Respublikamizning muhofazaga olingan hududlari kurs ishi - Биология - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	24999UZS
Размер	3.5MB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Март 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Биология

Продавец

Dadaxon Sadullayev

Дата регистрации 29 Март 2025

0 Продаж

Respublikamizning muhofazaga olingan hududlari kurs ishi

Купить

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

____________________ Universiteti
___________ fakulteti ________ yo’nalishi
____-guruh talabasi ___________________ning
Zoologiya fanidan
Mavzu: O’zbekistonning muhofazaga olingan hududlari.
Bajardi: _________________
Tekshirdi: ___________________
Urganch 2025
1

Mavzu: O’zbekistonning muhofazaga olingan hududlari.
Reja:
Kirish.
I bob. Adabiyotlar sharxi.
II bob. Asosiy qism.
2.1. O`zbekiston tabiiy va tabiat muhofazasining umumiy masalalari.
2.2. Tabiatni muhofaza qilishning konstitutsion va yuridik asoslari.
2.3. Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.
2

Kirish.
O`zbekistonning tabiati benihoya go`zal va so`lim go`shalarga boy
bulib, undagi Shoximardon, Baxmal, Chimyon singari tog`li hududlar
ba'zi ma'noda haqli ravishda Shveytsariya tabiatiga qiyoslanadi. Bahor
va yoz oylarida Omonkuton, Og`aliq va Sarmishning tabiati qo`nida
olingan bir kunlik dam insonga ko`pga yetadigan ma'naviy va jismoniy
oziqa bag`ishlaydi. Respublikadagi cho`l va vodiylarning tabiati ham
o`zgacha. Ular inson uchun ma'naviy va moddiy boylik manbai bo`lib
xizmat qiladi. Dunyoda mashhur qorako`li va antiqa terilari ham
O`zbekiston cho`llarida yaratiladi.
O`zbekiston shuningdek yer usti va yer osti boyliklarining
mo`lligi bilan ham MDH mamlakatlari o`rtasida alohida o`rin tutadi.
Uning hududida 658 turdagi umurtqali hayvonlar, shu jumladan 97
tur sut emizuvchi, 424 turdagi qush va 79 turdagi baliqlar, xilma-xil
amfibiyalar va reptiliyalar yashaydi. Undagi o`simliklar dunyosi 4,5
mingdan ortiq turni o`z ichiga oladi.
O`zbekiston zamini mineral xom ashyolarga boy. Bu zaminda
Mendeleyev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan.
Bu mineral boyliklar 900 ta topib o`rganilgan konlarda va 2000 ga
yaqin kelajakda o`rganib foydalaniladigan konlar joylashgan. Oltin
zahiralari bo`yicha O`zbekistonning dunyoda to`rtinchi o`rinni
egallashi ham uning tuprog`i naqadar boy ekanligidan darak beradi.
Bundan tashqari respublika tabiiy boyliklari jihatidan neft, gaz, rangli
va nodir metallar, ko`mir va fosforitlar, ohaktosh, marmar, granit va
3

turli tuz konlariga boyligi bilan ham ajralib turadi. Undagi shifobaxsh
suvlar o`zining zahirasi va tarkibidagi foydali minerallari bilan jahonda
mashhur kavkaz suvlaridan qolishmaydi. Bu suvlar bazasidan 12 ta
sanatoriya ishlab turibdi, 9 ta konning suvi zavodda qadoqlanib, xalq
iste'moliga yetkazib berilmoqda.
Dunyoning ko`pgina rivojlangan mamlakatlarida
o`zlashtiriladigan yer zahiralari tugab qolgan bir sharoitda
O`zbekistonda bunday yerlarning yetarli darajada mavjudligi
respublika yorqin istiqbolining yana bir yarqiroq qirrasidir.
Respublikada qishloq xo`jaligi uchun foydalanish mumkin bo`lgan
27,5 mln gektar maydondan 5,0 mln gektariga dehqonchilik qilinadi
(18%). Shundan 4,2 mln gektari sug`oriladigan yerlar bo`lib, qolgani
lalmiklar maydonlardir. Suvdan unumli foydalanish, tomchilatib,
yomg`irlatib va namlatib sug`orish texnologiyalarining joriy qilinishi
suvning qishloq xo`jaligidagi sarfini kamaytirgan holda yangi yerlar
o`zlashtirib, sug`oriladigan dehqonchilik maydonlarini kengaytirish
imkonini beradi.
Yer maydonlari zahirasining yetarli ekanligi respublikada
chorvachilikni rivojlantirish, aholini go`sht, sut va teri mahsulotlari
bilan ta'minlashni yaxshilash imkonini beradi. Respublikadagi mavjud
44,9 mln. gektar maydonning 22,5 mln. gektari chorvachilikda
foydalanilmoqda.
Yer resurslari orasida muhim o`rinni sug`oriladigan yerlar
egallaydi. Bu yerlar garchi qishloq xo`jaligida foydaniladigan
maydonlarning atigi 15% ni tashkil qilsada, ammo ular ishlab
4

chiqariladigan jami dehqonchilik mahsulotlarining 95 % ni beradi. Bu
zaminda millionlab tonnalab qimmatli texnik xom ashyo hisoblangan
paxta, don va sabzavot mahsulotlari yetishtiriladi. Serquyosh
O`zbekiston yerida yetishtirilgan shirin-shakar mevalar dunyoda tengi
yo`qdir. Meva va sabzavotlar respublika aholisini ta'minlabgina
qolmay, balkim qo`shni davlatlarga va hatto uzoq mamlakatlarga
ham eksport qilinmoqda.
O`zbekistonning yana bir muhim tabiiy boyligi uning hududidan
oqib o`tadigan kattayu-kichik daryolardir. 20 dan ortiq bo`lgan bu
daryolarning umumiy uzunligi 7,5 ming km atrofida bo`lib, ko`p yillik
o`rtacha ma'lumotlarga ko`ra ulardan sekundiga qariyb 3,7 km. kub
suv oqadi. Respublikada shu kundagi suvning jami yillik sarfi 65 km.
kubligini hisobga olsak, Orol dengizini tiklashga yetarli darajada suv
yuborgan holda xalq xo`jaligini rivojlantirishga hali yana qo`shimcha
imkoniyatlar mavjudligi ko`rinib turibdi.
Ammo tabiat yaratgan boyliklar shunchalik ko`pligiga qaramay, ulardan
foydalanish O`zbekistonda hozirgi kun talabi darajasida emas. Aholining
ekologik saviyasi pastligi, ekologik ta'lim-tarbiyaning kech yo`lga qo`yilishi va
haligacha kerakli natijani beraolmayotganligi tabiiy resurslardan fodylanishning
barcha qirralarida hamon o`z ta'sirini saqlab kelmoqda. Sir emaski. Tabiat
qo`yniga dam olishga oshiqqan kishilarning aksariyat ko`pchiligi tabiatdan
rekreatsion maqsadlarda foydalanish tartib-qoidalarini bilishmaydi yoki unga,
shunchaki, amal qilishmaydi. Oqibatida ular dam olish joylarida yeb-ichishdan
bo`shagan idishlar va boshqa keraksiz predmetlardan iborat axlat buyumlarini
qoldirishadi. Ular shuningdek bilib-bilmay kamyob va nodir o`simliklarni yig`ish
bilan ham tabiatga shikast yetkazishadi. Kaltakesak, echkiemar va ilonlarning
ta'qib qilinishi ham xalqimizda ekologik saviyaning pastligidan dalolat beradi.
5

Atrofimizda uchrab turadigan bu va shunga o`xshash hodisalar maorif tizimidagi
yaxshilash zarurligi masalasini ko`ndalang qilib qo`yadi.
Mavzuning dolzarbligi: O’zbekiston Respublikasi hududida muhafazaga
qilinayotgan hududlarda uchrovchi e’tiborga moil umurtqalilarni muhofaza qilish,
turlar soni kamayib ketgan va yo’qolish arafasidagi umurtqalilarni royhatga olish
va “Qizil kitob” ro’yhatiga kiritish.
Mavzuning maqsadi va vazifasi: O’zbekiston Respublikasi hududida
muhafazaga qilinayotgan hududlarda uchrovchi e’tiborga moil umurtqalilarning
inson hayotidagi ahamiyatini o`rganish. Buning asosiy sababi – oziqlanish
6

rejimining va tartibining buzilganligi, ya’ni vitaminlarga bo’lgan ehtiyojning
qanoatlantirilmasligi, mineral tuzlarga va biologik aktiv moddalar – hayotiy
muhim moddalarning barcha yoshdagi va qatlamdagi odamlarga etishmasligidir.
Ayniqsa, keksalarda, bolalarda va homilador ayollarda ko’p uchrydigan
kamqonlik kasalligi shular jumlasidandir. Shuning uchun ozuqaviy qiymati boy
mahsulotlarni iste’mol qilish muhim ahamiyatga ega. Bunday mevalar qatoriga
anor mevasi kiradi. Qon ko’paytiruvchi har xil preparatlar o’rniga tabiiy,
ozuqaviy va shifobaxsh meva bo’lgan ayrim mevalarni iste’mol qilish yaxshi
natija beradi.
I bob. Adabiyotlar sharhi.
Tabiatning yer, suv va boshka resurslaridan foydalanishda ham
ekologik madaniyatning pastligi sezilib turadi. Respublika
maydonining katta qismi (52,3%) yaylovlar bo`lgani holda ulardan
foydalanish mutlaqo qoniqarsiz ahvolda. Chorvachilik to`g`ri yo`lga
qo`yilgan mamlakatlarda yaylovdan sxema usulida foydalanish
7

bundan necha o`nlab yillar oldin tashkil qilingan bo`lsada bunaqangi
tartib bizning chorvachiligimizga hanuzgacha kirib kelgan emas.
Chorva mollarining eng hosildor yaylovlarida ko`plab to`planishi bir
tomondan undagi o`simliklarning ko`plab yeyilishiga va ikkinchi
tomondan tuproq qatlamining bosib yanchilishiga, uning eroziyaga
uchrashiga, oqibat natijada yaylovning kambag`allashuviga olib
keladi. 1993-yilgi ma'lumotlarga ko`ra respublika yaylovlarining 9 mln.
gektari shamol va suv eroziyasiga uchragan.
Respublikada dehqonchilik madaniyatini talab darajasida deb bo`lmaydi.
Sug`oriladigan maydonlarning katta qismi cho`l hududlariga chegaradoshligi va
bu hududlardan tez-tez kuchli shamol va yozning garmsellari esib turishga
qaramasdan shamollarga to`siq bo`luvchi ixota daraxtzorlari yaratishga e'tibor
kam. Keyingi yillarda o`rmon xo`jaligi tizimida yangi ixotazorlar barpo qilish
an'analari qariyb unutilib qo`yilmoqda. Eski daraxtzorlar esa allaqachon
yo`qotilib, ulardan bo`shagan parcha yer ham xo`jaliklar tomonidan ekinzorga
aylantirilib yuborilgan. Bu masalada bizdan ko`ra «soddaroq» va «savodi
pastroq» bo`lgan ota-bobolarimizning yerlar atrofi va ariqlar bo`yida
daraxtzorlar barpo qilishdek udumlarini saqlab qolaolmadik. Har yili hukumat
qarorlari bilan e'lon qilinayotgan ko`chat o`tkazish oyliklari va bu oyliklar
davomida statistika hisobotlari bo`yicha o`tkazilgan millionlab ko`chatlar
O`zbekistonni hozirgacha serdaraxt o`lkaga aylantirmadi. Ammo keyingi
yillarda shahar va qishloqlarni obodonlashtirish va ko`kalamzorlashtirish ishida
biroz olga siljishlar ko`zga tashlanmoqda. Bu esa yaqin kelajakda o`z mahsulini
berajak. Tabiatni muhofaza qilish - landshaftning bir butunligi, tabiiy
komponentlarning o’zaro muvozanatini muhofaza qilishga qaratilgan.
Landshaftlarni muhofaza qilishning juda ko’p shakllari mavjud. Bular:
qo’riqxonalar, zakazniklar, rezervatlar, xalq bog‘laridan iborat. Tabiatni
muhofaza qilish ayrim hududlarda tabiiy kompleksni (landshaftlarni) o’z holicha
8

maxsus rejim bilan qo’riqlashni ham talab qiladi. Bunday maxsus rejim bilan
muhofaza qilinadigan hududlar xo’jalikda o’zlashtirishdan bevosita ajratib
olinib qo’riqlanadigan tabiiy ob’ektlardir. Hududning ayrim uchastkalarini
muhofaza qilishda maxsus rejimini o’rnatishning zarurligi fan-texnika inqilobi
sharoitida inson xo’jalik faoliyati natijasida keskin o’zgarayotgan va
kamayayotgan yer tabiiy boyliklariga insonning ongli munosabatda bo’lishiga
asoslanadi. Bunday uchastkalarni qo’riqxonalar, rezervatlar, tabiiy parklar,
tabiat yodgorliklari, zakazniklar deyiladi. Muhofaza qilinadigan hududlarning
tasnifi ishlab chiqilmagan. Ularni bo’lishda qo’yidagi belgilarga amal qilinadi:
1) muhofaza qilinadigan hududdan foydalanish rejimining asosiy maqsadi va
harakteri; ulardan xo’jalikda foydalanishni butunlay man etish; fan va turizm
manfaatlari uchun foydalanishni chegaralash; tabiiy boyliklarni takror ishlab
chiqarish (tiklash); ma’rifiy-memorial (yodgorlik) ahamiyatiga ega bo’lgan
ob’ektlarni muhofaza qilish va hokazo; 2)muhofaza qilinadigan ob’ektlarning
murakkablik darajasi (tabiiy landshaftlarning ayrim komponentlari yoki butun
landshaft, tabiiy boylik turlari); 3) o’rnatilgan va chegaralangan cheklovning
davom etishi (resurslardan foydalanish umuman man qilinganmi yoki
foydalanish ma’lum muddatga limitlanganmi).
O’rta Osiyo va Qozog‘istonning alohida muhofaza
qilinadigan hududlari (landshaftlari)
№ Nomi Tashkil
qilingan
yili Joylashgan viloyati Qo‘riqxona
maydoni ga
hisobida
1 2 3 4 5
1. Zomin tog‘ – o‘rmon
davlat qo’riqxonasi 1926 ( 1960) Jizzax viloyati 10560
2.
Chotqol tog‘ – o‘rmon
davlat qo’riqxonasi 1947
Toshkent viloyati 47500

3. Qorako’l qo’riqxonasi 1971 Buxoro viloyati 20500
4. Qiziqum qo’riqxonasi 1971 Buxoro viloyati 4000
5. BodayTo’qay
qo’riqxonasi 1971 Qoraqalpog‘iston
Respublikasi 10000
6. Nurota tog‘ – yong‘oqzor 1975 Jizzax viloyati 40000
9

qo’riqxonasi
7. Zarafshon qo’riqxonasi 1977 Samarqand viloyati 2500
8. Qizilsuv tog‘ – archa
qo’riqxonasi 1975 Qashqadaryo
viloyati 20000
9. Miroqi tog‘ – o’rmon
davlat qo’riqxonasi 1976 Qashqadaryo
viloyati 35000
10
. Vardanza 1976 Buxoro viloyati 324
11
. Kitob geologik
qo’riqxonasi 1979 Qashqadaryo
viloyati 5378
12
. «Surxon» qo’riqxonasi 1986 Surxondaryo
viloyati 24583
13
. Besh – Orol qo’riqxonasi 1979 O’sh viloyati 116700
14
. Sori – Chelak
qo’riqxonasi 1959 O’sh viloyati 23900
15
. Issiqko’l qo’riqxonasi 1948 Issiqko’l viloyati 19000
16
. Norin qo’riqxonasi 1983 Norin viloyati 24200
17
. Ustyurt qo’riqxonasi 1984 Mang‘ishlak
viloyati 223000
18
. Borsakelmas 1939 Qizil orda viloyati 3000
19
. Naurzum qo’riqxonasi 1959(1951) Kustonoy viloyati 86850
20
. Kurgal jin qo’riqxonasi 1968 ( 1958) Selinograd viloyati 237100
21
. Oqsu-jabog‘li
qo’riqxonasi 1929(1920) Chimkent viloyati 74400
22
. Olma-ota qo’riqxonasi 1931 Olma-ota viloyati 73000
23
. Markakol qo’riqxonasi 1976 Sharqiy
Qozog‘iston
viloyati 71367
24
. Xazar (avvagi
Krasnovodsk)
qo’riqxonasi 1932 Krasnovodsk
viloyati 262037
25
. Qoplanqir qo’riqxonasi 1932 Toshhovuz viloyati 570000
26 Syunt – Xasardag‘ 1979 Janubi – G‘arbiy 29700
10

. qo’riqxonasi Kopettog‘lari
27
. Kopettog‘ qo’riqxonasi 1976 Ashxobod viloyati 50000
28
. Amudaryo qo’riqxonasi 1982 Chorjo’y viloyati 50000
29
. Repetek qo’riqxonasi 1928
(1912) Chorjo’y viloyati 34600
30
. Badxiz qo’riqxonasi 1941 Mari viloyati 87600
11

II bob. Asosiy qism.
2.1. O`zbekiston tabiiy va tabiat muhofazasining umumiy masalalari.
Tabiiy resurslarning boshqa turlaridan, masalan, suvdan va tabiat in'om etgan
meva-chevalardan foydalanishda ham isrofgarchilik katta. Meliorativ jihatdan
yaxshi tayyorlanmagan va notekis yerlarning sho`rini yuvishda suvning sarfi
gektariga me'yordagi 5 ming metr kub o`rniga 20 ming metr kubgacha
chiqmoqda. Amudaryoning quyi oqimidagi hududlarda esa u bundan ham ortiq
bo`lmoqda. Buning ustiga katta mablag`lar evaziga chiqarib olinayotgan daryo
suvini ba'zi joylarda zaxkashlarga maqsadsiz tashlab qo`yish hollari ham mavjud-
ki, bular nafaqat iqtisodni, balki muhit ekologiyasini ham yomonlashtiruvchi
omillardir.
Yer osti suvlaridan ichimlik uchun foydalanish yetarli darajada emas.
Zahiralar ulardan yilida 17,6 km. kub suv olishga yetarli. Shuncha suv olinganda
yil davomida joylarda sizot suvlar sathi ham ko`tarilmay, bir zaylda turadi.
Ammo hozirgi vaqtda ichimlik maqsadlarida har yili 3,43 km. kub atrofida suv
olinmoqda, xolos. Masalaning ikkinchi tomoni-aholiga quvurlar orqali
beriladigan ichimlik suvi asosan yer osti suvlari bo`lib, 1993 yil ma'lumotlariga
ko`ra bunday suv bilan 257 ta shahar, posyolka va tuman markazlari
ta'minlangan. Respublika bo`yicha vodoprovod suvining sarfi sutkasida 6,7 mln
metr kub (yilida 1,1 mlrd metr kub) bo`lib, u aholiga asosan kommunal
vodoprovodlar orqali yetkazib beriladi. Bu vodoprovodlar 11 ta ochiq suv
manbalaridan, 175 ta yer osti suv quduqlaridan va 11 ta aralash manbalardan suv
oladi. Kommunal vodoprovodlar ishlayotgan joylarda kishi boshiga sutkalik suv
sarfi o`rtacha 449 litrni, shu jumladan shaharlarda 505 l., posyolkalarda-301 l. va
tuman markazlarida-171 litrni tashkil qiladi. Bu ko`rsatkichlar o`rtacha bo`lib,
ba'zi joylarda u juda past. 9 ta shahar, posyolka va tumanlarda odam boshiga
sutkalik suv sarfi 100 litrga ham yetmaydi. Buning ustiga ichish va texnik
maqsadlar (yuvish. Yuvinish, ko`klamzorlashtirish ishlari va hokazolar) uchun
12

suvning bitta quvurdan kelishi, quvurlarning eskirib ishdan chiqqanligi, shahar
joylarida tomorqalarning sugorilishi oqibatida yuborilayotgan suvning 25-35%
isrof bo`lmoqda.
Ichimlik suvining sifati hamma yerda ham yaxshi emas. Aholi iste'mol
qilayotgan jami vodoprovod suvining 30% sifat jihatdan standartga to`g`ri
kelmaydi. Uning sifati ayniqsa Qoraqalpog`iston, Xorazm, Buxoro va Navoiy
viloyatlarida yomon.
Hozirgi vaqtda respublika aholisini sifatli ichimlik suvi bilan ta'minlashni
yaxshilash bo`yicha 2005 yilgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladigan sxema
ishlab chiqilgan. Unda ichimlik suvi bilan barcha shaharlarni to`liq ta'minlash,
suvning sifatini yaxshilash, kommunal vodoprovodlar quvvatini 3,1 metrgacha
oshirish va ularning uzunligini 2,1 metrga ko`paytirish ko`zda tutilgan. Mazkur
sxemaga ko`ra Samarqand viloyatining ba'zi tumanlari, shuningdek Navoiy va
Buxoro viloyatlari aholisini sifatli ichimlik suvi bilan ta'minlash maqsadida 1992
yil Damxo`ja-Buxoro suv quvurining I-navbati ishga tushirildi. Bu suv
magistralining uzunligi 210 km. bo`lib, suvning minerallashuvi 0,4-0,5 g  litrni
tashkil qiladi. Shuningdek sxemaga ko`ra Qoraqalpog`iston va Xorazm viloyati
aholisini ichimlik suvi bilan ta'minlashni yaxshilash maqsadida u yerlarga
Tuyamuyin suv omboridan quvur tortildi 1990-yil Tuyamuyin-Urganch suv
magistralining I-navbati, 1992 yilda uning II-navbati va Tuyamuyin-Nukus
magistralining I-navbati ko`rilib, ishga tushirildi. Hozirgi kunda aholisiga
sutkasiga 200-220 ming m. kub ichimlik suvi quvurlar orqali uzatilmoqda.
Tabiatga yetkazilayotgan talofat ayniqsa qazilma boyliklardan
foydalanishda katta bo`lmoqda. Qazilma boyliklarini qidirib topish, ularni qazib
olish, tashish va qayta ishlash jarayonida ko`pgina maydonlarning yer yuzasi
o`zining o`simliklar dunyosi bilan birga bosib yanchiladi, relyef o`zgaradi,
tuproqning strukturasi buzilib, u yaroqsiz holga keladi. Birgina Zafarobod
markaziy ruda boshqarmasida Uran olish bilan bog`liq ishlarga 170 ming gektar
yer band bo`lib, bu yerlar turli darajada yaroqsiz holga kelgan. Zarafshon
shahridagi birgina Muruntov oltin konining chiqindilari 10 ming gektar unumdor
13

yerni egallab yotibdi. Bu chiqindilar tarkibida biosferani zaharlaydigan turli xil
birikmalar mavjud. Respublika sanoatidan chiqadigan chiqindilar bilan nafaqat
yer, balki suv va havo ham ifloslanmoqda. Ma'lumotlarda keltirilishicha
respublika atmosferasiga har yili 4 mln tonna zararli moddalar chiqarilmoqda.
Bularning yarmi uglerod oksidi, qolgani uglevodorodlar, oltingugurt oksidi, azot
oksidi va boshqalar. Shargun ko`mir konidan olinadigan ashyo tarkibidagi o`nlab
tonnalab fosfogipsning, Angren ko`mir koni ashyosi tarkibidagi kaolinning ruda
chiqindilari sifatida chiqarib tashlanishi mamlakatimiz uchun iqtisodiy ham
ekologik zarardir.
Ammo keyingi yillarda respublikamizda tabiatdan foydalanishdagi
isrofgarchilikning oldini olish bo`yicha ko`pgina tadbirlar belgilangan. Yer osti
boyliklaridan foydalanishda ham qator istiqbolli rejalar mavjud. Respublikada
olinayotgan tabiiy metangazi tarkibida etan, propan va butan ham bo`lib, ulardan
kelajakda polietilen va polixlorvinil olish, Sho`rtan gazkimyo kompleksida
olinayotgan propandan nitril-akril kislotasini olib, undan nitron tolasi ishlab
chiqarish mo`ljallangan. Shuningdek gaz va gaz kondensatini qayta ishlash
sanoatida bir yo`la ular tarkibidagi oltingugurt birikmalarni ham qayta ishlashni
joriy qilish ko`zda tutilmoqda. Angren kaolinidan glinozem (alyuminiy oksidi) va
alyumini, o`tga chidamli materiallar, keramik qoplamalar, chinni, fayans, tsement
va boshka xildagi maxsulotlarni olish mumkin. Shunga ko`ra hozir boyitilgan
kaolin va glinozem ishlab chiqadigan zavod qurilish nazarda tutilmoqda. Bunyod
etilayotgan Qizilqum fosforit kombinatining ishga tushishi respublikaning
iqtisodiy salohiyatini ko`tarishda alohida ahamiyatga ega. Unda yilida 2,7
mln. tonna fosforit kontsentrati olish belgilangan. Bunga qo`shimcha Qorakat va
Shimoliy jetitov fosforit konlari bazasida ham kelajakda qo`shma korxonalar
tashkil etilishi mo`ljallangan.
Hozirgi vaqtda Barsakelmas konidan olinayotgan tosh tuzidan kaltsiy va
kaustik soda ishlab chiqarish maqsadida Qo`ng`irotda soda zavodi qurilmoqda.
Oltin ajratib olishni ko`paytirish bo`yicha ham istiqbolli rejalar mavjud.
1994 yilda tashkil etilgan «Omontov Goljfilds» O`zbekiston-Britaniya qo`shma
14

korxonasi yordamida Dovgistov va Omontov oltin konlari 1998 yilda ishga
solindi, «Nyumont Mayning Korporeyshn» (AKSH) va Mitsun (Yaponiya)
kompaniyalari o`rtasida Toshkent zonasidagi oltin konlarini o`zlashtirish
bo`yicha bitim tuzilgan. Bu ishlarning barchasi pirovord natijada tabiiy
boyliklardan unumli foydalanish asosida respublikaning iqtisodiy salohiyatini
rivojlantirishga qaratilgandir.
Albatta ko'plab tur sutemizuvchilar u yoki bu tarzda insonga va tabiatga katta
foyda keltiradi. M D H da 350 tur sutemizuvchilardan 150 turi ovlanadi va bu
jihatdan dunyoda birinchi o’rinda turadi. Eng ko’p ovlanadigan
sutemizuvchilarga kemiruvchilar (35 tur), yirtqichlar (41 tur), jufttuyoqlilar
(20 tur), kurakoyoqlilar (13 tur), tovushqonsimonlar (58 tur) va hasharot xo’rlar
(5 tur) turkumlarining vakillari kiradi. Olmaxon, tulki, oq tulki (pesets), quyon,
sassiqqo’zan, suvsar, latcha, sobol, norka, qunduz, bobyor, sug‘ur, ondatra,
yenotsimon it va suvchayqar yenotlar qim matbaho mo’ynasi uchun ovlanadi, bu
hayvonlar mo’ynachilik sanoatining asosini tashkil qiladi. M D H da
mo’ynachilikdan tashqari tuyoqli sutemizuvchilarni ovlash ham yaxshiyo’lga
qo'yilgan. Go’sht, teri va har xil dorivor mahsulotlar olish uchun har yili 600
ming bosh atrofida tuyoqli sutemizuvchilar ovlanadi. Masalan: los, to’ng‘iz,
yelik, maral, shimol bug‘usi va sayg‘oqlar shular jumlasiga kiradi.
Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sutemizuvchilar. Xonakilashtirilgan
va xonakilashtirilayotgan sutemizuvchilar inson hayotida
muhim ahamiyatga ega. Maxsus m o’ynachilik fermalarida sobol, norka, oq tulki,
tulki, nutriya va shinshillalar m o’ynasi uchun ko’paytiriladi.
Qoramollardan O’zbekistonda qora-ola , qizil dasht,
Bushuyev, Simmental, Shvits, Qozog‘iston oq boshi, Santa-Gertruda,
Shortgorn zotlari boqiladi. Bundan tashqari, Kostroma sutli va go’shtli
zotlar, Yaroslavl sutli zoti, Xolmogor sutli zoti, olatov sutli zoti va boshqa
bir qancha qoramol zotlari oziqovqat manbai sifatida inson tomonidan keng
foydalaniladi. Qoramollarning 400 ga yaqin zoti mavjud. Qoramollar Yevropa,
Osiyo va Shimoliy Amerikada yashagan yovvoyi xo'kiz turidan kelib chiqqan.
15

Inson hayotida sutemizuvchilarning ayrim turlari (ot, eshak, tuya, ho’kiz, it, fil)
ish hayvonlari, sport va qo’riqchi hayvonlar sifatida ham katta ahamiyatga ega.
Xonaki qo’y zotlari yovvoyi Yevropa qo’yi-muflondan kelib chiqqan.
Xonakilashtirish natijasida qo'ylarning 350 ga yaqinzotlari yaratilgan. Bu
zotlarning ichida romanov qo'yi, merinos qo’ylaridan askaniya qo’yi, qozoq
mayin -junli qo’yi, hisor qo'yi va qorako’1 qo'ylari diqqatga sazovordir.
Cho'chqalarning 100 dan ortiq zotlari yaratilgan. Eng ko’p boqiladigan
cho'chqa zotlariga yirik oq cho'chqa, yirik qora cho’chqa, Shimoliy Kavkaz
cho'chqasi, Ukraina dasht oq cho’chqasi va boshqalar kiradi. Uycho'chqasining
hamma zotlari ajdodi yovvoyi cho'chqa- to’ng‘iz hisoblanadi. Otlarning ham 250
dan ortiq zotlari bor, bular qatoriga Vladimir zoti, Qorabayir, Axaltaka, Orlov,
Rus yo'rg'asi, Yovmut, Laqay zotlari kiradi. Xonaki ot zotlari yovvoyi ot —
tarpandan tarqalgan. Xonaki tuyalarning ikki turi, ya’ni ikki o'rkachli tuya va bir
o'rkachli tuyalarning harbiri alohida kelib chiqqan bo'lishi mumkin. Ikki
o'rkachli tuya nisbatan yaqinda, eramizdan ikki ming yil oldin xonaki
lashtirilgan. Eramizdan ming yil oldin Osiyo davlatlarida ikki o’rkachli
tuyaboqilgan. Bu tuyaning ajdodlari shubhasiz, hozirgi vaqtda ham Markaziy
Osiyodasaqlanib qolgan yovvoyi ikki o'rkachli tuya bo'lgan. 1877-yilda
birinchi marta ikkio'rkachli tuyani N.M . Prjevalskiy topgan. Bir o'rkachli xonaki
tuyaning ajdodlarianiq emas. Bir o'rkachli yovvoyi tuya Arabistonda yashagan
deb taxmin qilinadi.Uning xonakilashtirilishi eramizdan ikki ming yil ilgari
boshlangan. Uni, asosanAfrika va Osiyoda xonaki holatda boqiladi. Olimlarning
ma’lumotlariga qaraganda, hozirgi bug'ular eramizdan oldin
18 ming yil ilgari, itlar 15 ming yil ilgari, qo'ylar 8 ming yil ilgari, echki va
cho'chqalar 6,5 ming yil ilgari, qoramollar 5 ming yil ilgari xonakilashtirilgan.
Sutem izuvchilar vakillari tuproq unumdorligini oshirishda, o'sim liklar urug'ini
tarqatishda, zararkunanda hasharotlarni yo'qotishda va sanitarlar sifatida ham
muhim ahamiyatga ega.
Faunani asrash va boyitish. Olimlarning hisoblaricha, oxirgi 300 yil ichida
120 tur sutemizuvchilar Yer yuzidan qirilib ketgan. Hayvonlarning kelajakda
16

yo'qolib ketish xavfining oldini olish uchun 1966 yilda jamoatchilik tashabbusi
bilan Xalqaro «Qizil kitob» tashkil qilingan. Hayoti xavf ostida qolgan
yoki soni kamayib borayotgan hayvonlarni 500 him oya qilishning eng samarali
choralaridan biri qo'riqxonalar va buyurtm axonalar tashkil etishdir. Hozirgi
vaqtda M D H da 130 ta qo’riqxona bor, bu qo’riqxonalarning umumiy maydoni
8 mln gektarga etadi. O’zbekistonda uchraydigan 105 ta tur sutemizuv
chilardan 23 ta turi va 1 ta kenja turi kamyob va yo’qolib borayotgan
turlar hisoblanadi vabu turlar, 2006-yilda chop etilgan O’zbekiston Respublikasi
«Qizil kitob»iga kiritilgan. Bularga uzun ignali tipratikan, kichik taqaburun, uzun
dumli tunshapalak, oq qorinli o’qquloq, keng quloqli qatqatlab, ko'k sug'ur,mitti
qo’shoyoq, qo’ng‘ir ayiq, Hind asalxo’ri, O’rta Osiyo qunduzi, sirtlon, gepard,
qoraquloq, Turkiston silovsini, qoplon, Turon yo’lbarsi, ilvirs, Turkman
quloni, xongul (Buxoro bug'usi), jayron, morxo’r (burama shoxli echki),
ustyurtqo’yi (arqal), Buxoro qo’yi va Qizilqum arxari kiradi.0‘zbekistonda
so’nggi yillarda biologik xilmaxillikni saqlab qohsh borasida bir qancha jiddiy
tadbirlar amalgaoshirilmoqda. Ularni yanada jadallashtirish kamyob va yo’q
bo’lib ketayotgan hayvonlar muhofazasini kuchaytirishga hamda sonini tiklash
maqsadida Respublikamizning turli hududlarida oltita tog‘ (Hisor, Zomin,
Kitob, Nurota, Surxon, Chotqol), uchta cho’l-To’qay (Qizilqum, Boday-To’qay,
Zarafshon) qo’riqxonalari, ikkita milliy bog‘ (Zomin, Ugom Chotqol),
to’qqizta buyurtma xonalar (Arnasoy, Dengizko’l, Qoraqir, Qorako’1,
Qarnabcho’l, Qo'shrabod, Sayg‘oqli, Sarmish, Sudochye), ikkita tabiiy
yodgorlik(Vardonze, Yozyovon) tashkil qilingan va ular hayvonot
olamining majmuiy muhofazasiga, uning resurslaridan barqaror
foydalanishga xizmat qilmoqda. Nafaqat Respublikamizda, balki butun
mintaqada yagona, kamyob hayvonlarni ko’paytirish, ularni saqlash va
reintroduktsiya qilish bilan shug‘ullanuvchi «Jayron» ekomarkazi hamalohida
muhofaza qilinadigan hudud maqomiga ega. O’zbekistonga Amerika qit’asidan
ondatra, nutriya va norka keltirilib iqlimlashtirilgan.
17

Ko’pgina mamlakatlarda tabiatni muhofaza qilishning tashkiliy ko’rinishlari
bir xil emas va «qo’riqxona», «milliy park», «rezervat», «zakaznik»
tushunchalariga turli xil mazmun beriladi. Mamlakatimizda alohida muhofaza
qilinadigan yoki qo’riqlanadigan hududlar – landshaftlar - qo’riqxonalar, har xil
turdagi zakazniklar, tabiiy parklar va yodgorliklar yuqoridagi belgilarga muvofiq
tashkil qilinadi. Lekin shunga qaramasdan qo’riqlanadigan hudud tabiatini
muhofaza qilishda muhim rol o’ynaydi. Ularning vazifalari juda xilma-xildir.
Spesifik va hududiy vazifalar bilan birga, har bir qo’riqlanadigan hudud tabiatini
muhofaza qilishning umumiy muammolarini hal etishga xizmat qiladi.
Qo’riqlanadigan hudud tabiiy komplekslar tabiiy holatining etaloni bo’lib xizmat
qiladi. Inson tomonidan nisbatan kam o’zgartirilgan tabiiy komplekslarda
geografik, geofizik, biologik va boshqa jarayonlarni o’rganish mumkin. Har xil
tabiiy hududlar tipi va komplekslari uchun xos bo’lgan jarayonlarni bilish tabiatni
o’zgartirishni loyihalashtirish va insonning geografik muhitga ta’sir etishining
oqibatlarini taxminiy tahlil qilish uchun muhim ahamiyatga ega.
Qizil Kitob - nima? Bu xavf va umid kitobidir. Bu kitobni boshqacha qilib
qayğu-alam kitobi ham deyiladi, chunki bu kitobda yer yuzidagi yo’qolib
ketayotgan hayvon zotlari va o’simlik turlarini o’zida mujassamlashtirgan. Qizil
Kitob-harakatga chaqiruvchi kitobidir. Dunyoning ko’pgina davlatlari olimlari
tomonidan butun dunyoda yo’qolib ketayotgan va juda kam uchraydigan
hayvonlar, O’simliklar dunyosini himoya qilish va ularni saqlab qolish uchun
Tabiat va tabiat resurslarini himoya qilish birlashmasining Qizil Kitobi (XTHQB)
tashkil etildi. Bu kitob chet elda 60-70 yillarda chop etildi. 1-2 - tomida
sutemizuvchilar, qushlar haqida, 3-4-tomida esa suvda va quruqlikda yashovchi
hayvonla, sudralib yuruvchilar va baliqlar haqida sO’z yuritiladi.
18

2.2. Tabiatni muhofaza qilishning konstitutsion va yuridik asoslar.
O`zbekistonda tabiat muhofazasi ishi mamlakat mustaqilligining dastlabki
yillaridayoq konstitutsion asosga qo`yildi. 1992 yilning 8 dekabrida qabul
qilingan O`zbekiston respublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasida O`zbekiston
hududida yashayotgan barcha fuqarolar atrof muhitni muhofaza qilishga majbur
ekanliklari belgilandi. Uning 55- moddasida esa barcha turdagi tabiiy boyliklar
umummilliy bo`lib, ular davlat muhofazasidan ekanliklari ko`rsatib o`tildi.
Respublika hududida jamiyat va tabiat o`rtasidagi munosabatlarni hukumat
doirasida tartibga solib turish maqsadida xalq deputatlari Oliy Majlisida, viloyat,
shahar va tuman Kengashlari huzurida xalq xo`jaligining boshqa sohalari qatori
tabiat muhofazasi sohasida ham doimiy komissiyalar tuzilishi Konstitutsiyaning
100-moddasida belgilandi. Mustaqillik yillarining muhim hujjatlaridan bir 1992
yilning 9 dekabrda qabul qilingan «Tabiatni muhofaza qilish bo`yicha
O`zbekiston Respublikasi Qonuni»dir. Bu qonunda tabiatni muhofaza qilish va
undan foydalanish tartib-qoidalarining barchasi mujassamlashgan. Bunda asosiy
e'tibor tabiatdagi barcha boyliklardan asrab-avaylab oqilona foydalanishga, unga
ziyon yetkazmaslikka qaratilgan va shu bilan birga tabiiy boyliklardan
foydalanishda fuqarolarning huquqlari yuridik jihatdan kafolatlangan. Keyingi
qabul qilingan yer, suv, havo, yer osti boyliklari va boshqa tabiiy boyliklar
to`g`risidagi barcha yuridik hujjatlar shu Qonun doirasida ishlab chiqilgan bo`lib,
hayot sharoitidan kelib chiqqan holda uni qisman o`zgartiradi va to`ldiradi. Bu
hujjatlar quyidagilardir:
1. O`zbekiston Respublikasining alohida qo`riqlanadigan tabiiy
hududlari to`g`risidagi Qonuni (1993 y. 7 may)
2. Sanitariya nazorati to`g`risidagi Qonun
3. Yer to`g`risidagi O`zbekiston Respublikasi Qonuni
4. Suv va suvdan foydalanish to`g`risidagi O`zbekiston Respublikasining
Qonuni (1993 y. 6 may)
5. Yer osti boyliklari to`g`risidagi O`zbekiston Respublikasining Qonuni
(1994 y. 22 sentabr)
19

Bulardan tashqari ko`pgina qo`shimcha Nizom va boshqa hujjatlar qabul
qilinganki, ularning barchasi inson va tabiat o`rtasidagi munosabatlarni me'yorida
saqlab qolishga qaratilgan.
2.1.1-rasm. O’zbekistonning muhofazaga olingan hududlari
20

2.3. Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy xududlar.
Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar asosan o`simlik va hayvonot
dunyosini muhofaza qilish maqsadida tashkil qilinib, tabiati muhofaza ostiga
olingan joylardir. Bunday joylarning umumiy maydoni 8,9 ming kv  km
bo`lib, respublika jami maydonining 2,0% ni tashkil qiladi. Alohida muhofaza
qilinadigan xududlar 4 toifaga bo`linadi:
- davlat qo`riqxonalari. Bular muhofaza rejimi jihatidan I toifaga
kiritilganlar.
- milliy bog`lar. Bular muhofaza rejimi jihatidan II toifaga kiritilganlar.
- buyurtmaxonalar (zakaznik) –IV toifaga mansub
- davlat tasarrufidagi tabiat yodgorliklari – IV toifaga mansub
O’zb е kistondagi maxsus muhofazaga olingan hududlar
O’zb е kiston hududida 17 maxsus muxofazaga olingan tabiiy xududlar faollik
kursatib, k е lmoqda. Ular 9 qo’riqxona, noyob xayvon turlarini kupaytirish bilan
shug’ullanuvchi ekomarkaz, 2 milliy yoki xalq bog’lari, tabiat yodgorliklari va 6
buyurtmaxonalardir. R е spublika buyicha maxsus muhofazaga olingan
xududlarning umumiy maydoni 2 mln. ga. Tabiatning noyob, ya'ni tabiiy
kompl е kslari, barcha boyliklari bilan birga, shuningd е k, xilma-xil o’simlik va
hayvonot dunyosi birga muxofazaga olingan. Jumladan, b е takror archazor
urmonlari, To’qayzorlar hamda xalqaro «Qizil kitob»ga kiritilgan kupchilik
o’simlik (700 tur) va 350 dan ortiq xayvon turlari muxofazaga olingan.
JAYRON EKOMARKAZI R е spublikadagi xayvonot dunyosini muxofaza
qilish borasida katta xissa qushayotgan markazlardan biri xisoblanib,bu е rda 1977
yilda 40 bosh jayrondan sun'iy yul bilan jayron populyatsiyasining soni 1000
boshga е tkazildi. Shuningd е k jayronlarning tabiiy tarqalish joylarida xam ularni
ko’paytirish buyicha ishlar olib borilmoqda. Bundan tashqari xalqaro dastur
«Pr е j е valskiy oti» asosida qoplon va tuvaloqlarning xayoti urganilmoqda.
R е spublikada muqobil r е jalar asosida k е yinchalik xam maxsus muxofazaga
olingan xududlarni k е ngaytirish kuzda tytilgan. Hozirgi vaqtda suv buyi va
botqoqliklarda yashovchi qushlarni muxofaza qilish maqsadida, shuningd е k
21

Qizilqumda qumli-cho’l ekotizimini, Ustyurtdagi qo’ylar va sayg’oqlarni saqlab
qolish uchun qo’riqxona tashkil etish ishlari boshlab yuborilgan. R е spublikada bir
n е cha buyurtmaxonalar xam tashkil etish r е jalashtirilmoqda. Bunday
buyurtmaxonalardan biri tuvaloqni muxofaza qilish uchun xizmat qiladi.
K е lgusida r е spublika buyicha maxsus muxofazaga olingan xududlarning maydoni
1mln.ga dan ortib k е tadi.
ZOMIN XALQ BOG’I. R е spublikadagi Turkiston tog’ tizmasining shimoliy
yonbag’irlarida joylashgan. 1977 yilda tashkil etilgan. Uning maydoni 47,7 ming
g е ktar bo’lib, d е ngiz satxidan 1000-4030 m ba- landlikda joylashgan. Ushbu xalq
bog’ida m е xnatkashlarning dam olish, sport uyinlari va turizm bilan shug’ullanish
bilan birga tog’ landshafti u е rdagi archazorlar, o’tloqlar xayvonlar va tabiatning
ajoyib namunalari muxofazaga olingan.
Respublikamiz hududidagi Qo’riqxonalar haqida ma’lumotlar
№ Qo’riqxona nomi Ixtisoslanishi Maydoni (ga)
1. Baday- To’qay To’qay qo’riqxonasi 6481
2. Qizilqum To’qay qo’riqxonasi 3895
3. Nurota Tog ’ -O’rmon
qo’riqxonasi 22537
4. Zarafshon To’qay qo’riqxonasi 2066
5. Orol-Paygambar To’qay qo’riqxonasi 3094
6. Zomin Tog ’ -O’rmon
qo’riqxonasi 15600
7. Ugom-Chotqol tabiiy
milliy bog’i Tog’ O’rmon
qo’riqxonasi 35256
8. Kitob G е ologik
qo’riqxonasi 5378
9. Hisor To’qay qo’riqxonasi 76889
10. Ko’xitangtog’ To’qay qo’riqxonasi 43500
O'zbekistonda, birinchi Qo’riqxona- 1929 yilda Turkistonning ğarb qismida
tashkil qilingan bo’lib, 8000 gektar (ga) maydoniga ega. Keyinchalik yer
22

maydoni 15600 ga kengaytirilgan. U hozirda Zomin nomini olgan.
Ikkinchi Qo’riqxona - 1941 yilda Orol daryosi qirğoqlarida tashkil etilgan bo’lib,
300000 gektar (ga) maydoniga ega. Uchinchi Qo’riqxona - 1947 yilda
Toshkent oblastiningOhangaron va Parkent tumanlari atrofida tashkil qilingan
bo’lib, maydoni 22000 gektardan 35686 ga kengaytirilgan va hozirda Chotqol
nomi bilan ataladi. 1961 yilda O'zbekiston Fanlar Akademiyasining Qo’riqxonasi
tashkil qilindi, hozirda Surhondaryo Qo’riqxonasi deyiladi. 1971 yilda
respublikada 3 ta QO’riqxona: Qoraqalpoqda- Baday Qo’riqxonasi, Buhoroda-
QorakO’l va Qizilqum Qo’riqxonasi tashkil qilingan. 1975 yilda yana 4 ta
QO’riqxonalar tashkil etildi. Vardanzi (Buhoroda), Nurota (Nurotada), Qizilqum
(Qashqadaryoda), Zarafshon (Samarqandda). 1976-yilda Qashqadaryoda
Miroqchi Qo’riqxonasi , 1977 yilda Jizzaxda Arnasoy,1978 yilda Farğonada
Abdusamat, 1986 yilda Surhondaryo Qo’riqxonasi tashkil etilgan, yer maydoni
245002 gektarga ega, uning tarkibiga Orol Payğambar Qo’riqxonasi qo’shildi.
Yuqorida aytib o’tilgan Qo’riqxonalardan boshqa respublikamiz territoriyasida
yana bir qancha Qo’riqxonalar bor. Ulardan tashqari milliy boğkarimiz, tabiiy
yodgorliklarimiz ham bor. Har qaysi Qo’riqxonada ma'lum bir o’simlik turlari va
hayvon zotlari saqlanadi, ularning yashashi, kO’payishi, iiziologiyasi, tabiati
o’rganiladi.
O`simlik va hayvon turlarining tobora yo`qolib borish xavfi mamlakatlar va
butun dunyo miqyosida zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish
ehtiyojini tug`dirmoqda. 1948-yilda tabiatni va tabiiy resurslarni muhofaza qilish
Xalqaro Ittifoqi tuzildi. Bu tashkilot flora va faunani muhofaza qilishga qaratilgan
hamma ishlarni birlashtiradi. Mazkur xalqaro uyushma 1973-yilda «qora
ro`yxat»ni chop etdi, unda batamom yo`qolib ketgan hayvonot turlari ro`yxati
keltirilgan.
Jahon «Qizil kitobi» 1979-yilgacha chop etildi, shuningdek sobiq SSSR da
ham «Qizil kitob» 1979-yilda chop etildi. «Qizil kitob» xavf xatar belgisi. Bu
kitobga kam va yo`qolib ketayotgan o`simlik va hayvonlarning turlari to`g`risida
ma'lumotlar berilgan. O`zbekiston o`simlik va hayvon turlari soni 27000 dan ortiq
23

bo`lib, ulardan hayvon turlari 15000 dan ortiq, o`simliklar, zamburug`lar va
suvo`tlari esa 11000 atrofida. O`zbekiston Respublikasi hududida hozirgi kunda
4500 ga yaqin gulli o`simlik turlari mavjud. Ular orasida jiddiy muhofazaga
muhtoj ko`pgina kamyob, endem va relikt turlar mavjud. Bunday turlarning soni
400 atrofida bo`lib, ular O`zbekiston florasining 10-12% ini tashkil qiladi.
Zarafshon vohasining florasi 2600 tur, Samarqand viloyatining 1700 tur, undan
201 tur dorivor o`simliklardir. O`zbekiston florasining yo`qolib ketish xavfi
ostida turgan 163 tur «Qizil kitob»ning 1984 yilgi nashriga kiritilgan, yangi
«Qizil kitob»da esa (1998) kiritilgan o`simlik turlarining soni 301 taga yetdi.
O`zbekiston faunasida umurtqasiz hayvonlarning 677 turi (sut emizuvchilar-108,
qushlar-432, sudralib yuruvchilar-58, amfibiyalar-2 va balig`lar-77) mavjud,
umurtqasiz hayvonlar turlari esa 15 mingdan ortiq. O`zbekistonning birinchi
«Qizil kitob»i 1983 yilda nashr qilingan bo`lib, unga umurtqali hayvonlarning 63
turi kiritilgan edi. Yangi «Qizil kitob» (2003) birinchi bor davlat tilida yozilgan
bo`lib, ikkinchi tomida sut emizuvchilarning 23 turi, qushlarning 48 turi, sudralib
yuruvchilarning 16 turi, balig`larning 17 turi, xalqasimon chuvalchanglarning 3
turi, molluskalarning 14 turi va bo`g`imoyoqlilarning 61 turi kiritildi.
O’rta Osiyo qo’riqxonalari
Keyingi yillarda planetamizda qo’riqlanadigan hududlar soni to’xtovsiz oshib
bormoqda. BMT ma’lumotiga ko’ra, 70-yillarning boshida dunyo bo’yicha 1204 ta
qo’riqxona va milliy bog‘lar bo’lgan edi. Qo’riqlanadigan hududlarning tez o’sishi
shundan ma’lumki, ularning uchdan bir qismi 1960 yillardan boshlab tashkil
qilingan. Hozirgi kunda yer kurrasi bo’yicha tabiatni muhofaza qilinadigan
hududlarning soni 40 mingdan ko’p. Shunday qilib, yuqorida aytganimizdek,
muhofaza qilinadigan landshaftlar, ya’ni qo’riqlanadigan hududlarning formasi
xilma-xil. Xorijiy mamlakatlarda tabiatni muhofaza qilishning asosiy ko’rinishlari
– milliy bog‘ va rezervatlar bo’lsa, masalan, Rossiyada qo’riqxona va
zakazniklardir. Qo’riqxona quruqlik maydonining harakterli tabiiy landshaftlari
bo’lgan ma’lum bir uchastkasi bo’lib, tabiatni muhofaza qilishning eng samarador
formalaridan biridir. Alohida muhofaza qilinadigan hududlar orasida qo’riqxonalar
24

muhim rol o’ynaydi. Qo’riqxonalarning asosiy vazifasi – tabiatning diqqatga
sazovor qimmatli landshaftlarini jamiyat manfaatlari uchun saqlashdan iborat.
Qo’riqxona hududlaridan xo’jalikda foydalanish, hatto, pichan tayyorlash, ov
qilish, baliq tutish, qo’ziqorin terish umuman ta’qiqlangan. Qo’riqxonalar atrofi
kam foydalanib, muhofaza qilinadigan zona bo’lishi kerak.
Qo’riqxonalarning asosiy vazifasi va maqsadlari nimadan iborat?
Qo’riqxonalar hududidagi mavjud komplekslar tabiiy holatda saqlanadi. Ular inson
tomonidan o’zlashtirilayotgan va o’zgargan qo’shni hududlar uchun etalon bo’lib
xizmat qiladi. Bunday etalonlar inson xo’jalik faoliyatining biz uchun qulay yoki
noqulay ekanligini taqqoslashga, tabiatdan amaliy foydalanish u yoki bu usulining
naqadar maqsadga muvofiqligini nazorat qilishga imkon beradi. Qo’riqxonalarning
asosiy vazifasi tabiatni har tomonlama o’rganishdir. U landshaft komponentlari
o’rtasidagi uzviy aloqadorlikni bilib, tabiiy boyliklardan unumli foydalanish
yo’llarini ishlab chiqish uchun zarur. Masalan, Kursk yaqinidagi Markaziy
Qoratuproq qo’riqxonasi o’rmon-dasht zonasi uchun harakterli bo’lgan tabiiy–
hududiy komplekslarning etaloni bo’lib, bu yerda Rossiya Fanlar akademiyasi
Geografiya instituti tabiiy jarayonlarni ko’p yillardan buyon tekshiradi.
Qo’riqxonalardagi tabiiy jarayonlarni o’rganish landshaft geografik jihatdan
o’xshash bo’lgan hududlarning tabiiy boyliklari va tabiiy sharoitidan unumli
foydalanishni tashkil qilishni yengillashtiradi. Shuning uchun qo’riqxonalar tabiiy-
hududiy komplekslarning hamma tipida bo’lishi kerak. Asosiy muhofaza qilish
ob’ektiga bog‘liq holda qo’riqxonalar oldiga kompleks va maxsus vazifalar
qo’yiladi. Kompleks qo’riqxonalarda butun tabiiy-hududiy komplekslar tabiiy
holda muhofaza qilinadi. O’rta Osiyodagi qo’riqxonalarning asosiy qismi oldiga
kompleks maqsadlar qo’yilgan. Maxsus vazifalarni bajaradigan qo’riqxonalar
asosan katta ilmiy ahamiyatga ega bo’lgan ayrim ob’ektlarni muhofaza etish uchun
tashkil qilinadi. Masalan, Orol dengizidagi tashkil etilgan Borsakelmas
qo’riqxonasi, eng avval, shu yerda iqlimlashtirilgan qulon hamda sayg‘oq va
jayronlarni qo’riqlash va biologiyasini o’rganish uchun tashkil qilingan edi.
Pitsunda qo’riqxonasi asosan relikt qarg‘aylarini muhofaza qilish uchun bunyod
25

etilgan. Chelyabinsk oblastidagi Ilmen qo’riqxonasi uncha katta bo’lmagan
hududda 200 dan ortiq noyob minerallar to’plangan maydonni saqlash uchun
tashkil qilingan. Zarafshon tizmasining janubiy yon-bag‘irdagi Kitob davlat
paleontologik-stratigrafik qo’riqxonasi geologik maqsadlar uchun tashkil etilgan.
Qo’riqxona tabiiy-hududiy komplekslarning daxlsizligini ta’minlovchi tabiiy
etalondir. Hozirgi sharoitda planetamizning turli-tuman tirik organizmlar
genofondini saqlashda qo’riqxonalarning roli katta. Qo’riqxona hududida ko’pgina
hayvon va o’simlik turlarining hayoti uchun zarur bo’lgan optimal sharoit mavjud.
Shuning uchun qo’riqxonalar hayvon va o’simliklarning ayrim turlarini saqlash va
ularni ko’paytirishda muhim rol o’ynaydi. Inson tomonidan o’zgartirilgan
landshaftlarga moslasha olmagan hayvonlarni faqat qo’riqxonalarda saqlash
mumkin bo’lmoqda. Bular – zubr, qulon, goral, begemot, yo’lbars, arslon, qoplon,
ilvirs (bars), suv kalamushi, turach, qizil g‘oz, gaga va boshqalardir. Shuningdek,
bir qancha o’simlik turlari faqat qo’riqxonalarda saqlanmoqda. Masalan, AQShda
mamont (sekvoyya) daraxti, Livanda livan kedri, Rossiya hududida tis, shamshod,
nilufar va boshqa turlar ana shunday o’simliklardandir.
Qo’riqxonalar ovlanadigan hayvonlarni saqlash va ularni ko’paytirishda katta
rol o’ynaydi. Masalan, Baykalda Barguzin qo’riqxonasi tashkil qilingan paytda
(1916 yil) qurum toshlarda hammasi bo’lib 20-30 suvsar yashardi. Muhofaza qilish
natijasida hozir bu hayvon ko’payib, qo’riqxonadagina emas, balki qo’shni
hududlarda ham ovchilik ahamiyatga ega. Voronej qo’riqxonasi barpo qilingan
vaqtda (1927 yil) bir necha juft qunduz bor edi. Shu qo’riqxona tashkil etilgandan
buyon undan Rossiyaning 73 rayoniga 3 mingdan ortiq qunduz tarqatildiki, ular 70
mingdan ortiq nasl berdi. Shunday qilib, qo’riqxona hududlari turli xil hayvon va
o’simlik turlarini, ovlanadigan hayvonlarning miqdori va genetik fonlini saqlash
uchun xizmat qiladi. Mamlakatimizda hamma qo’riqxonalar ilmiy muassasalar
hisoblanadi. Qo’riqxonalarda yuzlab xodimlar tabiiy komplekslarni va ularning
ayrim komponentlarini tekshiradilar, tabiiy hodisalarni qayd qiladilar, ilmiy
tajribalar o’tkazadilar. Qo’riqxonalar bilan mamlakati-mizning ilmiy muassasa va
oliy o’quv yurtlari yaqin aloqa o’rnatgan. Qo’riqxonalarda bo’lajak biologlar,
26

geograflar, o’rmonshunoslar, geologlar dala praktikasini o’taydi. Qo’riqxona
hududlaridagi tabiiy jarayonlarga inson doimo aralashib turishi kerak. Jumladan,
qo’riqxonadagi yirtqichlar, ularning o’ljalari hamda tuyoqlilar soni va yem-xashak
bazasi ustidan nazorat qilib turilishi lozim. O’rta Osiyoda o’ttizdan ortiq
qo’riqxonalar bor, shulardan ayrimlariga tavsif beramiz.
Zomin tog‘-o’rmon qo’riqxonasi Turkiston tizmasi g‘arbiy qismining
shimoliy yon-bag‘irda, Zomin tog‘ida 1900-3500 metr mutlaq balandlikda
joylashgan. Bu yerda tog‘ dasht (cho’l), o’rmon va subalp o’simlik mintaqalari
mavjud. Qo’riqxona hududida 150 dan ortiq o’simlik turlari uchraydi. Qo’riqxona
hududining katta qismi – 6756 gektari o’rmon mintaqasi, archazordan iborat. Bu
yerda archaning uch turi uchraydi. O’rmonzorning pastki qismida (1900-2700 metr
balandlikda) Zarafshon archasi yoki qora archa, o’rta qismida (2100-2800 metr)
2.3.2-rasm. Zomin Sanatoriyasi
yarim sharsimon yoki savr archa, yuqori qismida (2100-3200 metr) turkiston
archasi (o’rik archa) o’sadi. Qo’riqxonada sudralib yuruvchi hayvonlarning 6 turi,
parrandalarning 63 va sutemizuvchilarning 18 turi mavjud. Sutemizuvchilardan oq
tirnoqli ayiq, to’ng‘iz, silovsin, bo’ri, tog‘ echkisi, arhar (tog‘ qo’yi), jayra, quyon,
27

kaklik, qirg‘iy, burgut, boltayutar, himolay kurkasi, tog‘ qarg‘asi,
qalqontumshuqilon, chiporilonlar yashaydi. Zomin tog‘-o’rmon qo’riqxonasida
archazorlarning tabiiy holati va archa-o’rmon mintaqasiga xos tipik tabiiy
geografik komplekslarni saqlash, ularni har tomonlama tadqiq etish, tabiiy
boyliklar sifatini yaxshilash, ularni ko’paytirish, shuningdek archa biologiyasini
o’rganish, archazorlarni kengaytirish, hayvonot dunyosini saqlash va tiklash
bo’yicha ko’pgina ishlar amalga oshirilmoqda. Qo’riqxona har yili o’rmon
xo’jaligiga 1,5 tonnadan ko’proq qimmatli archa urug‘ini yetkazib bermoqda.
Chotqol tog‘-o’rmon qo’riqxonasi Chotqol tizmasining janubi-g‘arbiy
qismida dengiz sathidan 1000-3200 metr balandlikda joylashgan bo’lib, maydoni
47,5 ming gektar yerni tashkil qiladi. Qo’riqxona hududida quruq dashtdan
tashqari mevali o’rmonlar, archazorlar, alp o’tloqlari kabi landshaft mintaqalari
mavjuddir. Bu yerda 600 dan ortiq o’t, 40 ga yaqin daraxt va buta o’simlik turlari
uchraydi. Qo’riqxona hududining 40 protsenti archazorlardan iborat. Shuningdek,
bu yerda pista, Kavkaz shamshodi, zirk, irg‘ay va boshqa noyob buta va daraxtlar
ko’p uchraydi. Qo’riqxonada sudraluvchilarning 23 turi yashaydi. Yirtqichlardan
savsar, oq suvsar, bo’rsiq, ayiq, bo’ri va boshqalar uchraydi. Qo’riqxonaga 1953
yilda yelik bug‘usi (kosulya) olib kelingan edi. Hozir yelik tobora ko’payib
bormoqda. Qo’riqxonaning toshli va qoyali landshaftlarida kiyik yashaydi.
Kiyiklarning soni bir necha yuz boshdan ortiq.
Chotqol qo’riqxonasining eng qimmatli hayvonlaridan biri relikt jonivor –
menzbir sug‘uridir. Shuni aytish kerakki, sug‘urning 14 turi mavjud bo’lib,
shundan oltitasi mamlakatimiz hududida yashaydi. Menzbir sug‘uri yer sharining
boshqa biror qismida uchramaydi. Tanasining uzunligi yarim metr, vazni esa 4
kilogramm atrofida bo’lib, 4 oy mobaynida bir yarim kilogrammgacha yog‘
to’playdiki, bu yog‘ uyqudagi karaxtlik davrida bemalol yetadi.
28

2.3.3-rasm. Qorako’l qo’riqxonasi hududi. Bug’u
Qo’riqxonaning qumliklarida asosan qora saksovul, qandimning 6 turi, singrenning
3 turi, cherkez, iloq va boshqa o’simliklar tarqalgan. Qo’riqxonaning tabiiy sharoiti
rang-barang bo’lganligi uchun hayvonot dunyosi ham xilma-xildir.
Qo’riqxonaning kanal va ko’llarida baliqlarning 32 turi uchraydi. Qo’riqxonaning
qumli qismida sudralib yuruvchilardan cho’l toshbaqasi, kaltakesak, echkiemar,
bo’g‘mailon, o’qilon, charxilon va boshqalar yashaydi. Qo’riqxonada
sutemizuvchilarning 30 dan ortiq turi bor. Ular orasida bo’ri, chiyabo’ri, tulki, qum
mushugi va qum quyoni, ingichka barmoqli yumronqoziq, har turli qum
sichqonlari uchraydi. To’qayzorlarda yovvoyi cho’chqa ko’p. Qo’riqxonada
parrandalarning 170 dan ortiq turi mavjud. Shundan noyob turlari 20 taga yetadi.
Qo’riqxonada Zarafshon qirg‘ovuli deb atalgan kenja tur mavjud. Qo’riqxona
xodimlari oldiga tabiiy boyliklar bilan birga, Zarafshon qirg‘ovulini qo’riqlash va
ko’paytirish vazifasi qo’yilgan. Qorako’l qo’riqxonasi O’rta Osiyoda cho’l
qo’riqxonalari orasida voha bilan chegaradosh yagona tabiat laboratoriyasi bo’lib,
29

uning landshafti ko’llar, kanallar, qamish-To’qayzorlar, sho’rxokliklar va saksovul
bilan qoplangan qumliklardir.
BodayTo’qay qo’riqxonasi Qoraqalpog‘istonning Beruniy rayoni hududida,
Amudaryo qayirida joylashgan. BodayTo’qay To’qay o’simliklari bilan qoplangan
orol va yarimorolllarni ishg‘ol qilgan noyob tabiatli qo’riqxonadir. Qo’riqxonada
o’simlik va hayvon turlari ko’p. Bu yerda buta, turang‘i, yulg‘un va qiyoqzorlar
mavjud. Qo’riqxonada yovvoyi cho’chqa, bo’rsiq, quyon, xiva qirg‘ovuli,
olachipor qizilishton va boshqa hayvon hamda qushlar yashaydi. Qo’riqxonadagi
aralash To’qaylar va ularning tabiiy tarkibi faqat shu joylarga xos bo’lib
Respublikaning boshqa joylarida uchramaydi. Qirg‘ovulning Xiva kenja turi, Eron
sarsabili, chirmovuqning uch turi faqat shu yerda mavjud. Qo’riqxonada bir vaqtlar
Sobiq SSSR Meditsina fanlari akademiyasi Virusologiya institutining ilmiy
xodimlari xalqaro dastur bo’yicha ilmiy ish olib borgan edilar. BodayTo’qay
qo’riqxonasining asosiy vazifasi Amudaryo qayiridagi tabiiy komplekslarni
o’rganishdir.
2.3.4-rasm. BodayTo’qay qo’riqxonasi tabiy manzara. Jayron
Nurota qo’riqxonasi Nurota tizmasi yonbag‘irlarida 1975 yilda tashkil
qilingan bo’lib, uning maydoni 40 ming gektardan iborat. Qo’riqxonada «Qizil
kitob»ga kirgan arharlar bilan tog‘ qo’yi, shuningdek, yovvoyi cho’chqa, suvsar,
30

«Qizil kitob»ga kiritish mo’ljallanayotgan mitti shunqor va boshqa hayvonlar
muhofaza qilinadi. Olimlarning fikriga ko’ra, 2,5 ming bosh saqlanib qolgan
Seversov yovvoyi qo’yi mahalliy sharoitga moslashgan yangi qo’y zotlarini
yetishtirish uchun muhim ob’ekt bo’lishi mumkin. Nurota qo’riqxonasining asosiy
vazifasi tog‘-dasht landshaft mintaqalarini, ayniqsa, Seversov qo’yi ekologiyasini
o’rganish va muhofaza qilish metodlarini ishlab chiqishdan iborat.
Vardanzi qo’riqxonasi qadimgi Vardanzi shahri o’rnida tabiiy va tarixiy
komplekslarni muhofaza qilish uchun tashkil etilgan. 20-yillarning oxirida bu
shaharni qum bosgan edi. 30-yillarda bu yerga saksovul ekilgan. Keyinchalik
saksovullar shu qadar o’sib ketdiki, ular bugungi kunda butun bir o’rmonni tashkil
qiladi. Saksovul o’rmoni bu yer uchun harakterli bo’lgan qumli cho’l tabiiy
kompleksining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. Ayni vaqtda bu qo’riqxonada
tarixiy yodgorliklar muhofaza qilinadi.
2.3.5-rasm. Kitob geologik qo’riqxonasi
31

XULOSA
Tabiatni asrash va boyliklaridan tejamkorona foydalanish insoniyat oldidagi
eng muhim muammolaridan biri. Qaysikim, tabiat ehson-tuhfalarini ko’r- ko’rona
sarflash va uning boyliklarini talon-talonj qilishga hech kimning haqqi yo’q.
Tabiat haqida qayğurish- insoniyat o’zi haqida qayğurishdir, chunki inson
yetkazilgan zarar insonningtabiatning farzandidir. Tabiat uchun yetkazilgan zarar
insonning o’ziga qaratilgan zarardir. Texnika va ilmiy taraqqiyotning rivojlanishi
insonning tevarak atrofga bo’lgan ta'sirini kuchaytirdi, bu esa hayvon va o’simlik
dunyosining qashshoqlanishiga olib keldi. Bizning bu xatolarimizni kelajak avlod
kechirarmikan? Yo’q. Bizdan oldingi qadimgi avlodlarimiz flora va fauna
dunyosini tarixiy va madaniy yodgorliklarni shafqatsizlarcha qirishgan, qaysikim,
cndi ular haqida biz faqatgina rasmlar, qo’lyozmalar, arxeologik topilmalar orqali
bilamiz. Lekin bu bilan biz ularni qattiq qoralay ham olmaymiz, chunki ularning
ongi- bilimlari yetarli darajada emas edi. Ammo bizning zamonamiz insonlarini
kelajak avlod kechirmaydi-sababi, biz ixtisoslashgan, takomillashgan va
mukammal insonlardirmiz. Tabiat o’zining go’zalligi bilan o’ziga insoniyatni jalb
etadi. Har bir kishini maftunkor toğlarni qoplab turgan doimiy muzlar, ulardagi
xushbo’y gullar, dorivor o’simliklar, hayvon turiari, toza havo, sho’x sharsharalari,
muz cho'qqilari, qoyalari bilan rom etadi. Bularning hammasidan zavq. olish kerak,
har bir narsaning o’z qadriga yetish,tabiatdagi mo'jazgina bir jonli mavjudotni ham
asray-avaylash lozim. Lekin insonlar bularning qadriga yetish, zavq olish o’rniga
ularga ozor yetkazishadi, masalan, toğda endi ochilgan gullarning eng kattasi, eng
chiroylisini uzib olib, guldasta tayyorlaydi, lekin o’ylab ko’rishmaydi-ki ozgina
vaqt o’tib bu gullar so’lib, qurib qolishini, o’z chiroyini yo'qotgan guldastani esa
tashlab yuboriladi.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Karimov I. A. «O`zbekiston XXI asr bo`saasida: xavfsizlikka
tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» Toshkent.
O`zbekiston, 1997.
2. Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish. T.Oqituvchi, 1991.
3. Biologik xilma-xillikni saqlash milliy strategiya va harakat rejasi.
T.1998.
4. Tilovov T. Ekologiyaning dolzarb muammolari. Qarshi. Nasaf,
2003.
5. To`xtayev A. Xamidov A. Ekologiya asoslari va tabiatni
muxofaza qilish. T. O`qit. 1997.
6. To`xtayev A. Ekologiya. T. O`qituvchi,1996.
7. G’ulomov .N. Inson va tabiat. T.O`qituvchi, 1990.
8. Otaboyev Sh. Nabiyev M. Inson va biosfera. T. O`qituvchi, 1995.
2. Internet saytlari:
1. WWW.Wikipedia.com
2. WWW.ZIYOUZ.COM
3. WWW.Aim.uz
4. WWW.Arxiv.uz
33

Mundarija
Kirish ................................................................... ........................................3
I bob. Adabiyotlar sharxi ........................................................................ ..7
II bob. Asosiy qism…………………………………………………...….11
2.1. O`zbekiston tabiiy va tabiat muhofazasining umumiy masalalari .... ..11
2.2. Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar . ...................................18
2.3. Tabiatni muhofaza qilishning konstitutsion va yuridik asoslari ........20
Xulosa..........................................................................................................31
Adabiyotlar ro’yxati..................................................................................32

34

Купить