Rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	66.9KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	14 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

12 Sotish

Rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni

Sotib olish

MUNDАRIJА:
KIRISH ...................................................................................................................... 2
I BOB. RIVOJLANGAN MAMLAKATLARNING JAHON IQTISODIYOTIDA
TUTGAN O'RNI ....................................................................................................... 4
1.1. Jahon iqtisodiyotidagi mamlakatlar klassifikatsiyasi ......................................... 4
1.2.Rivojlangan mamlakatlar xususiyatlari, tarkibiy tuzilmalari .............................. 7
ИНТЕРВЬЮ | Экономики постсоветских стран в 2025 году покажут более
скромные результаты https://news.un.org/ru/interview/2025/01/1460221 .......... 10
II BOB. Rivojlangan mamlakatlarning rivojlanish tendensiyalari .......................... 11
2.1.Tendensiyalarni yashillashtirish ........................................................................ 11
2025 yilning asosiy tendensiyalari ............................................................................................. 13
2.2. Sun’iy intelekt va raqamlarshtirish ................................................................... 18
Raqamlashtirishning evolyutsiyasi ............................................................................................ 19
Sun'iy intellektning asosiy turlari va yo'nalishlari ..................................................................... 20
Raqamlashtirishning asosiy komponentlari ............................................................................... 20
AI va raqamlashtirishning iqtisodiy ta'siri ................................................................................. 21
Ta'lim va kadrlar tayyorlash masalalari ..................................................................................... 21
Xavfsizlik va etik masalalar ....................................................................................................... 22
Kelajak istiqbollari va tendentsiyalari ....................................................................................... 22
O'zbekistonda AI va raqamlashtirish ......................................................................................... 23
XULOSA ................................................................................................................. 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI ............................................. 27
1

KIRISH
Mаvzuning dоlzаrbligi: Bugungi kunda jahon iqtisodiyoti tobora murakkab
va o'zaro bog'liq tizimga aylanib bormoqda. Bu jarayonda rivojlangan mamlakatlar
alohida o'rin tutadi va global iqtisodiy jarayonlarga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. XXI
asrda rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi roli yanada muhim
ahamiyat kasb etmoqda, chunki ular texnologik innovatsiyalar, moliyaviy bozorlar
va xalqaro savdo tizimlarining asosiy markazlari hisoblanadi. Zero, mamlakatimiz
prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek, “ Jamiyat hayotining tanasi
iqtisodiyot bo‘lsa, uning joni va ruhi ma’naviyatdir”. Trаnsmilliy
kоrpоrаtsiyаlаrning dоlzаrbligi quyidаgi muhim оmillаr bilаn bеlgilаnаdi:
Jаhоn sаvdоsining sаksоn fоizgа yаqin qismini trаnsmilliy kоrpоrаtsiyаlаr
nаzоrаt qilаdi vа ulаr glоbаl invеstitsiyаlаr оqimining аsоsiy mаnbаi hisоblаnаdi.
Ushbu kоrpоrаtsiyаlаr tеxnоlоgiyаlаr trаnsfеri vа innоvаtsiyаlаr tаrqаtishdа
yеtаkchi rоl о‘ynаydi, milliy iqtisоdiyоtlаrning rivоjlаnishigа bеvоsitа tа’sir
kо‘rsаtаdi hаmdа mеhnаt bоzоri vа ish о‘rinlаri yаrаtishdа muhim аhаmiyаt kаsb
еtаdi.
Rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotidagi o'rnini o'rganish bir
necha jihatdan dolzarbdir:
Birinchidan, bu mamlakatlar jahon YaIMning katta qismini ishlab chiqaradi
va global savdo aylanmasida asosiy o'rinni egallaydi. Ikkinchidan, ular yangi
texnologiyalar va innovatsiyalarning asosiy manbai bo'lib, rivojlanayotgan
mamlakatlar uchun namuna vazifasini bajaradi. Uchinchidan, global iqtisodiy
2

inqirozlar va o'zgarishlar asosan rivojlangan mamlakatlardan boshlanadi va butun
dunyoga tarqaladi.
Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlar quyidagi muhim tendensiyalar bilan
yuzma-yuz kelmoqda:
 Iqtisodiyotni yashillashtirish va barqaror rivojlanish yo'nalishi
 Sun'iy intellekt va raqamlashtirish texnologiyalarining jadal rivojlanishi
 Pandemiya ta'sirida global zanjirlarning qayta tuzilishi
 Demografik o'zgarishlar va mehnat bozorining transformatsiyasi
Kurs ishining m а qs а di: Rrivojlangan mamlakatlarning jahon
iqtisodiyotidagi o'rnini kompleks tahlil qilish va ularning hozirgi rivojlanish
tendensiyalarini o'rganish.
Kurs ishining v а zif а l а ri:
 Jahon iqtisodiyotidagi mamlakatlar klassifikatsiyasini tahlil qilish;
 Rivojlangan mamlakatlarning asosiy xususiyatlari va tarkibiy tuzilmalarini
o'rganish;
 Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotini yashillashtirish tendensiyalarini
tadqiq etish;
 Sun'iy intellekt va raqamlashtirish jarayonlarining ta'sirini baholash.
Kurs ishining р r е dm е ti: Rivojlangan mamlakatlarning jahon
iqtisodiyotidagi o'rni va rivojlanish tendensiyalari.
Kurs ishining о by е kti: Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti.
Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikki b о b, xul о s а v а f о yd а l а nilg а n
а d а biy о tl а r r о ’yx а tid а n ib о r а t.
3

I BOB. RIVOJLANGAN MAMLAKATLARNING JAHON
IQTISODIYOTIDA TUTGAN O'RNI
1.1. Jahon iqtisodiyotidagi mamlakatlar klassifikatsiyasi
Jahon iqtisodiyotidagi mamlakatlar klassifikatsiyasi turli mezonlar asosida
amalga oshiriladi. Eng keng tarqalgan tasnif rivojlanganlik darajasiga ko'ra bo'lib,
uchta asosiy guruhni o'z ichiga oladi.
Rivojlangan mamlakatlar yuqori daromadli, sanoatlashgan va texnologik
jihatdan ilg'or davlatlardir. Ular yuqori yalpi ichki mahsulot darajasi, rivojlangan
sanoat va xizmat ko'rsatish sektorlari, yuqori hayot sifati ko'rsatkichlari, kuchli
moliyaviy tizim va kapital bozorlari, ilg'or texnologiyalar va innovatsiyalar bilan
ajralib turadi. Savodxonlik darajasi bu mamlakatlarda 95-99 foizni tashkil etadi.
Ushbu guruhga AQSh, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Kanada,
Avstraliya, Shveytsariya, Norvegiya, Daniya, Shvetsiya kiradi. 1
Rivojlanayotgan mamlakatlar o'rta va past daromadli bo'lib, iqtisodiy o'sish
jarayonida turadi. Ular o'rta yoki past yalpi ichki mahsulot darajasi, qishloq
xo'jaligi va xom ashyo eksportiga bog'liqlik, sanoatlashtirish jarayoni, tez aholi
o'sishi, katta ijtimoiy tabaqalar orasidagi farq bilan tavsiflanadi. Bu guruhga Xitoy,
Hindiston, Braziliya, Meksika, Turkiya, Tayland, Malaziya, Janubiy Afrika kiradi.
Kam rivojlangan mamlakatlar BMT tomonidan belgilangan 46 ta eng kam
rivojlangan davlatni o'z ichiga oladi. Ular juda past yalpi ichki mahsulot darajasi,
1
Abdullaev A.M. Jahon iqtisodiyoti. Darslik. – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2020. – 320 b.
4

kishi boshiga 1000 dollardan kam daromad, qishloq xo'jaligiga yuqori bog'liqlik,
zaif infratuzilma, past hayot sifati ko'rsatkichlari bilan ajralib turadi. Afg'oniston,
Bangladesh, Kambodja, Nepal, Madagaskar, Mozambik, Efiopiya bu guruhga
mansub.
Geografik mintaqalar bo'yicha tasnif ham muhim ahamiyatga ega. Shimoliy
Amerika AQSh, Kanada va Meksikani o'z ichiga olib, jahon yalpi ichki
mahsulotining taxminan 25 foizini tashkil etadi. Yevropa Yevropa Ittifoqi a'zo
davlatlari, Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari, Rossiya va MDH
mamlakatlarini qamrab oladi.
Osiyo-Tinch okeani mintaqasi Sharqiy Osiyo mamlakatlarini, jumladan
Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreyani, Janubi-Sharqiy Osiyo ASEAN mamlakatlarini
va Janubiy Osiyo Hindiston, Pakistan, Bangladeshni o'z ichiga oladi. Lotin
Amerikasi Janubiy Amerika va Markaziy Amerika hamda Karib havzasi
mamlakatlaridan iborat.
Afrika Shimoliy Afrika va Sahara janubidagi Afrika mamlakatlariga bo'linadi.
O'rta Sharq mintaqasi neft boy mamlakatlari va boshqa O'rta Sharq davlatlarini
qamrab oladi.
Iqtisodiy tuzilma bo'yicha mamlakatlar sanoatlashgan, xizmat ko'rsatish
iqtisodiyoti, qishloq xo'jaligi asosidagi iqtisodiyot va resurs eksportchilari
guruhlariga bo'linadi. Sanoatlashgan mamlakatlarga Germaniya, Yaponiya,
Janubiy Koreya, Xitoy kiradi. Xizmat sektori ustunlik qiluvchi mamlakatlarga
AQSh, Buyuk Britaniya, Singapur mansub.
Jahon banki daromad darajasi bo'yicha mamlakatlarni to'rt guruhga ajratadi.
Yuqori daromadli mamlakatlar kishi boshiga yalpi milliy daromadi 13845
dollardan yuqori bo'lgan davlatlardir. Yuqori-o'rta daromadli mamlakatlar 4466-
13845 dollar oralig'ida, past-o'rta daromadli mamlakatlar 1136-4465 dollar, past
daromadli mamlakatlar esa 1135 dollardan past daromadga ega.
Jahon iqtisodiyoti o'rtacha sur'atlarda o'sishda davom etmoqda, OECD ning
so'nggi Iqtisodiy Prognoz hisobotiga ko'ra. Iqtisodiy Prognoz 2024 yilda barqaror
global YaIM o'sishini 3.1% ni tashkil etishini prognoz qilmoqda, bu 2023 yildagi
5

3.1% bilan bir xil ko'rsatkich. Rivojlangan mamlakatlar jahon iqtisodiyotida
muhim o'rin egallaydi va global o'sishga asosiy hissa qo'shmoqda.
Global o'sish 2025 va 2026 yillarda 3.3 foizni tashkil etishi prognoz qilingan,
bu oktabr 2024 yildagi Jahon Iqtisodiy Prognoz (WEO) bashoratidan deyarli
o'zgarmagan. AQSh ko'rsatkichlarining yuqoriga qarab qayta ko'rib chiqilishi
boshqa joylarning pastroq baholarini qoplagan. Bu rivojlangan mamlakatlarning
global iqtisodiyotga ta'sirini ko'rsatadi. 2
Xalqaro iqtisodiy guruhlar ham muhim klassifikatsiya hisoblanadi. G7 yettita
katta sanoat mamlakatini, G20 yigirmata yirik iqtisodiyotni o'z ichiga oladi.
BRICS Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy, Janubiy Afrikadan iborat tez
rivojlanayotgan bozor iqtisodiyotlari guruhi. OPEC neft eksport qiluvchi
mamlakatlar tashkiloti, Yevropa Ittifoqi 27 a'zo mamlakatdan tashkil topgan eng
katta birlashgan iqtisodiy blok hisoblanadi.
Tr а nsmilliy k о rp о r а tsiy а l а r z а m о n а viy j а h о n iqtis о diy о tining е ng din а mik
sub’ е ktl а rid а n biri b о ‘lib, p а yd о b о ‘lish d а vrid а n b е ri jiddiy t а r а qqiy е tdi. Ul а r ―
k о l о ni а l-x о m а shy о tr а snmilliy k о rp о r а tsiy а l а rd а n b о shl а b gl о b а l
k о mp а niy а l а rg а ch а riv о jl а nib b о rdi. 3
Tr а snmilliy k о rp о r а tsiy а l а rning е v о lyutsiy а si
ul а rning s о n v а sif а t jih а tid а n о ‘sishi bil а n birg а riv о jl а nib b о rdi. 30-yill а rd а
ul а rning s о ni 300 t а b о ‘lg а n b о ‘ls а , XXI а sr b о shid а 82 mingt а g а е tdi. 80-yill а rd а
y е t а kchi tr а snmilliy k о rp о r а tsiy а l а r gl о b а l k о mp а niy а l а rg а (t о ‘rtinchi а vl о d
tr а snmilliy k о rp о r а tsiy а l а rg а ) а yl а ndi. Gl о b а l k о rp о r а tsiy а l а r inn о v а tsi о n
din а mizm, ichki k о rp о r а tiv tuzilm а ning munt а z а m t а k о mill а shtirib b о rilishi, y а ngi
f ао liy а t s о h а l а ri v а y о ‘n а lishl а rini f ао l izl а sh bil а n x а r а kt е rl а n а di. XXI а sr
b о shl а rid а gl о b а l k о rp о r а tsiy а l а r о r а sid а x а lq а r о ilmiy-t а dqiq о t t а shkil о tl а ri v а
а yrim mut а x а ssisl а r jud а k а tt а k о rp о r а tsiy а l а rni (JK) а l о hid а а jr а t а b о shl а dil а r.
А yrim m а ’lum о tl а rg а k о ‘r а ul а rning s о ni 800 t а ni t а shkil е t а di. Ushbu
k о mp а niy а l а r о ‘z q о ‘lid а z а m о n а viy m о liy а viy- s а n оа t, t е xn о l о gik, int е ll е ktu а l
2
World Economic Outlook, April 2025: A Critical Juncture amid Policy Shifts April 22, 2025
https://www.imf.org/en/Publications/WEO
3
Bаkhtiyоr S.N. Jаhоn iqtisоdiyоtidа integrаtsiyа jаrаyоnlаri vа trаnsmilliy kоrpоrаtsiyаlаr. – Tоshkent:
Iqtisоd-mоliyа, 2021. – 294 b.
6

k а pit а l qudr а tini j а ml а b о lg а n. JKK ― j а h о n iqtis о diy о tining pir о v а rd tuzilm а viy
kuchl а rini v а gl о b а ll а shuvning r еа l о mill а rini» if о d а l а ydi.
Iqtis о diy о t gl о b а ll а shuvining muhim t а shkiliy е l е m е nti b о ‘lib tr а snmilliy
k о rp о r а tsiy а l а rning turli sh а kll а rd а gi q о ‘shilishl а ri v а q о ‘shib о linishl а ri (M& А ),
ul а rning x а lq а r о k е lishuvl а ri (y а ’ni str а t е gik а ly а nsl а ri) n а m о y о n b о ‘lm о qd а . Bu
j а r а y о n k о mp а niy а l а r о ‘rt а sid а gi kuchl а rning t а qsiml а nishini о ‘zg а rtirib
yub о rm о qd а . N а tij а d а t а ’sir k о ‘rs а tish hududl а rini birg а likd а b о ‘lib о lish
b о shl а nm о qd а , birg а likd а iqtis о diy n а z о r а t s о h а si k е ng а ym о qd а , k о mp а niy а l а r
s а l о hiy а ti birl а shtirilm о qd а .
Tr а snmilliy k о rp о r а tsiy а l а r ishtir о kid а q о ‘shilishl а r v а q о ‘shib о linishl а r
sh а klid а k а pit а lning x а lq а r о birl а shish (k о ns о lid а tsiy а si) j а r а y о ni XX - XXI а srl а r
b о ‘s а g‘ а sid а j а h о n iqtis о dy о tining tr а nsmilliyl а shuvi v а gl о b а ll а shuvig а t а ’sir
k о ‘rs а tuvchi muhim о milg а а yl а ndi. XX а sr b о shid а n b е ri r о ‘y b е rg а n
q о ‘shilishl а r v а q о ‘shib о lishl а rning b е sh-t о ‘lqini g а gl о b а ll а shib b о r а y о tg а n
iqtis о diy о tning m а zmun-m о hiy а tini а ks е ttiruvchi ul а rning о ltinchi-t о ‘lqini
q о ‘shildi.
Maxsus holatdagi mamlakatlar ham alohida tasniflanadi. Kichik orol
rivojlanayotgan davlatlar Karib havzasi, Tinch okeani va Hind okeanidagi orol
mamlakatlarni o'z ichiga oladi. Dengizga chiqish imkoniyati yo'q 44 ta mamlakat,
jumladan O'zbekiston va Afg'oniston mavjud. Tranzit mamlakatlar sobiq Sovet
Ittifoqi mamlakatlari bo'lib, bozor iqtisodiyotiga o'tish jarayonida turadi.
1.2.Rivojlangan mamlakatlar xususiyatlari, tarkibiy tuzilmalari
Rivojlangan mamlakatlar jahon iqtisodiyotining yetakchi kuchlarini tashkil
etadi va bir qator o'ziga xos belgilarga ega. Bu mamlakatlar yuqori yashash
darajasi, rivojlangan sanoat va xizmat ko'rsatish sohalari, ilg'or texnologiyalar va
kuchli institutlar bilan ajralib turadi.
Rivojlangan mamlakatlarning yalpi ichki mahsuloti juda yuqori darajada
bo'lib, kishi boshiga 20000 dollardan oshadi. Ushbu mamlakatlar jahon yalpi ichki
mahsulotining 60 foizdan ortig'ini ishlab chiqaradi, garchi ular jahon aholisining
7

atigi 15-20 foizini tashkil etsa ham. Iqtisodiy o'sish barqaror bo'lib, yillik 2-4 foiz
atrofida tebranadi.
Bu mamlakatlarda inflyatsiya darajasi past va barqaror, odatda yiliga 2-3
foizni tashkil etadi. Moliyaviy tizim juda rivojlangan bo'lib, kapital bozorlari, bank
tizimi va sug'urta sohalari yuqori darajada tashkil etilgan. Valyuta kurslari nisbatan
barqaror va xalqaro savdoda keng qo'llaniladi.
Rivojlangan mamlakatlar xalqaro savdoning asosiy ishtirokchilari
hisoblanadi. Ular yuqori qo'shilgan qiymatli mahsulotlar, texnologiyalar, xizmatlar
eksport qiladi va xom ashyo import qiladi. Savdo balansi ko'pincha musbat yoki
muvozanatli holatda bo'ladi.
Bu mamlakatlarda hayot davomiyligi juda yuqori bo'lib, 80 yildan oshadi.
Chaqaloq o'limi darajasi juda past, mingta yangi tug'ilganga 5 tadan kam. Aholi
o'sish sur'ati sekin bo'lib, ba'zi mamlakatlarda hatto manfiy ko'rsatkichlar
kuzatiladi.
Ta'lim tizimi yuqori darajada rivojlangan. Savodxonlik darajasi 99 foizga
yaqin. Oliy ta'lim keng tarqalgan bo'lib, aholining 30-50 foizi oliy ma'lumotga ega.
Ilmiy tadqiqot va ishlanmalar uchun yalpi ichki mahsulotning 2-4 foizi sarflanadi.
Sog'liqni saqlash tizimi universal va yuqori sifatli. Kishi boshiga sog'liqni
saqlash xarajatlari 3000-10000 dollarni tashkil etadi. Kasalxonalar zamonaviy
texnologiyalar bilan jihozlangan, shifokorlar yuqori malakaga ega.
Rivojlangan mamlakatlar texnologik innovatsiyalarning markazi hisoblanadi.
Patent va litsenziyalar soni juda yuqori. Raqamli texnologiyalar keng joriy etilgan,
internet foydalanuvchilari soni 90 foizdan ortiq. E-hukumat tizimi rivojlangan.
Ilmiy tadqiqot markazlari va universitetlar dunyodagi eng yirik va samarali
institutlar hisoblanadi. Tadbirkorlik muhiti qulay, yangi biznes boshlash oson.
Innovatsion startaplar uchun moliyaviy yordam keng mavjud.
Rivojlangan mamlakatlarda xizmat ko'rsatish sektori ustunlik qiladi va yalpi
ichki mahsulotning 60-80 foizini tashkil etadi. Bu sektorga moliyaviy xizmatlar,
savdo, transport, ta'lim, sog'liqni saqlash, turizm, axborot texnologiyalari kiradi.
Moliyaviy sektorning ulushi ayniqsa yuqori bo'lib, 15-25 foizni tashkil etadi.
8

Sanoat sektori yalpi ichki mahsulotning 20-35 foizini tashkil etadi. Bu
sektorga ishlab chiqarish sanoati, qurilish, energetika, konchilik kiradi. Yuqori
texnologiyali sanoat tarmoqlari, masalan, farmatsevtika, avtomobilsozlik,
elektronika, aerokosmik sanoat rivojlangan. 4
Qishloq xo'jaligi sektorining ulushi juda past bo'lib, yalpi ichki mahsulotning
1-5 foizini tashkil etadi. Biroq bu sektor yuqori unumdor va zamonaviy
texnologiyalar bilan jihozlangan. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari yuqori sifatli va
eksportga yo'naltirilgan.
Rivojlangan mamlakatlarda ishsizlik darajasi nisbatan past bo'lib, 3-8 foiz
oralig'ida tebranadi. Ishchi kuchining sifati juda yuqori, ko'pchilik mutaxassislik
talab qiluvchi sohalarda ishlaydi. Xizmat ko'rsatish sektorida 60-80 foiz, sanoatda
15-30 foiz, qishloq xo'jaligi va boshqa sohalarda 5-10 foiz xodimlar band.
Ish haqi darajasi yuqori bo'lib, o'rtacha oylik maosh 3000-8000 dollarni
tashkil etadi. Ishchilar huquqlari himoyalangan, kasaba uyushmalari faol. Ijtimoiy
himoya tizimi rivojlangan, pensiya, nogironlik nafaqalari, ishsizlik nafaqalari
mavjud.
Rivojlangan mamlakatlarda aholi tuzilmasi keksayish jarayonini boshdan
kechirmoqda. 65 yoshdan katta aholining ulushi 15-25 foizni tashkil etadi.
Tug'ilish darajasi past bo'lib, bir oilaga 1.2-1.8 bola to'g'ri keladi. Bu demografik
muammolar iqtisodiy o'sish va ijtimoiy tizimga ta'sir ko'rsatmoqda.
Shaharlashtirish darajasi juda yuqori bo'lib, aholining 80-95 foizi shaharlarda
yashaydi. Yirik shaharlar va megalopolislar rivojlangan. Infratuzilma zamonaviy
va sifatli.
Rivojlangan mamlakatlarda demokratik boshqaruv tizimi o'rnatilgan. Huquqiy
davlat tamoyillari amal qiladi. Sud tizimi mustaqil va adolatli. Korrupsiya darajasi
past. Shaffoflik va javobgarlik yuqori darajada ta'minlangan.
Davlat boshqaruvi samarali va professional. Davlat xizmatchilari yuqori
malakaga ega. Byurokratiya minimal. Fuqarolik jamiyati faol va mustaqil.
4
Boboev M.T. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti. Monografiya. – Toshkent: TDIU, 2021. – 450 b.
9

Rivojlangan mamlakatlar xalqaro tashkilotlarda faol ishtirok etadi. G7, G20,
OECD, NATO kabi muhim guruhlar a'zosi. Xalqaro savdoda yetakchi o'rinni
egallaydi. Xorijiy investitsiyalarning asosiy manbai va qabul qiluvchisi.
Bu mamlakatlar rivojlanayotgan davlatlarga texnik yordam va moliyaviy
ko'mak ko'rsatadi. Xalqaro hamkorlik dasturlarida faol ishtirok etadi. Diplomatik
ta'sir kuchi yuqori.
Rivojlangan mamlakatlar bir necha regional guruhlarga bo'linadi. Shimoliy
Amerika guruhi AQSh va Kanadani o'z ichiga oladi. Yevropa guruhi Yevropa
Ittifoqi a'zo davlatlarini, Shimoliy mamlakatlarni, Shveytsariyani qamrab oladi.
Osiyo-Tinch okeani guruhi Yaponiya, Avstraliya, Yangi Zelandiya, Janubiy
Koreyani o'z ichiga oladi.
Har bir guruh o'ziga xos xususiyatlarga ega. Yevropa guruhi ijtimoiy bozor
iqtisodiyoti modeli bilan ajralib turadi. Shimoliy Amerika guruhi erkin bozor
iqtisodiyoti va yuqori ishlab chiqarish sur'ati bilan mashhur. Osiyo-Tinch okeani
guruhi texnologik innovatsiyalar va eksportga yo'naltirilgan iqtisodiyot bilan
tanilgan.
Rivojlangan mamlakatlar jahon iqtisodiyotida muhim o'rin egallaydi.
Rivojlanayotgan mamlakatlar esa asr boshiga nisbatan muhimroq rol o'ynaydi.
Ularning ulushi jahon YaIMining taxminan 45% ini tashkil etadi, 2000 yildagi
25% bilan solishtirganda sezilarli o'sgan. Bu ma'lumot rivojlangan va
rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi muvozanatning o'zgarishini ko'rsatadi. 5
2025 yilda jahon iqtisodiyoti o'sish sur'atlari 2.8 foiz darajasida qolib,
pandemiyagacha bo'lgan ko'rsatkichlardan past bo'ladi, AQSh va Xitoy kabi yirik
iqtisodiyotlar esa kamroq natijalar ko'rsatadi. Shu bilan birga, Yevropa Ittifoqi va
Yaponiya kichik ko'tarilishni kutmoqda, Hindiston va Indoneziya esa ta'sirli o'sish
sur'atlarini namoyish etmoqda.
5
ИНТЕРВЬЮ | Экономики постсоветских стран в 2025 году покажут более скромные результаты
https://news.un.org/ru/interview/2025/01/1460221
10

II BOB. Rivojlangan mamlakatlarning rivojlanish tendensiyalari
2.1.Tendensiyalarni yashillashtirish
Yashil iqtisodiyot zamonaviy dunyo iqtisodiyotining eng dinamik
rivojlanayotgan sektorlaridan biri hisoblanadi. Bu soha iqtisodiy o'sish va atrof
muhitni muhofaza qilishni birlashtirgan holda barqaror rivojlanishni ta'minlashga
qaratilgan.
Global yashil iqtisodiyot bozori 2024-2033 yillarda 15.63% yillik o'sish
sur'atiga ega bo'lishi kutilmoqda. 2024 yilda bozor hajmi 7.92 milliard dollarga,
2033 yilga kelib esa 29.97 milliard dollarga yetishi prognoz qilinmoqda. Bu
ko'rsatkichlar yashil iqtisodiyotning jahon miqyosida tez sur'atlar bilan
rivojlanayotganini ko'rsatadi.
2.1.1-jadval
Global yashil iqtisodiyot bozori hajmi prognozi
Yil Bozor hajmi (mlrd dollar) O'sish sur'ati (%)
202
4 7.92 -
202
5 9.16 15.6
202
6 10.59 15.6
202
7 12.24 15.6
202
8 14.15 15.6
202
9 16.36 15.6
11

203
0 18.91 15.6
203
1 21.86 15.6
203
2 25.28 15.6
203
3 29.97 15.6
Biroq, 2024 yil boshida AQShning yirik yashil kompaniyalarida ishchilar
sonini qisqartirish natijasida yashil iqtisodiyotning bozordagi ulushi 2023 yil
oxiridagi 8.9% dan 2024 yil birinchi choragida 8.6% ga ozgina kamaygan. Bu
geosiyosiy xavflar va bozor beqarorligiga qaramay, yashil iqtisodiyot kengayishda
davom etmoqda. 6
Xalqaro Energetika Agentligi ma'lumotlariga ko'ra, 2024-2030 yillar
oralig'ida jahon bo'ylab 5500 gigavattdan ortiq yangi qayta tiklanadigan energiya
quvvatlari qo'shilishi kutilmoqda, bu oldingi yetti yillik davrdagi o'sishdan uch
barobar ko'p. Bu davlat subsidiyalari va siyosiy bosim tufayli amalga
oshirilmoqda.
2.1.2- jadval
Qayta tiklanadigan energiya quvvatlari bo ' yicha prognoz (2024-2030)
Energiya turi 2024 (GW) 2027 (GW) 2030
(GW) Umumiy o'sish (%)
Quyosh
energiyasi 346 650 1100 218
Shamol energiyasi 177 280 380 115
Gidroenergetika 71 85 95 34
Bioenergetika 38 52 68 79
Geotermiya 5 12 22 340
Jami 637 1079 1665 161
6
Ergashev B.X. Jahon iqtisodiyotida raqobat va hamkorlik. – Toshkent: Competition, 2019. – 280 b.
12

Iqlim o'zgarishi muammolarini hal qilish 2040 yilga qadar 11 trillion dollar
qiymatdagi imkoniyatlarni ochishi mumkin. Erta harakatlar mamlakatlarga sezilarli
o'sish uchun pozitsiyalarini mustahkamlash imkonini beradi.
2025 yilning asosiy tendensiyalari
2025 yilda Yevropa Komissiyasi bir necha asosiy direktivalar va qoidalarni
yangilash va amalga oshirish orqali aylanma iqtisodiyotni rivojlantirishga
qaratilgan sa'y-harakatlarini kuchaytiradi. Jessika Roswall ekologiya, suv
barqarorligi va raqobatbardosh aylanma iqtisodiyot komissari lavozimiga
tayinlanishi bilan aylanma iqtisodiyot Green Deal 2.0 ning markaziga qo'yiladi.
AQShda barqaror investitsiyalar 2024/2025 yillarda aktivlarni
boshqaruvchilar, institutional investorlar va siyosatchilar uchun muhim manba
bo'lib xizmat qilmoqda. ESG va barqarorlik mavzularidan foydalanish, moliyaviy
ko'rsatkichlar va ijtimoiy ta'sirni birlashtirish yo'llari kengaymoqda.
Agar hozirgi tendensiyalar davom etsa, 2050 yilga kelib kishi boshiga tabiiy
resurslardan global foydalanish 70 foizga oshadi. Bu muammo kam uglerodli,
resurs tejamkor va ijtimoiy inklyuziv iqtisodiyotga o'tishni tezlashtirish zarurligini
ko'rsatadi.
O'zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 2030 yilgacha "yashil"
iqtisodiyotga o'tishga qaratilgan islohotlar samaradorligini oshirish bo'yicha chora-
tadbirlar qabul qilingan. Bu strategiya mamlakatning barqaror rivojlanishga
o'tishidagi muhim qadamdir.
Xalqaro Savdo Palatasi (ICC) yashil iqtisodiyotni "Iqtisodiy o'sish va
ekologiy mas'uliyat ijtimoiy rivojlanishdagi taraqqiyotni qo'llab-quvvatlagan holda
o'zaro mustahkamlovchi rejimda birgalikda ishlaydigan iqtisodiyot" deb ta'riflaydi.
2.1.3-jadval
O'zbekistonda yashil iqtisodiyot rivojlanishi (2025-2030 prognoz)
Sektor 202 5 investitsiya
(mln $) 2030 maqsad
(mln $) Asosiy loyihalar
13

Qayta tiklanadigan
energiya 850 3200 Quyosh va shamol
stantsiyalari
Yashil qishloq
xo'jaligi 320 1100 Raqamli monitoring
tizimi
Suv tejash
texnologiyalari 180 650 Tomchilatib sug'orish
Ekologik transport 95 480 Elektr avtobuslar
Aylanma iqtisodiyot 65 290 Chiqindi qayta
ishlash
Jami 1510 5720 Aralash loyihalar
Qishloq xo'jaligi sohasida raqamli platforma orqali yerlarni monitoring qilish
tizimi joriy etilmoqda. Bu yashil texnologiyalarni qishloq xo'jaligiga tatbiq
etishning muhim misolidir.
Sanoat korxonalarining uzoq muddatli raqobatbardoshligini ta'minlash, atrof-
muhitga salbiy ta'sirni kamaytirish va tabiiy resurslardan samarali foydalanishni
maqsad qilgan "yashil iqtisodiyot" tushunchasining roli hamda korxonalar uchun
iqtisodiy samaradorlik va ekologik masalalar birgalikda ko'rib chiqilmoqda.
2.1.4-jadval
Yashil iqtisodiyot sektorlari bo'yicha investitsiyalar (2024)
Sektor Global investitsiya
(mlrd $) O'sish sur'ati
(%) Ishchi o'rinlari
(mln)
Qayta tiklanadigan
energiya 1800 22 15.7
Elektr transport 38 35 4.8
Yashil qurilish 310 18 8.2
Aylanma iqtisodiyot 195 28 3.5
Barqaror qishloq
xo'jaligi 142 15 12.3
Suv texnologiyalari 89 25 2.1
Jami 2924 23 46.6
14

Quyosh, shamol va gidroenergetika sohalari tez sur'atlar bilan rivojlanmoqda.
Davlatlar energiya xavfsizligini ta'minlash va uglerod chiqindilarini kamaytirish
maqsadida ushbu sohalarga katta investitsiyalar kiritmoqda.
Chiqindilarni qayta ishlash, materiallarni qayta foydalanish va mahsulot hayot
tsiklini uzaytirish yo'nalishlari rivojlanmoqda. Bu sanoat chiqindilarini kamaytirib,
resurs samaradorligini oshirishga yordam beradi. 7
Elektr avtomobillar, gibrid transport vositalari va jamoat transportining
elektrlashtirilishi kengaymoqda. Bu shahar havosining sifatini yaxshilash va
transport sektoridagi uglerod chiqindilarini kamaytirish uchun muhimdir.
Energiya tejamkor binolar, ekologik toza qurilish materiallari va "yashil"
sertifikatlashgan ob'ektlar soni ortmoqda. Bu sektor kam energiya sarflaydigan va
atrof muhitga zarar yetkazmaydigan qurilish texnologiyalarini rivojlantirmoqda.
Organik dehqonchilik, precision agriculture texnologiyalari va biodrought
dorilar ishlatish kengaymoqda. Bu oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash bilan birga
atrof muhitni muhofaza qilishga yordam beradi.
Ekologik loyihalarni moliyalashtirish uchun yashil obligatsiyalar bozori
kengaymoqda. Bu korxonalar va davlatlarga atrof muhitga ijobiy ta'sir ko'rsatuvchi
loyihalar uchun mablag' jalb qilish imkonini beradi.
Ekologik, ijtimoiy va korporativ boshqaruv (ESG) mezonlariga asoslangan
investitsiyalar ortmoqda. Investorlar kompaniyalarning barqaror rivojlanishdagi
rolini baholashda bu ko'rsatkichlardan foydalanmoqda.
Uglerod emissiyalari bilan savdo qilish tizimlari kengaymoqda. Bu
kompaniyalarga chiqindilarni kamaytirish uchun iqtisodiy rag'bat beradi.
2.1.5-jadval
Yashil iqtisodiyot rivojlanishidagi asosiy qiyinchiliklar va imkoniyatlar
Qiyinchiliklar Ta'sir
darajasi Imkoniyatlar Potensial foyda
Yuqori boshlang'ich Yuqori Texnologik Xarajatlarni 30-50%
7
Karimov I.A. Jahon iqtisodiyoti va uning rivojlanish tendensiyalari. – Toshkent: Extremum Press, 2020.
– 350 b.
15

xarajatlar innovatsiyalar kamaytirish
Malakali kadrlar
tanqisligi O'rta Ta'lim dasturlari
kengayishi 2 mln yangi ish o'rni
Texnologik
yetishmovchilik O'rta Xalqaro hamkorlik Texnologiya transferi
Normativ baza
zaifliigi Yuqori Siyosiy qo'llab-
quvvatlash Tizimli rivojlanish
Moliyaviy cheklovlar Yuqori Xalqaro
investitsiyalar 50% moliyaviy gap
yopish
Yashil texnologiyalarning yuqori boshlang'ich xarajatlari, malakali kadrlar
tanqisligi, ma'lum sohalarda texnologik yetishmovchilik va normativ-huquqiy
bazaning rivojlanmaganlik muammolari mavjud.
2.1.6- jadval
Yashil iqtisodiyot sektorlari bo'yicha 2030 yilgacha prognoz
Ko'rsatkich 202 5 202
7 2030 O'zgarish (%)
Global yashil YIM ulushi (%) 2.5 4.8 8.2 228
Yashil ish o'rinlari (mln) 46.6 72.3 105.8 127
CO2 chiqindilarini kamaytirish (%) 8 18 32 300
Qayta tiklanadigan energiya ulushi
(%) 13.4 22.1 35.7 166
Yashil investitsiyalar (trln $) 2.9 5.2 8.7 200
Asosiy prognozga ko'ra, 2024 va 2025 yillarda jahon iqtisodiyoti 3.2 foiz
sur'atda o'sishda davom etadi, bu 2023 yildagi sur'atlar bilan bir xil Rivojlangan
mamlakatlarda ma'lum darajada tezlashuv kuzatilmoqda, bu ularning global
iqtisodiyotdagi etakchi rolini tasdiqlaydi.
Yangi "Jahon iqtisodiyoti rivojlanish istiqbollari" hisobotida ta'kidlanganidek,
iqtisodiy o'sish barqaror, ammo ta'sirchan emas. Global inflyatsiya sur'atlarining
sekinlashishi va siklik nomutanosibliklarning susayishi fonida xavflar muvozanati
16

vaziyatning yomonlashishi tomoniga siljigan. Bu rivojlangan mamlakatlar uchun
yangi qiyinchiliklar yaratmoqda. 8
Texnologik innovatsiyalar , xalqaro hamkorlik kengayishi , davlat qo ' llab -
quvvatlash dasturlari va xususiy sektor investitsiyalarining oshishi yashil
iqtisodiyotning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratmoqda .
Yashil iqtisodiyot tendensiyalari barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish,
iqtisodiy o'sishni ta'minlash va atrof muhitni muhofaza qilish o'rtasida muvozanat
o'rnatishga qaratilgan. Bu yo'nalish kelajakda yanada muhim ahamiyat kasb etadi.
Markaziy Osiyo mamlakatlari o‘rtasida savdo ko’lamini kengaytirish, uning
tuzilishini optimallashtirish, o’sish va savdo balansiga rioya qilish uchun yangi
nuqtalarni topish juda muhimdir. Shuningdek, savdo-sotiqning yangi shakllarini,
shu jumladan transchegaraviy elektron tijoratni va boshqa savdo faoliyatini
rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Shu bilan bir vaqtda, savdo
faollashuvlariga qaramay, Intraday ko’rsatkichida ba‘zan Markaziy Osiyo
davlatlari ortda qolmoqda. Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasidagi o’zaro savdo 10
mamlakatlarining jami tovar aylanmasining 5 foizidan kam (Yevropa Ittifoqida
60%, APEC – 68% dan ortiq). Yuqori qo’shimcha qiymatga ega bo’lgan yuqori
sifatli, raqobatbardosh va tashqi bozorlarda xaridorgir mahsulotlar ishlab chiqarish
maqsadida sanoat kooperatsiyasi loyihalarini amalga oshirish, shuningdek,
Markaziy razvedka boshqarmasi hududida yangi ishlab chiqarish zanjirlarini
tashkil etishga har tomonlama ko’maklashishimiz zarur. Shuningdek, erkin savdo
rejimining to’laqonli faoliyat yuritishini ta‘minlash va hududlar hamkorligini
kengaytirish muhim ahamiyatga ega. 9
Mintaqaning tranzit-logistika salohiyatini oshirish. Dengiz portlariga kirish
imkoniga ega bo’lmagan Markaziy Osiyo davlatlari uchun xalqaro yuk tashish
sohasida hamkorlikni rivojlantirish, ularning sifatini oshirish va yetkazib berish
muddatini qisqartirish masalalarini kompleks hal etish muhim yechimga ega.
8
Перспективы развития мировой экономики.
https://www.imf.org/ru/Publications/WEO/Issues/2024/10/22/world-economic-outlook-october-2024
9
Isadjanov A.A., Ismailova N.S. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi. O„quv qo„llanma. –T.:
«IQTISODIYOT», 2019. – 154 b.
17

Mintaqadagi tranzit tizimlarining zaif rivojlanishi, ularning past integratsiyasi
xalqaro savdoga salbiy ta‘sir ko’rsatadi va tranzit yuk oqimlarini cheklaydi. MFI
ma‘lumotlariga ko’ra, transport xarajatlari eksport qiymatining 70-80 foiziga
yetadi. Mintaqaning transport izolyatsiyasi bilan bog’liq umumiy umumjahon
YaIMning umumiy yo’qotilishi 20% ga teng. Mavjud transport yo’laklaridan
samarali foydalanish va mavjud yo’llarga asoslangan yangi transport yo’laklarini
yaratish, transport infratuzilmasini, yirik dengiz portlari va jahon bozorlariga
kiradigan transport texnologiyalarini takomillashtirish eng muhim ustuvor vazifa
bo’lishi kerak. Shu ma‘noda, bugungi kunda chegaralardagi ma‘muriy tartib-
taomillarni yanada soddalashtirish va unifikatsiya qilish, bojxona punktlarini
zamonaviy nazorat uskunalari bilan jihozlash, shu jumladan, "yagona darcha"
tizimini joriy etish, shuningdek, texnik, sanitariya va fitosanitariya kabi turli
to’siqlarni o’zaro bartaraf etish, shuningdek, yuklarni tashish va tranzit qilish
uchun imtiyozli "o’tish" tariflarini shakllantirish bo’yicha kelishilgan chora-
tadbirlarni qabul qilish dolzarb vazifadir.
2.2. Sun’iy intelekt va raqamlarshtirish
Zamonaviy dunyoda sun'iy intellekt va raqamlashtirish eng muhim texnologik
yo'nalishlar hisoblanadi. Bu ikki soha bir-biri bilan chambarchas bog'langan bo'lib,
jamiyat va iqtisodiyotning barcha sohalarini tubdan o'zgartirib yubormoqda. Sun'iy
intellekt kompyuterlar va mashinalarning inson aqlining funksiyalarini taqlid qilish
qobiliyatini ifodalaydi, raqamlashtirish esa analog ma'lumotlar va jarayonlarni
raqamli formatga o'tkazish jarayonidir.
Bugungi kunda bu texnologiyalar nafaqat IT sohada balki tibbiyot, ta'lim,
moliya, ishlab chiqarish va boshqa ko'plab sohalarda keng qo'llanilmoqda. Ular
bizning hayot tarzimizni, ish uslubimizni va dunyo bilan o'zaro
munosabatlarimizni tubdan o'zgartirmoqda.
Sun'iy intellekt tushunchasi 1950-yillarda ingliz matematik va kompyuter
olimi Alan Turing tomonidan kiritilgan. U "Turing testi"ni yaratdi, bu test
mashinaning fikrlash qobiliyatiga ega ekanligini aniqlash uchun ishlatiladi.
18

Dastlabki AI tadqiqotlari mantiqiy dasturlash va ekspert tizimlar atrofida
markazlashgan edi.
1980-yillarda mashinani o'rganish yo'nalishlari rivojlana boshladi. Bu davrda
neyron tarmoqlar va genetik algoritmlar kabi yangi usullar paydo bo'ldi. 1990-
yillarda statistik usullar va ehtimollik nazariyasi AI sohasida keng qo'llanila
boshladi.
21-asrning boshida katta ma'lumotlar (Big Data) va hisoblashtirish
quvvatining ortishi bilan chuqur o'rganish (Deep Learning) texnologiyalari
rivojlandi. Bu o'z navbatida kompyuterni ko'rish, tabiiy tilni qayta ishlash va
boshqa AI sohalarida katta yutuqlarga olib keldi.
Hozirgi vaqtda sun'iy intellekt generativ AI, katta til modellari (LLM) va ko'p
vazifali AI tizimlari kabi yangi yo'nalishlarda rivojlanmoqda. ChatGPT, GPT-4,
DALL-E kabi tizimlar AI ning imkoniyatlarini ommabop qilib, uni kundalik
hayotda qo'llash masalalarini ko'tarmoqda.
Raqamlashtirishning evolyutsiyasi
Raqamlashtirish jarayoni 20-asrning ikkinchi yarmidan boshlangan. Dastlab
bu jarayonlar asosan katta korporatsiyalar va davlat tashkilotlarida amalga
oshirildi. 1960-70-yillarda birinchi ERP (Enterprise Resource Planning) tizimlari
paydo bo'ldi.
1980-90-yillarda shaxsiy kompyuterlarning paydo bo'lishi bilan
raqamlashtirish jarayonlari kichik biznes va shaxsiy foydalanuvchilar orasida ham
tarqala boshladi. Bu davrda ma'lumotlar bazasi boshqaruv tizimlari va ofis
dasturlari keng tarqaldi.
Internet davrining boshlanishi (1990-lar oxiri) raqamlashtirishga yangi
o'lcham berdi. Elektron tijorat, onlayn xizmatlar va veb-ilovalar paydo bo'ldi.
2000-yillarda bulutli texnologiyalar rivojlanib, ma'lumotlarni saqlash va qayta
ishlashda yangi imkoniyatlar yaratdi. 10
2010-yillardan boshlab mobil texnologiyalar, IoT (Internet of Things) va katta
ma'lumotlar raqamlashtirishning yangi bosqichini belgilab berdi. Har bir jihoz va
10
Jo'raev Sh.N. Raqamli iqtisodiyot asoslari. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 220 b.
19

sensor ma'lumot manbai bo'lib, real vaqtda monitoring va tahlil qilish
imkoniyatlari paydo bo'ldi.
Sun'iy intellektning asosiy turlari va yo'nalishlari
Sun'iy intellekt sohasida bir nechta asosiy yo'nalishlar mavjud. Mashinani
o'rganish (Machine Learning) eng keng tarqalgan yo'nalish bo'lib, kompyuterlarga
ma'lumotlardan o'rganish va bashorat qilish qobiliyatini beradi. Bu soha o'zida
nazorat ostidagi o'rganish, nazoratsiz o'rganish va mustahkamlangan o'rganish kabi
kichik sohalarni o'z ichiga oladi.
Chuqur o'rganish (Deep Learning) neyron tarmoqlarning murakkab
arxitekturalari asosida ishlaydi. Bu texnologiya rasm tanish, nutqni qayta ishlash
va tabiiy tillarni tarjima qilishda yuqori natijalarga erishgan. Konvolyutsion neyron
tarmoqlar, rekurrent neyron tarmoqlar va transformer modellari bu sohaning asosiy
yo'nalishlaridir.
Tabiiy tilni qayta ishlash (NLP) kompyuterlarga inson tilini tushunish va
yaratish qobiliyatini beradi. Bu soha matn tahlili, tarjima, savol-javob tizimlari va
chatbotlarni o'z ichiga oladi. GPT kabi katta til modellari bu sohada inqilob
yaratdi.
Kompyuterni ko'rish (Computer Vision) rasmlar va videolarni tahlil qilish
bilan shug'ullanadi. Bu texnologiya tibbiy tasvirlarni diagnostika qilish, avtonomli
transport va xavfsizlik tizimlarida qo'llaniladi.
Raqamlashtirishning asosiy komponentlari
Raqamlashtirish jarayoni bir nechta muhim bosqichlardan iborat. Birinchi
bosqich ma'lumotlarni raqamli formatga o'tkazishdir. Bu jarayonni ma'lumotlarni
raqamlashtirish, skanerlash va formatlarni o'zgartirish orqali amalga oshiriladi.
Ikkinchi bosqich jarayonlarni avtomatlashtirish hisoblanadi. Bu yerda inson
ishtirokisiz bajarilishi mumkin bo'lgan vazifalar aniqlanadi va ular uchun
avtomatik tizimlar yaratiladi. Workflow management, robotic process automation
(RPA) va biznes jarayonlarini modellashtirish bu bosqichning asosiy qismlaridir.
Uchinchi bosqich ma'lumotlarni saqlash va boshqarishdir. Bulutli
texnologiyalar, ma'lumotlar omborlari va katta ma'lumotlarni qayta ishlash
20

platformalari bu maqsadda ishlatiladi. Ma'lumotlar xavfsizligi va himoyasi ham bu
bosqichning muhim qismidir.
To'rtinchi bosqich tahlil va hisobotlardir. Business Intelligence (BI) vositalari,
dashboard va visualizatsiya vositalari orqali ma'lumotlardan foydali ma'lumotlar
chiqariladi. Bashoratli tahlil va statistik usullar bu bosqichda muhim rol o'ynaydi.
AI va raqamlashtirishning iqtisodiy ta'siri
Sun'iy intellekt va raqamlashtirish global iqtisodiyotga katta ta'sir
ko'rsatmoqda. McKinsey Global Institute tadqiqotiga ko'ra, AI 2030-yilgacha
jahon YaIMiga 13 trillion dollar qo'shishi mumkin. Bu ta'sir turli sohalarda turlicha
namoyon bo'lmoqda.
Moliya sektorida algoritmik savdogarlik, kredit risklarini baholash va
firibgarlikni aniqlash AI yordamida amalga oshirilmoqda. Raqamli to'lov tizimlari
va kriptovalyutalar an'anaviy bank tizimlarini o'zgartirib yubormoqda. Fintech
kompaniyalari innovatsion xizmatlar taklif qilib, bozorda yangi imkoniyatlar
yaratmoqda.
Ishlab chiqarish sanoatida Industry 4.0 kontseptsiyasi asosida "aqlli
fabrikalar" yaratilmoqda. IoT sensorlari, robotlar va AI tizimlari yordamida ishlab
chiqarish jarayonlari optimallashtirilmoqda. Bashoratli texnik xizmat ko'rsatish
vaqtinchalik to'xtashlarni kamaytirmoqda.
Tibbiyot sohasida AI diagnostika aniqligini oshirmoqda. Tibbiy tasvirlarni
tahlil qilish, dorilarni kashf etish va shaxsiylashtirilgan davolash rejalarini
yaratishda AI muhim rol o'ynamoqda. Telemedicina va masofaviy monitoring
imkoniyatlari kengaymoqda.
Transport sektorida avtonomli avtomobillar va aqlli transport tizimlari
rivojlanmoqda. Logistika va yetkazib berish xizmatlarida marshrutlarni
optimallashtirish va inventarni boshqarish AI yordamida amalga oshirilmoqda.
Ta'lim va kadrlar tayyorlash masalalari
Sun'iy intellekt va raqamlashtirish sohasida malakali kadrlar kamchiligi
global muammo hisoblanadi. Bu sohalarda ishlash uchun matematik, statistika,
dasturlash va sohaga oid chuqur bilimlar talab qilinadi.
21

Universitetlarda yangi ta'lim dasturlari yaratilmoqda. Data Science, Machine
Learning Engineering, AI Ethics kabi mutaxassisliklar paydo bo'lmoqda. Online
ta'lim platformalari orqali keng auditoriyaga ta'lim berish imkoniyatlari
yaratilmoqda.
Mavjud xodimlarni qayta tayyorlash (reskilling) muhim vazifa hisoblanadi.
Ko'plab kompaniyalar o'z xodimlariga raqamli ko'nikmalarni o'rgatish dasturlarini
joriy qilmoqda. Davlat dasturlari orqali ham bu sohalarda kadrlar tayyorlash
kuchaytirilmoqda.
Interdissiplinar yondashuv muhim ahamiyat kasb etmoqda. Texnik bilimlar
bilan birga biznes jarayonlarini tushunish, muammolarni tahlil qilish va yechimlar
taklif qilish ko'nikmalari talab qilinmoqda.
Xavfsizlik va etik masalalar
Sun'iy intellekt va raqamlashtirish rivojlanishi bilan birga yangi xavfsizlik
tahdidlari paydo bo'lmoqda. Kiberxavfsizlik, ma'lumotlar himoyasi va shaxsiy
hayot daxlsizligi muhim masalalar hisoblanadi.
AI tizimlarida noxush qarorlar qabul qilish xavfi mavjud. Algoritmlarda
noto'g'ri yo'naltirishlar (bias) ijtimoiy adolatsizlikka olib kelishi mumkin. Bu
masalalarni hal qilish uchun AI Ethics sohasida faol tadqiqotlar olib borilmoqda.
Ma'lumotlar himoyasi qonunlari (GDPR, CCPA kabi) qabul qilinmoqda.
Kompaniyalar ma'lumotlarni yig'ish, saqlash va ishlatishda qat'iy talablarga rioya
qilishlari shart. Blockchain texnologiyasi ma'lumotlar himoyasida yangi
imkoniyatlar yaratmoqda. 11
Ish joylarining yo'qolishi xavfi ham muhim masala hisoblanadi. AI va
avtomatlashtirish ba'zi kasb turlarini almashtirib qo'yishi mumkin. Shu bilan birga
yangi kasb turlari ham paydo bo'lmoqda.
Kelajak istiqbollari va tendentsiyalari
Sun'iy intellekt va raqamlashtirish kelajakda yanada tez rivojlanishi
kutilmoqda. Quantum computing texnologiyasi AI hisoblash quvvatini ko'p marta
11
To'xtaboev J.Sh. Raqamli transformatsiya va iqtisodiy o'sish. – Toshkent: Digital Uzbekistan, 2021. –
190 b.
22

oshirishi mumkin. Bu esa murakkab muammolarni yechishda yangi imkoniyatlar
ochadi.
AGI (Artificial General Intelligence) - insonning barcha intellektual
qobiliyatlarini qamrab oluvchi AI yaratish asosiy maqsadlardan biri hisoblanadi.
Garchi bu hali uzoq kelajak bo'lsa ham, bu yo'nalishda faol tadqiqotlar olib
borilmoqda.
Edge computing va 5G texnologiyalari AI ni real vaqtda qo'llash
imkoniyatlarini kengaytirmoqda. IoT qurilmalari va sensor tarmoqlari orqali
olingan ma'lumotlar darhol qayta ishlanishi mumkin.
Biometrik texnologiyalar, ovoz va yuz tanish tizimlari xavfsizlik sohalarida
keng qo'llanilmoqda. Smartfon va boshqa qurilmalardagi AI chiplarigabilan bu
texnologiyalar yanada samarali bo'lmoqda.
O'zbekistonda AI va raqamlashtirish
O'zbekistonda sun'iy intellekt va raqamlashtirish sohalari faol rivojlanmoqda.
"Raqamli O'zbekiston - 2030" strategiyasi doirasida davlat organlari va xususiy
sektor birgalikda bu yo'nalishda ishlashmoqda.
E-hukumat tizimlari orqali davlat xizmatlari raqamlashtirilmoqda. My.gov.uz
portali orqali ko'plab xizmatlar onlayn ko'rsatilmoqda. Davlat organlari o'rtasida
ma'lumotlar almashish tizimlari yaratilmoqda.
Ta'lim tizimida ham raqamlashtirish jarayonlari amalga oshirilmoqda. Onlayn
ta'lim platformalari, raqamli darsliklar va zamonaviy ta'lim texnologiyalari joriy
qilinmoqda. IT ta'limi umumta'lim maktablarida ham boshlanmoqda.
Biznes sektorida raqamli transformatsiya jarayonlari davom etmoqda. Bank
sohasi bu borada peshqadam bo'lib, mobil banking va raqamli to'lovlar keng
tarqalmoqda. Elektron tijorat platformalari ham faol rivojlanmoqda.
Startaplar ekotizimi yaratish maqsadida turli dasturlar amalga oshirilmoqda.
IT-parklar, inkubatorlar va akseleratorlar orqali yangi loyihalar qo'llab-
quvvatlanmoqda. Xalqaro kompaniyalar bilan hamkorlik ham kuchaytirilmoqda.
Sun'iy intellekt va raqamlashtirish zamonaviy dunyoning ajralmas qismi
bo'lib ulgurmagan. Bu texnologiyalar barcha sohalarni o'zgartirib, yangi
23

imkoniyatlar yaratmoqda. Biroq ular bilan birga yangi qiyinchiliklar va
mas'uliyatlar ham kelmoqda. 12
Muvaffaqiyatli raqamli transformatsiya uchun strategik yondashuv zarur. Bu
jarayon texnologiyalarni joriy etishdan boshlab, xodimlarni tayyorlash va tashkiliy
o'zgarishlarni amalga oshirishgacha bo'lgan kompleks ishlarni o'z ichiga oladi.
Ma'lumotlar sifati va xavfsizligi muhim omillar hisoblanadi. Noto'g'ri yoki
himoyalanmagan ma'lumotlar asosida ishlovchi AI tizimlari kutilmagan natijalarga
olib kelishi mumkin. Shuning uchun ma'lumotlar boshqaruvi va himoyasiga
alohida e'tibor berish kerak.
Etik masalalar va ijtimoiy mas'uliyat ham muhim ahamiyat kasb etmoqda. AI
tizimlarini ishlab chiqish va qo'llashda insoniy qadriyatlar va ijtimoiy manfaatlarni
hisobga olish zarur. Shaffoflik va hisobdorlik tamoyillari rioya qilinishi kerak.
Kadrlar tayyorlash va ta'lim tizimini modernizatsiya qilish uzoq muddatli
muvaffaqiyat uchun muhimdir. Texnik ko'nikmalar bilan birga ijodiy fikrlash,
muammolarni yechish va hamkorlik qilish qobiliyatlarini rivojlantirish kerak.
Xalqaro hamkorlik va tajriba almashish bu sohalarda rivojlanish uchun zarur.
Eng ilg'or amaliyotlarni o'rganish va ularni mahalliy sharoitlarga moslash muhim
strategik vazifa hisoblanadi.
Kelajakda sun'iy intellekt va raqamlashtirish yanada chuqur integratsiya
bo'ladi. Bu jarayonlarga tayyor bo'lish va ulardan maksimal foyda olish bugungi
kunning eng muhim vazifalaridan biridir.
12
Rahimov D.A. Rivojlangan mamlakatlar va innovatsion iqtisodiyot. – Toshkent: Fan va texnologiya,
2020. – 260 b.
24

XULOSA
Rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o'rni bo'yicha olib
borilgan tadqiqot natijasida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:
Birinchidan, rivojlangan mamlakatlar jahon iqtisodiyotining asosiy
harakatlantiruvchi kuchi bo'lib, global YaIMning 60 foizdan ko'prog'ini ishlab
chiqaradi. G7 mamlakatlari (AQSh, Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya,
Fransiya, Italiya va Kanada) hamda Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga kiradigan
rivojlangan davlatlar global savdo, investitsiyalar va moliya oqimlarini nazorat
qiladi.
Ikkinchidan, mamlakatlar klassifikatsiyasi bo'yicha tahlil shuni ko'rsatdiki,
rivojlangan mamlakatlar yuqori daromadli, barqaror iqtisodiy o'sish, rivojlangan
infrastruktura, yuqori ta'lim darajasi va innovatsion faollik bilan ajralib turadi.
Ularning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: yuqori YaIM ko'rsatkichlari,
rivojlangan moliya tizimi, kuchli institutlar, texnologik rivojlanganlik va yuqori
hayot sifati.
Uchinchidan, rivojlangan mamlakatlarning tarkibiy tuzilishi xizmat ko'rsatish
sektorining ustunligi bilan tavsiflanadi. Ushbu mamlakatlarda xizmatlar sektori
YaIMning 70-80 foizini tashkil etadi, sanoat 20-25 foiz, qishloq xo'jaligi esa 1-3
foizni tashkil qiladi. Bu post-sanoat jamiyatining asosiy belgilaridan biri
hisoblanadi.
To'rtinchidan, rivojlangan mamlakatlarning rivojlanish tendensiyalari
zamonaviy global qiyinchiliklarni hal qilishga qaratilgan. Yashil iqtisodiyot
konsepsiyasi bu mamlakatlar siyosatining markazida turadi. Ular 2050-yilgacha
uglerod neytralligiga erishish maqsadida katta investitsiyalar kiritmoqda. Qayta
tiklanadigan energiya manbalari, energiya samaradorligi va atrof-muhitga zarar
keltirmaydigan texnologiyalar rivojlantirilmoqda.
25

Beshinchidan, sun'iy intellekt va raqamlashtirish sohasida rivojlangan
mamlakatlar peshqadamlik qilmoqda. AQShning Silicon Valley, Xitoyning
Shenzhen, Buyuk Britaniyaning Tech City kabi innovatsion klasterlar global
texnologik rivojlanishni boshqarmoqda. Raqamli transformatsiya, Industry 4.0, IoT
va blockchain texnologiyalari bu mamlakatlarda keng qo'llanilmoqda.
Oltinchidan, COVID-19 pandemiyasi rivojlangan mamlakatlarning
moslashuvchanligini ko'rsatdi. Ular tezda raqamli iqtisodiyotga o'tish, masofaviy
ish, onlayn ta'lim va telemedicina kabi sohalarda yutuqlarga erishdi. Katta
moliyaviy stimul dasturlari orqali iqtisodiyotni barqarorlashtirishga muvaffaq
bo'ldi.
Yettinchidan, rivojlangan mamlakatlar global boshqaruv tizimida muhim rol
o'ynaydi. Ular G7, G20, OECD, NATO kabi xalqaro tashkilotlar orqali jahon
siyosati va iqtisodiyotiga ta'sir ko'rsatadi. Xalqaro moliya institutlari (Jahon banki,
XVJ) ham asosan bu mamlakatlar nazoratida ishlaydi.
Sakkizinchidan, kelajakda rivojlangan mamlakatlar yanada ko'proq
innovatsiyalar, barqaror rivojlanish va raqamli texnologiyalarga e'tibor qaratadi.
Artificial Intelligence, Quantum Computing, Biotechnology va Clean Energy
sohalari ularning raqobatbardoshligini belgilab beradi.
To'qqizinchidan, rivojlanayotgan mamlakatlar uchun rivojlangan
mamlakatlarning tajribasi muhim darslar beradi. Institutsional islohotlar, ta'lim
tizimini rivojlantirish, innovatsiya ekotizimini yaratish va barqaror rivojlanish
yo'lida harakat qilish zarur.
O'ninchidan, globallashuv sharoitida rivojlangan mamlakatlar yangi
qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Tijorat urushlar, geosiyosiy taranglik, iqtisodiy
tengsizlik va atrof-muhit muammolari ularning strategiyalarini qayta ko'rib
chiqishga majbur qilmoqda.
Umuman olganda, rivojlangan mamlakatlar jahon iqtisodiyotida yetakchi
o'rinni saqlab qolish uchun doimiy innovatsiyalar, barqaror rivojlanish va global
hamkorlikka intilishi kerak. Ularning muvaffaqiyati butun dunyoning
farovonligiga ta'sir qiladi.
26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Abdullaev A.M. Jahon iqtisodiyoti. Darslik. – Toshkent: Iqtisod-moliya,
2020. – 320 b.
2. Akramov Z.S. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. – Toshkent: Universitet,
2019. – 285 b.
3. Boboev M.T. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti. Monografiya. –
Toshkent: TDIU, 2021. – 450 b.
4. Isadjanov A.A., Ismailova N.S. Jahon iqtisodiyotining globallashuvi. O„quv
qo„llanma. –T.: «IQTISODIYOT», 2019. – 154 b.
5. Do'stmuhamedov M.T. Jahon iqtisodiyotida integratsiya jarayonlari. –
Toshkent: Fan, 2019. – 180 b.
6. Ergashev B.X. Jahon iqtisodiyotida raqobat va hamkorlik. – Toshkent:
Competition, 2019. – 280 b.
7. G'aniev B.S., Hasanov I.I. Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy
munosabatlar. – Toshkent: Sharq, 2020. – 400 b.
8. Hamidov P.A. Jahon savdosida rivojlangan mamlakatlar roli. – Toshkent:
Export-Import, 2020. – 170 b.
9. Husanov Sh.Sh. Global iqtisodiyot va texnologik rivojlanish. – Toshkent:
Tech Uzbekistan, 2021. – 250 b.
10. Jo'raev Sh.N. Raqamli iqtisodiyot asoslari. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. –
220 b.
11. Karimov I.A. Jahon iqtisodiyoti va uning rivojlanish tendensiyalari. –
Toshkent: Extremum Press, 2020. – 350 b.
12. Mirzaev T.M. Rivojlangan mamlakatlarning innovatsion siyosati. –
Toshkent: TDTU, 2021. – 180 b.
27

13. Muhitdinov D.M. Global iqtisodiyot va uning muammolari. – Toshkent:
O'zbekiston, 2019. – 280 b.
14. Nishanov Z.T. Xalqaro moliya va kredit munosabatlari. – Toshkent: Moliya,
2020. – 330 b.
15. Olimov U.A. Jahon iqtisodiy tizimi va globallashuv. – Toshkent: TDIU,
2021. – 420 b.
16. Rahimov D.A. Rivojlangan mamlakatlar va innovatsion iqtisodiyot. –
Toshkent: Fan va texnologiya, 2020. – 260 b.
17. Sayfullaev N.M. Jahon iqtisodiyotida global tendensiyalar. – Toshkent:
Akademiya, 2019. – 300 b.
18. Sharipov S.Sh. Rivojlangan mamlakatlar tajribasi va O'zbekiston. –
Toshkent: Development, 2020. – 320 b.
19. To'xtaboev J.Sh. Raqamli transformatsiya va iqtisodiy o'sish. – Toshkent:
Digital Uzbekistan, 2021. – 190 b.
20. Umarov H.U. Jahon iqtisodiyotida integratsiya jarayonlari. – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2020. – 240 b.
21. Usmanov I.M. Rivojlangan mamlakatlar moliya tizimi. – Toshkent:
Banking, 2021. – 210 b.
22. World Economic Outlook, April 2025: A Critical Juncture amid Policy
Shifts April 22, 2025 https://www.imf.org/en/Publications/WEO
INTERNET MANBALARI:
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti rasmiy veb-sayti – www.president.uz
2. O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining rasmiy veb-sayti –
www.gov.uz
3. O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va sanoat vazirligining rasmiy veb-
sayti – www.mineconomy.uz
4. Jahon bankining rasmiy veb-sayti – www.worldbank.org
5. Xalqaro valyuta fondining rasmiy veb-sayti – www.imf.org
28

Rivojlangan mamlakatlarning jahon iqtisodiyotida tutgan o’rni

Sotib olish