holda iqtisodiy
muvozanatni ta’minlashga harakat qiladilar. O‘zbekiston ham bu borada muhim
qadamlar tashlamoqda – Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi faoliyat
yuritmoqda, raqobatni cheklovchi amaliyotlar aniqlanib, tartibga solinmoqda.
1.2. Bozor turlari va ularning narxga ta’siri (raqobat darajasi bo‘yicha)
Bozor iqtisodiyotida bozor turlari va ularning raqobatga ta’siri iqtisodiy
tahlilning eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bozor – bu xaridorlar
va sotuvchilar o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar majmuasi bo‘lib, unda narx
shakllanishi, mahsulot taqsimoti, resurslardan foydalanish va foyda olish
jarayonlari amalga oshiriladi. Har bir bozor o‘zining tuzilmasi, ishtirokchilar
soni, kirish-chiqish imkoniyati, axborot darajasi, mahsulotlarning o‘xshash yoki
farqli bo‘lishi kabi xususiyatlariga ega. Aynan shu xususiyatlar orqali bozor
turlari bir-biridan ajraladi va bu farqlar narx shakllanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ta’sir ko‘rsatadi.
Iqtisodiy nazariyada bozorlarga raqobat darajasiga qarab to‘rt asosiy turga
ajratiladi: to‘liq raqobat bozori, monopolistik raqobat bozori, oligopoliya bozori
va monopoliya bozori. Har bir turda narxning shakllanishi, xaridor va
sotuvchilar orasidagi kuch muvozanati, mahsulotlar sifati va narx siyosati

10turlicha bo‘ladi. Raqobat darajasi qanchalik kuchli bo‘lsa, narxlar shunchalik
bozor talab va taklifiga yaqinlashadi. Aksincha, raqobat cheklangan yoki
mavjud bo‘lmasa, narxlar sun’iy ravishda belgilanib, iqtisodiy samaradorlik
buziladi.
To‘liq raqobat bozori – bu bozordagi barcha ishtirokchilar narxga ta’sir eta
olmaydigan, mahsulotlar bir xil bo‘lgan va har kim erkin kirib-chiqishi mumkin
bo‘lgan sharoitni anglatadi. Bunday bozorda narx faqat talab va taklif orqali
belgilanadi, ishlab chiqaruvchilar esa foyda olish uchun xarajatlarni kamaytirish
va unumdorlikni oshirishga intiladilar. Ushbu modelda narx “berilgan” deb
qabul qilinadi, ya’ni ishlab chiqaruvchi narxni emas, faqat ishlab chiqarish
hajmini belgilay oladi. To‘liq raqobat eng adolatli narxlarni ta’minlaydi, biroq
real hayotda bunday bozor kam uchraydi.
Monopolistik raqobat bozori esa mahsulotlarning o‘xshash, lekin
farqlanuvchi bo‘lgan sharoitlarda mavjud bo‘ladi. Bunda ko‘plab sotuvchilar
bo‘lishiga qaramay, har biri o‘z mahsulotining o‘ziga xosligini ta’kidlaydi:
brend, dizayn, xizmat ko‘rsatish sifati va boshqa jihatlar asosida. Monopolistik
raqobatda narx shakllanishi faqat talab va taklif bilan emas, balki marketing
strategiyasi, mijozlar sodiqligi, imij kabi omillar bilan ham belgilanadi. Bu esa
ishlab chiqaruvchilarga narxga cheklangan darajada ta’sir qilish imkonini
beradi.
Oligopoliya bozori – bu bozorda bir nechta yirik kompaniyalar hukmronlik
qiladigan holatdir. Ular bozorning katta qismini nazorat qiladilar va o‘zaro
strategik raqobatda bo‘ladilar. Narxlar to‘g‘risida bevosita kelishuvlar bo‘lmasa
ham, ular bir-birining harakatini kuzatadi va qarorlarni o‘zaro reaktsiyaga qarab
qabul qiladilar. Oligopoliyada narxlar odatda barqaror bo‘ladi, lekin raqobat
marketing, xizmat sifati yoki yangi texnologiyalar orqali olib boriladi. Bunday
bozorlarda narx urushlari, kartel kelishuvlari yoki bozor bo‘linishi holatlari ham
uchrashi mumkin.Monopoliya bozori esa faqat bitta ishlab chiqaruvchi mavjud
bo‘lgan bozor holatidir. Bu ishlab chiqaruvchi narxni istalgancha belgilashi

11mumkin, chunki iste’molchining alternativ tanlovi yo‘q. Monopolist bozorni
to‘liq nazorat qiladi va odatda ishlab chiqarish hajmini cheklab, narxni yuqori
darajada saqlaydi. Bunday sharoitda narx shakllanishi raqobatga emas, balki
monopolistning foyda maksimallashtirish strategiyasiga bog‘liq bo‘ladi. Tabiiy
monopoliyalar (masalan, suv ta’minoti, elektr energiyasi) bu turdagi bozorlarga
misol bo‘la oladi.Demak, bozor turlarining har biri narx shakllanishiga turlicha
ta’sir ko‘rsatadi. To‘liq raqobatda narxlar erkin bo‘lsa, monopoliyada ular
sun’iy belgilangan bo‘ladi. Oligopoliya va monopolistik raqobat esa narx
belgilashda ikkilamchi strategiyalar va xaridor psixologiyasiga tayanadi.
Shuning uchun, har bir bozor turini o‘rganish orqali narx siyosatining
mohiyatini chuqur tushunish mumkin.
Har bir bozor turi o‘zining ichki narx shakllanish mexanizmlariga ega. Bu
mexanizmlarni solishtirish orqali qaysi bozorda iste’molchi ko‘proq
himoyalangan, qaysi bozorda esa ishlab chiqaruvchi ustunligini qo‘lga kiritgani
aniqlanadi. To‘liq raqobat sharoitida narx eng quyi darajada shakllanadi, bu esa
iste’molchi foydasiga xizmat qiladi. Mahsulotlar bir xil bo‘lgani uchun ishlab
chiqaruvchilar narxni oshira olmaydi, raqobat narxni pasaytirish orqali olib
boriladi. Xaridor esa eng arzon va sifatli mahsulotni tanlash imkoniga ega
bo‘ladi.
Monopoliyada esa bunday imkoniyat mavjud emas. Xaridor faqat monopolist
taklif etayotgan mahsulotni sotib olishga majbur. Shu sababli narxlar yuqori,
mahsulot tanqis, sifat esa istalgan darajada bo‘lmasligi mumkin. Monopolistlar
ko‘pincha “narx diskriminatsiyasi” strategiyasini qo‘llab, xaridorlarni
segmentlarga ajratib, har xil narx belgilaydilar. Bu esa bozorda tengsizlik va
iqtisodiy samarasizlikka olib keladi.Monopolistik raqobatda xaridor tanlovga
ega bo‘lsa-da, narxlar o‘rtacha darajada bo‘ladi. Ishlab chiqaruvchilar raqobatda
narxdan ko‘ra, mahsulot sifati, xizmat ko‘rsatish yoki brend orqali ustunlikka
erishishga harakat qiladilar. Shu sababli narxlar biroz yuqori bo‘lishi mumkin,

12lekin xaridorlar bu narxni to‘lashga tayyor, chunki ular o‘z ehtiyojlariga mos
mahsulotni topadilar. Narx belgilanishi turli omillarning yig‘indisiga tayanadi.
Oligopoliyada narx shakllanishi ancha murakkab va strategik tusga ega. Bu
yerda har bir kompaniya raqobatchilarning harakatini e’tiborga oladi. Misol
uchun, agar bir kompaniya narxni pasaytirsa, boshqalari ham shunday yo‘l
tutishga majbur bo‘ladi. Bunday holat narx urushlarini keltirib chiqarishi
mumkin. Shu bois oligopoliya bozorlari ko‘pincha narx barqarorligini saqlashga
intiladi, aks holda foyda kamayadi. Ba’zida kompaniyalar narx o‘rniga reklama
yoki bonuslar orqali raqobatlashadi.
O‘zbekiston iqtisodiyoti sharoitida barcha bozor turlarini uchratish mumkin.
Ayrim sohalarda to‘liq raqobatga yaqin muhit mavjud, masalan, qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari bozorida. Shu bilan birga, energiya ta’minoti, gaz, suv
kabi sohalar monopolistik tuzilmaga ega. Telekommunikatsiya va yoqilg‘i
bozori esa oligopoliyaga xos xususiyatlarga ega. Iste’mol tovarlari, oziq-ovqat
va kiyim-kechak bozorlari esa monopolistik raqobat sharoitida faoliyat
yuritmoqda. Shu bois mamlakatda raqobatni rivojlantirish, narx shakllanishini
erkinlashtirish va sun’iy cheklovlarni bartaraf etish bo‘yicha ko‘plab chora-
tadbirlar amalga oshirilmoqda.
2-jadval. Bozor turlarining narx shakllanishiga ta’siri (raqobat darajasi
bo‘yicha)
Ko‘rsatkichlar To‘liq
raqobat Monopolistik
raqobat Oligopoliya Monopoliya
Narx
shakllanishi Talab va taklif
asosida, bozor
belgilaydi Talab + sifat
+ marketing
asosida Raqobatchilar
strategiyasiga
qarab
belgilanadi Monopolist
istagiga
ko‘ra
belgilanadi
Narx darajasi Eng past va
adolatli narx O‘rtacha
darajada,
ba’zida Barqaror,
lekin past
ham, yuqori Sun’iy
yuqori
darajada

13 yuqoriroq ham bo‘lishi
mumkin
Xaridor
imkoniyati Keng tanlov,
eng arzon
mahsulotni
olish imkoni Tanlov bor,
lekin reklama
va brend
ta’siri kuchli Cheklangan
tanlov,
ko‘pincha bir
necha asosiy
brendlar Tanlov
yo‘q, faqat
bitta
mahsulot
Mahsulot turi Bir xil
(homogen) O‘xshash,
lekin
farqlanuvchi O‘xshash yoki
farqli bo‘lishi
mumkin Yagona,
o‘rnini
bosadigan
mahsulot
yo‘q
Ishlab
chiqaruvchining
ustunligi Narxga ta’sir
eta olmaydi Cheklangan
ustunlikka
ega Katta ustunlik,
lekin strategik
bog‘liqlik
mavjud To‘liq
ustunlik,
narx va
hajmni
mustaqil
belgilaydi
Narx
o‘zgaruvchanlig
i Tez-tez
o‘zgaradi,
talab va
taklifga qarab Raqobat
muhitiga
qarab
o‘zgaradi Raqiblarning
harakatiga
bog‘liq,
urushlar yoki
kelishuvlar
bo‘lishi
mumkin Barqaror
yoki faqat
monopolist
qaroriga
bog‘liq
O‘zbekiston
sharoitidagi
misollar Qishloq
xo‘jaligi
mahsulotlari
bozori Kiyim-
kechak, oziq-
ovqat bozori Mobil aloqa,
neft-gaz
bozori Elektr, gaz,
suv
ta’minoti
sektori

14Raqobat
darajasi Juda yuqori O‘rta
darajada Past yoki o‘rta Raqobat
yo‘q
Sifatga ta’siri Ishlab
chiqaruvchilar
narxni
pasaytirib
ko‘proq foyda
qilishga
intiladi Sifatni
oshirish
orqali xaridor
e’tiborini jalb
etishga
harakat
qilinadi Sifat raqibga
qarab
belgilanadi,
ba’zida
farqlanadi Sifat
ikkinchi
darajali,
zarurat emas
bo‘lishi
mumkin
1.3. Narx shakllanishining nazariy modellari (to‘liq raqobat,
monopoliyalar, oligopoliya, monopolistik raqobat)
Bozor mexanizmining yurak urishi bo‘lgan narx shakllanishi turli raqobat
modellari asosida tahlil qilinadi. Har bir raqobat turi o‘ziga xos narx belgilash
mexanizmiga ega bo‘lib, bu mexanizm iqtisodiy samaradorlik, resurslardan
foydalanish, ishlab chiqarish hajmi va iste’molchilarning manfaatlariga bevosita
ta’sir qiladi. Iqtisodiy nazariyada narx shakllanishining to‘rt asosiy modeli
mavjud: to‘liq raqobat, monopoliya, oligopoliya va monopolistik raqobat. Har
bir modelda narx qanday belgilanadi, bu jarayonga kim ta’sir qiladi va qanday
iqtisodiy oqibatlar yuzaga keladi – bularni tahlil qilish narx nazariyasining
markaziy masalasidir.
To‘liq raqobat modelida narx shakllanishi talab va taklif qonuniga to‘liq
bo‘ysunadi. Bozorda juda ko‘p sonli sotuvchilar va xaridorlar mavjud
bo‘lganligi sababli hech bir ishtirokchi narxga ta’sir qila olmaydi. Ishlab
chiqaruvchilar "narx oluvchi" (price taker) sifatida narxni qabul qiladi va foyda
olish uchun ishlab chiqarish hajmini o‘zgartiradi. Bu modelda mahsulotlar bir
xil bo‘lganligi sababli xaridorlar uchun hech qanday brend yoki farqlovchi
belgilar mavjud emas. Narx talab va taklifning kesishgan nuqtasida shakllanadi.
Bu eng samarali va adolatli model hisoblanadi, chunki resurslar optimal

15taqsimlanadi, narx eng past darajada shakllanadi, iste’molchi to‘liq
himoyalanadi. Biroq real hayotda to‘liq raqobat faqat ayrim bozor
segmentlarida, masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorida kuzatiladi.
Monopoliya modelida esa narx shakllanishi tamoman boshqacha. Bu
modelda yagona ishlab chiqaruvchi butun bozorni egallagan bo‘ladi va u
mahsulot hajmini va narxini mustaqil belgilaydi. Monopolist narx qo‘yuvchi
(price maker) hisoblanadi. U talab egri chizig‘ini hisobga olgan holda o‘zining
foydasini maksimal darajada oshiradigan ishlab chiqarish hajmini aniqlaydi. Bu
holda narx, odatda, marginal xarajatlardan yuqoriroq darajada belgilanadi, bu
esa bozor samaradorligining pasayishiga, iste’molchilar foydasining
kamayishiga olib keladi. Monopolist talab elastikligiga qarab differensial
narxlash strategiyasidan ham foydalanishi mumkin. Masalan, talab elastik
bo‘lgan segmentlarga pastroq, noelastik segmentlarga esa yuqoriroq narx
belgilaydi. Bu modelda mahsulot tanqisligi, sifatsizlik va ijtimoiy foydaning
yo‘qolishi kuzatiladi.
Oligopoliya modelida esa bir nechta yirik ishlab chiqaruvchilar mavjud
bo‘lib, ular bozor narxiga bevosita ta’sir ko‘rsatish imkoniga ega. Har bir
ishtirokchi raqobatchilarining harakatini kuzatadi va unga javoban strategik
qaror qabul qiladi. Oligopoliyada narx shakllanishi o‘zaro bog‘liqlik, ya’ni
interdependensiyaga asoslanadi. Bu modelda narx urushlari, yashirin yoki ochiq
kelishuvlar (kartel), yetakchi kompaniyaga ergashish (price leadership) kabi
holatlar ko‘p uchraydi. Masalan, agar bir kompaniya narxni pasaytirsa,
boshqalar ham shunga majbur bo‘ladi. Shu bois ko‘pincha kompaniyalar narxni
barqaror saqlab, boshqa usullar – reklama, bonus, xizmat sifati – orqali raqobat
olib boradilar. Narx shakllanishi bu yerda murakkab, strategik, uzoq muddatli
rejalarga tayanadi.
Monopolistik raqobat modeli esa to‘liq raqobat va monopoliya orasidagi
oraliq holat hisoblanadi. Bu modelda ko‘plab ishlab chiqaruvchilar bo‘ladi,
lekin ularning mahsulotlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega: dizayn, sifat, brend,

16xizmat ko‘rsatish farqlari mavjud. Har bir firma o‘z mahsulotining narxini
belgilashda ma’lum darajada mustaqildir. Xaridorlar esa mahsulotlarni faqat
narx asosida emas, balki boshqa omillar – imij, xizmat, reklama – asosida
tanlaydilar. Bu modelda narx shakllanishi bir vaqtning o‘zida talab, xaridor
xohishi va marketing strategiyalariga tayanadi. Mahsulotlar o‘rtasidagi farqlilik
narx elastikligini kamaytiradi, ya’ni xaridorlar tanlovga ega bo‘lsa-da, to‘liq
erkin emas. Bu model kichik biznes va xizmat ko‘rsatish sohalarida keng
tarqalgan.
Mazkur to‘rt modelning har biri iqtisodiyotda mavjud bo‘lgan real holatlarga
yaqinlashadi. Har bir modelda narx shakllanishining o‘ziga xos mexanizmi,
afzalliklari va kamchiliklari mavjud. To‘liq raqobat modeli samarali bo‘lsa-da,
uni real hayotda qo‘llash mushkul. Monopoliya modelida esa narx va ishlab
chiqarish hajmi monopolist foydasini maksimallashtirishga mo‘ljallanadi, bu
esa ijtimoiy ziyon keltiradi. Oligopoliyada esa narx shakllanishi bir necha yirik
kompaniyalar o‘rtasidagi raqobat va hamkorlik strategiyasiga bog‘liq.
Monopolistik raqobatda esa mahsulot farqliligi narxni belgilashda hal qiluvchi
omil hisoblanadi.

17II BOB. RAQOBAT MUHITIDA NARXLARNING SHAKLLANISH
AMALIYOTI
2.1. To‘liq raqobat sharoitida narx shakllanishi va erkin narx
mexanizmi
To‘liq raqobat modeli iqtisodiy nazariyaning eng muhim va klassik
asoslaridan biri hisoblanadi. Bu modelda narx shakllanishi talab va taklif
kuchlari o‘rtasidagi bevosita muvozanat asosida yuzaga keladi. Bozor
ishtirokchilari juda ko‘p bo‘lib, har biri narxga ta’sir o‘tkaza olmaydi. Bunday
holatda narxlar “berilgan” deb qaraladi, ya’ni hech bir sotuvchi ularni oshira
olmaydi, xaridor esa mahsulotni tanlashda to‘liq erkinlikka ega. To‘liq raqobat
sharoitida narxlar mutlaq darajada erkin shakllanadi va bu iqtisodiy
samaradorlikning yuqori bo‘lishini ta’minlaydi.
Ushbu modelning asosiy shartlari quyidagilardan iborat: bozorda juda ko‘p
sonli xaridor va sotuvchilar bo‘ladi, mahsulotlar bir xil (homogen) bo‘ladi,
bozorga kirish va chiqish erkin bo‘ladi, barcha ishtirokchilar to‘liq axborotga
ega bo‘ladi. Aynan shu shartlar asosida narxlar faqat talab va taklif kuchlariga
bog‘liq bo‘ladi. Misol uchun, agar mahsulotga talab ortsa, narx ko‘tariladi, va
aksincha — talab kamayganda narx pasayadi. Bu jarayon iqtisodiy muvozanatni
ta’minlaydi.
To‘liq raqobat modelida har bir ishlab chiqaruvchi o‘z foydasini maksimal
darajaga yetkazish uchun harakat qiladi. U buni faqat o‘z xarajatlarini
kamaytirish yoki samaradorligini oshirish orqali amalga oshirishi mumkin.
Chunki narx belgilash imkoniga ega emas. Shuning uchun ushbu modelda
ishlab chiqaruvchilar narx raqobati o‘rniga ishlab chiqarish texnologiyalarini
takomillashtirish, ishlab chiqarish hajmini optimallashtirish kabi vositalarga
tayanadilar.

18 Narx shakllanishi mexanizmi quyidagi bosqichlarda amalga oshadi:
 Bozorga mahsulot taklifi kiradi.
 Xaridorlar tomonidan bu mahsulotga talab yuzaga keladi.
 Agar talab taklifdan ortiq bo‘lsa, narx oshadi.
 Agar taklif ortiqcha bo‘lsa, narx pasayadi.
 Narx talab va taklif muvozanatiga kelguncha o‘zgarib turadi.
 Muvozanat nuqtasida bozor narxi shakllanadi.
Bu mexanizm "ko‘rinmas qo‘l" deb ataluvchi tamoyil orqali bozorni tartibga
solib turadi. Bu atamani ilk bor Adam Smit o‘z asarlarida ishlatgan bo‘lib,
uning fikriga ko‘ra, bozor ishtirokchilari shaxsiy manfaatni ko‘zlab harakat
qilsalar ham, ularning harakati jamiyat farovonligi uchun xizmat qiladi. To‘liq
raqobat modeli aynan shu tamoyilning amaliy ifodasi hisoblanadi.
To‘liq raqobat sharoitidagi narx erkinligi iqtisodiyotda bir nechta ijobiy
natijalarni keltirib chiqaradi:
 Narxlar real xarajatlarga yaqinlashadi.
 Resurslar optimal taqsimlanadi.
 Tovarlar va xizmatlar sifat jihatdan bir xilda taklif etiladi.
 Xaridorlar tanlov imkoniyatiga ega bo‘ladi.
 Bozor muvozanati tezda tiklanadi.
Ammo bu modelning ideal holat ekani, real hayotda kamdan-kam hollarda
to‘liq yuzaga chiqishini inobatga olish lozim. Deyarli barcha real bozorlarda
kamida bitta cheklov – axborot yetishmovchiligi, mahsulot farqlanishi, bozorga
kirishdagi to‘siqlar yoki ishtirokchilar sonining kamligi mavjud bo‘ladi. Shu
bois to‘liq raqobat – bu ko‘proq nazariy mezon, real amaliyotda unga
yaqinlashtirilgan holatlardagina ko‘rinadi.Shunga qaramasdan, to‘liq raqobat
modeli narx shakllanishi nazariyasida eng muhim yo‘nalishlardan biri bo‘lib
qoladi. O‘zbekiston iqtisodiyotida ham ayrim sohalarda to‘liq raqobatga yaqin
sharoitlar shakllanmoqda. Masalan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bozorida
ko‘plab mayda ishlab chiqaruvchilar mavjud, ularning har biri narxga alohida

19ta’sir ko‘rsata olmaydi. Ular bozor narxlarini qabul qilib, o‘z xarajatlari va
ishlab chiqarish hajmini moslashtiradilar.
Erkin narx mexanizmining yana bir ijobiy jihati shundaki, u bozorni avtonom
boshqarish imkonini beradi. Ya’ni davlat aralashuvisiz ham narxlar resurslar
taqsimotini, ishlab chiqarish hajmini va iste’mol tarkibini muvozanatlashtiradi.
Bu erkinlik esa bozor ishtirokchilariga mustaqil qarorlar qabul qilish,
xatoliklardan o‘rganish va innovatsion yechimlar topish imkonini yaratadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida to‘liq raqobatga yaqin tarmoqlar orasida qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari bozorining o‘rni alohida. Ayniqsa, iste’mol bozori uchun
zarur bo‘lgan asosiy mahsulotlar – paxta, bug‘doy, kartoshka, sabzi va pomidor
– narxlarining shakllanishi talab va taklif qonunlariga bevosita bog‘liq holda
sodir bo‘ladi. 2022–2025 yillar oralig‘idagi statistik tahlil shuni ko‘rsatadiki, bu
mahsulotlar narxi yilma-yil bozor holatiga qarab erkin shakllangan va narx
dinamikasi real raqobat muhiti ta’sirida yuzaga kelgan.
2022-yilda paxtaning bozor narxi 1 kilogramm uchun o‘rtacha 6800 so‘mni
tashkil qilgan. Bu narx 2023-yilda 7250 so‘mga, 2024-yilda esa 7530 so‘mga
ko‘tarilgan. 2025-yilga kelib, paxtaning narxi 7780 so‘mga yetgan. Ushbu
o‘sish paxta ishlab chiqaruvchilari sonining barqarorligi, eksport talabining
ortishi va ishlab chiqarish xarajatlarining oshganligi bilan izohlanadi. Biroq
narxdagi bu o‘zgarish erkin raqobat muhiti asosida shakllanib, davlat
tomonidan belgilangan qat’iy narx siyosatisiz amalga oshgan.
Bug‘doy narxi ham o‘rganilayotgan davrda asta-sekin oshgan. 2022-yilda
bug‘doyning bozor narxi 4000 so‘m bo‘lgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich
4350 so‘mga ko‘tarilgan. 2024-yilga kelib bug‘doyning 1 kilogrammi 4550
so‘mga baholangan, 2025-yilda esa 4720 so‘mga yetgan. Narxdagi bu
o‘zgarishlar bug‘doyga bo‘lgan umumiy ichki ehtiyojning ortib borayotganiga,
shuningdek, hosildorlikdagi mavsumiy o‘zgarishlarga bog‘liq. Bunday
holatlarda narxlarning erkin shakllanishi ishlab chiqaruvchilarga raqobatdosh

20ustunlik yaratish, xarajatlarni optimallashtirish va bozor talabiga moslashish
imkonini beradi.
Kartoshka narxi bo‘yicha ham to‘g‘ridan-to‘g‘ri bozor harakati natijalarini
ko‘rish mumkin. 2022-yilda kartoshka narxi o‘rtacha 3200 so‘mni tashkil etgan.
Keyingi yillarda bu mahsulot narxi 3450 (2023), 3600 (2024) va 3790 (2025)
so‘mgacha o‘sdi. Narxning bunday mutanosib o‘sishi kartoshka ekin
maydonlarining kamayishi, ob-havo sharoitlari, yoqilg‘i va transport
xarajatlarining ortishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu omillar ishlab chiqaruvchilarni
ishlab chiqarish hajmini qayta ko‘rib chiqishga undagan. Erkin narx
shakllanishi esa ushbu bozorning taklif tomonini real holatga mos ravishda
tartibga solgan.Shuningdek, sabzi mahsuloti bo‘yicha ham o‘ziga xos narx
harakatlari kuzatilgan. 2022-yilda sabzining bozor narxi 2500 so‘mni tashkil
etgan. Bu narx 2023-yilda 2700 so‘mga, 2024-yilda 2850 so‘mga va 2025-yilda
esa 2980 so‘mga oshgan. Bu jarayon sabzining mavsumiyligi, saqlash
infratuzilmasining sustligi va hosildorlikdagi farqlar bilan bog‘liq. Raqobat
muhiti sharoitida narxlar o‘zgaruvchan bo‘lib, iste’molchilar talabini
muvozanatlashtirishga xizmat qilgan.
Pomidor mahsulotining narxi esa ko‘proq mavsumiy ta’sirlarga va ichki talab
o‘zgarishlariga bog‘liq. 2022-yilda pomidorning o‘rtacha narxi 4500 so‘mni
tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 4780 so‘mga, 2024-yilda 4930
so‘mga, 2025-yilda esa 5100 so‘mga yetgan. Pomidor narxining erkin
shakllanishi ishlab chiqaruvchilarni yanada yuqori hosildor navlarni
yetishtirishga va saqlash texnologiyalarini takomillashtirishga undagan. Bu esa
o‘z navbatida, raqobatni kuchaytirib, iste’molchilar uchun barqaror ta’minotni
ta’minlagan.
2022–2025 yillar qishloq xo‘jaligi mahsulotlari narxlari
Yil Paxta
(so'm/kg) Bug'doy
(so'm/kg) Kartoshka
(so'm/kg) Sabzi
(so'm/kg) Pomidor
(so'm/kg)
2022 6800 4000 3200 2500 4500

212023 7250 4350 3450 2700 4780
2024 7530 4550 3600 2850 4930
2025 7780 4720 3790 2980 5100
Ushbu statistik tahlil shuni ko‘rsatadiki, 2022–2025 yillar oralig‘ida qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari bozorida narxlar doimiy va izchil ravishda oshgan. Biroq
bu o‘sish asosan inflatsiyadan emas, balki taklifdagi real o‘zgarishlar, bozorga
kirayotgan yangi ishlab chiqaruvchilar, raqobat mexanizmlarining tabiiy
harakati natijasida yuzaga kelgan. Barcha mahsulotlarda narxning asta-sekin,
izchil o‘sib borayotgani bozor muvozanatining buzilmaganini ko‘rsatadi. Bu esa
erkin narx mexanizmi yaxshi ishlayotganidan dalolatdir.Statistik raqamlar
orqali ko‘rish mumkinki, to‘liq raqobat sharoitiga yaqin bo‘lgan qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari bozori narxlarni sun’iy ta’sirlarsiz shakllantirib, bozorni
o‘z-o‘zidan tartibga solgan. Narxlarning bunday shakllanishi ishlab
chiqaruvchilarni samaradorlikka, xarajatlarni optimallashtirishga va yangi
texnologiyalarni joriy qilishga undaydi. Iste’molchilar esa tanlov erkinligiga
ega bo‘lgan holda bozor narxlaridan foyda ko‘rishadi. Demak, to‘liq raqobat
modelining amaliy samarasini O‘zbekiston sharoitida real statistik misollar
orqali ko‘rish mumkin.

232.2. Monopoliya va oligopoliya sharoitida narx belgilash xususiyatlari
Bozor iqtisodiyotida narx shakllanishi turli bozor tuzilmalariga qarab farq
qiladi. Ayniqsa, raqobat cheklangan yoki umuman yo‘q bo‘lgan bozorlarda
narxlar qanday belgilanadi, kim tomonidan belgilanishi va uning oqibatlari
qanday bo‘ladi — bu masalalar iqtisodiy tahlilda muhim o‘rin tutadi.
Monopoliya va oligopoliya bozorlarida narx shakllanishi to‘liq raqobatdagi
erkin narx mexanizmiga qaraganda tamomila boshqacha va murakkab. Bu
modelarda narx faqat talab va taklif orqali emas, balki bozor kuchlarining
o‘zaro ta’siri, strategik qarorlar, xaridorlarning muqobil tanlovi mavjud
emasligi, yoki raqobatchilarning cheklanganligi asosida belgilanadi.
Monopoliya bozorida narx belgilash to‘liq ishlab chiqaruvchining ixtiyoriga
bog‘liq. Bu holatda yagona ishlab chiqaruvchi butun bozorni egallab olgan
bo‘ladi va raqobatchilarning mavjud emasligi unga narxni istalgancha belgilash

24imkonini beradi. Monopolist ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotiga bo‘lgan
umumiy talab egri chizig‘ini hisobga olgan holda, o‘zining daromadini
maksimal darajada oshiradigan ishlab chiqarish hajmini tanlaydi. Shu hajm
asosida mahsulotga bo‘lgan narx aniqlanadi. Natijada, narx odatda marginal
xarajatlardan yuqori bo‘ladi va bu ijtimoiy jihatdan noxolislikka olib keladi.
Monopolist odatda uchta asosiy strategiyadan foydalanadi:
Foyda maksimallashtirish – bu yerda narx marginal daromad va marginal
xarajat tenglashgan nuqtada belgilanadi.
Narx diskriminatsiyasi – ya’ni har xil iste’molchilarga bir xil mahsulot uchun
turli narxlar qo‘llaniladi.
Kirish to‘siqlari – yangi raqobatchilarning kirishini cheklab,
monopoliyalashgan mavqeni saqlash.
Monopoliyalarda narxlar yuqori, mahsulot miqdori esa kam bo‘ladi.
Xaridorlar mahsulot uchun ko‘proq to‘laydi, lekin tanlov imkoniyatidan
mahrum bo‘ladi. Monopolistlar ko‘pincha sifatsiz mahsulot taklif qilishga
moyil bo‘ladi, chunki ularning raqobatchisi yo‘q. Bozorga kirishdagi to‘siqlar –
masalan, litsenziyalar, tabiiy resurslar ustidan nazorat, katta boshlang‘ich
kapital ehtiyoji – bu holatni yanada mustahkamlab turadi.
Oligopoliya bozorida esa narx belgilash jarayoni monopoliya va raqobat
o‘rtasida joylashgan. Bu bozorda bir nechta yirik kompaniyalar hukmronlik
qiladi. Ular har biri bozor ulushining katta qismini egallaydi va o‘z harakatlari
bilan bozor narxlariga ta’sir ko‘rsatadi. Ammo ularning har biri boshqa
raqobatchilar mavjudligini inobatga olib harakat qiladi. Shu sababli, bu bozorda
narx shakllanishi o‘zaro bog‘liqlik, strategik o‘yinning elementlariga
asoslanadi.
Oligopolistlar narx belgilashda bir nechta modeldan foydalanishadi:
Yetakchilik modeli (price leadership) – bozordagi eng yirik kompaniya narx
belgilaydi, boshqalari unga ergashadi.

25Kartel kelishuvi – kompaniyalar o‘zaro bitim qilib, narxni birgalikda
belgilaydi (bunday amaliyotlar ko‘plab davlatlarda noqonuniy hisoblanadi).
Narx urushi – kompaniyalar o‘zaro raqobatda narxni tushirib boradi, bu esa
qisqa muddatli iste’molchi foydasiga xizmat qiladi, ammo uzoq muddatda
kompaniyalar uchun zararli bo‘lishi mumkin.
Oligopoliya sharoitida narx odatda barqaror saqlanadi. Kompaniyalar narxni
tez-tez o‘zgartirishga jur’at qilmaydi, chunki har qanday o‘zgarish raqiblarning
tezkor javobiga sabab bo‘ladi. Shu bois, ular narx raqobatidan ko‘ra mahsulot
sifati, reklama, xizmat ko‘rsatish kabi yo‘nalishlarda ustunlikka erishishga
harakat qiladilar. Bu esa narx shakllanishida noan’anaviy omillarning
ahamiyatini oshiradi.
O‘zbekistonda ham monopoliyaga yaqin sohalar mavjud, masalan, elektr
energiyasi, gaz ta’minoti, suv tizimi. Bu tarmoqlarda narxlar erkin emas,
ko‘pincha davlat tomonidan belgilab beriladi yoki qat’iy nazorat qilinadi. Bu
esa ularning iqtisodiy samaradorlik darajasini cheklashi mumkin. Shu bilan
birga, telekommunikatsiya, sement ishlab chiqarish, yoqilg‘i ta’minoti kabi
sohalar oligopoliya tuzilmalariga yaqin turadi. Bu yerda bir nechta yirik
kompaniyalar mavjud bo‘lib, ular narx siyosatida o‘zaro ta’sirda harakat
qilishadi.
2.3. O‘zbekistonda raqobat muhiti va narx shakllanishining amaliy
ko‘rinishlari
O‘zbekiston bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida raqobat muhitini
shakllantirish va narx belgilanishini erkinlashtirish bo‘yicha keng ko‘lamli
islohotlarni boshlab yuborgan davlatlardan biridir. Bugungi kunga kelib,
mamlakatda raqobatni rivojlantirish, sun’iy narx belgilash holatlarining oldini
olish, narxni bozor tamoyillari asosida shakllantirish uchun zarur qonunchilik
va institutlar tizimi shakllangan. Shu bilan birga, amaliyotda bu jarayonlar soha
va sektorlar bo‘yicha turlicha ko‘rinishda namoyon bo‘lmoqda.

26O‘zbekistondagi tarmoqlar va narx shakllanishi modellari
Tarmoq Narx shakllanishi modeli Narx belgilanish xususiyati
Qishloq xo‘jaligi To‘liq raqobat Talab va taklif asosida erkin
shakllanadi
Elektr energiyasi Monopoliya Davlat tomonidan tartibga
solinadi
Mobil aloqa Oligopoliya Yetakchi kompaniyalar
tomonidan strategik belgilanadi
Transport Monopoliya Qat’iy yoki tartiblangan narxlar
mavjud
Onlayn savdo Monopolistik raqobat Brend, xizmat va reklama
asosida shakllanadi
Yo‘qilg‘i bozori Oligopoliya Raqobatchilar narxiga
moslashadi
Oziq-ovqat
bozori Monopolistik raqobat Turli mahsulotlar orqali bozor
segmentatsiyasi mavjud
Birinchi navbatda, O‘zbekistonda narx shakllanishining erkinligi asosan
qishloq xo‘jaligi, chakana savdo, qurilish materiallari, kiyim-kechak va
elektronika mahsulotlari bozorida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ushbu sohalarda
ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar sonining ko‘pligi, bozorga kirishdagi
erkinlik, iste’molchilarning muqobil tanlovi mavjudligi narxlarning talab va
taklif asosida shakllanishiga imkon yaratadi. Masalan, bozorlardagi sabzavot,
go‘sht, non, sut mahsulotlarining narxi har kuni o‘zgarib turadi, bu esa real
raqobat harakatining ko‘rinishidir.
Boshqa tomondan, energetika, yoqilg‘i ta’minoti, transport, aloqa xizmatlari
va ba’zi monopollashtirilgan tarmoqlarda narxlar erkin emas, balki davlat yoki
yirik korporatsiyalar tomonidan tartibga solinadi. Bu holat narxlarning raqobat
asosida emas, balki sun’iy mexanizmlar orqali belgilanayotganidan dalolat

27beradi. Masalan, elektr energiyasi, gaz, temir yo‘l chiptalari yoki suv ta’minoti
xizmatlarining narxi yiliga bir marta yoki yarim yilda qayta ko‘rib chiqiladi. Bu
narxlar bozorga emas, balki byudjet ko‘rsatkichlariga, import xarajatlariga,
inflyatsiya prognozlariga asoslanadi.
Raqobatni cheklovchi asosiy omillardan biri — bozorga kirishdagi to‘siqlar,
litsenziyalar tizimi, resurslar ustidan yirik korxonalarning nazoratidir. Aynan
shuning uchun narx shakllanishi ayrim hollarda sog‘lom raqobat muhiti asosida
emas, balki turli ko‘rinishdagi yakka hukmronlik va kelishuvlarga tayanmoqda.
Monopoliyaga qarshi kurashish qo‘mitasi tomonidan har yili o‘nlab holatlar
aniqlanib, narxlarni sun’iy oshirgan kompaniyalarga nisbatan sanksiyalar
qo‘llaniladi. Bu esa hali-hamon narx shakllanishi mexanizmlarida muammolar
borligidan dalolat beradi.
Iste’mol bozorida ko‘plab mahsulotlarning narxi mavsumiylik, import hajmi,
valyuta kursi va logistika bilan bog‘liq holatlarga qarab keskin o‘zgarib turadi.
Masalan, yil boshida arzon bo‘lgan sabzi yoki kartoshka narxi mavsum oxiriga
borib ikki baravargacha ko‘tarilishi mumkin. Bunday o‘zgarishlar bozor talab-
taklif kuchlarining kuchli harakatini bildiradi. Shu bilan birga, valyuta kursining
tebranishi tufayli elektronika va texnika vositalari, avtomobil bozorida narxlar
global dinamikaga bog‘liq bo‘lib qolmoqda.
So‘nggi yillarda, ayniqsa, raqamli texnologiyalar, onlayn savdo platformalari
va elektron to‘lov tizimlarining kengayishi narx shakllanishiga yangi
imkoniyatlar yaratdi. Onlayn bozorlarda mahsulotlar uchun tanlov kengligi, bir
necha sotuvchining raqobatlashayotgani, narxlarni solishtirish imkoniyati —
bularning barchasi erkin narx mexanizmining mustahkamlanishiga xizmat
qilmoqda. Masalan, elektronika va maishiy texnika mahsulotlarida "olx.uz",
"texnomart.uz" kabi platformalarda bir xil mahsulot turlicha narxlarda taklif
qilinadi, bu esa xaridorlarga eng maqbul variantni tanlash imkonini beradi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan ilgari surilgan “yashirin
iqtisodiyotga barham berish”, “erkin narx siyosatini qo‘llab-quvvatlash” va

28“raqobatni kuchaytirish” bo‘yicha islohotlar iqtisodiyotning ochiqlik darajasini
oshirmoqda. Masalan, benzin va yoqilg‘i narxlari ilgari qat’iy belgilangan
bo‘lsa, hozirda UZEX (O‘zbekiston Respublikasi tovar-xomashyo birjasi)
orqali talab va taklif asosida shakllanmoqda. Bu bozor ishtirokchilarining teng
raqobatda ishtirok etishini, narxlarning barqaror, lekin adolatli shakllanishini
ta’minlaydi.
Qayd etish kerakki, ba’zi sohalarda davlat subsidiyalari va narx nazorati
saqlanib qolgan. Bu holat ijtimoiy himoya maqsadida amalga oshirilayotgan
bo‘lsa-da, uzoq muddatli istiqbolda bu subsidiyalar raqobat muhitiga salbiy
ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, O‘zbekistonda narx shakllanishining
amaliyotida bosqichma-bosqich liberalizatsiyaga o‘tish, sun’iy aralashuvlarni
kamaytirish, narxning iqtisodiy qonuniyatlarga asoslanishini ta’minlash dolzarb
vazifadir. Shuningdek, yirik kompaniyalar tomonidan olib borilayotgan
marketing siyosati ham narx shakllanishiga ta’sir qilmoqda. Misol uchun, aloqa
xizmatlari, internet paketlari yoki mobil tariflar bo‘yicha iste’molchilarga
ko‘plab variantlar taklif etilmoqda. Bu esa monopoliyadan oligopoliyaga,
so‘ngra monopolistik raqobatga o‘tish jarayonini bildiradi. Bunday sharoitda
narxlar xizmat sifati, brend ishonchliligi, bonusli takliflar va xaridor lojaliga
bog‘liq tarzda shakllanadi.O‘zbekistonda raqobat muhiti va narx shakllanishi
amaliy jihatdan sohalar bo‘yicha farqlanadi. To‘liq raqobatga yaqin
segmentlarda narxlar talab va taklif asosida shakllanmoqda. Monopoliya yoki
oligopoliya ko‘rinishidagi tarmoqlarda esa narxlar korporativ strategiyalar yoki
davlat tartibga soluvi orqali belgilanmoqda. Biroq umumiy tendensiya — narx
shakllanishining asta-sekin bozor mexanizmlariga o‘tib borayotganidir. Bu esa
mamlakatda sog‘lom raqobat muhitining shakllanishiga, iqtisodiy o‘sishning
barqarorlashuviga xizmat qiladi.

29 Xulosa
Mazkur kurs ishini tayyorlash davomida men bozor iqtisodiyotining eng
muhim elementlaridan biri — narx shakllanishi jarayonini chuqur o‘rganishga
harakat qildim. Ayniqsa, raqobatning turli modellarida narx qanday belgilanadi,
bu jarayonga kim ta’sir qiladi, narxlar qanday iqtisodiy oqibatlarga olib keladi
— kabi savollarga nazariy va amaliy asosda javob izladim.
Avvalo, raqobat tushunchasi va uning asosiy shakllari — to‘liq raqobat,
monopoliya, oligopoliya va monopolistik raqobat — har birining o‘ziga xos
jihatlari va narx shakllanishidagi farqlari haqida tahliliy bilimlarga ega bo‘ldim.
To‘liq raqobat sharoitida narxlar talab va taklif asosida erkin shakllanishi,
monopoliyada esa narx ishlab chiqaruvchi tomonidan belgilanib, iste’molchi
imkoniyatlarini cheklashi aniq tushunchaga aylandi.
Kurs ishining ikkinchi bobida esa men raqobat modellarining amaliy
ko‘rinishlarini O‘zbekiston iqtisodiyoti misolida o‘rganishga harakat qildim.
Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining narxlari statistik tahlili orqali to‘liq
raqobatga yaqin bozor segmentlarida narxlarning qanday erkin
shakllanayotganini, taklif va talab o‘zgarishlariga bevosita bog‘liqligini
angladim. Shu bilan birga, elektr energiyasi, yoqilg‘i, transport va
telekommunikatsiya kabi sohalarda monopolistik va oligopolistik tuzilmalar
mavjud bo‘lib, ularda narxlar korporativ qarorlar yoki davlat siyosati orqali
belgilanayotganiga guvoh bo‘ldim.
Narx shakllanishi faqat iqtisodiy jarayon emas, balki u iqtisodiy adolat,
samaradorlik va taraqqiyot mezonidir, degan xulosaga keldim. Bozorda
sog‘lom raqobat mavjud bo‘lgan taqdirda narxlar real xarajatlarga yaqinlashadi,
resurslar samarali taqsimlanadi va iste’molchi manfaatlari himoyalanadi.
Aksincha, raqobat cheklangan bo‘lsa, narxlar sun’iy shakllanadi, tanlov
imkoniyati kamayadi va ijtimoiy tengsizlik kuchayadi.
Men uchun bu kurs ishi nafaqat nazariy bilimlarimni mustahkamlashga, balki
real bozor tahlillari orqali iqtisodiy hodisalarni chuqurroq anglashga xizmat

30qildi. Narx shakllanishining turli modellarini taqqoslab o‘rganish orqali men
iqtisodiyotni tahlil qilish, holatni baholash va yechim taklif qilish
ko‘nikmalarimni rivojlantirdim.
Yakuniy xulosa sifatida aytishim mumkinki, raqobat va narx o‘zaro ajralmas
iqtisodiy kategoriyalar bo‘lib, ularning samarali ishlashi uchun davlat siyosati,
erkin bozor tamoyillari va ishtirokchilarning mas’uliyati birgalikda harakat
qilishi zarur. Mamlakatimizda olib borilayotgan bozor islohotlari, narx
erkinligini kengaytirish yo‘lidagi tashabbuslar aynan shu prinsiplar asosida
davom etsa, yaqin kelajakda iqtisodiy o‘sish barqaror va adolatli bo‘lishiga
ishonchim komil.

31Foydalanilgan adabiyotlar
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi
to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba:
www.lex.uz
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini
takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60-son,
2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich.
O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini
oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba:
www.prezident.uz
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining
bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish
to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart.
5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar
bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022-yil
20-yanvar.
6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel.
7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil
24-fevral.
8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil.
9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. –
Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet.
10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”.
– Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet.

3211) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent:
“Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet.
12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz
13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz
14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik
ma’lumotlari. – 2023-yil.
15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020.
16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance
Toolkit”, 2019.
17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”,
2022.
18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik
jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”.
19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2-
chorak.
20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini
oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022.
21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat
mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019.
22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot,
2021. – 280 bet.
23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot.
24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging
Markets”, 2021.

Raqobatning turli modellarida narxning shakllanishi kurs ishi

Sotib olish