Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	54.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Resursning joriy aksiyasini optimallashtirish usullari

xarajatlarini minimallashtirish bo'lsa, unda bu holda siz xizmat sifatini qurbon
qilishingiz kerak bo'ladi. Gapiradigan bo'lsabiroz soddaroq bo'lsa, iste'molchining
xizmat sifatiga bo'lgan talablari qanchalik baland bo'lsa, kerakli darajani amalga
oshirish uchun shunchalik yuqori xarajatlar talab etiladi.
II BOB. RESURSLARNI OPTIMALLASHTIRISHDA QARORLAR
QABUL QILISH VA MODELLASHTIRISH
2.2 Risk va noaniqlikni boshqarish
Resurslarni optimallashtirishda qarorlar qabul qilish jarayoni muhim o'rin
tutadi. Qarorlarni qabul qilishda quyidagi yondashuvlar qo'llaniladi:
Resurslarni optimallashtirishda noaniqliklar va xatoliklarni oldini olish
uchun risk tahlili va probabilistik modellar ishlatiladi.
Qarorlar daraxti va matritsalar : Qarorlarni qabul qilishda vizual va
matematik usullar yordamida eng samarali strategiya aniqlanadi.
Logistik tahlil
Bir tomondan, korxona yanada rivojlangan tizimning bir qismi sifatida, ya'ni
mintaqaviy yoki milliy darajada ko'rib chiqilishini tushunish muhimdir. Boshqa
tomondan, kompaniya alohida mustaqil iqtisodiy tizim sifatida ham ko'rib
chiqiladi. Shu sabablarga ko'ra, mantiqiy strategiya tushunchasi va uni
shakllantirish logistikaning tashqi va ichki muhitini tahlil qilish kabi omil asosida
amalga oshiriladi.
Logistikaning tashqi muhiti - bu ma'lum bir kompaniya chegarasidan
tashqarida bo'lgan barcha omillar, kuchlar va sub'ektlarning yig'indisi, lekin ayni
paytda ular korxona logistikasi faoliyatiga ta'sir qilishi mumkin. Bunday muhitning
strategiyani amalga oshirishga ta'siri tartibsiz va bilvositadir. Boshqarib
bo'lmaydigan tashqi omillar, masalan, iste'molchilarning xohishlari va didlari,
mijozlarning odatlari, texnologik o'zgarishlar, raqobatchilarning ta'siri va boshqa
omillar bo'lishi mumkin. Logistika strategiyasini rejalashtirishda ularning barchasi
25

tutilganidek, bilvosita harajatlarning aniq taqsimlanishini ta’minlaydigan
boshqaruv hisob-kitoblarining eng keng tarqalgan usuli. Faoliyatga Asoslangan
Harajatlar Activity-Based Costing (ABC). Robin Cooper va Robert Kaplan
asarlarida.
Ushbu usulning asosi-harakat tushunchasi (faoliyat). Harakatlar asosiy
mazmuni ishlab chiqarish va mahsulot sotish bo‘lgan kompaniya, amalga
oshirilgan ishlar; tartibli harakatlar ketma-ketligi biznes jarayonlarini tashkil qiladi.
ABC usuli bo‘yicha ishlab chiqarish harajatlarini hisoblash harakatlar o‘rtasida
turli resurslarning qiymatini taqsimlashni o‘z ichiga oladi va bundan keyin
mahsulot turlari o‘rtasidagi hisoblangan harakat qiymatini taqsimlashni o‘z ichiga
oladi. Ammo hozirgi kundagi duniyo iqtisodiyotidagi real holat shuki, buxgalter
faoliyatining asosi moliyaviy axborot foydalanuvchisi manfaati, ya’ni investor va
qaror qabul qiluvchi mulkdorlar, boshqacha emas. Biz olib borgan tadqiqotlar
shuni ko‘rsatadiki, jarayonga yo‘naltirilgan buxgalteriya hisobi va harajatlarni
tahlil qilish usuli harajatlarni optimallashtirish bilan bog‘liq boshqaruv qarorlarini
qabul qilish uchun yuqorida ko‘rsatilgan aniq hisob-kitob talablariga va tegishli
axborotni ta’minlashga to‘liq mos keladi. Biroq, biz shakllantirgan uchinchi talab
— harajatlarni boshqarish tizimining moslashuvchanligini ta’minlash-jarayonga
yo‘naltirilgan harajatlarni hisobga olish doirasida amalga oshirish juda qiyin.
Iqtisodiy muhitdagi dinamik o‘zgarishlar sharoitida ABC modelini qo‘llab-
quvvatlash yuqori mehnat zichligi bilan tavsiflanadi. Bizning fikrimizcha,
korxonada jarayonga yo‘naltirilgan hisob-kitob tizimini yaratish va harajatlarni
tahlil qilish samaradorligini oshirishning asosiy omillari:
 harajatlarning eng muhim turlarini aniq hisoblashni tashkil etishga
yo‘naltirish;
 jarayonni boshqarish tizimida va jarayonga yo‘naltirilgan buxgalteriya va
harajatlarni tahlil qilish tizimida qo‘llaniladigan tahlil va modellashtirish usullarini
aniq farqlash;
 harajatlarni hisoblash va tahlil qilish uchun korxona axborot tizimlarida
hosil bo‘lgan hisobga olish ma’lumotlarini samarali ishlatish
4

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, korxonada jarayonga yo‘naltirilgan hisob-kitob
tizimini qurish va harajatlarni tahlil qilish samaradorligini oshirish bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqamiz:
jarayonga yo‘naltirilgan buxgalteriya tizimini qurishda eng muhim, asosiy
turdagi harajatlarning aniq hisobini tashkil etishga e’tibor berish kerak. Bu qisqa
vaqt ichida ABC modelini yaratadi va iqtisodiy va ishlab chiqarish muhitining
shartlarini o‘zgartirganda uni tezkor qayta tashkil etish imkoniyatini beradi;
korxonada mavjud bo‘lgan biznes-jarayonlarning modellari har doim ham
harajatlarni hisobga olish jarayoniga yo‘naltirilgan tizimni yaratish uchun axborot
bazasi bo‘lib xizmat qilishi mumkinligini hisobga olish kerak. Korxonada qabul
qilingan biznes-jarayonlarni tasniflash ham o‘zgarishlarni talab qilishi mumkin.
Jarayonga yo‘naltirilgan buxgalteriya tizimini yaratish doirasida tashkil etilgan
biznesjarayonlarning tavsiflari ushbu biznes-jarayonlarni tashkil etuvchi
harakatlarni amalga oshirishda turli resurslardan foydalanishning o‘ziga xos
xususiyatlarini aks ettirishi kerak;
harajatlarni hisoblash va tahlil qilish uchun korxonaning turli axborot
tizimlarida hosil bo‘lgan ma’lumotlardan foydalanish kerak. Ushbu
ma’lumotlardan foydalanish harajatlarni hisoblash tartib-qoidalarini
avtomatlashtirish va hisobga olish ma’lumotlarini yig‘ish bo‘yicha qo‘shimcha
ishlarni bartaraf etish imkonini beradi.
ABC usulini joriy etishga bag‘ishlangan ko‘plab nashrlarning mualliflari
ABC modelini yaratish masalalariga e’tibor berishadi-faoliyatning turli sohalariga
nisbatan harakatlarning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish, harajatlarni aniq
taqsimlash qoidalarini ishlab chiqish. Biroq, bizning fikrimizcha, ushbu usulni
joriy etishda ushbu maqolada ko‘rib chiqilgan muammolarga ham e’tibor qaratish
lozim— jarayonga yo‘naltirilgan hisob-kitob tizimini qurishning tezkorligini
ta’minlash muammolari, korxonada mavjud bo‘lgan biznes-jarayon modellaridan
ABC model uchun axborot bazasi sifatida foydalanishning asosliligi, korxonaning
turli axborot tizimlarida shakllanadigan ma’lumotlar asosida harajatlarni hisobga
37

Taxminiy=(ish haqi x stavka + mashinalar ishlashi x stavka + materiallar x
stavka) x ish miqdori.
Ushbu metodologiya mintaqa bo yicha o rtacha qurilish narxlarini taxminiyʻ ʻ
hisoblash imkonini beradi, chunki resurslar qiymati DSK tomonidan hududiy
miqyosda o tkaziladigan o rtacha tortilgan narxlarning oylik hisob-kitobi natijalari
ʻ ʻ
bilan belgilanadi. Bu usul investorlarga o rtacha xarajatlarga e tibor qaratish
ʻ ʼ
imkonini beradi.
Boshqa usullar
Byudjetlashtirishning resurs usuli resurslarni joriy narxlar va tariflar
bo’yicha hisoblashni nazarda tutadi. Hisoblash materiallarga bo'lgan ehtiyoj,
uskunani yetkazib berish va o'rnatish narxiga asoslanadi.
Qurilishda byudjetlashtirishning resurs-indeks usulidan foydalaniladi. Bu
resurs usuli va indeks tizimining kombinatsiyasi. U o'tgan asrning 90-yillari
boshida inflyatsiya sharoitida rejalashtirish maqsadida ishlab chiqilgan. Uning
afzalligi - ishning narxini to'g'ri hisoblash va real narxlardan foydalanish
imkoniyati. Yuqori murakkablik tufayli bu usul oddiy usuldan kamroq mashhur.
Kuchli standartlar usulida hisob-kitoblar uchun avvalgi o xshash loyihalar
ʻ
ma lumotlari asos qilib olinadi.
ʼ
Agar kompensatsiya usuli qo llanilsa, u holda asosiy narxlarda hisoblangan
ʻ
ishlarning narxiga resurslar tariflarining o zgarishi bilan bog liq qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
xarajatlar kiradi. Ushbu xarajatlar loyihalash va qurish jarayonida aniqlanadi.
Buyurtmachi pudratchilarning barcha haqiqiy xarajatlarini, agar ular tasdiqlangan
bo'lsa, qoplaydi. Bunga quyidagilar kiradi:
 ortiqcha ishlatilgan materiallar;
 past mehnat unumdorligi;
 vositachilik xizmatlari.
Ushbu usul narxlarni eng yaxshi (bozordagi o rtacha) bilan solishtirishga
ʻ
imkon bermaydi. Pudratchi material sarfi yuqori bo'lgan ob'ektdan foyda oladi. U
yangi texnologiya, ilg'or qurilish usullaridan foydalanish istagini yo'qotadi.
Resurslarni byudjetlashtirish usuli: tavsif
20

bozorida 1996 yildan beri mavjud. Ushbu kompaniyaning asosiy faoliyati turli xil
oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotishdan iborat.
Quyidagilar kompaniyaning asosiy strategik yo nalishlariga aylandi:ʻ
 ishlab chiqaruvchi yuqori unumdorlikni saqlashga intiladi, shu bilan birga
iloji boricha kamroq resurslar sarflaydi.ishlab chiqarish, lekin o'z mahsulotlarining
jahon darajasidagi sifatini saqlab qolish;
 doimiy ravishda yangi mahsulotlarni chiqarish g'oyasini o'z ichiga olgan
loyihalarni ishlab chiqish;
 ilg or ishlab chiqarish va axborot texnologiyalaridan foydalangan holda;
ʻ
 Kompaniya rejalashtirish va boshqarish usullarini ishlab chiqishda eng
zamonaviy usullardan foydalanadi.
Korxonaning logistika strategiyasini ishlab chiqishni iloji boricha samaraliroq
qiladigan asosiy omil bozorni chuqur o'rganishdir. Bozorni tahlil qilish bo'yicha
doimiy ish olib borilmoqda, uning rivojlanish dinamikasiga ko'ra kompaniyaning
o'zi, shuningdek, uning iste'molchilari o'rtasida yuzaga keladigan munosabatlar
o'rganilmoqda. Ushbu sohadagi raqobatchilarni tahlil qilish kabi omilga katta
e'tibor beriladi.
Bu kompaniyaning asosiy maqsadlari – rivojlanishning strategik
yo nalishlarida ishlash va muammolarni hal qilishda yangicha yondashuvlarni,
ʻ
innovatsion g oyalarni joriy etishdan iborat.
ʻ
Bundan tashqari, shuni ta'kidlash kerakki, ofis faqat bitta emas, uchta asosiy
strategiyaga asoslanadi.
Birinchi tanlangan strategiyaning asosiy maqsadi tadqiqot va ishlanmalar
sohasida qo llaniladigan sa y-harakatlarni oshirishdan iborat. Ushbu yondashuv
ʻ ʼ
korxonaga kelajakda o'z faoliyatini yaxshilash imkonini beradi (hozirgi harakatlar
tufayli).
Ikkinchi strategiya shundan iboratki, kompaniya faqat bozor o zgarishlarini
ʻ
qondiradigan va o zi ishlab chiqarayotgan mahsulot tannarxini
ʻ
minimallashtiradigan uskunadan foydalanishga harakat qiladi.
29

Logistika va ta'minot zanjiri : Resurslarni optimal taqsimlash, yetkazib
berish va saqlash tizimlarida ishlab chiqarish va tarqatish jarayonlarini samarali
boshqarishga yordam beradi.
Energiya samaradorligi : Energiya resurslarini boshqarish va
foydalanishning samaradorligini oshirish uchun turli xil optimallashtirish usullari
qo'llaniladi. Bu, ayniqsa, sanoat tarmoqlarida energiya sarfini kamaytirish va uning
samarali ishlatilishini ta'minlashda muhim.
Har qanday ishni bajarish uchun rejalashtirilgan xarajatlar hisob-kitoblarga
kiritilgan. Huquqiy nuqtai nazardan noto'g'ri tuzilgan hujjat ko'rib chiqish uchun
qabul qilinmaydi. Agar iqtisodiy xatolarga yo'l qo'yilsa, ob'ektning haqiqiy qiymati
taxmin qilinganidan juda farq qiladi. Ish haqini hisoblash uchun qanday usullar
qo'llaniladi?
Biroz tarix
2008 yilda Rossiya Federatsiyasi hukumati loyiha hujjatlarini tayyorlash
talablarini tasdiqladi. Keyin byudjetlashtirishning resurs va bazaviy-indeks usullari
qonuniylashtirildi. Keyinchalik xarajatlarni hisoblashning boshqa usullari ishlab
chiqildi va joriy qilindi. Keling, ularni batafsil ko'rib chiqaylik.
Asosiy usul
U indekslarni hisobga olgan holda prognoz narxlarda me'yorlardan (FER,
TER) foydalanishni nazarda tutadi. Xarajatlarni pasaytirish xarajatlar moddalarini
tegishli indeks (stavka)ga ko'paytirish yo'li bilan amalga oshiriladi. Asosiy usul
bugungi kun uchun joriy qiymatni aniqlaydiishlaydi.
Narxlarni ko paytirish mumkin:ʻ
 Umumiy taxminlar. Bu usul bir ish turini aniqlash uchun ishlatiladi.
 Har bir xarajat moddasi uchun. Agar smeta bir necha bosqichlardan iborat
bo'lsa (ta'mirlash, o'rnatish va h.k.), unda har bir ish turiga alohida indeks
qo'llaniladi.
 Bevosita xarajatlar elementlariga. Tarif har bir stavka uchun amal qiladi.
Natijalar umumiy smetani aniqlash uchun qo‘shiladi.
19

Logistik strategiyani rejalashtirish (shuningdek uni ishlab chiqish) universal
usulga ega emas. Strategiya bir qator omillardan iborat. Logistika rejasini ishlab
chiqishning umumiy ko'rinishi quyidagi bo'limlarni o'z ichiga oladi:
1. Birinchi qadam - kelajakdagi strategiyaning aniq mohiyatini aks ettiruvchi,
shuningdek, uning korxonaning boshqa bo limlari bilan qanday aloqada bo lishiniʻ ʻ
aniq ko rsatuvchi umumiy xulosa yozish.
ʻ
2. Ikkinchi bosqich - tashkilotning o'zida logistika maqsadini tavsiflash,
shuningdek uning ish sifati va ko'rsatkichlarini qanday o'lchash.
3. Keyingi bandda firma oldiga qo yilgan maqsadlarga erishishga olib kelishi
ʻ
mumkin bo lgan faoliyat tavsifi bo lishi kerak. Shuningdek, ushbu maqsadlar va
ʻ ʻ
o zgarishlarni boshqarish variantlarini ham ko rib chiqishingiz kerak.
ʻ ʻ
4. Quyida individual logistika funktsiyalari kelajakda qanday hissa qo'shishi
tavsiflangan.maqsadlaringizga erishishdagi hissa.
5. Uni bajarish uchun zarur bo lgan barcha resurslarni hisobga oladigan rejaga
ʻ
ega bo lish muhim.
ʻ
6. Shuningdek, rejalashtirilgan xarajatlar va tanlangan moliyaviy ko rsatkichlar
ʻ
uchun reja bo lishi kerak.
ʻ
7. Oxirgi band tanlangan logistika strategiyasi kelajakda biznes rivojiga qanday
ta'sir qilishini tavsiflaydi. Tanlangan ishlanma xizmatni yaxshilash va mijozlar
ehtiyojini qondirishga qanday hissa qo‘shishi mumkinligini ham hisobga olish juda
muhim.
Yangi tovarlar va xizmatlar odamlar ko p vazifalarni avvalgidan ko ra
ʻ ʻ
yaxshiroq hal qilishlari yoki ilgari qila olmagan narsalarni qilishlari va yaratishlari
uchun yaratilgan. Biroq, innovatsiyalar ma'lum xavflarni ham o'z ichiga oladi.
Yangilik qanchalik xavfli bo lishi deyarli butunlay odamlarning tanloviga bog liq.
ʻ ʻ
Va ma'lum bo'lishicha, ularning tanlovi qanchalik xabardor bo'lsa,
innovatsiyalar xavfi shunchalik kam bo'ladi.
Innovatsiya kiradigan tizim qanchalik murakkab bo lsa, xavflarning oqibatlari
ʻ
shunchalik ehtimoli va jiddiyroq bo ladi. Innovatsiyalar bilan bog'liq deyarli
ʻ
32

harajatlar dinamikasi notekis va uch bosqichga ega: birinchi bosqichda ishlab
chiqarish hajmining o sishi o zgaruvchan harajatlarning ma lum o sish sur atigaʻ ʻ ʼ ʻ ʼ
sabab bo ladi, ikkinchi bosqichda bu stavka sekinlashadi, bu ommaviy ishlab
ʻ
chiqarishning afzalliklaridan kelib chiqadi, uchinchidan, o zgaruvchan harajatlar
ʻ
ishlab chiqarish hajmiga nisbatan tezroq o sadi, bu esa daromadlarning kamayib
ʻ
borish qonunidan kelib chiqadi.
Shuni ta kidlash kerakki, korxonaning ba zi harajatlarini doimiy yoki
ʼ ʼ
o zgaruvchan deb tasniflash mumkin emas - bu, masalan, harajatlar, ularning bir
ʻ
qismi ishlab chiqarish hajmining o zgarishiga nisbatan o zgaradi va bir qismi
ʻ ʻ
doimiy bo lib qoladi. Masalan, telefon to lovi abonent to lovining doimiy
ʻ ʻ ʻ
miqdoridan va telefon qo ng iroqlarining soni va davomiyligiga bog liq bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
miqdordan iborat. Harajatlarning yig indisi (doimiy va o zgaruvchan) bu
ʻ ʻ
korxonaning yalpi yoki umumiy harajatlari. Agar ishlab chiqarish hajmi nolga teng
bo lsa, unda yalpi harajatlar doimiy harajatlarga teng. O rtacha harajatlar (yalpi,
ʻ ʻ
doimiy, o zgaruvchan), ya ni birlik harajatlari ham hisoblanadi. O rtacha harajatlar
ʻ ʼ ʻ
ko rsatkichlari mahsulot narxi bilan taqqoslash uchun ishlatiladi. O rtacha doimiy
ʻ ʻ
harajatlar ishlab chiqarilgan mahsulotlar sonining ko payishi bilan kamayadi,
ʻ
chunki ular ishlab chiqarish hajmiga bog liq emas. O rtacha o zgaruvchan
ʻ ʻ ʻ
harajatlar o zgaruvchan harajatlarga nisbatan yuqorida ko rsatilganiga qarab
ʻ ʻ
o zgaradi. Ishlab chiqarish hajmiga qarab o rtacha yalpi harajatlar dinamikasi
ʻ ʻ
o rtacha doimiy va o rtacha o zgaruvchan harajatlarning o zgarishini aks ettiradi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Marjinal harajat ko rsatkichlari ishlab chiqarish hajmini o zgartirish to g risida
ʻ ʻ ʻ ʻ
qaror qabul qilish uchun katta ahamiyatga ega. Marginal harajat-bu qo shimcha
ʻ
ishlab chiqarish birligining qo shimcha qiymati. Marginal harajatlarni
ʻ
o zgaruvchan harajatlar asosida hisoblash mumkin. Buning sababi shundaki, yalpi
ʻ
harajatlar o zgaruvchan harajatlardan o zgarmas harajatlar miqdori bilan farq
ʻ ʻ
qiladi, ya ni qo shimcha ishlab chiqarish birligi uchun yalpi harajatlarning
ʼ ʻ
o zgarishi o zgaruvchan harajatlarning o zgarishiga teng. Ishlab chiqarish
ʻ ʻ ʻ
jarayonidagi iqtisodiy roliga ko ra harajatlar asosiylariga - ishlab chiqarishning
ʻ
texnologik jarayoni bilan bevosita bog liq bo lgan harajatlarga va qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
8

$Hisoblash loyihani amalga oshirish uchun zarur bo lgan xarajatʻ elementlarining joriy narxlarida amalga oshiriladi. Hisoblashda resurslarning narxi, logistika ma'lumotlari (materiallarni yetkazib berish masofasi va usullari), energiya sarfi, uskunaning ishlash vaqti hisobga olinadi. Hisoblash jarayonida quyidagi ko'rsatkichlar ta'kidlangan:  ish haqi miqdorini aniqlash uchun zarur bo`lgan ishning mehnat intensivligi (odam-soat);  uskunaning ishlash soatlari;  sarflanadigan materiallar. Hisoblash mahsulot va qismlarning spetsifikatsiyasiga muvofiq amalga oshiriladi - foydalanish tezligini ko'rsatadigan varaqmahsulot birligini ishlab chiqarish uchun resurs. Mahalliy smetalarni tuzishning resurs usuli materiallarning haqiqiy narxiga asoslanadi. Hisob-kitoblarning yuqori aniqligiga qaramasdan, bu usul hisoblash uchun zarur bo'lgan katta vaqt tufayli kamdan-kam qo'llaniladi. Bundan tashqari, resursning bozor narxini asoslash juda qiyin. Byudjetlashtirishning klassik manba usuli quyidagi formula bo yicha ʻ hisoblashni o z ichiga oladi: ʻ Xarajat \u003d mehnat zichligi x kishi boshiga xarajat / soat + avtomobillar soni / soat x avtomobillar narxi / soat + materiallar soni x xarajat. Afzalliklar va kamchiliklar Qurilishda smeta narxlari masalasi doimo jiddiy qabul qilingan. Investorlar, ayniqsa, davlat buyurtmachilari tomonidan hujjatlarning sifati va hisob- kitoblarning to‘g‘riligiga qo‘yiladigan talablarning ortishi amalda byudjetlashtirishning resurs usulining tobora ko‘proq qo‘llanilishiga olib keldi. Hisoblash jarayonida joriy narxlar darajasidan foydalanilganligi sababli, davlat narx siyosatining asosiy tamoyili - zarur xarajatlarni shakllantirish amalga oshiriladi. Ushbu usul o'zini eng faol va mobil sifatida ko'rsatdi. Xaridor barcha turdagi ishlarning haqiqiy narxini ko'rishi mumkin. Siz istalgan dizayn qarorlarining ta sirini baholashingiz mumkin. ʼ 21$

1. Alohida logistika funktsiyalarida logistika xarajatlarini kamaytirishni
boshlash kerak.
2. Ikkinchi qadam - logistika tizimidagi inventar darajasini to'g'ri
optimallashtirish.
3. Uchinchi bosqich - eng yaxshi harakat yo'nalishini tanlash, masalan, saqlash
- yetkazib berish. Xulosa - asosiy logistika yo'nalishini ikkinchi darajaliga
o'zgartirish.
4. Ushbu asosiy strategiyani amalga oshirishning yana bir usuli - muayyan
faoliyat sohalarida qarorlarni optimallashtirishdir. Optimallashtirish logistika
turining minimal xarajatlari tamoyiliga muvofiq amalga oshiriladi.
5. Agar ushbu strategiya tanlansa, uni amalga oshirishning yana bir usuli 3PL
yondashuvidir. Ushbu texnologiyadan foydalanish kompaniyaning tovarlarni
etkazib berish va manzildan boshlanadigan bir qator logistika xizmatlarini taqdim
etishini ko'rsatadi.ushbu buyurtmalarni rahbariyatga saqlash, shuningdek, etkazib
berilgan tovarlarni kuzatish xizmatlarini ko'rsatish. Agar kompaniya 3PL
provayderi bo'lsa, u transport, yuklarni kuzatish, hujjatlar bilan ishlash va
hokazolar bilan bog'liq barcha turdagi xizmatlar bilan shug'ullanadi.
Logistik strategiyaning ikkinchi asosiy turi xizmat ko rsatish sifatiniʻ
oshirishdan iborat. Ushbu strategiyani amalga oshirish uchun bir nechta usullardan
foydalanishingiz mumkin:
1. Kompaniya tomonidan taqdim etilgan barcha logistika operatsiyalari
sifatining sezilarli yaxshilanishi.
2. Rivojlanishning yana bir yo li – sotishdan oldingi va sotishdan keyingi
ʻ
xizmatlarni qo llab-quvvatlashdir.
ʻ
3. Qo shimcha qiymatli xizmatlarni taqdim etish.
ʻ
4. Mahsulotning hayot aylanishini ta'minlash uchun logistika texnologiyasidan
foydalanish kerak.
5. Logistika xizmati sifatini boshqaradigan tizim yaratish zarur.
6. Shuningdek, taqqoslash va boshqa yo nalishlardan ham foydalanish
ʻ
mumkin.
23

Logistikaning yana bir asosiy strategiyasi logistika infratuzilmasiga
investitsiyalarni minimallashtirishdir. Ushbu usulni amalga oshirish uchun siz
quyidagi tamoyillarga amal qilishingiz kerak:
1. Logistika tuzilmasi konfiguratsiyasini optimallashtirish: ombor bosqichini
chetlab o tish uchun tovarlarni iste molchilarga to g ridan-to g ri yetkazib berishniʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
yo lga qo yish mumkin.
ʻ ʻ
2. Iloji bo lsa, umumiy omborlardan foydalaning.
ʻ
3. Bunday ishlarda logistik vositachilardan foydalanishingiz mumkinmavjud
yuklarni tashish, saqlash va qayta ishlash kabi xizmatlar turlari.
4. "O'z vaqtida" kabi logistik usul mavjud. Bu ham xuddi shunday strategiyani
amalga oshirishning bir usuli.
5. Shuningdek, siz tizim tuzilmasi tarkibiga kiradigan ob'ektlarning
joylashuvini optimallashtirishingiz mumkin.
Logistika autsorsing strategiyasi to rtinchi variantdir. Ushbu strategiyani
ʻ
amalga oshirishning beshta usuli mavjud:
1. Qabul qilish yoki sotib olish haqida qaror qabul qilish kerak.
2. Logistika imkoniyatlarini asosiy operatsiyalarni hal qilishga qaratishga
arziydi. Ikkilamchi logistika protseduralarini hal qilish uchun vositachilarni
topishga arziydi.
3. Tashqi resurslar manbasini tanlashni optimallashtirish zarur.
4. Mavjud sanoat ob'ektlarini, shuningdek, barcha infratuzilma logistika
markazlarini optimal joylashtirish zarur.
5. Faqat innovatsion yetkazib beruvchilardan foydalaning, vositachilar sonini
optimallashtiring va ularga yuklangan funksiyalarni aniq taqsimlang.
Logistika autsorsing strategiyasi (boshqa uchta variant kabi) bitta asosiy
sohaning unumdorligini minimallashtirish yoki maksimal darajada oshirish
kerakligiga asoslanadi. Misol uchun, siz umumiy logistika xarajatlari bilan
shug'ullanishingiz mumkin. Biroq, bu yondashuvning kamchiligi bor, ya'ni boshqa
ko'rsatkichlarni rivojlantirishga cheklovlar kiritish kerak bo'ladi. Agar asosiy
logistika strategiyasi haqida gapiradigan bo'lsak, uning maqsadi logistika
24

Keyingi qadam logistika boshqaruvining maqsad va vazifalarini
shakllantirishdan iborat. Shuni ta'kidlash kerakki, mantiqiy xizmat strategiyasida
faqat korxona oldida turgan umumiy maqsadlar shakllanadi. Bunday holda,
menejment logistika sohasini rivojlantirishdan ko'zlangan asosiy maqsadni
shakllantirishi, shuningdek, xizmatlarni bajarish uchun aniq vazifalarni qo'yishi
kerak. Bu vazifalar pirovard natijada umumiy yakuniy maqsadga erishishga olib
kelishi kerak. Vazifani shakllantirish butun kompaniyaning strategik siyosatiga
asoslanadi. Ushbu shartlarning barchasi bajarilgandagina logistika strategiyasi
muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqdami yoki muvaffaqiyatsiz bo'lganmi, aytish
mumkin bo'ladi. Bundan tashqari, ilgari qabul qilingan barcha strategiyalarni
baholash va tadqiq qilish juda muhimdir. Bu mumkin bo'lgan muammolarni
aniqlashga yordam beradi. Mantiqiy strategiyani amalga oshirish usullarini ishlab
chiqishga qaratilgan qarorlarni qabul qilishda bitta aniq tamoyilga amal qilish
kerak: umumiy maqsadlar qo'yilishi kerak, shundan so'ng ularga erishish uchun
aniq qarorlar qabul qilishga o'tish kerak. Bunday holda, parallel ketma-ketlik
printsipi usuli juda yaxshi. Logistika strategiyasining umumiy maqsadlarini ishlab
chiqish bilan bir qatorda umumiy natijaga erishishga qaratilgan oraliq yechimlar
ham ishlab chiqilmoqda.
Butun korxonaning umumiy boshqaruvida logistika menejmenti o'rnini
aniqlash juda muhim. Logistikaning ahamiyati hal qiluvchi ovoz va kuchga ega
bo'lganda namoyon bo'ladi. Agar logistika bo'limi boshlig'i barcha zarur
resurslarga ega bo'lsa, bu mumkin.
Biznes birligi strategiyasi
Qo'shimcha qilish joizki, biznes bo'linmalariga bo'linish logistika
strategiyasini amalga oshirish sifatida ishlatilishi mumkin. Har bir bunday birlik
uchun individual strategiyaning alohida ishlab chiqilishi amalga oshiriladi. Tarmoq
korxonasi uchun biznes birligi, masalan, alohida filialdir. Agar bu ko'p tarmoqli
korxona bo'lsa, unda biznes bo'limi boshqa faoliyat yo'nalishi bo'lishi mumkin va
hokazo. Tashkilotning logistika strategiyasi, agar etarlicha kichik bo'lsa, biznes
27

Bu sabablar innovatsion jarayonlarning sof risklarini keltirib chiqaradi. Shu
bilan birga, shuni ta'kidlash kerakki, bir xil xavflar sof yoki ushbu guruhga
kiritilmagan deb tasniflanishi mumkin. Masalan, sof xavflarning namoyon bo'lish
xususiyatini tasvirlashda ko'pincha tabiiy va geografik xavflarni hisobga olish
taklif etiladi.
Siyosiy xavflar shtatdagi siyosiy vaziyat bilan bog liq. Ular sanoat va tijoratʻ
jarayonining shartlari xo'jalik yurituvchi sub'ektga bevosita bog'liq bo'lmagan
sabablarga ko'ra buzilganda paydo bo'ladi.
Tabiiy va iqlimiy xavflar - bu tabiiy kuchlarning namoyon bo lishi bilan
ʻ
bog liq xavflar: zilzila, suv toshqini, bo ron, yong in, epidemiya va hokazo.
ʻ ʻ ʻ
Spekulyativ xavflar
Korxonalarning spekulyativ innovatsion risklari butunlay kompaniya
rahbariyatining qarori bilan belgilanadi. Ko'pincha spekulyativ xavflar noaniq
bo'lib, ularning tahliliy baholari vaqt o'tishi bilan o'zgaradi.
Moliyaviy risk - bu qarz oluvchining asosiy qarz va foizlarni to'lamaslik xavfi.
Bu, shuningdek, qarzdor qimmatli qog'ozlar emitenti ular bo'yicha yoki qarzning
asosiy summasi bo'yicha foizlarni to'lamasligi muammosiga aylanishi mumkin.
Bu noaniqlik nafaqat xavfni, balki foydali ta'sirni ham oshiradi. Spekulyativ
xavflar bozor sharoitiga bog'liq bo'lgan ish sohalarida ko'proq namoyon bo'ladi.
Shuning uchun, ko'pincha spekulyativxavflar dinamik risklar deb ataladi.
Tijorat tavakkalchiligi sanoat, tijorat yoki pul ishlari bilan bog'liq bo'lib, uning
asosiy vazifasi daromad olishdir. Bu risklarning har xil turlarini belgilovchi barcha
sabablarning kompleks harakati natijasidir: pul, siyosiy, tijorat, moliyaviy va
hokazo. Tijorat riskini baholash yutilish va xavfni qo'shish tamoyillari asosida
amalga oshiriladi: agar xavf-xatarlar bir-biriga bog'liq emas, baholashlar
pessimistik, agar xavflar boshqa xavflarni keltirib chiqarsa, u holda ularning
taxminlari ehtimollik nazariyasi va matematik statistika qonunlariga muvofiq
shakllantiriladi. Tijorat risklari ishlab chiqarish, moliyaviy yoki pul ishining
barqaror ishlashi bilan bog'liq.
35

olishni tashkil etishdir. O zbekistonda oxirgi yillari davlat iqtisodiy siyosatida tubʻ
burilish, jadal islohotlar amalga oshirila boshlandi. “Yangi O zbekiston” shiyori
ʻ
bilan davlat siyosati va iqtisodiyotida tub o zgarishlar, burilishlar va jadal
ʻ
islohotlarni boshlab berdi. O zbekistonda iqtisodiyotimzni modernizatsiya qilish,
ʻ
har bir qoror va islohat inson huquq va erkinliklarini, qonun ustuvorligini
ta minlash asosida yurtimizning yangi, demokratik qiyofasi yaratilmoqda.
ʼ
Islohotlarimiz asosi, xalq bilan muloqot, xalqni rozi qilish davlat siyosati
darajasiga ko tarilgani tufayli jamiyatimizda ochiqlik va erkinlik muhiti tobora
ʻ
kuchayib bormoqda.
Resurslarni joriy aksiyasini optimallashtirish usullari har bir tashkilotning
samarali faoliyat yuritishi uchun zarurdir. Resurslarning optimal taqsimlanishi va
boshqarilishi orqali korxonalar nafaqat xarajatlarni kamaytirishi, balki ishlab
chiqarish samaradorligini oshirishi mumkin. Ushbu usullarni amaliyotda qo'llash
uchun to'g'ri tahlil va rejalashtirish tizimi talab etiladi. Bugungi kunda
texnologiyalar rivojlanishi bilan, resurslarni optimallashtirish usullari yanada
murakkablashib, korxonalarga yanada yuqori samaradorlikni ta'minlash imkonini
bermoqda.
38

1. Maqsadli qidiruv vazifasi. Ko'pgina biznes ilovalarida menejer model
cheklovlarini qondirish bilan birga aniq maqsadga erishmoqchi. Foydalanuvchi
biror narsani optimallashtirishni istamaydi, shuning uchun maqsad funktsiyasini
belgilash mantiqiy emas. Bu tur odatda qoniqish muammosi deb ataladi.
2. Ko'p ob'ektiv xususiyatlar. Ko'pincha, foydalanuvchi bir vaqtning o'zida
bir nechta turli maqsadlarni optimallashtirishni xohlaydi. Ular odatda mos
kelmaydi. Bitta maqsad uchun optimallashtirilgan o zgaruvchilar boshqalar uchunʻ
eng yaxshisi bo lmasligi mumkin.
ʻ
Komponent turlari:
 Boshqariladigan kirish - bu maqsad funksiya qiymatiga ta'sir qiluvchi qaror
o'zgaruvchilari to'plami. Ishlab chiqarish vazifasida o'zgaruvchilar turli xil
mavjud resurslarni taqsimlashni yoki zarur bo'lgan mehnatni o'z ichiga olishi
mumkinhar bir harakat.
 Cheklovlar qaror o zgaruvchilari va parametrlari o rtasidagi
ʻ ʻ
munosabatlardir. Ishlab chiqarish muammosi uchun har qanday faoliyatga
ko‘p vaqt sarflash mantiqiy emas, shuning uchun barcha “vaqtinchalik”
o‘zgaruvchilarni cheklang.
 Imumkin va maqbul echimlar. Barcha cheklovlar qondiriladigan
o'zgaruvchilar bo'yicha qarorning qiymati qoniqarli deb ataladi. Aksariyat
algoritmlar avval uni topadi, keyin uni yaxshilashga harakat qiladi. Nihoyat,
ular bir mumkin bo'lgan yechimdan boshqasiga o'tish uchun o'zgaruvchilarni
o'zgartiradilar. Bu jarayon maqsad funksiyasi maksimal yoki minimal
darajaga yetguncha takrorlanadi. Bu natija optimal yechim deb ataladi.
Quyidagi matematik dasturlar uchun ishlab chiqilgan optimallashtirish
masalalari algoritmlari keng qo llaniladi:
ʻ
 Qavariq.
 Ajralishi mumkin.
 Kvadrat.
 Geometrik.
Google Lineer Solvers
13

Birinchi qadam - tarmoq konfiguratsiyasi. Ushbu bosqichda logistika
zanjiridagi bo'g'inlarning tarkibi, maqsadlari, miqdori va sifatini aniqlash kerak.
Ikkinchi bosqich - tarmoqning tashkiliy tizimini ishlab chiqish. Bunday holda,
qo'llaniladigan bo'lim tuzilishi variantini aniqlash kerak. Bundan tashqari, agar
kerak bo'lsa, reinjiniring masalasini hal qilish kerak. Bu strategiyaning majburiy
elementi.
Keyin, strategiyani muvofiqlashtirish yo nalishlari va texnologiyalarini ishlabʻ
chiqish bilan shug ullanish kerak. Hozirgi vaqtda menejment ikki yo'nalishni
ʻ
rivojlantirishni o'z ichiga oladi - bu tashkilotlararo va funktsionaldir. Shundan
so'ng mahsulot sifatiga, shuningdek, logistika iste'molchiga xizmat ko'rsatishga
qo'yiladigan strategik talablarni aniqlash bosqichi keladi. Bugungi kunda
mahsulotni ilgari surish sohasidagi logistika strategiyasining mohiyati shundaki, u
butunlay iste'molchiga qaratilgan. Bunday holda, ushbu xizmatning sifat darajasini
aniq shakllantirish uchun logistika talab qilinadi. Kelajakda bu darajalarning
barchasi to'liq rejalashtirilgan ko'rsatkichlar tizimiga aylanadi. Ushbu
ko'rsatkichlar logistika boshqaruvi uchun mas'ul bo'lgan xodimlar tomonidan
qo'shimcha ravishda kuzatilishi va saqlanishi kerak. Ushbu bosqichda asosiy
maqsad, qaysimantiqiy markaz xodimlari tomonidan ta'qib qilinishi kerak, bu
strategiya talab qiladigan xizmat sifatini saqlab qolgan holda amalga oshirish
xarajatlarini minimallashtirishdir.
Oxirgi bosqichlardan biri inventarizatsiyani boshqarish tizimini
integratsiyalash jarayoni edi. Bu element allaqachon an'anaviy bo'lib qolgan,
chunki u mutlaqo har qanday strategiyada, ya'ni har qanday korxonada mavjud.
Oxirgi bosqich - logistika tizimini tanlash. Ushbu bosqich eng muhim
bosqichlardan biri bo'lib, uning asosiy vazifasi bitta tarmoqning barcha axborot va
telekommunikatsiya aloqalarini birlashtira oladigan axborot tarmog'ini ishlab
chiqish va tanlashdir.
Reja va strategiya bo'limlari
31

Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati:ʻ
1. Nabiyevich, I. I. (2022). KICHIK BIZNES VA XUSUSIY
TADBIRKORLIKDA BUXGALTERIYA HISOBINI YURITISHNING O ‘ZIGA
XOS JIHATLARI. БАРҚАРОРЛИК ВА ЕТАКЧИ ТАДҚИҚОТЛАР ОНЛАЙН
ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ , 2(4), 199-205.
2. Akbaraliyevich, E. A. (2022). XUSUSIY KAPITALNING KOMPANIYA
RIVOJLANISHIDAGI O ‘RNI. ТАЪЛИМ ВА РИВОЖЛАНИШ ТАҲЛИЛИ
ОНЛАЙН ИЛМИЙ ЖУРНАЛИ , 255-260.
3. Ganiyevich, Y. V. (2022). SUG ‘URTA TASHKILOTLARINI SOLIQQA
TORTISHNING O ‘ZIGA XOS JIHATLARI. PEDAGOGICAL SCIENCES AND
TEACHING METHODS, 13(2), 57-60.
4. Ismanov, I. N., & Axmadaliyev, B. A. (2022). BUXGALTERIYA
HISOBINING HALQARO MODELLARI ISLOM MODELI HAMDA KLASSIK
MODELLAR O RTASIDAGI FARQLAR. Central Asian Research Journal for
ʻ
Interdisciplinary Studies (CARJIS), 2(4), 510-515.
5. Рудановский, А. П., & Исманов, И. Н. (2019). О ПРЕДМЕТЕ
« БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА » ABOUT THE SUBJECT OF «ACCOUNTING
ACCOUNTING». ББК 65.052 Б 94, 112.
6. Кудбиев, Д. (2022). МЕТОДОЛОГИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ АРЕНДЫ
ОСНОВНЫХ СРЕДСТВ И ИХ УЧЕТ. Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro
jurnali, 2(1), 57-62.
7. Кудбиев, Д. (2021). ВОПРОСЫ УЧЕТА АРЕНДОВАННЫХ
ОСНОВНЫХ СРЕДСТВ. In Современная наука. XXI век: научный,
культурный, ИТ контекст (pp. 109-119).
8. Aybek, T. (2021). Simulation Modelling of Employment of the
Population. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF INNOVATIONS ON TOURISM
MANAGEMENT AND FINANCE, 2(12), 57-62.
9. Ташпулатов, А. У., & Фозилов, А. Н. (2021). МОДЕЛИ СПРОСА И
ПРЕДЛОЖЕНИЯ РАБОЧЕЙ СИЛЫ НА СЕЛЬСКОМ РЫНКЕ ТРУДА.
Бюллетень науки и практики, 7(11), 254-261.
39

10. ТАШПУЛАТОВ, А. У., & ФОЗИЛОВ, А. Н. (2021). БЮЛЛЕТЕНЬ
НАУКИ И ПРАКТИКИ. БЮЛЛЕТЕНЬ НАУКИ И ПРАКТИКИ Учредители:
Овечкина Елена Сергеевна, 7(11), 254-261.
40

bo'limiga o'xshash bo'lishi mumkinligini qo'shishimiz mumkin. Bunday holda,
korxonaning o'zi o'sha birlik bo'ladi.
Ushbu darajadagi logistika strategiyasini yaratish quyidagi imkoniyatlarni
ochadi:
1. Korxona rahbariyati o'z yo'nalishi bilan bog'liq individual logistika
vazifalariga e'tibor qaratishi mumkin bo'ladi. Shu bilan birga, ularning
imkoniyatlarini, shuningdek, ahamiyatini baholash mumkin bo‘ladi.
2. Bu yo nalishdagi yakuniy maqsadga erishishga yordam beradigan engʻ
muhim omillarni aniqlash mumkin bo ladi. Shuningdek, u barcha
ʻ
maqsadlarni ularga muvofiq taqsimlashga yordam beradibutun korxona
uchun ahamiyatli.
3. Qaysi maqsadlarga e'tibor qaratish kerakligini, nima uchun darhol aniq
belgilash mumkin bo'ladi. Shuningdek, u birinchi navbatda qayerga
investitsiya qilishni tanlashga yordam beradi.
4. Bu tanlangan strategiyadagi eng muammoli joylarni aniqlashga yordam
beradi.
5. Bu holatda strategiyaning mohiyatini tushunish logistika tizimida tarkibiy
o zgarishlarni amalga oshirishga ham yordam beradi.
ʻ
6. Korxona logistika faoliyatining belgilangan asosiy yo nalishlari bo yicha
ʻ ʻ
rivojlanish istiqbollarini aniq belgilash mumkin bo lganligi sababli umuman
ʻ
bozorda muvozanatli pozitsiyaga erishish mumkin bo ladi.
ʻ
7. Bu mustahkam poydevor yaratishga yordam beradi, shunda kelajakda
logistika faoliyatini kengaytirish va diversifikatsiya qilish bilan bevosita
bog liq bo lgan strategik qarorlar qabul qilishni kengaytirish imkoniyati
ʻ ʻ
paydo bo ladi.
ʻ
Harakat namunalari
Logistika strategiyalari, ularni ta'minlash va umuman korxona rivojlanishiga
ta'sirini tashkil etilgan firmalarda ko'rish mumkin. Misol uchun, siz "Nestlé Food"
kompaniyasiga e'tiboringizni qaratishingiz mumkin. Ushbu kompaniya Rossiya
28

Davlat buyurtmachisi uchun byudjetlashtirishning resurs usuli quyidagilarga
imkon beradi:
 ishning iqtisodiy asoslangan qiymatini aniqlash;
 kotirovkalarni joylashtirish orqali auktsion uchun davlat shartnomasining
dastlabki narxini hisoblang;
 ta'minlovchilarni tezroq toping,buyurtmani bozor narxida bajarishga tayyor
ishlab chiquvchilar va pudratchilar.
Logistika strategiyasi - bu sifatli va uzoq muddatli yo'nalish bo'lgan logistika
yo'nalishi. Ushbu yo'nalish kompaniyaning yuqori rahbariyati tomonidan ishlab
chiqilgan kompaniyada logistikani amalga oshirish shakllari va vositalariga
tegishli. Shakllanish butun kompaniya uchun belgilangan maqsadlarga muvofiq
amalga oshiriladi. Strategiya maqsadlarga erishish uchun bajarilishi kerak bo'lgan
asosiy harakatlar yo'nalishini tavsiflaydi. Logistik strategiyaning (har qanday
boshqa kabi) maqsadlari bor. Bunday holda, maqsadlar kompaniyaning qaysi profil
va faoliyat turiga rioya qilishiga, ofisning iqtisodiy rivojlanish darajasiga bog'liq.
Maqsadlarni ishlab chiqishda korxonani axborot va moddiy resurslar bilan
ta'minlash sifatini ham hisobga olish kerak. Xodimlarni tayyorlash darajasi muhim
rol o'ynaydi. Masalan, savdo kompaniyasining logistika strategiyasining maqsadi
yangi yondashuvlarni, innovatsion g'oyalarni joriy etish, kelajakdagi iste'molchilar
talabini prognozlash va uni qondirish qobiliyati bo'lishi mumkin. Boshqa ishlab
chiqarish firmalariga kelsak, yuqorida sanab o'tilgan maqsadlarga qo'shimcha
ravishda, yuqori sifatli logistika xizmatini taqdim etish kabi yana ko'p narsalarni
qo'shish mumkin.
Ta'kidlash joizki, korxonalar va firmalar foydalanishi mumkin bo'lgan juda
ko'p logistika strategiyalari mavjud. Biroq, boshqa, ko'proq yo'n altirilgan
strategiyalarni ishlab chiqish uchun asos bo'lgan bir nechta asosiy yo'nalishlarni
ajratib ko'rsatishga arziydi. Logistik strategiyaning birinchi asosiy turi logistika
xarajatlarini minimallashtirish deb ataladi. Ushbu yo'nalishni amalga oshirish
uchun siz quyidagi qoidalarga amal qilishingiz kerak:
22

miqdordagi cheklangan resurslarni talab qiladi. Vazifa har bir mahsulotning qancha
qismini ishlab chiqarish kerakligini aniqlash uchun ishlab chiqarish dasturini
yaratishdan iborat bo‘lib, kompaniya foydasi resurslar cheklovlarini buzmasdan
maksimal darajaga ko‘tariladi.
Aralash muammolari ingredientlarni yakuniy mahsulotga birlashtirish bilan
bog'liq optimallashtirish muammolarining yechimidir. Bunga misol qilib, 1947
yilda Jorj Danzig tomonidan o'rganilgan parhez muammosini keltirish mumkin.
Suli, cho'chqa go'shti va kungaboqar yog'i kabi bir qator xom ashyolar, oqsil, yog',
A vitamini kabi ozuqaviy tarkibi va ularning kilogramm narxi bilan birga beriladi.
Qiyinchilik xomashyodan bir yoki bir nechta yakuniy mahsulotlarni ozuqaviy
qiymatining minimal va maksimal chegaralariga rioya qilgan holda iloji boricha
arzon narxlarda aralashtirishdan iborat.
Chiziqli optimallashtirish muammosining klassik qo llanilishi ehtiyojlarʻ
uchun marshrutni aniqlashdirtelekommunikatsiya yoki transport tarmoqlaridagi
trafik. Shu bilan birga, oqimlar tarmoq bo ylab shunday yo n altirilishi kerakki,
ʻ ʻ
barcha trafik talablari tarmoqli kengligi shartlarini buzmasdan bajariladi.
Matematik nazariyada chiziqli optimallashtirish ikki kishi uchun nol
yig indili o yinlarda optimal strategiyalarni hisoblash uchun ishlatilishi mumkin.
ʻ ʻ
Bunda har bir ishtirokchi uchun ehtimollik taqsimoti hisoblanadi, bu uning
strategiyalarini tasodifiy aralashtirish koeffitsienti hisoblanadi.
Dunyoda hech qanday muvaffaqiyatli biznes jarayoni optimallashtirishsiz
mumkin emas. Ko'p optimallashtirish algoritmlari mavjud. Ba'zi usullar faqat
muayyan turdagi muammolar uchun javob beradi. Ularning xususiyatlarini tan
olish va tegishli yechim usulini tanlash muhim.
1.3 Amaliyotda resurslarni optimallashtirish
Resurslarni optimallashtirish amaliyotda turli sohalarda qo'llaniladi.
Masalan:
Ishlab chiqarish sohasida : Ishlab chiqarish jarayonida materiallarni, ishchi
kuchini va texnologik uskunalarni samarali boshqarish orqali ishlab chiqarish va
mahsulot sifatini yaxshilash mumkin.
18

 Yacheykada optimallashtirish muammosining maqsadli matematik modelini
hisoblash formulasini yarating.
 Har bir cheklovning chap tomonini hisoblash uchun formulalar yarating.
 Echuvchiga qaror o zgaruvchilari, maqsadlar, cheklovlar va ushbuʻ
parametrlar bo yicha kerakli chegaralar haqida xabar berish uchun Excel
ʻ
dialog oynalaridan foydalaning.
 Optimal yechimni topish uchun “Yechuvchi”ni ishga tushiring.
 Excel varaqini yarating.
 Maqsad funksiyasi va cheklov formulasi hisoblangan Excelda muammo
ma'lumotlarini tartibga soling.
Yuqoridagi jadvalda B4, C4, D4 va E4 katakchalari X 1, X 2, X 3 va X 4
qaror o zgaruvchilarini ifodalash uchun ajratilgan.
ʻ Qarorga misollar:
 Mahsulot aralashmasi modeli (har bir mahsulot uchun $450, $1150, $800 va
$400 foyda) mos ravishda B5, C5, D5 va E5 katakchalariga kiritilgan. Bu
maqsadni F5=B5B4 + C5C4 + D5D4 + E5E4 yoki F5:=SUMPRODUCT
(B5: E5, B4: E4) da hisoblash imkonini beradi.
 B8-ga har bir turdagi mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur bo lgan
ʻ
resurslar miqdorini kiriting.
 F8 formulasi:=SUMPRODUCT(B8:E8, $B$4:$E$4).
 Buni nusxalashF9 da formula. $B$4:$E$4dagi dollar belgilari bu katakcha
diapazoni o zgarmasligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
 G8-ga o'ngdagi cheklovlar qiymatlariga mos keladigan har bir turdagi
resurslarning mavjud miqdorini kiriting. Bu ularni quyidagicha ifodalash
imkonini beradi: F11<=G8: G11.
 Bu to rtta chegaraga ekvivalentdir F8<=G8, F9 <=G9, F10 <=G10 va F11=0
ʻ
Usulni amaliy qo llash sohalari
ʻ
Chiziqli optimallashtirishda optimallashtirish muammosiga misol sifatida
ko plab amaliy ilovalar mavjud:
ʻ
Kompaniya ma'lum hissa marjasi bilan bir nechta mahsulotlarni ishlab
chiqishi mumkin. Har bir buyumning bir birligini ishlab chiqarish ma'lum
17

Yuqoridagi jadvalda belgilar:
 K1 - K6 - tovarlarni taqdim etishi kerak bo'lgan mijozlar.
 S1 - S6 - buning uchun qurilishi mumkin bo'lgan potentsial ishlab chiqarish
joylari. Yaratish mumkin1, 2, 3, 4, 5 yoki barcha 6 ta joy.
I ustunda ko rsatilgan har bir ob yekt uchun qat iy xarajatlar mavjudʻ ʼ ʼ
(tuzatish).
Agar joylashuv hech narsani o zgartirmasa, hisobga olinmaydi. Shunda hech
ʻ
qanday doimiy xarajatlar bo‘lmaydi.
Eng past narxni olish uchun potentsial joylarni aniqlang.
Bunday sharoitlarda joylashuv belgilanadi yoki yo q. Bu ikki holat: "TRUE
ʻ
- FALSE" yoki "1 - 0". Oltita joy uchun oltita shtat mavjud, masalan, 000001 faqat
oltinchiga, 111111 hammasiga o rnatilgan.
ʻ
Iklik sanoq tizimida 000001 (1) dan 111111 (63) gacha bo lgan aniq 63 xil
ʻ
variant mavjud.
L2-L64 endi {=MULTIPLE OPERATION (K1)} ni o qishi kerak, bu barcha
ʻ
muqobil yechimlarning natijalari. Keyin minimal qiymat=Min (L) va mos
keladigan alternativ INDEX (K).
CPLEX butun sonli dasturlash
Ba'zida biznes muammosining mohiyatini tushunish uchun chiziqli
munosabatlar etarli emas. Bu, ayniqsa, qarorlar muayyan joyda omborni ochish
yoki ochmaslik kabi diskret tanlovlarni o'z ichiga olgan taqdirda to'g'ri keladi.
Bunday holatlarda butun sonli dasturlashdan foydalanish kerak.
Agar muammo diskret va uzluksiz tanlovlarni o z ichiga olsa, bu aralash
ʻ
butun sonli dasturdir. Unda chiziqli, qavariq kvadratik masalalar va bir xil ikkinchi
tartibli cheklovlar bo lishi mumkin.
ʻ
Integer dasturlari chiziqli dasturlarga qaraganda ancha murakkab, lekin ular
muhim biznes ilovalariga ega. Dasturiy ta'minotCPLEX dasturi butun sonli
masalalarni yechish uchun murakkab matematik usullardan foydalanadi. Uning
usullari optimal yechim qiymati bo'yicha chegaralarni hisoblash uchun chiziqli
yoki kvadratik dasturiy ta'minot relaksatsiyalari yordamida diskret
15

Valyuta riski tashqi savdo, kredit, pul operatsiyalari, fond yoki pul birjalarida
operatsiyalarni amalga oshirish jarayonida xorijiy valyutaning davlat valyutasiga
nisbatan kursining o zgarishi bilan bog liq moliyaviy yo qotishlar xavfi sifatidaʻ ʻ ʻ
o rganiladi. Innovatsiyalarni eksport qiluvchi va import qiluvchilar uchun monetar
ʻ
risk innovatsiya qiymati xorijiy valyutada ifodalanganda yuzaga keladi. Eksport
qiluvchi shartnomani tuzish va uni to'lash oralig'ida o'z milliy valyutasiga nisbatan
daromadini yo'qotadi. Import qiluvchi uchun valyuta kursi o'zgarganda yo'qotishlar
paydo bo'ladi.
36

barcha xavf va xatarlar innovatsiyalarning o'zidan emas, balki ular joriy qilingan
infratuzilma ob'ektlaridan kelib chiqadi.
Xulosa shuki, barcha innovatsiyalar innovatsion tavakkalchilik va samaradorlik
o rtasidagi kelishuv natijasidir. Xavf, kutilmagan natijalar va oqibatlarniʻ
minimallashtirish uchun foydalanuvchilar, kompaniyalar va siyosatchilar yangi
mahsulot va xizmatlar haqida gap ketganda qanday qilib oqilona tanlashni
bilishlari kerak.
Innovatsion tavakkalchilik - bu murakkab ta'limot. Tadqiqotning dolzarbligi
aniqlash zarurati bilan oqlanadi vabunday xavfni boshqarish, mos moliyaviy va
sanoat muhitini yaratish.
Tushuncha va doktrina
Xavf universal tushunchadir. Ijtimoiy rivojlanishning har bir bosqichi
innovatsion ishda muayyan qiyinchiliklar va muammolarni o'z ichiga oladi.
Moliyaviy samaradorlik mahsulotning yuqori sifat xususiyatlariga bog'liq.
Murakkab tushuncha sifatida innovatsion muammolar innovatsiyalarni boshqarish,
innovatsiyalarda risklarni boshqarish, psixologiya va boshqalar kabi fanlar bilan
bir qatorda o‘rganiladi. Xatarlarni aniqlashning qiyinligi deyarli barcha ilmiy
maqolalarda o‘rganiladi.
Innovatsion tavakkalchilik murakkab ko p o lchovli doktrinadir. Risk sohasida
ʻ ʻ
muvaffaqiyatli ishlash uchun mutaxassislar iqtisod sohasida ekspert bilimlariga ega
bo'lishlari kerak. Xatarlarni samarali boshqarish kompaniyaning ichki va xalqaro
bozorlarda raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi va umuman olganda
hukumatning innovatsion rivojlanish taktikasini amalga oshirish uchun zarur
bo'lgan moliyaviy va sanoat salohiyatini oshiradi. Innovatsion samaradorlik
indekslari - bu operatsion risklarni boshqarish qobiliyati, shuningdek,
innovatsiyalar xavfini oldindan aytish qobiliyati. Ishbilarmonlar risklarni
boshqarishda tashkiliy rol o'ynaydi. Natijada ular mavjud iqtisodiyot va umuman
moliya tizimida innovatsion aloqalar ierarxiyasini o‘rnatishga yordam beradi.
Omillar
33

harajatlar - ishlab chiqarishni tashkil qilish, saqlash va boshqarish harajatlariga
bo linadi. Korxona tomonidan ishlab chiqarish funksiyasining bajarilishi nafaqatʻ
ishlab chiqarish sohasini, balki aylanish sohasini ham qamrab oladi, shuning uchun
korxona mahsulotni sotish bilan bog liq harajatlarni - aylanish harajatlarini o z
ʻ ʻ
ichiga oladi. Tovarlarning iste mol sifatlarini yaxshilash bilan bog liq qo shimcha
ʼ ʻ ʻ
harajatlar mavjud (saqlash, tashish, qadoqlash va boshqalar.) va savdo
operatsiyalari, marketing, reklama uchun sof harajatlar.
Resurslarni optimallashtirish deganda, mavjud resurslar (xom ashyo, ishchi
kuchi, texnologiya va boshqalar)ni minimal xarajatlar bilan maksimal
samaradorlikka erishish maqsadida tashkil etish tushuniladi. Resurslarni
optimallashtirishning nazariy asoslari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Bu soha resurslarning taqsimlanishi, o'zaro bog'liqligi va optimallashtirilgan
boshqaruv tizimlarining rivojlanishiga asoslanadi. Resurslarni boshqarish
tizimining samaradorligi resurslar taqsimotini optimal ravishda amalga oshirishga
bog'liq.
Ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish sohasidagi optimallashtirish :
Ishlab chiqarish jarayonlarida materiallar, ishchi kuchi va texnologik uskunalarni
optimal boshqarish orqali ishlab chiqarish samaradorligini oshirish mumkin.
Resurslar va vaqtni boshqarish : Resurslarni vaqtni hisobga olgan holda
boshqarish ham juda muhimdir. Bu yondashuv ishlab chiqarish tizimlarida, loyiha
boshqaruvida va boshqa sohalarda qo'llaniladi.
1.2 Resurslarni joriy aksiyasini optimallashtirish usullari
Resurslarni joriy aksiyasini optimallashtirishda bir nechta usullarni qo'llash
mumkin:
Lineer Dasturlash (Linear Programming) : Bu usul iqtisodiy resurslarni
optimal taqsimlash uchun eng keng tarqalgan usul hisoblanadi. Lineer
dasturlashning asosiy vazifasi turli xil cheklovlar (masalan, xom ashyo miqdori
yoki ishlab chiqarish quvvati)ga asoslanib, foyda yoki samaradorlikni maksimal
darajaga ko'tarishdir.
9

 1762 yilda Lagrange tenglik cheklovlari bilan oddiy optimallashtirish
masalalarini hal qildi.
 1820 yilda Gauss qaror qildieliminatsiya yordamida chiziqli tenglamalar
tizimi.
 1866 yilda Vilgelm Jordan mos mezon sifatida eng kichik kvadratlar
xatolarini topish usulini takomillashtirdi. Bu endi Gauss-Jordan usuli deb
ataladi.
 Raqamli kompyuter 1945-yilda paydo bo lgan.ʻ
 Danzig 1947 yilda simpleks usullarini ixtiro qilgan.
 1968 yilda Fiacco va McCormick Inside Point usulini joriy qilishdi.
 1984-yilda Karmarkar o zining innovatsion tahlilini qo shib, chiziqli
ʻ ʻ
dasturlarni yechish uchun interyer usulini qo lladi.
ʻ
LP real muammolarni modellashtirish uchun ham, keng qo llaniladigan
ʻ
matematik nazariya sifatida ham o ta kuchli vosita ekanligini isbotladi.
ʻ Biroq,
ko'plab qiziqarli optimallashtirish muammolari chiziqli emas.
Bunday holatda nima qilish kerak? Bunday muammolarni o'rganish chiziqli
algebra, ko'p o'lchovli hisoblash, raqamli tahlil va hisoblash usullarining turli xil
aralashmasini o'z ichiga oladi. Olimlar hisoblash algoritmlarini, jumladan chiziqli
dasturlash, geometriya, qavariq to plamlar va funksiyalar tahlili hamda kvadratik
ʻ
dasturlash kabi maxsus tuzilgan muammolarni o rganish uchun ichki nuqta
ʻ
usullarini ishlab chiqmoqdalar.
Nochiziqli optimallashtirish matematik tahlilning fundamental tushunchasini
beradi va muhandislik, regressiya tahlili, resurslarni boshqarish, geofizikaviy
qidiruv va iqtisodiyot kabi turli sohalarda keng qo llaniladi.
ʻ
Optimallashtirish muammolari tasnifi
Muhim qadamOptimallashtirish jarayoni modellarni tasniflashdir, chunki
ularni hal qilish algoritmlari muayyan turga moslashtirilgan.
1. Diskret va uzluksiz optimallashtirish bilan bog'liq muammolar. Ba'zi
modellar o'zgaruvchilar diskret butun sonlar to'plamidan qiymatlarni olgan
taqdirdagina mantiqiy bo'ladi. Boshqalar esa har qanday haqiqiy qiymatga ega
11

hisobga olinishi kerak. Bunday holdaBunday holda, reja iste'molchilar talabini
maksimal darajada qondirishga, raqobatchilarning mumkin bo'lgan ta'sirini
aniqlashga, turli davlat idoralari bilan munosabatlarni baholashga, iqtisodiyot
holatini kuzatishga va hokazolarga qaratilishi kerak.
Ta'kidlash joizki, logistikaning tashqi muhiti vaqt o'tishi bilan o'zgaradi,
uning tarkibiga kiruvchi komponentlar, shuningdek, ular tarkibiga kiruvchi
bo'g'inlar, ularning ishlash jarayonida ular orasidagi saqlanishi o'zgaradi. Shuni
ham ta'kidlash kerakki, qandaydir ta'sir ko'rsatadigan barcha omillarni qamrab
olish va hisobga olish mumkin emas. Siz ularni faqat logistika omillarining ma'lum
bir tasnifi asosida tartibga solishingiz mumkin. Shu bilan birga, bu omillar juda
xilma-xil bo'lishini tushunish kerak, chunki ularning barchasi turli darajadagi
tizimlarning o'zaro ta'siri natijasida paydo bo'ladi.
Korxonaning ichki logistika muhiti ham mavjud. Bu holda logistika
strategiyasini tahlil qilish yuqori rahbariyat, shuningdek, funktsional bo'linmalar
xodimlari tomonidan boshqarilishi mumkin bo'lgan omillar kombinatsiyasini
o'rganishdan iborat.
Ichki logistika muhitining tavsifi
Logistikaning ichki muhiti, masalan, kapital, texnologiya, ishlab chiqarish
vositalari, xodimlar, boshqaruv tizimi va boshqalar kabi ko'rsatkichlarni o'z ichiga
oladi. Ichki tuzilmani o'rganayotganda, menejment qamrab oladigan faoliyat
doirasini aniqlash kabi boshqaruv faoliyatini diqqat bilan ko'rib chiqish juda
muhimdir.
Ushbu soha tushunchasi o z ichiga olishi kerakmahsulot va xizmatlarningʻ
umumiy toifalari. Shuningdek, faoliyat sohasi sifatida logistika faoliyatining
hududiy chegaralarini aniqlash zarur. Bu shahar, viloyat, mamlakat va boshqalar
bo'lishi mumkin. Ushbu zanjirda korxonaning o'rnini belgilaydigan funktsiyalarni
aniqlash kerak. Mulkchilik turi ham belgilanadi. Bu xususiy korxona yoki
korporativ va hokazo bo'lishi mumkin. Logistika faoliyati aniq yo'n altirilgan
bo'lishi kerak.
26

Oxirgi asosiy yo'nalish - bu biznesni boshqarishni maksimal darajada
markazsizlashtirishhududlar. Bu brendlarni targ‘ib qilish hamda mijozlarga xizmat
ko‘rsatishni yaxshilashga qaratilgan hududiy ishlab chiqarish yechimlariga imkon
qadar yaqinroq bo‘lish uchun qilingan.
Rossiya bozorida bu firma raqobatchilardan ustunlikni oshirish uchun turli
logistika strategiyalari, bozor va tashkiliy imkoniyatlardan foydalanadi.
Strategiyani ishlab chiqish uchun qadamlar
Bugungi kunda logistika strategiyasini ishlab chiqishda bir necha asosiy
qadamlarga rioya qilish kerak:
1. Strategiyani ishlab chiqishda asosiy e'tibor korxonaning uzoq muddatli
istiqbolda raqobatbardoshligini oshirishi mumkin bo'lgan logistika yo'nalishlariga
qaratilishi kerak.
2. Qisqa muddatli foyda olish uchun strategiyangizni tez-tez o zgartirmang.ʻ
Bunday harakat faqat qisqa muddatli yaxshilanishlarga olib keladi va boshqa hech
narsa emas.
3. Siz qiyin deb hisoblangan strategiyalarni qabul qilishda juda ehtiyot
bo lishingiz kerak. Moslashmaydigan strategiyalar eskirib qolishi mumkin, bu esa
ʻ
korxonani kelajakda manevr qilishini imkonsiz qiladi.
4. Logistika strategiyasini ishlab chiqishda, eng optimistik prognoz bajarilgan
taqdirdagina muvaffaqiyatga olib keladiganlardan qochish kerak. Raqobatchilar
kompaniya uchun noqulay bozor sharoitlariga olib kelishi mumkin bo'lgan har
qanday choralarni ko'rish imkoniyatiga ega ekanligiga amal qilish kerak.
5. O z strategiyangiz kuchsiz tomonlarga zarar yetkazadigan tarzda ishlab
ʻ
chiqilishi kerakraqobatchilar.
Kompaniyani rivojlantirish va strategiyani shakllantirish bosqichlari
Strategiya har bir kompaniya uchun deyarli individual va noyob narsa
ekanligini tushunishingiz kerak. Ammo shuni qo'shimcha qilish kerakki, logistika
strategiyasini ishlab chiqishda har qanday kompaniya o'tishi kerak bo'lgan
bosqichlar mavjud.
30

I BOB RESURSLARNI JORIY AKSIYASINI
OPTIMALLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1 Resurslarni boshqarish nazariyasi
Keling, ularni batafsil ko‘rib chiqaylik.
1. Harajatlarning eng muhim turlarini aniq hisobga olishni tashkil etishga
yo‘naltirilgan. Gari Kokins "Natijadorlikni boshqarish" da, jarayonga
yo‘naltirilgan buxgalteriya tizimini qurishda keng tarqalgan xato, buxgalteriya
hisoblarida aks ettirilgan korxona harajatlarining barcha turlarini taqsimlashning
aniq qoidalarini darhol ishlab chiqishga urinishdir. Birinchi bosqichda Kokins
tizimning prototipini ishlab chiqishni tavsiya qiladi, bu keyinchalik kengaytirilishi
va to‘ldirilishi kerak. Shu bilan birga, savol ochiq qoladi: birinchi bosqichda
resurslar va harakatlar drayverlari qanday harajatlar bilan ishlab chiqilishi kerak?
Bizning fikrimizcha, harajatlarning eng muhim, asosiy turlariga e’tibor berish
kerak. Asosiy turdagi harajatlar ikki mezonga asoslangan holda belgilanadi.
Mezonlarning birinchi guruhi umumiy harajat va tartibga solishdagi harajatlar
ulushi mezonlarini tashkil etadi (tartibga solish korxona menejerlarining harajatlar
hajmiga ta’siri imkoniyatlarini tavsiflaydi). Mezonlarning ikkinchi guruhi ishlab
chiqarish va iqtisodiy tavakkalchilik darajasini tavsiflovchi mezonlardan iborat
(ishlab chiqarish jarayonini buzish xavfi, xom ashyo va materiallarni etkazib
berishni buzish va h.k.). Ular ishlatiladigan resurslarni taklif qilishning cheklangan
darajasi, resurslar bahosining milliy valyuta kursining o‘zgarishiga bog‘liqligi
darajasi va boshqalar kabi sifatli mezonlardir.
2. Jarayonni boshqarish tizimida va jarayonga yo‘naltirilgan buxgalteriya va
harajatlarni tahlil qilish tizimida qo‘llaniladigan tahlil va modellashtirish usullarini
aniq farqlash. Ayni paytda, jarayon yondashuv joriy korxona boshqaruv tizimi
samaradorligini oshirish uchun istiqbolli yo‘llaridan biri hisoblanadi. Jarayonga
yo‘naltirilgan buxgalteriya hisobi va harajatlarni tahlil qilish tizimini qurishda,
birinchi qarashda biznes-jarayonlarni boshqarish tizimini qurishda korxonada joriy
etilgan biznesjarayonlarning modellari va tahlil usullariga asoslanish mantiqan
to‘g‘ri keladi. Biroq, bu yondashuv biznes jarayonlarini boshqarish tizimi va
6

Innovatsiya doimo tashkilot uchun ma'lum xavflar bilan bog'liq. Tashkilot
beshta asosiy innovatsion xavf omillarini hisobga olishi kerak:
 Yangi biznes modeli raqobatdosh ustunlik yaratmasligi mumkin. Avval
sinovdan o'tishi kerak.
 Iqtisodiy jihatdan kuchli raqobatchi innovatsiyalardan nusxa oladi va uni
sanoat standartiga aylantiradi. Shu sababli, innovatsiyalar sohadagi har bir
kompaniya uchun umumiy yechimga aylanadi va o'zining innovatsion maqomini
yo'qotadi. Bu innovatorning raqobatdosh ustunligini yo'q qiladi.
 O z izdoshi innovatorga qaraganda tezroq o rganishi mumkin (masalan,ʻ ʻ
ishga tushirish vaqtidagi xatolarni to g rilashi) va natijalarga aniqroq erishishi
ʻ ʻ
mumkin.
 Innovator o zining innovatsion va tashkiliy imkoniyatlarini ortiqcha
ʻ
baholaydi (masalan, o zgarishlarni boshqarish, pul mablag larini boshqarish).
ʻ ʻ
 Bozorni noto'g'ri tushunish. Yangi mahsulot e'tiqod va texnik xususiyatlar
jihatidan juda yaxshi. Ushbu xususiyatlardan qat'i nazar, hech qanday mijoz ular
uchun pul to'lashga tayyor emas, chunki ularning narxi kutilgan foydadan yuqori
(masalan, allaqachon ishlab chiqilgan mahsulotga nisbatan). Yana bir variant
shundaki, mijozlar o'zlarini kutilganidek tutmaydilar (masalan, ular
innovatsiyalarga nisbatan narx siyosatini qabul qilmaydi).
Bu xavf-xatarlarning barchasi innovator uchun resurs xavfini anglatadi va
zararli bo lishi mumkin.
ʻ
Tasnifi va turlari
Ularga sabab bo lgan sabablarga ko ra innovatsion rivojlanish risklari
ʻ ʻ
quyidagicha tasniflanadi.
Sof xavflar
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish doimiy ravishda o'zgartirib bo'lmaydigan
yoki cheklab bo'lmaydigan bir qator sabablarga ko'ra ta'sir qiladi. Bunday
omillargasoliq va me'yoriy-huquqiy hujjatlar, tabiiy va geografik sharoitlar,
ijtimoiy axloq, ijtimoiy tamoyillar va boshqalarni o'z ichiga oladi.
34

jarayonga yo‘naltirilgan buxgalteriya va harajatlarni tahlil qilish tizimining asosiy
farqlarini hisobga olmagan holda salbiy natijalarga olib kelishi mumkin.
3. Harajatlarni hisoblash va tahlil qilish uchun korxona axborot tizimlarida
hosil bo‘lgan hisobga olish ma’lumotlarini samarali ishlatish. Jarayonga
yo‘naltirilgan hisob-kitob tizimini qurish samaradorligini oshirishning uchinchi
muhim omili korxonaning turli axborot tizimlarida qayd etilgan ma’lumotlarni
hisobga olishda foydalanish bilan bog‘liq. An’anaviy harajatlarni hisobga olish
usullaridan foydalanganda, buxgalteriya tizimida yaratilgan ma’lumotlardan
foydalanish kifoya. Jarayonga yo‘naltirilgan hisob-kitob tartib-qoidalarini tuzishda,
ularning harakatlari va harajatlari haqida shakllantirish ko‘plab tizimlardan olinishi
kerak. Bir yoki bir nechta ma’lumotni qaysi tizimdan olish mumkinligini aniq
tushunish kerak. Harajatlar va ishlab chiqarish hajmi o rtasida ma lum birʻ ʼ
bog liqlik mavjud bo lib, uning mazmuni korxona faoliyatining qisqa yoki uzoq
ʻ ʻ
muddatli davri tufayli o zgaradi. Qisqa muddatli davr-bu korxona barcha resurslar
ʻ
miqdorini o zgartira olmaydigan vaqt davri, shuning uchun resurslar doimiy
ʻ
(muntaza) va o zgaruvchiga ajratiladi. Masalan, qisqa muddatda kompaniya ishlab
ʻ
chiqarish quvvatini o zgartirish imkoniyatiga ega emas, balki ushbu belgilangan
ʻ
quvvatdan foydalanish intensivligiga qarab ishlab chiqarish hajmini o zgartira
ʻ
oladi. Uzoq muddatli davr-bu korxona uchun barcha resurslar miqdorini, shu
jumladan ishlab chiqarish quvvatini o zgartira oladigan vaqt davri. Ushbu davrda
ʻ
barcha resurslar o zgaruvchan. Qisqa muddatda doimiy va o zgaruvchan resurslar
ʻ ʻ
mavjud bo lganligi sababli, ushbu davrda ularni jalb qilish harajatlari doimiy
ʻ
harajatlarga bo linadi - ularning miqdori ishlab chiqarish hajmining o zgarishiga
ʻ ʻ
bog liq bo lmagan harajatlar (bu, qoida tariqasida, ijara, asosiy vositalar
ʻ ʻ
qiymatidan amortizatsiya ajratmalari, sug urta mukofotlar, menejerlarning ish
ʻ
haqi) va o zgaruvchan harajatlar - qiymati ishlab chiqarish hajmining o zgarishiga
ʻ ʻ
qarab o zgarib turadigan harajatlar (bu xom ashyo, materiallar, yoqilg i, transport
ʻ ʻ
xizmatlari, ishlab chiqarish xodimlariga haq to lash harajatlari). O zgaruvchan
ʻ ʻ
harajatlar-bu tadbirkor ishlab chiqarish hajmini o zgartirish orqali boshqarish
ʻ
imkoniyatiga ega bo lgan harajatlardir. Shuni ta kidlash kerakki, o zgaruvchan
ʻ ʼ ʻ
7

o'zgaruvchilarning mumkin bo'lgan kombinatsiyalarini tizimli ravishda qidirishni
o'z ichiga oladi.
Cheklovlarni hisoblash uchun ular LP va boshqa optimallashtirish
muammolarini hal qilish usullaridan ham foydalanadilar.
Standart Microsoft Excel Solver
Ushbu texnologiya LP muammolarini hal qilish uchun asosiy Simpleks
usulining asosiy amaliyotidan foydalanadi. U 200 ta o'zgaruvchi bilan cheklangan.
"Premium Solver" o'zgaruvchilar uchun ikki tomonlama chegaralar bilan
takomillashtirilgan asosiy simpleks usulidan foydalanadi. Premium Solver
platformasi 2000 tagacha qaror o zgaruvchisi bilan optimallashtirish muammosiniʻ
hal qilish uchun LP/Quadratic Simplex Solverning kengaytirilgan versiyasidan
foydalanadi.
Premium Solver platformasi uchun keng miqyosli LP oddiy va qo shaloq
ʻ
simpleks usulining zamonaviy tatbiqini qo llaydi, bu esa vaqt va xotirani tejash
ʻ
uchun LP modelidagi siyraklikdan, yangilash va yangilash uchun ilg or
ʻ
strategiyalardan foydalanadi. matritsalarni qayta ishlash, ko'p va qisman narxlarni
belgilash va aylanishlar va degeneratsiyani bartaraf etish uchun. Bu dvigatel uchta
versiyada mavjud (8 000, 32 000 tagacha yoki cheksiz o zgaruvchilar va
ʻ
cheklovlar bilan ishlashga qodir).
MOSEK Solver birlamchi va dual simpleksni o'z ichiga oladi, bu usul ham
siyraklikdan foydalanadi va matritsalarni yangilash va "refaktorizatsiya" uchun
ilg'or strategiyalardan foydalanadi. Bu cheksiz hajmdagi muammolarni hal qiladi,
edimillionlab qaror o zgaruvchilari bilan chiziqli dasturlash muammolari bo yicha
ʻ ʻ
sinovdan o tkazildi.
ʻ
EXCEL-da bosqichma-bosqich misol
Excelda optimallashtirish muammosi modelini aniqlash uchun quyidagi
amallarni bajaring:
 Muammo uchun ma'lumotlarni mantiqiy shaklda elektron jadvalda
tartiblang.
 Har bir o zgaruvchini saqlash uchun katakchani tanlang.
ʻ
16

Resursning joriy aksiyasini optimallashtirish usullari
MUNDAREJA:
Kirish 3
Asosiy qism 4
I BOB. RESURSLARNI JORIY AKSIYASINI
OPTIMALLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1 Resurslarni boshqarish nazariyasi 6
1.2 Resurslarni joriy aksiyasini optimallashtirish usullari 9
1.3 Amaliyotda resurslarni optimallashtirish 18
II BOB. RESURSLARNI OPTIMALLASHTIRISHDA QARORLAR
QABUL QILISH VA MODELLASHTIRISH
2.1 Risk va noaniqlikni boshqarish 25
Xulosa
36
Foydalangan adabiyot
38
1

Asosiy qism
O‘zbekistonda iqtisodiyotni rivojlantirishning zamonaviy sharoitlarida
umumiy harajatlarning tezkor va aniq hisobini tashkil etish va boshqaruv
qarorlarini qabul qilish, ishlab chiqarish harajatlarining butun majmuasini samarali
tahlil qilish va nazorat qilish uchun tegishli axborotni ta’minlash korxonaning
raqobatbardoshligini oshirishning muhim omilidir. To‘g‘ri buxgalteriya talablariga
to‘liq mos keladigan tashkilotning ta’sir qilish vositalaridan biri ishlab chiqarish
harajatlarini hisoblash va tahlil qilish jarayoniga yo‘naltirilgan usuldir. Shu bilan
birga, ushbu usulga nisbatan yana bir muammo — harajatlarni hisobga olish
modelini qurishni soddalashtirish, uning moslashuvchanligini ta’minlash. Ushbu
muammoni hal qilish uchun hozirgi urinish faqat ABC ning modifikatsiyalangan
usulini yaratish orqali amalga oshiriladi, bu faqat harajatlarni taqsimlash
qoidalarining bir turini qo‘llashni nazarda tutadi — bu usulning cheklangan doirasi
tufayli muvaffaqiyatli hisoblanmaydi. Iqtisodiyotni rivojlantirishning zamonaviy
shartlariga ko‘ra, bizning fikrimizcha, korxona harajatlarini boshqarish tizimiga
qo‘yiladigan asosiy talablar bir nechaga bo‘lish mumkin:
1. Umumiy harajatlarni aniq hisobga olish zaruriyati. Sanoatning aksariyat
qismida ishlab chiqarish harajatlari tarkibida yuklarning umumiy qiymatining
doimiy o‘sishi qayd etilgan. Buning sababi texnologiyalarni rivojlantirish,
boshqaruvning yangi usullarini joriy etish, mijozlar bilan o‘zaro hamkorlik
kanallarini kengaytirish (bu o‘z navbatida marketing harajatlarining o‘sishiga olib
keladi) va boshqalar.
2. Harajatlarni optimallashtirish bilan bog‘liq boshqaruv qarorlarini qabul
qilish uchun tegishli axborotni taqdim etish. Muhim masala samarasiz harajatlar,
ya’ni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning qiymatini qo‘shmaydigan yoki
ortiqcha sarf-harajatlar bilan bog‘liq bo‘lgan harajatlar to‘g‘risida axborotlar.
3. Harajatlarni hisobga olish tizimining moslashuvchanligini ta’minlash.
Korxonaning moslashuvchanligini ta’minlash talabi doimiy o‘zgarish sharoitida
majburiydir. Shunga ko‘ra, harajatlarni hisobga olish va tahlil qilish tartib-qoidalari
o‘zgarishlarni aks ettirib, tezda qayta tiklanishi kerak. Adabiyotda nazarda
3

bo'lishi mumkin bo'lgan ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Odatda ularni hal qilish
osonroq. Algoritmlarning takomillashtirilishi kompyuter texnologiyalaridagi
yutuqlar bilan birgalikda chiziqli dasturlashni optimallashtirish muammosining
hajmi va murakkabligini keskin oshirdi.
2. Cheksiz va cheklangan optimallashtirish. Yana bir muhim farq - bu
o'zgaruvchilarga hech qanday cheklovlar bo'lmagan vazifalar. U oddiy
hisoblagichlardan tortib, ma'lumotlar o'rtasidagi murakkab munosabatlarni
modellashtiruvchi tenglik va tengsizliklar tizimlarigacha keng bo'lishi mumkin.
Bunday optimallashtirish masalalarini funksiyalarning tabiatiga ko‘ra (chiziqli va
chiziqli bo‘lmagan, qavariq va silliq, differensiallanuvchi va ajratilmaydigan) yana
tasniflash mumkin.
3. Texnik-iqtisodiy vazifalar. Ularning maqsadi hech qanday
optimallashtirish maqsadisiz model cheklovlarini qondiradigan o zgaruvchanʻ
qiymatlarni topishdir.
4. To'ldiruvchi vazifalar. Ular texnologiya va iqtisodiyotda keng qo'llaniladi.
Maqsad - bir-birini to'ldirish shartlarini qondiradigan yechim topish. Amalda, bir
nechta maqsadlarga ega bo'lgan vazifalar ko'pincha bitta maqsadli vazifalarga
aylantiriladi.
5. Deterministik va stokastik optimallashtirish. Deterministik
optimallashtirish ma'lumotlar uchun nazarda tutaditopshiriqlar to'liq aniq. Biroq,
ko'plab dolzarb mavzularda ular bir qator sabablarga ko'ra ma'lum bo'lmaydi.
Birinchisi oddiy o lchash xatosi bilan bog liq. Ikkinchi sabab esa asosiyroq.
ʻ ʻ
Bu shuni anglatadiki, ba'zi ma'lumotlar kelajak haqidagi ma'lumotlarni, masalan,
mahsulotga bo'lgan talab yoki kelajakdagi vaqt narxini aks ettiradi. Stokastik
optimallashtirish sharoitida optimallashtirishda noaniqlik modelga kiritiladi.
Asosiy komponentlar
Maqsad funksiyasi - bu kichraytirish yoki maksimallashtirish.
Optimallashtirish masalalarining aksariyat turlari bitta maqsad funksiyasiga ega.
Aks holda, ular tez-tez ishlash uchun qayta shakllantirilishi mumkin.
Ushbu qoidadan ikkita istisno:
12

Chiziqli optimallashtirish yoki dasturlash - muammoni optimal hal
qilishning hisoblash jarayoniga berilgan nom. U ko plab ilmiy va muhandislikʻ
fanlarida yuzaga keladigan chiziqli munosabatlar to plami sifatida
ʻ
modellashtirilgan.
Google chiziqli optimallashtirish muammolarini hal qilishning uchta usulini
taklif qiladi:
 Glop ochiq manba kutubxonasi.
 Google Sheets uchun chiziqli optimallashtirish plagini.
 Google Apps skriptida chiziqli optimallashtirish xizmati.
Glop Google-ga o rnatilganchiziqli hal qiluvchi. U ochiq manbada mavjud.
ʻ
Siz Glopga OR-Tools chiziqli hal qiluvchi o rami orqali kirishingiz mumkin, bu
ʻ
Glop uchun o ram hisoblanadi.
ʻ
Google Sheets uchun chiziqli optimallashtirish moduli elektron jadvalga
ma lumotlarni kiritish orqali optimallashtirish muammosining chiziqli bayonini
ʼ
bajarish imkonini beradi.
Kadratik dasturlash
Premium Solver platformasi Simpleks usulining kengaytirilgan
LP/Kvadratik versiyasidan LP va QP muammolarini qayta ishlash chegaralari 2000
tagacha qaror o zgaruvchisidan foydalanadi.
ʻ
SQP Keng ko lamli masalalarni hal qiluvchi kvadratik dasturlash (QP)
ʻ
masalalarini yechish uchun siyraklik bilan faol to plam usulini zamonaviy tatbiq
ʻ
etishdan foydalanadi. XPRESS Solver dvigateli QP muammolarini hal qilish uchun
"Interior Point" yoki Nyuton to'sig'i usulining tabiiy kengaytmasidan foydalanadi.
MOSEK Solver o'rnatilgan "Inside Point" va avtomatik dual usullarni
qo'llaydi. Bu, ayniqsa, bo'shashgan QP muammolari uchun samarali. Shuningdek,
u o'lchovli kvadratik cheklov (QCP) va ikkinchi tartibli konusni dasturlash (SOCP)
muammolarini hal qilishi mumkin.
Ko p amalli hisoblar
ʻ
Ular Microsoft Office xususiyatlaridan foydalanishda, masalan, Excelda
optimallashtirish muammolarini hal qilishda juda muvaffaqiyatli foydalanilmoqda.
14

Maksimal Flow Modeli : Bu model resurslar oqimini, ya'ni ishlab chiqarish
yoki yetkazib berish jarayonidagi to'xtovsiz oqimni boshqarish uchun qo'llaniladi.
Maksimal flow modelidan asosan logistika, tarmoq va transport tizimlarida
foydalaniladi.
Simsiz Tarmoqlarni Boshqarish (Queuing Theory) : Bu usul xizmat
ko'rsatish tizimlarida, masalan, mijozlarni qabul qilish, xizmat ko'rsatish
stansiyalarida resurslar vaqti bilan optimal tarzda taqsimlanishini nazorat qiladi.
Resurslarni O'zaro Bog'liq Jarayonlarda Optimallashtirish
(Simulyatsiya) : Resurslarni bir vaqtning o'zida bir nechta jarayonlarda
optimallashtirish uchun simulyatsiya usullari qo'llaniladi. Bu usul vaqt va boshqa
o'zgaruvchilarni hisobga olgan holda har xil ssenariylarni modellashtiradi.
Kuchaytirilgan Resurslar Tezkor Boshqaruvi (Rapid Resource
Management) : Bu usul real vaqt rejimida resurslarni nazorat qilish va
optimallashtirishga qaratilgan. Ayniqsa, ishlab chiqarish va xizmat ko'rsatish
tizimlarida samarali natijalar berishi mumkin.
Optimallashtirish foyda keltiradigan, xarajatlarni kamaytiradigan yoki biznes
jarayonidagi nosozliklarni keltirib chiqaradigan parametrni o rnatadigan engʻ
yaxshi natijani topishga yordam beradi.
Bu jarayon matematik dasturlash deb ham ataladi. Bu optimallashtirish
muammosi rahbari tomonidan qo'yilgan maqsadga erishish uchun zarur bo'lgan
cheklangan resurslarni taqsimlashni aniqlash muammosini hal qiladi. Barcha
mumkin bo'lgan variantlardan nazorat parametrini, masalan, foyda yoki
xarajatlarni maksimal darajada oshiradigan (yoki kamaytiradigan) variantni topish
maqsadga muvofiqdir. Optimallashtirish modellari ko'rsatmalar yoki me'yoriy deb
ham ataladi, chunki ular biznes uchun mumkin bo'lgan strategiyani topishga
intiladi.
Rivojlanish tarixi
Chiziqli dasturlash (LP) barcha cheklovlar chiziqli bo lgan optimallashtirish
ʻ
muammolari sinfi bilan ishlaydi.
LP rivojlanishining qisqacha tarixini taqdim etish:
10

Kirish
Bugungi kunda korxonalar va tashkilotlar o'z faoliyatlarini samarali tashkil
etish va rentabellikni oshirish maqsadida turli xil resurslarni optimallashtirishni
amalga oshirmoqdalar. Resurslarni joriy aksiyasini optimallashtirish, asosan ishlab
chiqarish va xizmat ko'rsatish sohalarida muhim ahamiyatga ega. Resurslar - bu
xom ashyo, ishchi kuchi, texnologik vositalar va vaqtni o'z ichiga oladi. Ushbu
kurs ishida resurslarni joriy aksiyasini optimallashtirishning nazariy asoslari,
usullari va amaliyotda qo'llanilishi haqida so'z yuritiladi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida ishlab chiqarish tarmoqlarini
rivojlantirish, ishlarni bajarish va xizmat ko‘rsatish mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning ustuvor yo‘nalishlaridan biridir. Bu
mamlakatimizda iqtisodiy o‘sishning barqaror sur’atlarini ta’minlashda muhim
ahamiyat kasb etmoqda. Haqiqatan ham, ushbu tarmoq to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab
chiqarish sohasiga va milliy iqtisodiyotning noishlab chiqarish sohasiga tatbiq
etishga mo‘ljallangan investitsiyalarni amalga oshirishda bevosita ishtirok etadi.
Bu esa, o‘z navbatida, mahsulot ishlab chiqaruvchilar o‘rtasida erkin va ochiq
raqobat paydo bo‘lishiga, mahsulot ishlab chiqarish uchun raqobatga bardosh
beradigan, shuningdek, moddiy-texnik bazani yaxshilash, modernizatsiya qilish,
texnik va texnologik qayta jihozlash imkonini beradi. Shuning uchun bozor
munosabatlari talablari asosida mamlakatimiz korxonalarida ishlab chiqarishni
rivojlantirish tarmog‘ini rivojlantirish, uning moddiy-texnik bazasini tubdan
yaxshilash, ushbu tarmoq sub’ektlariga yangi texnika va texnologiyalarni joriy
etish, o‘z navbatida, eng dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.
O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanishining zamonaviy sharoitlarida umumiy
harajatlarni tez va aniq hisobga olish va boshqaruv qarorlarini qabul qilish, ishlab
chiqarish harajatlarining butun majmuasini samarali tahlil qilish va nazorat qilish
uchun tegishli axborotni taqdim etish korxonaning raqobatbardoshligini
oshirishning muhim omilidir.
2

Resursning joriy aksiyasini optimallashtirish usullari

Купить

Информация о документе

Продавец

Resursning joriy aksiyasini optimallashtirish usullari