Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 303.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

Retseptiv estetikaga oid asarlar tahlili

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI ADABIYOTSHUNOSLIKKA KIRISH VA ADABIYOT NAZARIYASI FANIDAN KURS ISHI MAVZU: RETSEPTIV ESTETIKAGA OID ASARLAR TAHLILI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………...…… 3 I BOB. ESTETIK IDROK HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 Estetik idrok va badiiy tasvir…………………………………..…………….. 6 1.2 Gnoseologiya – bilish falsafasi   ………………..………………..…...….…... 15 II BOB. ADABIY RETSEPSIYA GA XOS XUSUSIYATLAR 2.1. Adabiy retsepsiya haqida tushuncha.................................................. ..….…...18 2.2. Matn va kitobxon munosabati ..........................................................................24 Xulosa …………………………………………………………………..…….... 32 Foydalanilgan adabiyotlar .…………………………………………...….…..…. 34 2 KIRISH Estetika badiiy madaniyatni tarbiyalashda juda katta ahamiyatga ega.   Estetik idrok va estetik ijodkorlik o‘rtasida bog‘liqlik bor. Bolalik, o‘smirlik va erta yoshlik davrida har bir o‘quvchi go‘zallikka, uning barcha ko‘rinishlarida qoyil qolishi kerak; faqat shu shartda u go‘zallikka tejamkorlik, g‘amxo‘rlik bilan munosabatda bo‘ladi, o‘sha mavzuga qayta-qayta murojaat qilish istagi paydo bo‘ladi, go‘zallik bulog‘i uning qalbida iz qoldirgan. Estetik idrok etishda kognitiv va hissiy jarayon sifatida tushunchalar, g‘oyalar, hukmlar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Estetik tarbiyaning muvaffaqiyati go‘zallik tabiatining o‘quvchiga qanchalik chuqur ochib berilishiga bog‘liq. Ammo tabiat, san’at asarlari, atrof-muhit go‘zalligining uning ma’naviy olamiga ta’siri nafaqat ob’ektiv mavjud go‘zallikka, balki uning faoliyati tabiatiga, bu go‘zallikning boshqalar bilan munosabatlariga qanday kiritilganligiga ham bog‘liq. Inson hayotiga uning ma’naviy olamining elementi sifatida kirib kelgan go‘zallik estetik tuyg‘ularni uyg‘otadi. Har bir inson tabiatning go‘zalligini, musiqali ohangini va so‘zini egallaydi. Bu taraqqiyot esa uning faol harakatiga bog‘liq bo‘lib, bu orqali biz mehnat va ijod, fikr va his etish, go‘zallikni idrok etish, yaratish va qadrlashni nazarda tutamiz. Tabiatdagi hissiy idrok orqali insoniylashtirilgan, tevarak- atrofdagi olam go‘zalligi sifatida boshdan kechirilgan narsalar qancha ko‘p bo‘lsa, inson o‘z atrofida shunchalik go‘zallikni ko‘rsa, shunchalik ko‘p hayajonlanadi, uning go‘zalligiga tegadi. Tabiat bilan doimiy muloqot qilish ularning ma’naviy hayotining muhim elementiga aylangan bolalar va o‘smirlarni badiiy asarlardagi tabiat tasvirlari, rasmlardagi tabiat tasviri qattiq tashvishga soladi va hayajonlantiradi. 3 Har bir o‘quvchi yoshligidan daraxtga, atirgulga, gullarga, qushlarga– barcha tirik va go‘zal narsalarga samimiy, mehribon munosabatda bo‘lishini ta’minlashga intilamiz. Estetik ijodning bu sohasi chuqur shaxsiy, individual xususiyatga ega. Shaxsiy tuyg‘ularsiz estetik madaniyat ham bo‘lmaydi. Badiiy qadriyatlar - adabiyot, san’atni idrok etish bilan bog‘liq estetik ijod katta ahamiyatga ega. Adabiyot, musiqa, tasviriy san’at asarlarini estetik idrok etish ham shiddatli faoliyatni talab etadi. Bu faoliyat estetik baho berishdan, idrok obyektining o‘zida ega bo‘lgan fazilatlarni chuqur tajribadan o‘tkazishdan iborat. So‘z go‘zalligini bolaligida ko‘p bora boshdan kechirgan o‘quvchi o‘zining ichki fikrlarini so‘z bilan ifodalashga intiladi. Ko‘p yillik adabiy tajribalar – badiiy asarlar yozishga ishonch hosil qildi. Go‘zallikdan zavqlanish hissi ijodkorlikka birinchi turtki bo‘ladi. Bu, ayniqsa, talabalarning adabiy tajribalarida yaqqol seziladi. O‘quvchi she’riy asarda aks etgan go‘zallikni qanchalik chuqur his qilgan bo‘lsa, uning o‘z fikr va his-tuyg‘ularini so‘z bilan ifodalashga bo‘lgan ehtiyoji shunchalik kuchayadi. Bu еrda idrok va ijodkorlik nafaqat o‘zaro bog‘liq, balki ko‘pincha estetik baholashning yagona jarayoniga birlashadi: ijodkorlik mohiyatan she’riy asarni o‘qish paytidan boshlanadi.   Estetik idrok qanchalik chuqur, nozik bo‘lsa, o‘quvchining o‘ziga bo‘lgan qiziqishi shunchalik kuchayadi. Ko‘pgina talabalar kundalik yuritadilar. Kundaliklardagi yozuvlar ijodkorlik zaruratining yaqqol dalilidir. So‘z bilan ijod qilish, o‘z fikrini, his-tuyg‘ularini, kechinmalarini badiiy obrazda mujassamlashtira olish nafaqat yozuvchiga, balki har bir madaniyatli odamga zarurdir. Bu mahorat qanchalik rivojlangan bo‘lsa, insonning estetik va umumiy madaniyati qanchalik yuqori bo‘lsa, uning his-tuyg‘ulari qanchalik 4 nozik bo‘lsa, uning his-tuyg‘ulari qanchalik chuqurroq bo‘lsa, yangi badiiy qadriyatlarni estetik idrok etish shunchalik yorqinroq bo‘ladi. Shuning uchun ham biz ijodiy yozma ish – inshoga katta ahamiyat beramiz. Idrok etuvchi san’at asari unda ko‘rgan yoki eshitgan narsa, asarda qanchalik “mohiyatda insoniy” narsa borligiga va uning idrok etuvchi sub’ektning ichki dunyosiga qanchalik mos kelishiga bog‘liq. Ayrim sub’ektning badiiy asarda o‘zining insoniy mohiyatini ochib bera olishining o‘zi uning tug‘ma xossasi emas. Bu qobiliyat insonning real dunyo va san’atning o‘zi yaratgan dunyo bilan shaxsiy muloqoti jarayonida shakllanadi. Rassom o‘z asarida tasvirlaydigan va estetik idrokning o‘ziga xos mazmunini tashkil etuvchi voqelik ham tabiatning o‘zi, ham insonning mazmunli ta’riflari, uning axloqiy, ijtimoiy, shaxsiy ideallari, inson qanday bo‘lishi kerakligi haqidagi g‘oyalari, ehtiroslari moyilliklari, u yashayotgan dunyo. Gegelning ta’kidlashicha, inson “o‘zining mavjudligi qonuniga ko‘ra” faqat o‘zini nima ekanligini va uni boshqaradigan kuchlarni bilsagina mavjud bo‘ladi. Ushbu kurs ishida estetik idrok, uning adabiy jarayondagi o‘rni va turlari xususida fikr yuritiladi. I BOB. ESTETIK IDROK HAQIDA TUSHUNCHA 1.1 Estetik idrok va badiiy tasvir Har qanday chinakam badiiy asarda estetik idrok insonning qaysidir tomonini, jihatini, momentini, “g‘oyalari”ni, uning mohiyatini ochib beradi. Estetik idrokning o‘ziga xos vazifasi - san’at asarida bizni nima hayajonlantiradigan, shaxsiy qadriyatlarimizga mos keladigan narsalarni kashf 5 qilishdir. Estetikdan tashqari shakl - bu shaxs o‘zining hayotiy tajribasidan uning barcha past-balandliklari, tasodifiy burilishlari bilan biladigan haqiqatdir. Inson hisobga olishi kerak bo‘lgan va u uchun hayotiy ahamiyatga ega bo‘lgan haqiqat. Albatta, insonda bu voqelik haqida qandaydir umumiy tasavvurlar bor, lekin u uning mohiyatini, rivojlanish qonuniyatlarini bilishga intiladi. Badiiy asarni estetik idrok etish jarayonida subyekt duch keladigan voqelikning yana bir ko‘rinishi rassom tomonidan estetik jihatdan o‘zgartirilgan voqelik, dunyoning estetik suratidir. Voqelik mavjudligining har ikki shakli badiiy obrazda uzviy ravishda birikadi. Badiiy asarni idrok etuvchining nigohi oldidan dunyo va inson haqidagi mavhum g‘oyalar o‘rniga ularning konkret namoyon bo‘lishi yuzaga keladi va ularning alohida hodisada tasodifiy mavjudligi o‘rniga biz mohiyatan insoniy narsani tan oladigan obrazni ko‘ramiz. Badiiy asar mazmuni shular orqali idrok etilishining o‘zi   psixologik hodisa , idrok sifatida bu mazmunning badiiy asarning o‘zida mavjudlik shakli haqida ham gapiradi. Gegel ta’kidlaganidek, umuminsoniy, ratsionallik san’atda mavhum umumbashariylik shaklida emas, balki jonli, namoyon bo‘ladigan, jonlantiruvchi, hamma narsani o‘z-o‘zidan belgilovchi narsa sifatida, qolaversa, shunday tarzda namoyon bo‘ladiki, bu hamma narsani qamrab oluvchi birlik, haqiqat. Bu hayotning ruhi butunlay yashirin, ichkarida harakat qiladi va o‘zini namoyon qiladi. Shaxs va uning tashqi mavjudligini estetik idrok etishda bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘lish idrok etuvchi sub’ekt tasavvurining tasviri va ijodiy faoliyati orqali rassomning bevosita ko‘rsatadigan narsalarining sintezi natijasidir. 6 Badiiy obrazni anglashning muhim va zarur elementi estetik idrok etish jarayonida yuzaga keladigan his-tuyg‘ulardir. Idrokning emotsional xususiyatidan kelib chiqib, badiiy obraz faktning ishonarliligiga, rassom tomonidan tasvirlangan voqea-hodisalarning rivojlanish mantig‘i esa idrok etuvchining o‘ziga xos mantig‘ining ishonarliligiga ega bo‘ladi. Fantaziya tufayli insonning individual tasvirlari, his-tuyg‘ulari va fikrlari birlashtirilib, voqealar, harakatlar, kayfiyat va ehtiroslarning yaxlit dunyosini tashkil etadi, bunda aks ettirilgan voqelik tashqi ko‘rinishida ham, ichki mazmunida ham bizning muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. dunyoni tushunish to‘g‘ridan-to‘g‘ri tafakkur ob’ekti. Tasvir orqali estetik idrok real olam hodisalarining to‘liqligi, rang-barangligi, rang-barangligini o‘z ichiga oladi, ularni dastlab shu olamning ichki va muhim mazmunidan ajralmas narsaga birlashtiradi. Inson ongida badiiy obrazni shakllantirishda inson ruhiyatining bunday elementlarining ishtiroki badiiy asarlar mazmunini talqin qilishning noaniqligini belgilaydi. Bu badiiy qadriyatlarning buyuk fazilatlaridan biridir, chunki ular sizni o‘ylashga, yangi narsalarni boshdan kechirishga majbur qiladi. Ular badiiy asarning mazmuni bilan ham, idrok etuvchi sub’ektning mohiyati bilan ham belgilanadigan harakatlarni tarbiyalaydi va qo‘zg‘atadi. Estetik idrok subyektning badiiy asar mazmuniga munosabat shaklini ham belgilaydi. Kattalar va bolalar doimo estetik hodisalarga duch kelishadi. Ma’naviy hayotda, kundalik mehnatda, san’at va tabiat bilan muloqotda, kundalik hayotda, shaxslararo muloqotda - hamma joyda. Go‘zallik zavq va zavq bag‘ishlaydi, mehnat faoliyatini rag‘batlantiradi. 7 Estetik idrok g‘oyalari qadimgi davrlarda paydo bo‘lgan. Estetik idrokning mohiyati, vazifalari, maqsadlari haqidagi fikrlar Platon va Aristotel davridan to hozirgi kungacha takomillashib kelmoqda. Qarashlardagi bunday o‘zgarishlar estetikaning fan sifatida rivojlanishi va uning predmeti mohiyatini tushunish bilan bog‘liq edi. “Estetika” atamasi yunoncha “aistetikos” (hissiyot orqali idrok etiladi) dan kelib chiqqan. Materialist faylasuflar (D. Didro va N. G. Chernishevskiy) fan sifatida estetikaning ob’ekti go‘zallikdir, deb hisoblashgan. Bu kategoriya estetik idrok tizimining asosini tashkil etdi. “Estetik idrok” tushunchasining ko‘plab ta’riflari mavjud, ammo ularning faqat ba’zilarini ko‘rib chiqqach, uning mohiyati haqida tushuncha beroladigan asosiy qoidalarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Birinchidan, bu maqsadli jarayon. Ikkinchidan, san’at va hayotdagi go‘zallikni idrok etish va ko‘rish, unga baho berish qobiliyatini shakllantirish jarayoni. Uchinchidan, estetik idrokning vazifasi shaxsning estetik didi va ideallarini shakllantirishdan iborat. Va nihoyat, to‘rtinchidan, mustaqil ijodkorlik va go‘zallikni yaratish qobiliyatini rivojlantirishdan iboratdir. Estetik idrokning mohiyatini o‘ziga xos tushunish uning maqsadlariga turlicha yondashuvlarni ham belgilaydi. Shuning uchun idrokni rivojlantirish uchun estetik tarbiyaning maqsad va vazifalari muammosi talab qiladi. Odamlar tomonidan chuqur idrok etilgan voqelik va san’atning estetik hodisalari boy hissiy munosabatni yaratishga qodir. Estetik hodisalar mazmuniga, yorqinligiga qarab odamda ma’naviy zavq yoki jirkanish, yuksak tuyg‘ular yoki dahshat, qo‘rquv yoki kulgi tuyg‘ularini uyg‘otishga qodir. D.B. Lixachevning ta’kidlashicha, bunday his-tuyg‘ularni qayta-qayta boshdan kechirgan holda, insonda estetik ehtiyoj shakllanadi. Estetik idrok etish 8 jarayoni (xususan, kontseptsiya) haqida ko‘plab muhim, qiziqarli va ko‘pincha bir-biriga qarama-qarshi fikrlar bildirilgan.   Estetik idrokning uchinchi bosqichining muhim tarkibiy qismi retseptiv germenevtika -   san’at asarini idrok etish vaqtida anglash hisoblanadi. Estetiklar va faylasuflar durdona asarning bu intuitiv xususiyatini turlicha nomlashga harakat qilishgan. XX asr rus mutafakkiri.   Ivan Aleksandrovich Ilyin (1882-1954) o‘zining “San’at asoslari: San’atdagi mukammallik to‘g‘risida” (1937) asarida uni “badiiy obyekt” deb belgilab, uni ob’ektiv ma’naviy mohiyatni optimal tarzda ifodalovchi individual sub’ektiv ma’naviyatning bir turi sifatida tushuntiradi. Nafosat tarbiyasi – adabiyot va san’atda alohida ahamiyat kasb etadi. U o‘quvchilarni hayajonlantirib va quvvatlantirib, ularga hayot hodisalarining ijtimoiy ma’nosini ochib beradi, ularni atrof-muhit hodisalariga sinchkovroq qarashga, birgalikda qayg‘urishga, yomonlikni qoralashga undaydi. San’at vositalari yordamida estetik tarbiyalash «badiiy tarbiya» termini bilan ifodalanadi. Birinchi prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «Adabiyot va san’atning talantli asarlari milliy boylikdir». Biz shuni yaxshi bilamizki, badiiy so‘z bo‘yoqlar jilosi, tovush-larning ohangdorligi zamondoshlarni ilhomlantiradi, qalbimizda avlodimiz to‘g‘risidagi, uning hayajonlari va bunyodkorliklari to‘g‘risidagi (zamonamiz) xotiralarini kelajak avlodlarga еtkazadi, deb qayd etildi. Nafosatshunoslik tarbiyada go‘zallikni shakllantiruvchi fan. O‘quvchilarni insoniy munosabatlardan yaxshilik va yomonlikni farqlay bilishga, shakl, chiziq, tovush, bo‘yoqlar, go‘zallikni idrok eta bilishga o‘rgatish lozim. Psixolog va pedagoglarning hamkorlikda olib borgan tadqiqotlari keyingi yillarda o‘quvchilarning aqliy hamda nafosat darajalari sezilarli o‘sganligini ko‘rsatadi. Bu xislat ularning ilk yoshlik vaqtlaridanoq namoyon bo‘ladi. Nafosat tarbiyasi fanining ajralib qolgan sohasi emas, balki uning barcha tomonlari bilan o‘zaro ta’sirda bo‘lgan sohasidir. To‘laqonli aqliy va jismoniy rivojlanish, axloqiy soflik 9 hamda hayot va san’atga aktiv munosabat axloqiy takomillashganligi ko‘p jihatdan nafosat tarbiyasiga bog‘liq. Ilk o‘quvchilikdagi badiiy taassurotlar juda kuchli bo‘lib, xotirada uzoq, ba’zan bir umr saqlanib qoladi. Maktab o‘quvchilarining badiiy jihatdan muvaffaqiyatli rivojlantirish uchun pedagog darsda turli forma hamda ko‘rinishlardan ularning yoshlariga muvofiq ravishda foydalanishi zarur. Nafosat tarbiyasi zamon bilan uzviy aloqada va ko‘p jihatdan u bilan belgilanadi. Ta’lim muassasasida nafosat tarbiyasini shakllantirishdan iborat bo‘lgan usullarni qo‘llash lozim. Hozirda maktabda nafosat tarbiyasining quyidagi vazifalari ilgari suriladi: 1. O‘quvchilarning go‘zallikni idrok etishlari, nafosat hissiyotlari va tasavvurlarini sistemali tarzda o‘stirishda san’atning barcha turlari, tabiat va turmush bunga ko‘mak beradi, bevosita emosional hozirjavoblik, shodlik, hayajon, zavq hamda qiziqish uyg‘otadi; 2. Maktab o‘quvchilarida turmush, tabiat, ijtimoiy munosabatlarda qo‘lidan kelgancha go‘zallikni qo‘shish ehtiyoji va odatini tarbiyalab, ularning san’atdagi faoliyatlariga har tomonlama yaqinlashtirish; 3. O‘quvchilarda nafosat va did asoslarini, san’at asarlarini hamda hayotdagi hodisalarni mustaqil baholay bilish qobiliyatlarini shakllantirish; 4. O‘quvchilarning badiiy-ijodiy qobiliyatlarini o‘stirish san’at bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyatlari doimo erkin zavqli intilish, ijodiy tasavvur, tashabbuskorlik bilan to‘la bo‘lishi kerak. O‘quvchilar qancha estetik rivojlangan bo‘lsa, uning badiiy malaka va ko‘nikmalari shunchalik pishiq bo‘ladi, uning ijodiy faoliyati yanada to‘laroq namoyon bo‘ladi. Estetik tarbiya–o‘quvchi ongiga, his- tuyg‘ulariga, tasavvuriga, e’tiqodiga, dunyoqarashiga, hatti-harakatiga, hulq- atvoriga ta’sir o‘tkazishni o‘z oldiga maqsad va vazifa qilib qo‘ydi. Nafosat tarbiyasi ham ana shu umumiy maqsad va vazifaning umumiy qismi sifatida amal qilinib, tarixiy-ijtimoiy jihatdan ahamiyatga molik hodisani anglatadi. Shuni ta’kidlash joizki, qadimgi dunyoda umumiy tarbiya maqsadi nafosat asosida 10 namoyon bo‘lgan. Badiiy tarbiya – nafosat tarbiyasining tarkibiy qismi bo‘lib, u nafosat tarbiyasining asosiy mazmuni va maqsad yo‘nalishlarini to‘la ifodalamaydi. Badiiy tarbiyaning asosiy maqsadi munosabatlarning san’at vositalari yordamida shakllantirishdir, nafosat tarbiyasi bilan badiiy tarbiyani bir- biriga tenglashtirish ham, qorishtirish ham, qarama-qarshi qo‘yish ham xato bo‘lardi. Shuni nazarda tutish lozimki, nafosat tarbiyasi san’at bilan chegaralanib qolmaydi, balki uning asosiy mazmuni voqyelikka nafosat munosabatini faollashtirish va rivojlantirishdan iboratdir. Har bir o‘quvchiga farqlab va individual yondoshishni nazarda tutish badiiy o‘qitish metodikasiga taalluqlidir. Kabalevskiy «Go‘zallik ezgulikni uyg‘otadi» degan. Nafosat tarbiyasining maqsadi va uning konkret vazifalari maktab dasturlarida ko‘rsatib berilgan. Badiiy faoliyat san’at, adabiyotning har xil turlariga muvofiq keladi, u o‘quvchilarni rasm solish, qo‘shiq aytish, raqsga tushish, sahnalashtirilgan o‘yinlar va shu kabilarga qatnashishga yo‘nalgandir. Bu o‘rinda qo‘llanadigan vositalarga badiiy adabiyot, musiqa va boshqa ko‘p misollarni aytib o‘tish mumkin. Ular harakatning turli usullarini o‘zlashtirishga yordam beradi. Chunki bu harakatlar vositasida o‘quvchilarning estetik kamol topish jarayoni vujudga keladi. Olingan natijalar maqsadga erishilganlikdan dalolat beradi. O‘quvchilar bilan tanishishda ularning har birini rivojlanganlik darajasi baholanadi. O‘qitishning tarbiyalovchi va rivojlantiruvchi harakterini kuchaytirish uchun tarbiya metodlari, shuningdek mustaqil tashabbuskorlik, ijodkorlikni o‘stiruvchi o‘qitish metodlarini qo‘llash lozim. O‘qitish rivojlantiruvchi harakterda bo‘lishi uchun O‘qituvchi aniq uslublar asosi bo‘lgan umumlashtiruvchi usullarni qo‘llashi lozim. Estetik ong ijtimoiy ongning ba’zi shakllaridan orqada qolishi mumkin. Masalan, ijtimoiy hayotda siyosiy еtuklik yuksak darajaga ko‘tarilgan, lekin estetik didi orqada qolgan. Estetik ongning nisbiy mustaqilligi ko‘rinishlaridan biri vorislikdir. Chunki yangi estetik qarashlar, g‘oyalar, nazariyalar bo‘sh еrda vujudga kelmaydi. Ular jamiyatning oldingi estetik va badiiy ravnaqi natijasida 11 jamlangan hissa va aqliy hosilalar, bilimlar zahirasining davomi sifatida amal qiladilar. Estetik ong vorisligi deganda o‘tmishdagi estetik qarashlar, nazariyalar istiqboli taraqqiyotining yangi shart-sharoitlari, manfaat va maqsadlariga xizmat qiladigan boyliklarni saqlab asrashni, ularni muayyan davrga singdirib yuborishni tushunamiz. Vorislik estetik ongning barcha estetik qarashlar va nazariyalariga, estetik did va estetik his bo‘g‘inlariga taalluqlidir. Estetik ong ijtimoiy hayot in’ikosi bo‘lib, jamiyat hayotida muhim o‘rin tutadi. Jamiyat hayotiga har tomonlama ta’sir o‘tkazadi. Jamiyat hayotida biror jabha, narsa, zarra yo‘qki, ular estetik did, orzu va qarashlardan chetda qolgan bo‘lsin. Estetik ong moddiy ishlab chiqarishning barcha sohalariga bevosita ta’sir o‘tkazadi. Estetik ong ijtimoiy ongning maxsus shakli sifatida estetik faoliyat bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, estetik faoliyat jarayonida shakllanadi. Estetik ong aslida estetik faoliyat shaklidir. Estetik ong badiiy ong bilan chambarchas bog‘liq, ular bir-biriga yaqin tushunchalar bo‘lsa-da, bir xil ma’noni anglatmaydi. Estetik ong voqyelikni butun borlig‘icha idrok etib, qayta ishlash jarayonida vujudga kelsa, badiiy ong san’atni yaratish va idrok etish jarayonida namoyon bo‘ladi. Badiiy asarlar tizimida ifodalangan estetik ongning aks etish ko‘lami ancha keng bo‘lib, u odamlarning mehnat faoliyatida, uning natijalari va moddiy-ma’naviy ma’naviyatining barcha qadriyatlarida o‘z ifodasini topadi. Estetik ongning ijtimoiy ong sifatidagi ko‘rinishidan yakka odam estetik ongi ko‘rinishi farq qiladi. Yakka odam estetik ongi bu aniq bir ongdir. Estetik ong bilan yakka odam ongi o‘z subyektlariga egalik jihatidan ham farqlanadilar. Ijtimoiy tabaqalar, qatlamlar, guruhlar, millatlar, elatlar, xalqlar estetik ong subyekti sifatida nomoyon bo‘lsa, yakka odam estetik ongining subyekti bu muayyan bir shaxsdir. Yakka odam estetik ongi o‘z mahsuli jihatidan farqlanadi. Jamiyatda estetik ongning mazmuni yakka odam estetik ongidan ancha keng va boy bo‘lib, o‘rnak bo‘lishi mumkin. Chunki u mazkur shaxsga xos bo‘lgan barcha ma’naviy bilimlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Lekin yakka shaxs estetik ongi ijtimoiy estetik ong tarkibida harakat qiladi. Ya’ni ijtimoiy estetik ong bilan yakka odam estetik ongi o‘rtasida uzviy ichki bog‘liqlik mavjud. Ularni bir-biridan faqat ilmiy-nazariy tahlil qilish orqali farqlash mumkin. Badiiy ong badiiy asarlar 12 tizimida ifodalangan jamiyatning estetik ongi murakkab tizimli harakatchan, o‘zaro uzviy aloqadorlikda bo‘lgan bir qator qismlardan iborat bo‘ladi. Estetik ongning turg‘un va uyg‘un qismlari estetik hislar, orzular, qarashlar va nazariyalardir. Shu bois ularga alohida to‘xtalib o‘tamiz. estetik histuyg‘ular umuman inson ongining ajralmas qismi bo‘ladi. Maktab o‘quvchilarini ruhiy hayotining boshqa xususiyatlari singari his-tuyg‘ularda ham voqyelik in’ikos etiladi. Bu in’ikos o‘ziga xos bo‘lib, unda bilish, kechinmalar, baholashlar o‘zaro chirmashib ketgan bo‘ladi. His-tuyg‘ular asosan insonning o‘z ehtiyojlarini qondirishi yoki aksi munosabati bilan bog‘liq holda vujudga keladi. Estetik his- tuyg‘ular aqliy va axloqiy tuyg‘ular bilan bir qatorda eng oliy ijtimoiy tuyg‘u turmushiga mansubdir. Bu еrda ijtimoiy iborasi estetik his-tuyg‘ularning jamiyat bag‘rida vujudga kelib, uning bag‘rida rivojlanadi. Estetik his-tuyg‘ular necha ming yillar davomida inson nafosatining tabiiy shart-sharoitlarini o‘zlashtirish jarayonida shakllanadi. Estetik histuyg‘ular murakkab ijtimoiy hodisa sifatida nafosat, hamohanglik, ohang shakllari, uyg‘unlik kabi tushunchalar bilan birga shodlanish, hayratlanish, ajablanish, zavq-shavq, nafrat kabi tushunchalarni ham qamrab oladi. Estetik his-tuyg‘ular muayyan fiziologik asoslar va shart- sharoitlarga ham ega. Ular birinchi va ikkinchi ogohlantirish sistemalarining amal qilishi bilan bog‘liq bo‘lib, ularni ruhiy-fiziologik jihatdan o‘rganish ham muhim ahamiyatga ega. Estetik his-tuyg‘ular mazmuni insonni muayyan maqsadga yo‘naltirilgan faoliyatida yorqinroq namoyon bo‘ladi. Nafosat, olijanoblik, kulgi his-tuyg‘ulari eng murakkab va turg‘un estetik his-tuyg‘ulardir. Inson go‘zallik, nafosat hissi vositasida voqyelikni tabiiy va erkin tarzda idrok etib, natijada alohida shodlik va lazzat tuyg‘usiga ega bo‘ladi. Estetik his-tuyg‘ular kechinmalar bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi, subyekt bilan obyektning jarayoni sifatida sodir bo‘ladi. Subyekt va obyektning qo‘shilib ketishi sub’ktning obyekt bag‘rida singib ketishi kechinmali his-tuyg‘uning o‘ziga xos belgisidir. Estetik kechinma subyektning alohida faoliyati, xususan, xayol, tasavvur qila olish kuchi bilan belgilanadi. Estetik kechinmaning yakuni estetik lazzatlanishdir. 13 14 1.2 GNOSEOLOGIYA – BILISH FALSAFASI “ Gnoseologiya ” sof falsafiy kategoriya. Uning nomi yunoncha gnosis-bilim, ilm va logos-ta’limot, fan so‘zlaridan kelib chiqqan. Falsafiy adabiyotlarda, shu jumladan falsafiy qomuslar va lug‘atlarda «gnoseologiya» atamasi «bilish nazariyasi» deb tarjima qilingan. Shu bilan birga ayni shu ma’noni qo‘llash uchun adabiyotlarda “epistemologiya” atamasi ham qo‘llanadi. Gnoseologiya yoki bilish nazariyasi falsafiy bilimlar (falsafa fani) bo‘limi bo‘lib, unda 1) insonning dunyoni bilish imkoniyati 2) insonning o‘zlikni anglash jarayoni; 3)bilishning bilmaslikdan bilim sari yuksalishi, 4) bilimlar tabiati va ularning mazkur bilimlarda aks etuvchi narsalar bilan o‘zaro n isbati o‘rganiladi. Bilish, ma’naviy faoliyat shakli sifatida, jamiyat paydo bo‘lgan davrdan va jamiyat bilan birga ma’lum rivojlanish bosqichlaridan o‘tib kelmoqda. Bu bosqichlarning har birida bilish jarayoni insoniyat tarixi mobaynida yuzaga kelgan rang-barang va o‘zaro bog‘langan ijtimoiy- madaniy shakllarda amalga oshiriladi. Shu bois yaxlit hodisa sifatidagi bilishni biron-bir shaklga, hatto so‘zning o‘z ma’nosidagi bilishni to‘liq “qoplamaydigan” ilmiy shaklga ham bog‘lash mumkin emas. Shu sababli gnoseologiya umumlashtirish uchun faqat bir soha-ilmiy bilimdan va hatto yuksak darajada rivojlangan tabiatshunoslikdan material olib, o‘z xulosalarini chiqara olmaydi. Hozirgi zamon falsafiy va ilmiy tafakkurining bir qancha nufuzli yo‘nalishlari o‘yinni mustaqil o‘rganish sohasi sifatida ilgari surmoqdalar. Germenevtika (Gadamer), falsafiy antropologiya shunday fanlar jumlasidan. Masalan, Xaydegger o‘yinni madaniyat shakllanishining umumiy tamoyili, har qanday davrda kishilik jamiyatining negizi deb hisoblaydi.Gadamer fikriga ko‘ra, o‘yin – san’at asarlarining mavjudlik usuli, mazkur asarlarning mavjudligi esa, o‘z navbatida, haqiqatni aniqlashning muhim usulidir. Mifologik bilim ayniqsa, insoniyat tarixining dastlabki bosqichida muhim rol o‘ynagan. 15 Mifologik bilimning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, u borliqning fantastik in’ikosi hisoblanadi. Mifologiya doirasida tabiat, koinot va odamlar, ular mavjudligining shart-sharoitlari, aloqa shakllari va hokazolar haqidagi muayyan bilimlar shakllangan. So‘nggi vaqtda (ayniqsa strukturalizm falsafasida) mifologik tafakkur – bu shunchaki fantaziyaning tiyiqsiz o‘yini emas, balki ajdodlar tajribasini qayd etish va keying avlodlarga berish uchun imkoniyat yaratadigan dunyoni o‘ziga xos tarzda modellashtirish ekani aniqlandi. Mifologik tafakkurga uning emotsiyalar sohasi bilan uzviyligi, bilish ob’yekti va sub’yektini, predmet va belgini, narsa va so‘zni, hodisaning kelib chiqishi (genezisi) mohiyatini aniq farqlamaslik xos. Unda tabiiy va ijtimoiy hodisalarni, shuningdek butun dunyoni tushuntirish ularning kelib chiqishi va yaratilishi haqidagi hikoyalarga bog‘langan. Shaklan mif muayyan voqeani tabiatda yoki ma’lum xalqlar tarixida bo‘lib o‘tgandek ifodalovchi rivoyatdir. Kosmogonik miflarda Logos yoki Aql harakatga keltiradigan va boshqaradigan, iyerarxik tuzilishga ega bo‘lgan yagona va yaxlit kosmos haqidagi tasavvur shakllangan. Shu sababli kosmos oliy barkamollikka ega deb tasavvur qilingan. Bu tasavvurlar kosmosning o‘zgarishlarida tabiat hodisalarining uzluksiz aylanishini hosil qiluvchi еr, havo va olov stixiyalari podsholigi sifatidagi talqinida muayyanlashgan. Badiiy bilim borliqni tushunib еtish refleksiyaning o‘ziga xos shakli bo‘lib, u san’at borlig‘ining barcha bosqichlarida–asar g‘oyasidan boshlab uning odamlar tomonidan qabul qilinishigacha–o‘ziga xos tarzda ro‘yobga chiqadi. Badiiy ijodni ijodkorning fikrlari va kechinmalarini anglab еtish ob’yekti–butun dunyoga uzviy bog‘lagan holda san’at tilida moddiylashtirish deb ta’riflash mumkin. Shaklan badiiy faoliyat ob’yektga qarab mo‘ljal oladi, mazmunan esa, u shaxs o‘zligining ifodasi, inson ma’naviy hayotining intim tomoni, ijodkor ideallari va didining majmui hisoblanadi. Fanning faoliyatga jalb qilinishi mumkin bo‘lgan ob’yektlarni o‘rganish va ularni faoliyat va rivojlanishning ob’yektiv qonunlariga bo‘ysunuvchi ob’yektlar sifatida tadqiq qilishga qarab mo‘ljal olishi ilmiy bilimning birinchi eng muhim xususiyati 16 hisoblanadi. Ilmiy bilim o‘zining ayni shu xususiyati bilan inson bilish faliyatining boshqa shakllaridan ajralib turadi. Masalan, borliqni badiiy o‘zlashtirish jarayonida inson faoliyatiga jalb qilingan ob’yektlar subyektiv omillardan ajratilmaydi, balki ularga o‘ziga xos tarzda bog‘lanadi. Obyektiv dunyo predmetlarining san’atdagi har qanday in’ikosi ayni vaqtda insonning predmetga munosabatini aks ettiradi. Badiiy obraz – bu ob’yektning shunday bir in’ikosiki, unda inson shaxsi, uning qadriyatlarga munosabati aks etadi, bu xossalar aks ettirilayotgan borliq tavsifidan o‘rin oladi. Bu mushtaraklikni istisno etish – badiiy obrazni buzish demakdir. II BOB. ADABIY RETSEPSIYA GA XOS XUSUSIYATLAR 2.1. Adabiy retsepsiya haqida tushuncha Raqamli texnologiyalarni takomillashtirishda va ayniqsa ushbu texnologiyalar orqali til o‘rganishda matn bilan ishlash hamda matnlarni kitobxonga mos ravishda tanlash muhim. Chet tilidagi matnni tushunish va uni boshqalarga tushuntirish uchun, til o‘rganuvchi, avvalambor, o‘sha matnni 17 o‘zlashtirishi, idrok etishi kerak. Bu hodisa fanda resepsiya jarayoni deyiladi. Resepsiya jarayonini o‘zlashtirish, bag‘rikenglik, idrok bosqichi deb yuritish orqali, har bir matnga alohida yondashuv talab etilishi maqsadga muvofiq. Reseptiv estetika orqali matn va o‘quvchi orasidagi estetik masofa qisqaradi. Matn-kitobxon dialogi reseptiv estetikaning eng asosiy bosqichi sifatida tahlil qilinadi. Tahlil jarayonida matnning o‘quvchiga taqdim etadigan estetik foydasi bir qator misollar yordamida ochib beriladi. Matnga nisbatan kitobxonning reaksiya(munosabati)si turli strategik yondashuvlar asosida ochib beriladi. Yuqoridagi bosqichlarni inobatga olib, raqamli dastur uchun qanaqa matn tanlanmasin, barchasi osondek tuyulaveradi. Raqamli texnologiyalar tobora rivoj topayotgan hozirgi kunda asosiy e’tibor til o‘rganish yoki takomillashtirishga qaratilmoqda. Tilni mukammal o‘rganishda esa tili o‘rganilayotgan mamlakatning milliy adabiyotiga nazar tashlash ham foydadan xoli emas. Buning uchun esa raqamli dasturlar yaratuvchilari o‘sha millatning eng еtuk va taniqli yozuvchi-shoirlarining asarlaridan foydalanishlari zarur. Adabiyotshunoslikda muallif va matnga nisbatan kitobxon shaxsiga qiziqishning o‘zgarishi XX asrning 60-yillari reseptiv estetika deb atalmish sohada yanada rivojlandi. Agar ilgari birorbir matn yoki munozaraga ob’yekt nuqtai nazaridan baho berilgan bo‘lsa, hozirgi bosqichda tadqiqotchilar badiiy qabul qilish jarayoni, matnni idrok etish, uni izohlash jarayoniga ko‘proq qiziqish bildirmoqdalar. Ushbu yondashuvning asosiy g‘oyasi: badiiy asar o‘z kitobxonidan alohida mavjud emas, har bir mutolaa haqqoniydir. Mutolaa — doimiy dialogdir, kitobxon va badiiy asarning uchrashuvidir 1 . Aynan bu masalaga psixologik, pedagogik va estetik nuqtai nazardan tahliliy yondashuv zaruriyati dolzarb vazifalardan biridir. Ayniqsa o‘qilayotgan va o‘qitilayotgan matnlarning interpretatsiyasi, lisoniy tahlili badiiy jarayonni tashkil etishda, badiiy matnlarni tanlashda dasturulamal bo‘lishi tabiiy. Ammo, afsuski, 1 Ковылкин А.Н. Литературное произведение и проблема рецепции// Вестник Башкирского университета, — 2007. Т.12. — №3. — С. 43–46. 18 ayni damda internet sahifalarida tili biroz g‘aliz, to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjimalarni mutaxassis tahririsiz taqdim etilayotgani saviyaning pasayib ketayotganidan dalolat beradi. Raqamli texnika vositalari orqali ommaga havola etilayotgan matnlardagi imloviy xatolar bu sohada faqat dasturlovchilarga emas, balki tilshunos va adabiyotshunos mutaxassislarga ham ehtiyoj еtarli ekanligini ko‘rsatib turibdi. Yuqoridagi fikrlarga asoslanib, diqqatni muallif-matn-kitobxon uchligiga qaratamiz. Asosiy maqsad, qaysi yo‘nalishda bo‘lishidan, kim uchun mo‘ljallanishidan, qayerda chop etilishidan qat’i nazar, matnga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish, matndan samarali va oqilona foydalanish talab etiladi. Ayniqsa matnning estetik tahlili, tahlil strategiyalari, ijtimoiy-madaniy davrning matnga ta’siri jihatlari muhokama markaziga tortiladi. Matnga yondashuvning reseptiv usuli keng qamrovda tadqiq etilmagan. Reseptiv estetika, boshqacha atalishi — “ta’sir estetikasi”matnning hayotini, uning turli davrlarda idrok etilishini, talqinning ijtimoiy-madaniy vaziyatga bog‘liqligini o‘rganadigan estetikaning sohasi; matn va kitobxon o‘rtasidagi muloqot estetikasi. Adabiyot nazariyasida bu yo‘nalish o‘quvchi (yoki “auditoriya”)ga va uning badiiy asarni o‘qish tajribasiga qaratilgan. Reseptiv estetika nazariyasi doirasida juda ko‘p yondashuvlar mavjud. Ammo reseptiv estetika kitobxonda mutolaa jarayonida o‘zi paydo bo‘ladi. Volfgang Izer tomonidan qo‘llab-quvvatlangan nazariya matnning “ko‘milgan” ma’nosi bilan o‘quvchining hissiyoti, tajribasi va bilimi o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni anglatadi 2 . Qolaversa, matnning ta’siri, kitobxonning matnga munosabati, talqini ham reseptiv estetika shug‘ullanadigan jihatlardir. Dasturlovchilar matnlarni tanlashda ana shu jihatlarni inobatga olishlari shart. XX asrning birinchi yarmida Germaniyada shunday bir yo‘nalish va harakat paydo bo‘ldiki, bu harakat mutolaa jarayonini bemalol tahlil qilib, aniq bir tizim (sistema)ga solishning imkonini bera oldi. Bu jarayon resepsiya deb ataldi. Xo‘sh, 2 Iser Wolfgang : Der implizite Leser , M ü nchen , 1972 19 resepsiyani aslida qanday tushunish kerak? Bu so‘zning lug‘aviy va istilohiy ma’nosi qanaqa? Retsepsiya atamasi dunyo olimlari tomonidan turlicha yondashuv asosida talqin va tahlil etiladi. Polshalik faylasuf Roman Ingarden resepsiya — badiiy san’at asarining tushunilishidir, degan fikrni ilgari suradi. Rossiyalik tilshunos va adabiyotshunos olim Viktor Jirmunskiy fikricha, badiiy asar resepsiyasi adabiy ta’sir jarayonining asosidir. Yevropa va rus estetikasida yangi bir soha paydo bo‘lganini ta’kidlagan professor Abdug‘afur Rasulov, bu sohani reseptiv yondashuv yoxud o‘zlashtirish, qabul qilish estetikasi deb ataydi 3 . Aynan shu yo‘nalishga Abdulla Sher estetik idrok etish, deya yondashgan holda, san’at asarini “tushunish”ni nazarda tutadi va bu fikri bilan polshalik olim Roman Ingardenning fikrini aynan takrorlaydi 4 . Professor Abdurahim Erkayev esa mutolaa jarayonida asarga va muallifga nisbatan bag‘rikenglik bilan munosabatga kirishgan holda, estetik ong va badiiy bilish, anglash muhimligiga e’tibor qaratadi 5 Resepsiyaning shartlari qadimgi davrlardan beri mavjud. Birinchi navbatda, bu Aristotelning badiiy idrokini nazariy jihatdan tushunish va uning “katarsis” (ruhiy poklanish ta’limoti) va “kaolokogot” (ma’naviy ta’sirga duchor shaxsdagi o‘zgarishlarni anglash ilmi) tushunchalaridir. Aflotun san’atning “magnit kuchi” haqida gapiradi, u idrokni o‘z kuchida ushlab turadi, san’atning tomoshabin qalbiga ta’sirini va natijada asarni baholashning o‘lchovi sifatida syenzuraning zarurligini muhokama qiladi. Antik davrda mavjud bo‘lgan befarqlik, xayrixohlik (simpatiya) va boshqa tushunchalar adabiyot nazariyasida, matn polisemiyasini o‘rganishda va resepsiyasida zamonaviy talqinda tiklanmoqda 6 . Bugungi kunda reseptiv estetika adabiy jarayonni o‘rganishning yanada samarali usullarini, yo‘llarini izlashni maqsad qilgan. “Kitobxonning roli” — 3 Расулов А. Бадиийлик — безавол янгилик: Илмий-адабий мақолалар, талқинлар, этюдлар. — Т.: Шарқ, 2007. — 336 б. 11. Sher Abdulla Estetika ( nafosat falsafasi ). — T .: O ´ zbekiston , 2015. — 368 b . 4 Sher Abdulla Estetika (nafosat falsafasi). — T.: O´zbekiston, 2015. —349 б 5 Эркаев А. Эстетик онг ва бадиий билиш // Жаҳон адабиёти, — 2015. — №11. — Б. 134–143 6 Расулов А. Бадиийлик — безавол янгилик: Илмий-адабий мақолалар, талқинлар, этюдлар. — Т.: Шарқ, 2007. — 103 б 20 talqin qilish muammosi emas. Bitta matn juda ko‘pchilik tomonidan mutolaa qilinishi mumkin, ammo aynan shu matnning tushunilish, talqin qilinish holati aniq chegaralar ichida sodir bo‘ladi. Reseptiv estetika uchun o‘quvchi qanday munosabat bildirishi, boshqacha aytganda, mutolaa paytida matnni qay tarafga yo‘naltirishi, kitobxonlik tuyg‘ularini boshqara bilishi, resipiyentning ijodiy qobiliyatlarini faollashtirishi muhim. Adabiyotshunoslarni estetik reaksiya tahlili, matn strategiyalari, mutolaaga kirishish, ijtimoiy-madaniy hayotning badiiy matnga ta’siri kabi masalalar qiziqtirmoqda. Estetik reaksiya tahlili orqali, umuman olganda, “estetika” terminini fanga kiritgan nemislar hayotning barcha jabhalarida, fanning barcha tarmoqlarida ushbu atamaning o‘rnini ham belgilab berdilar. XVIII asrning birinchi yarmida adabiyotda estetika tushunchasi paydo bo‘ldi. Bu aynan resepsiya bilan va, qolaversa, “ta’b” bilan uzviy bog‘liqdir. Volter o‘zining “ Ta’b ” nomli traktatida 7 asarning tushunilishida estetik didning roli muhimligini aytib o‘tadi. Demak, resepsiya atamasidan oldin ta’b tushunchasi ishlatilganini Hans Norbert Fyugen o‘zining “Die Hauptrichtungen der Literatursoziologie und ihre Methoden” (“Adabiy sosiologiyaning asosiy yo‘nalishlari va metodlari”) asarida ta’kidlab o‘tadi 8 . Hans Robert Yaussning resepsiya tarixiga oid qarashlari XX asrning 60- yillari oxiriga kelib adabiyotshunoslikning yangicha yo‘nalishiga turtki bo‘ldi. Yauss asar yoki uning aniq tahlili bilan emas, balki asar yozilgan davr sharoiti bilan hisoblashishni talab qildi. Asar muloqot jarayonida matn deb tushuniladi. Asar davr haqidagi aniq ma’lumot bilan kitobxonni ta’minlaydi va har qanday holatda ham o‘quvchi tarix manzarasini tahlil qilish imkoniga ega bo‘ladi. Resepsiya tarixi nuqtai nazaridan asar tushunchasi salbiy va metaforik ta’riflangan: “Badiiy asar monologik ravishda o‘zining vaqti chegaralanmagan borlig‘ini namoyon etuvchi monument emas. U partitura (ko‘p ovozli musiqa asarida hamma 7 Вольтер, Франсуа Мари Аруэ, Эстетика. Статьи. Письма. Предисл. и рассуждения. Сост., вступит, статья и ком мент. В.Я. Бахмутского. Пер. Л. Зониной и Н.Наумова. — М.: Искусство, 1974. — 392 с. (История эстетики в памятниках и документах). — С. 267–281. 8 Fügen Hans Norbert: Die Hauptrichtungen der Literatursoziologie und ihre Methoden. Bonn, 1966, 231 s. 21 qismlarning majmui) kabi doimo yangilanib turadigan, so‘zlar materiyasidan iborat majmuadir 9 “ Nemis olimi Aleksandr Humbolt resipiyent bilan dialog imkoniyatlar konsepsiyasini quyidagicha ifodalaydi: “Har qanday san’at asarini, go‘yo rassom tomonidan yaratilgan asar kabi, mustaqil individ kabi qabul qilish mumkin. Asar xuddi tirik jonzotdek. Asarning ham, muayyan obrazlar hisobiga, ichki quvvati va hayot tamoyili mavjud” 10 Reseptiv estetika uchun eng asosiysi matn va kitobxon o‘rtasida “aniq chegara”ning qo‘yilishi hisoblanadi. “Matnkitobxon” dialogik munosabatini bir mavqega ega ikki suhbatdoshning holati, deb tushunish muhim, o‘rtadagi “chegara” suhbatning “ochiq-oydinligi”ni belgilaydi. Matnning mazmun-mohiyatini anglamay, kitobxonga yoki til o‘rganuvchiga taqdim etish samaradorlikka ham, sifatga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning oldini olish maqsadida tayyorlanayotgan raqamli darsliklar, qo‘llanmalar quyidagi talablarni ham nazardan chetda qoldirmasliklari kerak: birinchidan , ishlab chiqilgan dastur kim uchun mo‘ljallangani, ya’ni kitobxonning yoshi, psixologiyasi, bilim, tajribasi inobatga olinishi; ikkinchidan , gap raqamli texnologiya yoki kitob haqida borsada, matn tanlanishiga, uning ta’sir estetikasiga e’tibor qaratilishi; uchinchidan , matnning “ko‘milgan” ma’nosi iloji boricha ochib berilishi; to‘rtinchidan , material qaysi formatda taqdim etilishidan qat’i nazar kitobxon diqqat markazida bo‘lishi; beshinchidan , mutolaa — kitobxon bilan muallifning implisit (yashirin. —) suhbati ekanini unutmaslik va shuning uchun bu jarayonni samarali tashkil etilishida ko‘mak berish; 9 Jauss, Hans Robert: Literaturgeschichte als Provokation der Literaturwissenschaft. Konstanz, 1967. 138 б 10 Гумбольдт А. Язык и философия культуры. — М.: Прогресс, 1985. — С. 224–448. 22 oltinchidan , matnlarning mazmun-mohiyatini anglamasdan tanla-nishiga umuman yo‘l qo‘ymaslik zarur. Xulosa o‘rnida alohida ta’kidlash joizki, matn so‘zlar yig‘indisi yoki ketma-ketligi emas, balki tirik mavjudot singari yashashga haqli, his-tuyg‘uga ega va kitobxon bilan bemalol muloqot qila oladigan sehrli bir xilqatdir. Bu xilqatning qadriga еtmaslik, undan o‘z o‘rnida, to‘g‘ri foydalanmaslik kelgusi avlodni tuzalmas dardga mubtalo qilishi mumkin. 2.2. MATN VA KITOBXON MUNOSABATI Har qanday faoliyat zamirida, shuningdek, kitobxon faoliyatida ham birinchi o‘rinda ehtiyoj yotadi. Bundan shu narsa ayonki, matn orqasida haqqoniy, ob’yektiv olam tushunchasi turibdi, inson uni mutolaa jarayonida egallaydi, ushbu metodologiya orqali kitobxon faoliyatini quyidagicha belgilash mumkin. Mutolaa- bu faoliyatning bilish, o‘rganish, ilm olish hodisasidir. Buning zamirida faollik, maqsad sari yo‘naltirilgan, o‘qish va ijtimoiy subyektning turli ehtiyojlariga qarab matndagi ma’lumotni egallashi yotadi. Faoliyat motiv, maqsad, real faollik va bajarilgan ishlar tizimida namoyon bo‘ladi va ularning yaxlit majmui uning dinamikasi va natijalarini aniqlab beradi. Albatta, bunda tashkiliy ishlar sifatini, kitobxonning topqirligini, mutolaa uchun yaratilgan shart-sharoitlar va kitobxon faoliyatining prosessual tomonlarini tavsiflovchi boshqa omillarni ham hisobga olish kerak bo‘ladi. Kitobxon faoliyatining motivasion - qiziqish turi kitobxonning ijtimoiydemografik ko‘rsatkichlari, uning ijtimoiy xususiyatlari va hayotda tutgan o‘rni, shuningdek, shaxsning ijtimoiy-psixologik tafakkuri natijasida shakllanadi. Motivasion-qiziqish omili faoliyat ob’yekti - matn va uning muallifi,shuningdek, boshqa kitobxonlar bilan muloqot, o‘qilgan mavzu haqida ularning fikrlari ham bo‘lishi mumkin. Shaxsga xos bo‘lgan ijtimoiy yo‘naltirilganlikning murakkab tizimi (dunyoqarash, tushuncha, xulosa, ehtiyoj, motiv, o‘rganish, qiziqish va 23 boshqalar) mutolaaning motivasion- qiziqish bosqichida aniqlanib, ongli ravishda ilm olishda mutolaa maqsadlarida namoyon bo‘ladi. Motivasion-qiziqish bosqichining еtakchi tarkib yasovchi qismi ehtiyojdir. Faoliyatning motivasiyasi turlicha bo‘lishiga qaramasdan, uning birinchi sababi - ehtiyoj bo‘ladi. Shuning bilan birga ehtiyoj va motivlar o‘rtasida juda yaqin bog‘liqlik mavjud. Bu xususda o‘z fikr-qarashlarini ilgari surgan professor V. Karimova shunday deydi: “Insonning ehtiyoji - bu individning nimagadir bo‘lgan muhtojligini sezishidir. Motivlar esa - bu insonning shu muhtojlik bilan bog‘liq bo‘lgan intilishidir”. Kitobxon va matn muallifi shaxining tarkibiy qismlarining mazmuni prosessualnatija bosqichining “kitobxon-muallif, boshqa kitobxonlar” munosabatlari tizimida o‘z aksini topadi va ko‘rinadi. Prosessual-natija bosqichi bevosita kitobxon shaxsining barcha jihatlarini hamda bilvosita (matn orqali) muallif shaxsining va boshqa kitobxonlar tarkibiy mazmunining ba’zi komponentlari, ularning matnni o‘qishdan oldingi bir-biri bilan muloqotini o‘z ichiga oladi. Bu haqida N.A.Rubakin: “Kitobxonga hammadan ham muallif yoritib bergan, kitobxonning o‘zida mavjud bo‘lgan xususiyatlari ma’qul keladi ”, deydi. Yakuniy baholash bosqichi nafaqat kitobxon, balki muallif shaxsi intilishlarining, ayniqsa ularning dunyoqarashini, qadriyat mo‘ljallari, tushuncha, xulosalari, ijtimoiy qarashlarini bir-biri bilan taqqoslaganda namoyon bo‘luvchi tarkibiy mazmuniga bog‘liq bo‘ladi. Shaxsning ijtimoiy-psixologik qarashlari to‘g‘ridan- to‘g‘ri kitobxon faoliyatida namoyon bo‘lmaydi: u albatta alohida jihatlardan kelib chiqib, uning aniq vujudga kelishi bilan belgilanadi. Shaxs tuzilmasi kitobxon faoliyatining favqulotdaligini hisobga olgan holda to‘laligicha yoxud uning alohida turlarida yaqqol namoyon bo‘ladi. Yanada kengroq qilib aytganda, kitobxon faoliyati, aniqrog‘i mutolaa - ijtimoiy fenomen sifatida ta’lim bilan mashg‘ul shaxsni tavsiflovchi ko‘rsatkichlarning yaxlit va mukammal yig‘indisini o‘z ichiga oladi. Shunday qilib, kitobxon faoliyatini shartli ravishda uchta bosqichda, uchta aspektda kurib 24 chiqish mumkin: 1. Kitobxonning o‘z shaxsiy faoliyati yoki ongli, maqsadli faoliyatga kirishgan subyekt sifatida kitobxonlikning uchta asosiy bosqichini o‘z ichiga oluvchi umumlashma harakatlari majmui. 2. Kitobxonning qidiruv, tanlov va olingan axborotni mustahkamlash bilan bog‘liq bo‘lgan, kitobxon faoliyati bosqichlarini o‘z ichiga olgan shaxsiy faoliyati. 3. Kitobxon faoliyatining barcha bosqichlari, shuningdek, mutolaa bilan bevosita mashg‘ul kishi tavsifnomasining keng ko‘lamdagi faoliyatlari (masalan, shaxsiy kutubxona, gazeta va jurnallarga obuna bo‘lish, jamoat kutubxonalaridan foydalanish, o‘qish uchun tanlangan adabiyotlar mavzulari, boshqa kitobxonlar bilan muloqot doirasi va boshqalar) majmui. Shu bilan birga kitobxon faoliyati tahlilini keng darajada va turli ijtimoiy subyektlarga (alohida shaxs, guruh, yaxlit jamiyat) nisbatan ham amalga oshirish mumkin Badiiy adabiyotni o‘rganish bilan bog‘liq barcha masalalar (mas., asar syujeti va kompozitsiyasi, mazmun va shakl, badiiy asar tili, yozuvchi uslubi va h.k.) adabiy komparativistikaning predmetini tashkil etadi. Sintetizm, mentallik, retseptiv estetika, intertekst(lik), paratekst(uallik), metatekst, gipertekst, arxitekst, imagologiya, vorislik, semiotika, tipologiya, motiv boshqa atamalar qiyosiy adabiyotshunoslikning asosiy tushunchalari hisoblanadi. Ilmiy adabiyotlarda ta’kidlanganidek, asarning syujeti va kompozitsiyasi, asar tili, motivlar, tarjima, asar poetikasi, yozuvchi mahorati, o‘zga xalqning boshqa bir xalq adabiyoti haqidagi qarashlari, ya’ni, adabiy retsepsiyasi (o‘zga xalq adabiyotini qabul qilish jarayoni) qiyosiy adabiyotshunoslik obyekti bo‘lishi mumkin. (masalan, «Navoiy rus kitobxoni nigohida», «Pushkin va o‘zbek kitobxoni», «Fitratshunos yaponlar» kabi mavzular). Shuningdek, ayni badiiy asarga olimlarning turlicha qarashlarini (masalan, «Boburnoma» haqida o‘zbek, rus, yapon, nemis olimlarining ilmiy izlanishlari), xalqaro dabiy aloqalar, o‘zaro ta’sir, an’anaviylik va novatorlik, turli xil san’at (musiqa, rassomchilik, haykaltaroshlik, kino) turlarining adabiyotga ta’siri kabi masalalarni ham qiyosan o‘rganish mumkin. Sharqshunos N.I.Konrad (1891–1970) 25 qiyosiy adabiyotshunoslik obyekti bo‘lishi mumkin bo‘lgan 5 ta jihatga e’tiborni qaratadi: 1.Tarixiy umumiylikka ega millat adabiyotlari qiyosi (mas., fors va tojik ). 2.Turli xalqlar adabiyotida tipologik xususiyatlar qiyosi (mas., XIX asr klassik realizmi). 3. Turli makon va zamondagi xalqlar adabiyoti qiyosi (mas., rus va o‘zbek adabiyoti). 4. Bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda tipologik xususiyatlarga ega bo‘lgan adabiyotlar qiyosi (mas., ritsarlik romanlari va yapon harbiy epopeyalari). 5. Xalqlararo adabiy aloqalar qiyosi. Bu o‘rinda olim adabiy ta’sir va adabiy aloqalarga alohida urg‘u beradi 11 . V.M.Jirmunskiyning (1891–1971) ta’kidlashicha, yozuvchi ijodini unga ta’sir o‘tkazgan milliy va xalqaro adabiy an’analar bilan qiyosan o‘rganish ham juda katta metodik ahamiyatga ega bo‘lib, adibning ijodiy individualligini, milliy va jahon adabiyoti taraqqiyotida tutgan o‘rnini aniqlashga yordam beradi 12 . Germaniyada nashr qilingan monografiyada komparativistika fani 1) adabiyot nazariyasi komparativistikasi (Dichtungs-Literaturtheorie); 2) adabiyot tarixi komparativistikasi; 3)komparativ intermedial tadqiqotlar (komparatistische Intermedialitätsforschung / Comparative Arts); 4) komparativ madaniyatshunoslik (komparatistische Kulturwissenschaft) kabi to‘rtta guruhga ajratilgan. Har bir tarjimonga o‘z tilining grammatik qonuniyatlari asosida tarjima qilishga yordam beruvchi vositalar. Tarjima imkon qadar original asarga yaqin va 11 Конрад Н.И. Избранные труды. Литература и театр. – М.: Наука, 1978. – С.32 – 33 12 Жирмунский В.М. Проблемы сравнительно-исторического изучение литератур // Известия АН. Т.XIX. Вып. 3. – М., 1960. – С.183. 26 to‘g‘ri bo‘lishi kerak. She’riy asarlar tarjimasida ekviritmiyaga ham e’tibor qilish darkor. Ekviritmiya (lotincha «to‘g‘ri ritm») – ritm (ohang)ni saqlagan holatda tarjima qilish demakdir. Noto‘g‘ri tarjima noto‘g‘ri talqinni yuzaga keltiradi. Albatta, tarjima «qurbonlarsiz» bo‘lmaydi, ammo yuqoridagi jihatlarni hisobga olmaslik, tarjimani originaldan ancha uzoqlashtiradi. Tarjima nazariyasiga oid ilmiy kitoblarda ko‘pincha ИЯ , Пя kabi abriveaturalarga duch kelamiz: ИЯ – исходный язык (original tili), ПЯ – переводный язык (tarjima tili) demakdir. Tarjima nafaqat tilshunoslik, balki adabiyotshunoslik, jumladan – qiyosiy adabiyotshunoslik obyektidir. Chunki asarning o‘zi va tarjimasi qiyoslash uchun asos vazifasini bajaradi. Tarjimani qiyosiy adabiyotshunoslik nuqtayi nazaridan o‘rganayotgan tadqiqotchi, albatta, bu boradagi nazariy adabiyotlar bilan tanishishi, original asar va tarjimada aynan nimani qiyoslash kerakligini anglab еtishi kerak. Adabiyotshunos M.Topperning «Tarjima qiyosiy adabiyotshunoslik tizimida» nomli ilmiy asarida tarjimaning komparativistika obyekti sifatidagi xususiyatlari juda yaxshi ochib berilgan. 13 Bizga ma’lumki, tarjima mohiyatan kommunikatsiya (o‘zaro muloqot) va retsepsiya (tarjimaning qabul qilinishi) kabi jarayonlardan iborat. Xuddi shu jarayonlar qiyosiy adabiyot shunoslik uchun ham xos bo‘lib, ikkita har xil millatga mansub adabiy asarni taqqoslash jarayonida, albatta, bu jarayonlar tahlil qilinadi. Masalan, Nosir Zohid va amerikalik yozuvchi Viktoriya Shvabning turlicha nomdagi «Qasos» romanlarini o‘zbek va xorij kitobxoni bir xil qabul qiladi, bu – retsepsiya jarayoni. Har ikkala romanni taqqoslashga kirishish – ikki millat, ikki madaniyat, ikki yozuvchi o‘rtasidagi kommunikatsiya. Demak, birgina kommunikatsiya va retsepsiya tushunchalarining mavjudli tarjimani qiyosiy adabiyotshunoslik obyekti sifatida o‘rganishga to‘la asos beradi. M.Topperning fikricha, qiyosiy adabiyotshunoslik metodologiyasi jahon adabiyotidagi turli xil milliy adabiyot namunalarini qiyoslash imkonini beradi, bu esa tarjimashunoslikka 13 Топер П.М. Перевод в системе сравнительного литературоведения. – М., 2000 27 bo‘lgan e’tiborni oshiradi 14 . Badiiy asar tarjimasi bilan shug‘ullanmoqchi bo‘lgan tadqiqotchi asosan quyidagi jihatlarni qiyosan o‘rganishi mumkin: 1.Original asar va tarjimaning muvofiqligi. 2.Yozuvchi va tarjimonning ijodiy individualligi. 3.Adabiy aloqa va tarjima. 4.Asar va uning retsepsiyasi (qanday edi, qanday qabul qilindi?). 5.Tarjima va adabiy ta’sir masalasi. 6.Janrlararo tarjima: lirik, epik, dramatik tur janrlari tarjimalarida o‘xshashlik va farqlar. 7.Tarjima va madaniyatlararo kommunikatsiya. 8.Badiiy tarjimada lisoniy olamning qayta yaralishi muammosi. 9.Yozuvchi va tarjimon mahorati va h.k. masalalar. Tarjima qiyosiy adabiyotshunoslik obyekti sifatida o‘rganilganda, ushbu tadqiqot xuddi boshqa komparativistik tadqiqotlarda bo‘lgani kabi tarixiy, gnoseologik, mantiqiy, metodologik, ma’naviy-g‘oyaviy mezonlar orqali baholanadi. Xullas, «asliyat ruhini imkon qadar to‘g‘ri va to‘la aks ettiradigan tarjima matnini yaratish uchun tarjimon ham talantli badiiy so‘z ustasi, ham iste’dodli tarjimashunos olim bo‘lishi kerak 15 » Biz kimning ijodini qaysi “...izm”ga olib-borib taqamaylik, u adabiyotga yangilik olib kirishi kerak, hech bo‘lmasa, Abdulla Qahhor aytganiday, adabiyot “domovoy”iga o‘z qahramonlarini yozdirib qo‘yishi kerak. Retseptiv estetika (asarni idrok etish madaniyati) da bir hodisa bor: yillar, zamonlar o‘tib, adiblar yoki asarlar nomlari unutilishi mumkin ekan, biroq qahramonlar unutilmaydi. Asar muallifi esa o‘sha yangi qahramoni bilan birga adabiyot tarixiga kirib qoladi. O‘z davrida (o‘sha davrdagi mavjud adabiy tamoyillar asosida, albatta) XX asrning 70- 14 Топер П.М. Перевод в системе сравнительного литературоведения. – М., 2000. – C.19 15 Мусаев Қ. Таржима назарияси асослари. – Тошкент: Фан, 2005. – Б.334 28 yillarida o‘zbek nasridagi uslubiy tendentsiyalarni kuzatib, izchil realistik, liro- romantik va shartli uslubiy yo‘nalishda ijod qiluvchi; ayrim ijodkorlarda esa ikki, hatto uch uslubiy ko‘rinishlarning unsurlarini kuzatish mumkinligi haqida ilmiy tadqiqotlar bor. Biroq bugun, ikki asr bo‘sag‘asida yaratilgan asarlarni kuzatib, bunday yuzaki xulosalar qilishdan qiyin. Chunki qaysi adabiy qahramonni tilga olmaylik, u siz aytgan davrning emas, balki o‘zidan avvalroq yashagan adabiy davrning hosilasi bo‘lib ko‘rinadi. Adabiy qahramon haqidagi aytilgan mulohazalar ko‘proq nasrga tegishli, she’riyatda esa shoir “men”ining o‘zi bosh qahramon. Uning tabiati, ruhiyati, boringki, adabiy madaniyati ham bizga saboq bo‘lishi, shoir biz avval tuymagan tuyg‘ularni tuydirishi, biz ko‘rib anglamagan badiiy haqiqatni anglashga yordam berishi kerak. Bu bilan ijodkor o‘zi iste’dodini tarbiyalaydi, balki millatning badiiy didi va salohiyatining o‘sishiga yordam berishi mumkin. Mutolaa madaniyati kitobxonlikni shakllantirishda ijodkor uslubi, badiiy asar retsepsiyasini belgilash muhim ahamiyatga ega. Albatta, bu borada yozuvchining ijod dunyosiga kirish va shu orqali o‘quvchi ongi, didini o‘stirish asosiy maqsad bo‘lishi talab etiladi. Zero, badiiy asar o‘qituvchi va o‘quvchi fikrini boyitish, hissiyotlarini tarbiyalashning samarali usulidir. Bu yo‘nalishda darslik va majmaulardan o‘rin olgan o‘zbek va jahon adabiyoti durdonalarini tahlil qilishni yo‘lga qo‘yib, samarali natijalarga erishish muhim ahamiyat kasb etadi. Yaxshi va sara asarlar avloddan avlodga o‘tib, sayqallanib, qayta-qayta tilga olinib, bir qator tadqiqotlarga predmet sifatida ham xizmat qiladi. Bu jarayon bir so‘z bilan retsepsiya (qabul qilish, o‘zlashtirish) deyiladi, ya’ni tarjima qilingan badiiy asar (qaysi janrga daxldor bo‘lsa ham) hamisha parvarishda, kitobxon e’tiborida bo‘ladi. Ba’zida asarlar, hikoyalar turli maqollar bilan yoki o‘ziga xos frazalar bilan boshlanadi. Ammo tarjimonlar bu kabi nozik iboralarga e’tibor bermaslikka harakat qilishadi. Ularning o‘rniga izoh beruvchi gaplar bilan tarjimani davom ettirishadi. Bu esa tarjima qilinayotgan matnning asl shirasini 29 yo‘qotilishiga olib keladi va shu bilan birga, asarning retsepsiyasiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. XULOSA Hozirgi zamonaviy texnika va texnologiyalar asrida insonlarni ommaviy madaniyat qurshovidan asrab qoluvchi eng ma’naviy boylik bu badiiy adabiyotlar hisoblanadi. Hozirgi kunda Prezidentimiz tashabbusi bilan yoshlarni kitobxonlikka keng jalb qilish borasida juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, har bir oliy ta’lim muassasi balki mahallarda ham kitobxonlik tanlovlari o‘tkazilib kelinmoqda. Bu bilan biz juda katta natijalarga erishishimiz balki ma’naviy dunyoimizni kengaytirishimiz mumkin. Bu hozirgi kunning eng dolzarb masalalaridan biri hisoblanadi. Badiiy adabiyotning ko‘p asrlik taraqqiyoti, uning kishilar dunyosiga, ularni qurshab turgan tashqi borliq bilan aloqalariga va o‘zaro munosabatlariga tobora chuqur kirib borganligidan dalolat beradi. Bundan ko‘rinib 30 turbdiki, badiiy adabiyotning bosh mavzusi insondir. Insonning badiiy asarlarda markaziy o‘rinni egallashi dunyoni badiiy ravishda anglash va ijod sohasida kishilik tomonidan bosib o‘tilgan katta yo‘lning natijasi hisoblanadi. Yuqoridagi tahlillarimizga tayanib quyidagilarni xulosa sifatida keltirishimiz mumkin bo`ladi: urush mavzusidagi asarlarda qahramon ruhiyati juda ham o`zgaruvchan bo`ladi va u vaziyatga qarab evrilib turadi. Qahramonlar o`lim bilan yuzma-yuz kelganda ruhiyatini hech qanday bo`yoqlarsiz boricha namoyon qiladi. Chunki bu vaziyatda qahramon o`z ruhiyatini boshqara oladigan darajada bo`lmaydi. Qahramon o`zinig ichki ruhiyatini personajlar bilan suhbatda, ichki monologlarda va o`zining xatti-harakati bilan ifodalaydi va mana shu ifoda jarayonida qahramon bevosita harakat qiladi. Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash lozimki, badiiy adabiyotning inson hayotida ahamiyati juda yuqori. Inson ardoqlab keladigan eng noyob hislar insonparvarlik, adolat, shafqat, o‘zaro hamjihatlik, do‘stlik,mehr va muruvvat, sevgi-muhhabat singari o‘lmas insoniy tuyg‘ular kishi ongida, shuurida, ruhiyatida mujassamlashadi va bu hislar adabiyotga oshno insonlar qalbiga ko‘chib o‘tadi. Tuyg‘ular esa faqat aql orqali emas, balki ko‘ngil, yurak orqali seziladi, ta’sir o‘tkazadi. Shunday ekan, badiiy asarlar badiiy adabiyotning muhim ajralmas tarkibiy qismidir. 31 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. D.Quronov va boshqalar. Adabiyotshunoslik lug‘ati, 2. I .И.Тихомирова. Психология чтения школников. В помо щ педагогубиблиотекарю. 2018. 3. Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq, - T.: O‘qituvchi, 1992; 11. Davletshin M.G. Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiya. - T.: O‘qituvchi, 1984; 4. Roziyev E. Umarov A. Mutolaa madaniyati : shaxs, jamiyat, taraqqiyot /A.Navoiy nomidagi O‘zbekistan MK; A.Qodiriy nomidagi Toshkent Davlat madaniyat in-ti; Mas.muharrir M.Bekmurodov.-Toshkent: Fan, 2004.- 194 6. 32 5. Умаров А.О., Коваленко А.П. Психология читателя и чтения. Т.: Изд- во нас. библиотеки Узбекистана им. Алишера Навои, 2004 йил. - 136 с. 3. Кассел Кей Эни. ХХИ асрда маълумот ва ахборот хизматлари 6. Гумбольдт А. Язык и философия культуры. — М.: Прогресс, 1985. — С. 224–448. 7. Ковылкин А.Н. Литературное произведение и проблема рецепции// Вестник Башкирского университета, — 2007. Т.12. — №3. — С. 43–46. 8.Расулов А. Бадиийлик — безавол янгилик: Илмий-адабий мақолалар, талқинлар, этюдлар. — Т.: Шарқ, 2007. — 336 б. 9.Sher Abdulla Estetika (nafosat falsafasi). — T.: O´zbekiston, 2015. — 368 b. 10. Эркаев А. Эстетик онг ва бадиий билиш // Жаҳон адабиёти, — 2015. — №11. — Б. 134–143. 11. Madalievna, I. S., & Abdurahimovna, J. R. (2021). The Analogies Used in Mukimi’s Works. European Journal of Life Safety and Stability (2660-9630), 9, 95-99 12. Тўйчиева , Д . (2022). АМИР ТЕМУРНИНГ КИТОБХОНЛИК ОДОБИ ХУСУСИДА . Oriental Art and Culture, 3(1), 176-185 33

Retseptiv estetikaga oid asarlar tahlili

KIRISH …………………………………………………………………...……  3  I BOB. ESTETIK IDROK HAQIDA TUSHUNCHA

1.1 Estetik idrok va badiiy tasvir…………………………………..…………….. 6 

1.2 Gnoseologiya – bilish falsafasi  ………………..………………..…...….…... 15

II BOB. ADABIY RETSEPSIYAGA XOS XUSUSIYATLAR

2.1. Adabiy retsepsiya haqida tushuncha....................................................….…...18

2.2. Matn va kitobxon munosabati..........................................................................24

Xulosa …………………………………………………………………..……....  32

Foydalanilgan adabiyotlar.…………………………………………...….…..….34

Sotib olish