Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 300.4KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 15 Iyun 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Psixologiya

Sotuvchi

ISROILJONOVLAR

Ro'yxatga olish sanasi 31 May 2024

10 Sotish

Ruhiy kasalliklar shifoxonalari bo'limlarida bemorlar bilan munosabatda bo'lish psixologiyasi

Sotib olish
Ruhiy kasalliklar shifoxonalari bo'limlarida bemorlar bilan munosabatda bo'lish psixologiyasi. Reja: KIRISH. I BOB. RUHIY ASAB KASALLIKLARI VA ULARNI DAVOLASH. 1.1. Shizofreniya kasalligiga haqida. 1.2. Shizofreniyani davolash usullari. I bob bo yicha xulosa.ʼ II BOB. RUHIY KASAL BEMORLAR VA ULAR BILAN MUNOSABATDA BO LISH. ʼ 2.1. Bosh miya shikastlanishi kuzatiladigan ruhiy-hissiy buzulishlar. 2.2. Epilepsiya va tutqanoq sindromlarida bemorlar psixologiyasi. II bob bo yicha xulosa. ʼ Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish Shizofreniyaning klinik kechishi xilma-xil bo‘ladi. To‘xtovsiz davom etib turadigan shaklida klinik belgilar asta-sekin kuchayib, zo‘rayib borish bilan o‘tadi. Bunda bemorning ahvoli yaxshilanib qolganini ko‘rsatadigan belgilar bo‘lmaydi. Kasallik davomida nevrozsimon vasvasali gallutsinator, gebefrenik va katatonik alomatlar kuzatiladi. Vaqti-vaqti bilan bo‘lib turadigan yoki sust kechuvchi shaklida kasallik to‘satdan qisqa muddatda psixozlar boshlanib qoladi. Bundan keyin yana musaffolik davri boshlanadi. Bu shaklida shaxsiyat asta-sekin o‘zgarib boradi. Bu shakl ko‘proq o‘smirlik davridan boshlanadi. Dastlab asabiylashish, ortiqcha fikrlash va miyadan ketmaydigan xayollar paydo bo‘lishi bilan kechadi. Nihoyat, xurujsimon- progrediyent shakli bunda kasallik xurujlar bilan bo‘lib turadi va uzoqroq davom etadi. Xurujlar o‘tib ketgandan so‘ng, kasallik belgilari susayib qoladi va yo‘qolib ketadi. Bu shaklida shaxsiyat o‘zgarishi, aql pastlik tobora zo‘rayib boradi. Kasallik vasvasalar va gallutsinatsiyalar bilan kechadi. Bu shakli 25 yosh va undan katta yoshdagilarda uchraydi. Shizofreniyada bemorlar fikrlari sayoz, nutq va yozuvi maqsadsiz, tartibsiz bo‘ladi. Fikrlash qobiliyati pasayadi, bemorlar ezma, quruq safsataboz bo‘lib qoladi. Avval nevrozsimon o‘zgarishlar paydo bo‘lib, bemorning kayfiyati o‘zgarib turadi. Bunday bemorlar biror sabab bo‘lmasdan, har joyi og‘rib turishidan, tez charchab qolishidan shikoyat qiladi. Bemorning yurish-turishi va xatti-harakatlarida beparvolik, xudbinlik, kamgaplik ko‘zatiladi va unda atrofdagilardan qochib yurishga moyillik bo‘ladi. Kurs ishining maqsadi. Shizofreniyaga chalingan bemorlarning psixologik holatini tahlil qilish. Kurs ishining predmeti . Ruhiy kasallikka uchragan shaxslar. Kurs ishining obyekti . Ruhiy kasalliklar shifoxonalari bo'limlarida bemorlar bilan munosabatda bo'lish psixologiyasi. Kurs ishining metodi . Kuzatish, kantent analiz, suhbat. Kurs ishining tuzilishi . 2 bob, 4 paragraf, xulosa tavsiya va foydalanilgan adabiyotlar ro yhatidan iborat.ʼ I BOB. RUHIY ASAB KASALLIKLARI VA ULARNI DAVOLASH. 1.1. Shizofreniya kasalligiga haqida. Shizofreniya (yunoncha: σχίζειν, s’chizein — bo linish va aql, ong,ʻ fikr) — ruhiy kasallik; etiologiyasi noma lum. Ko proq 18—35 ʼ ʻ yoshgacha bo lgan davrda kuzatiladi. Kasallik alohida nozologik shaklga ʻ ega bo lguniga qadar ko pgina psixiatr olimlar tomonidan o rganilgan. ʻ ʻ ʻ Nemis psixiatri Ye. Krepelin 1898-yil birinchi marta ushbu kasallikni „Ilk esi pastlik“ deb nomlagan. 1911-yil Shveysariya psixiatri Ye.Bleyler bu ruhiy kasallikning klinik kechishini yanada chuqurroq o rganib, uning ʻ asosida assotsiativ jarayonlarning buzilishlari yotishini, buning oqibatida esa ruhiyatning parchalanishini asoslab, kasallik nomini shizofreniya deb atagan. Haqiqatan ham shahrining asosida fikrlash, mulohaza yuritish jarayonining buzilishi yotadi. Kasallik ko pincha zimdan, asta-sekin ʻ boshlanadi. Shizofreniya ko pincha odamovi, kamgap, hissiyotlari sust ʻ fe latvorli kishilarda rivojlangani uchun ham ular atrofidagi kishilarda ʼ ancha vaqtgacha hech qanday shubha uyg otmaydi. Bemor, odatda, tez ʻ toliqish, quvvat, g ayrat va havas pasayganidan shikoyat qiladi, uni ʻ faollashtirishga javoban, serzarda va injiqlik qiladi. Bu shaxsning o zigaʻ xos asteniya holatidir. Bu holat boshlanishida o ziga xos hissiy ʻ buzilishlar, kayfiyatning besabab o zgarishi, loqaydlik, vahimaga tushish ʻ kuzatiladi. Odamovilik kuchayadi, bemor jamiyatdan butunlay chetlashib qoladi; injiqlik, o chakishish, sababsiz vahimaga tushish kuchayadi. ʻ Qo rquv va miyadan ketmaydigan „shilqim fikrlar“ oqibatida irim ʻ sifatlari paydo bo ladi. Mas, ishxonaga sog -omon yetib olishi uchun ʻ ʻ ostonadan chiqqach, chap yelka tomonga qayrilib uch marta tuflab olish va hokazo. Bemorning fikrlari borgan sari o z-o zidan quyulib ʻ ʻ kelaveradigan bema ni va befoyda mulohazalar quyunidan (mentizm) ʼ iborat bo ladi. Masalan, bemor tun-u kun nega odamda ikkita oyog -u, ʻ ʻ hayvonlarda to rtta deb, o ylab yuraveradi. Bu davrda ko pincha kuchli ʻ ʻ ʻ bosh og rig i, uyqu buzilishi kuzatiladi. Asta-sekin kasallikning ilk davri ʻ ʻ uning rivojlangan bosqichiga o tadi, bunda bemorning fikr-mulohazalari, ʻ tafakkuri ayniydi. U o zining atrofidagi ko rib turgan narsalarini bema ni ʻ ʻ ʼ ichki hissiyotlari bilan bog laydi; ramziy (simvolik) mulohazalar paydo ʻ bo ladi, bunda bemor atrof-muhitdagi narsalarga, mavjud voqeaga ʻ boshqacha ma no bera boshlaydi. Masalan, stol ustida yotgan pichoq ʼ go yo uni kimdir o ldirmoqchi bo layotgani haqida ogohlantirishdek ʻ ʻ ʻ tuyuladi. Fikrlar uzuqligi (shperrung), bir-biriga ma nosiz (paralogik, ʼ alogik) mulohazalar yuritish, gap o rtasida hech qaysi tilda ʻ ishlatilmaydigan yangi so zlarni ishlatish (neologizm), bir xil so zlarni ʻ ʻ qaytaraverish (perseveratsiya), bir vaqtning o zida bir-biriga qarama- ʻ qarshi ma nodagi fikrlarni aytish (fikrlar ambivalentligi) — bular ʼ hammasi shahriga xos tafakkur buzilishlaridir. shahrida hissiyotlar ambivalentligi ham ko p uchraydi; bemor o zining yaqin kishilari (ota- ʻ ʻ onasi va hokazo)ga qarama-qarshi munosabatda (mehrga nisbatan nafrat va bemehrlik) bo ladi. Ba zan hissiy tubanlashuv alomatlari (apatiya) ʻ ʼ yuzaga keladi, iroda susayadi (abuliya), bemor butunlay uydan chiqmay qo yadi, hatto o ziga ham befarq bo lib qoladi (apatoabulik holat). Xulq-ʻ ʻ ʻ atvor butunlay ayniydi, mayl buzilishlari (ovqat, jinsiy hirs buzilishlari) vujudga keladi. Negativizm va katotonik belgilar kuzatiladi. Shu bilan bir qatorda shahriga idrok etishning turli xil aldanishlari (illyuziya va gallyutsinatsiyalar) paydo bo lishi xos. Bunga senestopatiyalar ʻ (badanning turli qismida noxush sezgilar paydo bo lishi) hamda „tovush ʻ eshitish“, „hid kelishi“, „ta mning paydo bo lishi“, „tana ichidagi ʼ ʻ sezgilar“ gallyutsinatsiyalari kiradi. Bemor aslida yo q so kish, do q, ʻ ʻ ʻ po pisa va buyruq ovozlarini eshitadi, chirish, achish va boshqalar noxush ʻ hidlarni sezadi va hokazo. Vasvasa g oyalari yuzaga chiqadi, bu ʻ ko pincha „ta qib qilish“, „munosabat“ va „ta sir etish“ tarzida namoyon ʻ ʼ ʼ bo ladi. Bu psixik avtomatizm hodisasi bo lib, bunda bemor o zida ʻ ʻ ʻ kechayotgan ruhiy jarayonni „begonadek“, uning fikr va mulohazalari, harakatlarini qandaydir yot kuchlar „zo rlab“ boshqarayotgandek ʻ tuyuladi. Bu esa ko pincha depersonalizatsiya („men“ — „men emas“) ʻ tarzida kechib bemor o zining tashqi ko rinishi, tovushi yoki butun ʻ ʻ tanasini begonanikidek his etadi va h.k. shahrining mavjud klinik belgilari ichida muayyan alomatlarning birinchi o rinda ustun bo lib ʻ ʻ ko rinishini hisobga olib uning quyidagi turlari farq qilinadi. 1) oddiy turi ʻ — bunda, asosan, hissiyot, iroda, fikrlash va xulq-atvorning buzilishlari ustun bo lib, vasvasa va gallyutsinatsiyalar kamdan-kam uchraydi; 2) ʻ gebefrenik turi — bu o spirinlarda kuzatilib, unda shilqimlik, ʻ masxarabozlik qilish, uzuq-yuluq gallyutsinatsiyalar, vasvasa g oyalari ʻ ustun turadi; 3) katatonik turi — bunda, asosan, katatonik qo zg alish ʻ ʻ yoki katatonik tormozlanish alomatlari ustun turadi; 4) paranoid turi — vasvasa g oyalari (ta qib etish, zaharlanish, rashk, sehr-jodu, ixtirochilik ʻ ʼ va h.k.) va chin hamda soxta gallyutsinatsiyalar (har xil hid va tovushlar kelishi) mavjudligi bilan ifodalanadi[1]. Shizofreniyaning klinik kechishi xilma-xil bo‘ladi. To‘xtovsiz davom etib turadigan shaklida klinik belgilar asta-sekin kuchayib, zo‘rayib borish bilan o‘tadi. Bunda bemorning ahvoli yaxshilanib qolganini ko‘rsatadigan belgilar bo‘lmaydi. Kasallik davomida nevrozsimon vasvasali gallutsinator, gebefrenik va katatonik alomatlar kuzatiladi. Vaqti-vaqti bilan bo‘lib turadigan yoki sust kechuvchi shaklida kasallik to‘satdan qisqa muddatda psixozlar boshlanib qoladi. Bundan keyin yana musaffolik davri boshlanadi. Bu shaklida shaxsiyat asta-sekin o‘zgarib boradi. Bu shakl ko‘proq o‘smirlik davridan boshlanadi. Dastlab asabiylashish, ortiqcha fikrlash va miyadan ketmaydigan xayollar paydo bo‘lishi bilan kechadi. Nihoyat, xurujsimon- progrediyent shakli bunda kasallik xurujlar bilan bo‘lib turadi va uzoqroq davom etadi. Xurujlar o‘tib ketgandan so‘ng, kasallik belgilari susayib qoladi va yo‘qolib ketadi. Bu shaklida shaxsiyat o‘zgarishi, aql pastlik tobora zo‘rayib boradi. Kasallik vasvasalar va gallutsinatsiyalar bilan kechadi. Bu shakli 25 yosh va undan katta yoshdagilarda uchraydi. Shizofreniyada bemorlar fikrlari sayoz, nutq va yozuvi maqsadsiz, tartibsiz bo‘ladi. Fikrlash qobiliyati pasayadi, bemorlar ezma, quruq safsataboz bo‘lib qoladi. Avval nevrozsimon o‘zgarishlar paydo bo‘lib, bemorning kayfiyati o‘zgarib turadi. Bunday bemorlar biror sabab bo‘lmasdan, har joyi og‘rib turishidan, tez charchab qolishidan shikoyat qiladi. Bemorning yurish-turishi va xatti-harakatlarida beparvolik, xudbinlik, kamgaplik ko‘zatiladi va unda atrofdagilardan qochib yurishga moyillik bo‘ladi. 1.2. Shizofreniya turlar va ularni davolash usullari . Oddiy turi Shizofreniyaning oddiy turida — bemor beparvo, kamgap, serjahl va kam harakat bo‘lib qoladi. Bu turda yakka qolish, xonalardan chiqmay, bir o‘zi o‘tirish istagi ko‘proq bo‘ladi. Kasallik o‘smirlik davrida boshlanadi va sust kechadi. Bunda gallutsinatsiyalar va vasvasalar bo‘lmaydi. Bu turda bemorlar aytilgan gaplarning teskarisini bajarishga harakat qiladilar. Masalan, og‘zingni och desa, u og‘zini yopib oladi. Bunday holatga negativizm deyiladi. Katatonik turi Shizofreniyaning katatonik turida — bemorlar harakatida katatonik qotib qolish yoki katatonik qo‘zg‘aluvchanlik bo‘ladi. Bemorlar bir joyda qimirlamasdan qotib turadi va bitta so‘z yoki harakatni hadeb takrorlayveradi. Bemor so‘zlarni, jumlalarni baqirib aytadi, gaplariga tushunib bo‘lmaydi. Bemor oyoq qo‘llarni bukkan holda, gavdaga yaqinlashtirib oladi va uzoq vaqt shunday tinch gapirmay o‘tiradi, bu mutizm deb ataladi. Paranoid turi Shizofreniyaning paranoid turi — bunda bemorlar hech kimning gapiga ishonmaydi, hammaga shubha bilan qaraydi. O‘ziga qarshi tashqaridan jismoniy ta’sirlarni sezgandek bo‘ladi. Bunday bemorlar, odamlar meni o‘ldiradi, ovqatimni zaharlab qo‘yadi, deb shubha bilan yurishadi. Ba’zi bemorlar esa menga mashinalar radioto‘lqin yuborayapti, deb o‘ylashadi. Bu turdagi vasvasalar ko‘proq 20—30 yoshdan boshlab uchraydi. Ipoxondrik vasvasalar bor bemor o‘zining ichki a’zolarida o‘zgarishlar sezadi. Bularga yuragim urishdan to‘xtab qoldi yoki ichagim yorilib ketgan, deb takrorlayveradi. Kasallikning bu turida tez-tez gallutsinatsiyalar bo‘lib turadi. Bemorlar turli ovozlar, buyruqlarni eshitib, ularni bajarmoqchi bo‘ladilar, bu Kandinskiy-Klerambo alomati deb ataladi. Gebefrenik turi Shizofreniyaning gebefrenik turi — bunda bemorlar quruq safsatabozlik, mantiqsiz qiliqlar qiladi. Bemorlar aftini burishtirib, so‘zlarini, qiliqlarini sun’iy takrorlab turadi.Shizofreniyaning bir turi ikkinchi bir turiga almashib turadi. Gebefrenik turi va oddiy turlari og‘irroq bo‘lib kechadi. Katatonik turi esa yengil kechadi. Davolash usullari Shizofreniyani davolashda insulin, sulfazin, aminazin va gipnoz usullari keng qo‘llaniladi. Insulin terapiyada moddalar almashinuvida ma’lum o‘zgarish yasab, zaharlanishni kamaytirishdir. Insulin bilan davolashni boshlashdan oldin bemorlardan nahorda qon olib, qondagi qand miqdori tekshiriladi. Organizmga yuborilgan insulin qondagi qand miqdorini kamaytirib yuboradi. Me’yorda qondagi qand miqdori nahorda aniqlanganda, 9,0— 11,0 g/l yoki 3,3—5,5 mmol/l ga teng. Insulin yuborilganda, qondagi qand miqdori anchagina kamayib ketadi, bushok holatideb ataladi yoki gipoglikemik koma holati boshlanadi. Shokni keltirib chiqaruvchi o‘rtacha insulin dozasi 80—100 tb ni tashkil etadi. Ba’zi hollarda, 30 tb miqdorda insulin yuborilganda ham shok holati boshlanadi yoki 150—180 tb miqdorda insulin yuborilganda ham shok holati qayt etilmaydi. Shok holatini paydo qilish uchun esa astasekinlik bilan insulin dozasini oshirib borish tavsiya etiladi. Insulin teri ostiga avval 4—8 tb dan boshlab va har kuni 4 tb dan ko‘tarib borish kerak. Bemorda shok holati paydo bo‘lmaguncha, insulin dozasini oshirib borish kerak. Qaysi dozada shok holati boshlansa, shu dozada to‘xtatiladi. Davo kursi 25—30 insulin shokidan iborat. Shok holatiga tushganda, bemorlar tashqi ta’sirotlarga javob reaksiya ko‘rsata olmaydi. Bemorlarning ko‘z qorachiqlari kengaygan bo‘ladi, badani terlaydi. Shunday qilib, bemorlar 30—40 daqiqa shok holatida ushlab turiladi. Keyin esa 40 % 30—40 ml glukoza eritmasidan olib, tomir ichiga asta-sekin yuboriladi va shok holatidan bemorni chiqarib olinadi. Shuncha glukoza eritmasi yuborilgandan keyin, bemor o‘ziga kelib, 1—2 daqiqa ichida eshushi joyida bo‘lgandan keyin, 100—200 g qand eritib nonushta qilinadi. Hamshira bemorning ovqat yeyayotganini kuzatib turishi kerak. Ko‘pgina bemorlar shok holatidan keyin ham karaxt bo‘lib turadi va ovqatni yeyaolmaydi, og‘zidan tushib ketadi. Agar bemorga glukoza eritmasi yuborilgandan keyin 20—30 daqiqa davomida o‘ziga kelmasa, yana tomir ichiga 40 % 30—40 ml glukoza eritmasi yuborish kerak. Ba’zan esa teri osti 0,1 % 0,5—0,7 ml adrenalin eritmasidan in’eksiya qilinadi. Shok holatidan keyin bemorning ichki kiyimi almashtiriladi. Agar bemorning tomir ichiga glukoza eritmasini yuborishning iloji bo‘lmasa, unda qand sharbatini zond orqali yuborish tavsiya etiladi. Insulin shok holati boshlanishi oldidan ba’zi bemorlarda gavda, qo‘l- oyoqlarda va yuzdagi mushaklarda uchish, tortishib turish va epileptiform tutqanoq kuzatilishi mumkin. Bundan tashqari, kunning ikkinchi yarimida shok holati takroran bo‘lib qolishi mumkin. Shuning uchun hamshiralar har doim bemorlarning ahvolini nazorat qilib turish, ovqatlantirish va birinchi tibbiy yordam ko‘rsatishga tayyor turishlari kerak. Neyroleptiklar bilan davolash Katatonik va katatonik-paranoid holatlarda neyroleptiklar: majeptil (kuniga 60—80 mg dan), leponeks (kuniga 200—400 mg dan), ko‘p miqdorda aminazin, stelazin, galoperidol dorilari beriladi. Qo‘rquv affekti psixomotor qo‘zg‘alish bilan boradigan o‘tkir paranoid holatlarda tomir ichiga galoperidolning stelazin, tizersin bilan birga ishlatiladi. Kasallikning surunkali kechishida, ya’ni vasvasalar kuchayib, klinik belgilar murakkablashib borayotgan hollarda stelazin(kuniga 40—80 mg dan), galoperidol (20—40 mg dan), etaperazin (150— 200 mg dan) uzoq vaqt beriladi. Odatda, 2—3 neyroleptiklar birgalikda, tomir ichiga va mushak orasiga qilinadi, keyinchalik ichishga buyuriladi. Rispolept (risperidon) kuniga 2—4 mg dan 1—12 haftagacha, aminazin 2,5 % 1,0 m/o yoki ichish uchun buyuriladi. O‘rtacha bir kunlik dozasi 300 mg dan iborat, davolash muddati 2—3 oygacha cho‘ziladi. Aminazin olgan bemorlarning qon bosimi doimo o‘lchab turiladi. Aminazin ba’zi bemorlarning olgandan keyin qon bosimi birdan tushib ketadi. Bunga ortostatik kollaps deb ataladi. Bunday paytda bemorlarni o‘rniga yotqizib, kordiamin 25 % 1,0—2,0 ml teri ostiga yoki adrenalin 0,1 % 0,5—1,0 ml tomir ichiga yuborish kerak. Davolash kursini daslabki davrida bemorlar o‘rindan turmasliklari kerak. Bemorlarning qon bosimi har kuni o‘lchab turiladi. Aminazin tabletkasi 25 mg dan 150—175 mg gacha (bir kunlik dozasi). Vasvasa holatlarida triftazin 1—5 mg va galoperidol 20—80 mg dan asta-sekin oshirib, 100 mg gacha (bir kunlik dozasi) 3—4 mahal beriladi. Davoni kasallik belgilari yo‘qolguncha yoki ancha kamayib qolguncha shunday dozada davom ettirish kerak. Keyinchalik dozani 1— 5 mg gacha kamaytirib borish kerak. Ruhiy qo‘zg‘alishlarni bartaraf etish uchun shu dorilardan mushak orasiga yoki tomir ichiga in’eksiya qilinadi. Vasvasa boshlanib, ko‘ngilda xavotirlik paydo bo‘lganda, tizersin 12—50 mg gacha (bir kunlik dozasi 100—400 mg gacha) buyuriladi. Depressiv alomatlarga qarshi amitriptilin va mellipramin buyuriladi. Miyadan ketmaydigan holatlarga — nozepam, seduksen, elenium va triftazin beriladi. Ipoxondrik belgilarda — seduksen, tazepam, fenazepam qo‘llaniladi. Irim-sirim harakatlari bo‘lsa, uzoq ta’sir etuvchi neyroleptiklar-modditen depo 2,5 % 1,0—2,0 ml, bu dori oyiga 2—3 marta in’eksiya qilib turiladi. Isterik belgilarda sonapaks, teralin dorilaridan qo‘llaniladi. Parvarish qilish Shizofreniya bilan og‘rigan bemorlarni qarab borish kerak, ular parvarishga muhtojdirlar. Bemorlar ovqatdan bosh tortsa, ularni ko‘ndirish va o‘zlari ovqat yeydigan qilish kerak. Buning iloji bo‘lmasa, bemorlarni zond orqali ovqatlantirib turish tavsiya etiladi. Shizofreniya bilan og‘rigan bemorlar uzoq turib qoladigan bo‘lsalar, ularni o‘ringa yotqizishga harakat qilish va doimiy hamshiralar nazoratida bo‘lishlari kerak. I bob bo yicha xulosaʼ Shizofreniyaning klinik kechishi xilma-xil bo‘ladi. To‘xtovsiz davom etib turadigan shaklida klinik belgilar asta-sekin kuchayib, zo‘rayib borish bilan o‘tadi. Bunda bemorning ahvoli yaxshilanib qolganini ko‘rsatadigan belgilar bo‘lmaydi. Kasallik davomida nevrozsimon vasvasali gallutsinator, gebefrenik va katatonik alomatlar kuzatiladi. Vaqti-vaqti bilan bo‘lib turadigan yoki sust kechuvchi shaklida kasallik to‘satdan qisqa muddatda psixozlar boshlanib qoladi. Bundan keyin yana musaffolik davri boshlanadi. Bu shaklida shaxsiyat asta-sekin o‘zgarib boradi. Bu shakl ko‘proq o‘smirlik davridan boshlanadi. Dastlab asabiylashish, ortiqcha fikrlash va miyadan ketmaydigan xayollar paydo bo‘lishi bilan kechadi. Nihoyat, xurujsimon- progrediyent shakli bunda kasallik xurujlar bilan bo‘lib turadi va uzoqroq davom etadi. Xurujlar o‘tib ketgandan so‘ng, kasallik belgilari susayib qoladi va yo‘qolib ketadi. Bu shaklida shaxsiyat o‘zgarishi, aql pastlik tobora zo‘rayib boradi. Kasallik vasvasalar va gallutsinatsiyalar bilan kechadi. Bu shakli 25 yosh va undan katta yoshdagilarda uchraydi. Shizofreniyada bemorlar fikrlari sayoz, nutq va yozuvi maqsadsiz, tartibsiz bo‘ladi. Fikrlash qobiliyati pasayadi, bemorlar ezma, quruq safsataboz bo‘lib qoladi. Avval nevrozsimon o‘zgarishlar paydo bo‘lib, bemorning kayfiyati o‘zgarib turadi. Bunday bemorlar biror sabab bo‘lmasdan, har joyi og‘rib turishidan, tez charchab qolishidan shikoyat qiladi. Bemorning yurish-turishi va xatti-harakatlarida beparvolik, xudbinlik, kamgaplik ko‘zatiladi va unda atrofdagilardan qochib yurishga moyillik bo‘ladi. II BOB. RUHIY KASAL BEMORLAR VA ULAR BILAN MUNOSABATDA BO LISH.ʼ 2.1. Bosh miya shikastlanishi kuzatiladigan ruhiy-hissiy buzulishlar. Bosh miya jarohatlari nafaqat turli darajada ifodalangan nevro- logik buzilishlar, balki ruhiy-hissiy buzilishlar bilan ham kechadi. Bosh miya jarohatlari paytida va undan keyin nevrologik buzilishlar bilan birgalikda, ruhiyat va hissiyotning buzilishlari ham kuzatiladi. Ushbu buzilishlar jarohatning og'irligi, turi, bemorning yoshi, yo'ldosh kasalliklarning bor-yo'qligi va shu kabi boshqa omillarga bog'liq. Bosh miya jarohatlarida bosh miyaning lat yeyishi yoki miya chayqalishi ko'p kuzatiladi. Bosh miya jarohatlarida aksariyat bemorlar hushini yo'qotadi va uning naqadar chuqur yo'qolishi jarohat darajasiga bog'liqdir. Odatda, bemor hushiga kelganidan keyin turli ko'rinish va darajada xotira buzilishlari kuzatiladi. Agar bemor hushiga kelgandan keyin bosh miya jarohatigacha bo'lgan davrni unutsa retrograd amneziya, jarohatdan keyin xotirasi yo'qolsa anterograd amneziya, jarohatdan oldingi va keyingi davrlarda ham xotira keskin buzilgan bo'lsa, anteroretrograd amneziya deb ataladi. Posttravmatik asteniya (serebrasteniya). Serebrasteniya bosh miya jarohatlaridan keyin kuzatiladigan eng ko'p tarqalgan sindromdir. Uning uchrash darajasi haqida aniq bir statistik ma'lumot yo'q, chunki serebrasteniya bilan aksariyat bemorlar vrachga murojaat qilishmaydi va bemordagi serebrasteniya holatlari aynan bemor o'tkazgan bosh miya jarohati bilan bog'liqligini ko'rsatib berish ham mushkul. Serebrasteniya turli xil subyektiv simptomlardan iborat. Bular jizzakilik, jahldorlik, tezda asabiylashish, sabrsizlik, ruhan tez charchab qolish, parishonxotirlik, uyqu buzilishlari, bosh og'riqlari va shu kabi boshqa belgilardir. Ko'p hollarda bosh miya jarohatlaridan keyin kuchli fobiya rivojlanadi. Masalan, avtohalokat sababli jarohatlangan bemorlar ko'chaga chiqishdan, piyoda o'tish uchun mo'ljallangan joylardan ham o'tishdan va hattoki avtotransportlarda biror joyga borishdan ham qo'rqishadi yoki o'lim qo'rquvi rivojlanadi. Bosh miya jarohatlari apatiya holatlarini yuzaga keltirishi mumkin. Klinik belgilari jihatdan depressiyaga yaqin bu holatni ba'zan to'g'ri aniqlash qiyin bo'ladi. Postravmatik apatiya umumiy karaxtlik, bo'shashish, atrofdagi voqealarga qiziqishning va ish faoliyatida ijodkorlikning pasayishi, xohishning yo'qolishi, bemor biror bir ishni boshlab oxiriga yetkazmay tashlab qo'yadi yoki o'sha ishi zarur bo'lsa-da, u bilan shug'ullanmaydi. Xotiraning yengil darajada o'ziga xos buzilishlari kuzatiladi. Posttravmatik apatiya ba'zi hollarda yengil darajada ifodalangan vegetativ va psixosomatik buzilishlar bilan namoyon bo'ladi. Travmatik psixozlar. Psixozlar o'tkir va surunkali bo'lishi mumkin. O'tkir psixoz, odatda, jarohatning dastlabki kunlarida va asosan, miyaning lat yeyishida kuzatiladi. Ayniqsa, bosh miyaning peshona bo lagiʻ zararlansa, psixozlar kuchli ifodalangan bo'ladi. Bu bemorlarda kompyuter tomografiyada bosh miyaning peshona sohasida lat yeyish belgilari yoki gematoma aniqlanadi. Bunday bemorlar neyroxirurgik yordamga muhtoj. Bosh miyaning biror qismi zararlanishi hisobiga kuzatiladigan o'tkir psixozlar, odatda, nevro- logik simptomlar bilan birgalikda namoyon bo'ladi, ya'ni falajliklar, koordinator buzilishlar, bosh miya nervlari zararlanish simptomlari va h.k. Shuningdek, oliy ruhiy funksiyalar buzilishlari, ya'ni nutq buzilishlari, apraksiyalar, agnoziyalar ham kuzatilishi mumkin. Bun- day bemorlar ahvoli og'ir bo'lib, ular neyroxirurg, nevropato- log yoki neyropsixolog nazoratida bo'lishi kerak. O'tkir psixozlarda turli darajada ifodalangan hushning buzilishlari kuzatiladi, ya'ni hushning xiralashishidan tortib, sopor holatlariga- cha. Hushning xiralashishlarida bemor bilan muloqot buziladi, u savollarga aniq javob bera olmaydi, nutqi uzuq-yuluq va tartibsiz bo'ladi, ba'zan esa tinmay gapiraveradi (logorreya). Logorreya, aso- san, bosh miyaning chakka sohasi zararlanganda kuzatiladi. Biz- ning kuzatuvda, bosh miya jarohatining o tkir davrida 24 soat tinmay gapirgan bemor bo'lgan va ʻ davolangan. Unga kuchli uxlatuvchi dorilar yuborilgandan keyin uxlab, uyqudan uyg'ongandan keyin yana bir necha soat tinmay gapirgan. Ushbu bemorda logorreya kasal- likning 5-6-kunlari kamaya boshlagan, chunki miyaning zararlanish belgilari kamaygan sayin, logorreya kamayib boradi. Shuning uchun ham bunday paytlarda tinchlantiruvchi dorilar bilan chegaralanib qolmasdan, kasallikning o'tkir davrida qilinadigan barcha dori- darmonlar buyurilishi kerak, chunki aytib o'tganimizdek, logorreya bosh miyaning lokal zararlanishi belgisidir. Ba'zan bosh miya jarohatlaridan keyin bemorlar uzoq vaqt uyquga ketadi, bu albatta koma emas. Uzoq vaqtga uyquga ketish miyaning himoya funksiyasining bir ko'rinishidir. Bu fenomen to'la o'rganilmagan. Ba'zi mutaxassislar bosh miyaning og'ir jarohatlarini o'tkazgan bemorlarni uzoq vaqtgacha uxlatib (30-40 kunlab) davolashni tavsiya qilishadi. Ularning fikricha, bunday usul jarohatdan keyin kuzatiladigan og'ir ruhiy buzilishlarning, ayniqsa, xotira buzilishlarining oldini oladi. Fikrimizcha, oilaviy bo'lib avtohalokatga uchragan va oila a'zolari halok bo'lgan bemorlarga bu usulni qo llash mumkin. Buning uchunʻ shifoxonada barcha sharoitlar yaratilgan bo lishi, organizmning hayotiy ʻ muhim funksiyalari faoliyati va yaxshi parvarish ta'minlangan bo'lishi hamda etika prinsiplariga to'la rioya qilinishi kerak. Travmatik psixozlarda gallutsinatsiyalar, illuzor va delirioz buzilishlar, agressiv holatlar ham kuzatilishi mumkin. Ular odatda, qattiq jahl ustida o'ziga va atrofdagilarga qattiq tan jarohati yetka- zib qo'yishadi. Psixozning bunday klinik ko'rinishlarini biror marta bo'lsa-da, kuzatgan shifokor bemorni, albatta, psixiatrga yoki psixo- nevrologga ko rsatishi zarur. Agar vrach bemorni mutaxassisga ko'rsatmay davolab ʻ yursa va bemor birovning joniga yoki o'zining joniga qasd qilgudek bo'lsa, bemor emas, balki uni kuzatib yurgan vrach yuridik javobgarlikka tortiladi. Ba'zan travmatik psixozlarda puerilizm kuzatiladi, ya'ni kattalar o'z yoshiga mos kelmaydigan va bolalik davri uchun xos bo'lgan qiliqlar qiladi. Puerilizm, ayniqsa, o'smirlik yoshida bosh miyaning og'ir jarohatlarini o'tkazgan odamlarda kuzatiladi. Bosh miya jarohatlaridan keyin xulq-atvorning isterik tarzda shakllanishi, depressiyalar, seksual buzilishlar ham kuzatiladi. Masalan, bosh miyaning peshonasohasi zararlanganda, giperseksualizm rivojlanishi mumkin. Isteriya, depressiya va seksual buzilishlar haqida avvalgi boblarda batafsil ma'lumotlar keltirilgan. Ularning etiologiyasida bosh miya jarohatlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mast odamlarda rivojlangan bosh miya jarohatlarida psixozlar darajasi va sababini aniqlashda biroz qiyinchiliklar yuzaga keladi. Psixozlarni bosh miya jarohati yoki alkogoldan og'ir mastlik hisobigami, aniqlash qiyin bo'ladi. Korsakov sindromi bosh miyaning og'ir jarohatlaridan keyin rivojlanadigan o'tkir psixoz bo'lib, uning klinik belgilari, odatda, bemor hushiga kelgandan keyin namoyon bo'la boshlaydi. Bu sindromning asosiy belgisi eslab qolishning buzilishidir. Bemor bo'lib o'tayotgan voqealarni eslab qola olmaydi. Bemor kun, hafta, oy kunlarini eslab qola olmaydi, uni davolayotgan shifokorlarning (tibbiyot xodimlarining) ismini va o'zining yotgan joyini eslab qola olmaydi. Bemorning hushi joyida bo'ladi, uning atrofdagilar bilan muloqoti saqlangan bo'ladi, biroq o'z ahvoliga nisbatan tanqidiy qarashi keskin pasayadi. Korsakov sindromi bir necha kundan bir necha oygacha davom etadi. Bu sindrom, ayniqsa, spirtli ichimliklarni suistyemol qiluvchilarda og'ir kechadi. Korsakov sindromida xotiraning barcha turlari, ayniqsa, eslab qolish bosqichi buzilganligi uchun ham uni xotiraning birlamchi buzilishi deb atashadi. Bosh miya jarohatlaridan keyin xotira yo'qolishining davomiyligi turlicha bo'lishi mumkin va bu davr ba'zi hollarda bemor umrining oxirigacha davom etadi. Hattoki, xotira tiklanishi kuzatilsa-da, u to'la bo'lmasligi mumkin. Travmatik psixozlarning ba'zi turlarida hissiyotning buzilishlari ruhiy buzilishlardan ustunlik qiladi. Masalan, kayfiyatning asossiz tarzda baland bo'lishi, ya'ni eyforiya turli ko'rinishda namoyon bo'ladi, ular ko'p so'zlashadi, bo'lib o'tgan jarohatlarni batafsil gapirib yurishni, qanday omon qolganlarini bayon qilishini xush ko'rishadi, beg'am bo'lishadi. Odatda, eyforiya surunkali psixozlar uchun xosdir. Ba'zan avval saxiy va betakalluf bo'lgan odam bosh miya jarohatidan keyin egoist va berahm bo'lib qoladi. Bosh miyaning og'ir jarohatlarida, ayniqsa, ochiq jarohatlar- da tutqanoq xurujlari yoki kuchli vegetativ paroksizmlar kuza- tiladi. Posttravmatik epilepsiya odatda, bosh miya jarohatidan keyin bir necha yildan so'ng rivojlanadi. Ayniqsa, Jekson xurujlari ham- da hushdan ketib rivojlanuvchi tonik-klonik xurujlar, absanslar ko'p uchraydi. Tez-tez hushdan ketish bilan kechuvchi tutqanoq xurujlari borib-borib, bemor xulq-avtorini patologik tarzda o zgar- tira boshlaydi.ʻ Bosh miya jarohatlarini o'tkazgan bemorlarda "avval ko'rgan" yoki "hech qachon ko'rmagan" fenomeni rivojlanadi. Bemorlar o'zi avval bormagan va ko'rmagan joyda paydo bo'lib qolsa, bu yerga xuddi avval kelgandek, barcha narsalar tanishdek ko'rinadi yoki avval borgan va bir necha bor ko'rgan joyiga borsa, bu yerda hech qachon bo lmagandek va ʻ barcha narsalar va voqealar notanishdek tuyuladi. Bu fenomen mexanizmlari to'liq o'rganilmagan. Bosh miya jarohatlaridan so'ng aqli zaiflik ham rivojlanadi. Statistik ma'lumotlarga ko'ra bu holat jarohat o'tkazgan bemorlarning 5 foizida kuzatiladi va u peshona va chakka sohalari zararlanishi bilan bog'liq. Bosh miya jarohatlarida kuzatiladigan ruhiy buzilishlarning oldini olish uchun avvalambor bemorlarni kasallikning o'tkir davrida to'g'ri davolash zarur. Ma'lumki, bosh miya jarohatlarining o'tkir davrida bemorlar neyroxirurgiya yoki neyrotravmatologiya bo'limlariga qabul qilinadi. Ba'zan bemorlar 4-5 kun ichida shifoxonadan chiqarib yuboriladi. Shifoxonadan chiqqach, ular zudlik bilan nevropatolog nazoratiga, ruhiy buzilishlar aniqlangan holatlarda esa psixiatr nazoratida turishlari va davolanishlari kerak. 2.2. Epilepsiya va tutqanoq sindromlarda bemorlar psixologiyasi Epilepsiya asab sistemasining eng ko'p tarqalgan kasalliklaridan biri bo lib, katta tibbiy-ijtimoiy muammoga aylangan. Epilepsiya boshʻ miyaning xurujlar bilan kechuvchi surunkali kasalligi bo'lib, ular harakat, sezgi, vegetativ va ruhiy buzilishlar bilan namoyon bo'ladi. Epilepsiyaning aholi orasida tarqalishi 1000 kishiga 7-10 ta. Kasallik ko'p etiologiyali bo lganligi sababli, turli yoshda uchrashi mumkin, biroq ʻ epilepsiyaning 75 foizi 20 yoshgacha bo'lgan davrda boshlanadi. Kasallanish darajasi erkak va ayollarda deyarli bir xil tarqalgan. Mutaxassislar ma'lumotlariga qaraganda, epilepsiya bilan kasallangan bemorlarning kamida 30 foizida ruhiy buzilishlar kuzatiladi. Tarixdan ma'lumki, Suqrot, Platon, Yuliy Sezar, Janna D'Ark, Van Gog, Napoleon, F. Dostoyevskiy kabi buyuk shaxslar epilepsiya kasalligi bilan og'rigan. Shuning uchun ham ba'zi mutaxassislar faqat kuchli tafakkur egalari epilepsiya bilan og'rishadi deyishsa, boshqa birlari esa tutqanoq xurujlari odamda talant kurtaklarini qo'zg'ab yuboradi, deb hisoblashadi. Bu fikrlarga to'liq qo'shilish qiyin, biroq, epilepsiya bilan og'riydigan ba'zi bemorlarda kuchli talant belgilarini uchratish mumkin. Masalan, biz ham o'z amaliyotimizda «Qur'on» va «Hadis» kitoblarini yoddan biladigan yosh yigitni, kuchli rassom, shoir va matematiklarni uchratganmiz. Bunday bemorlar ichida inson hayratda qoladigan hikmatli iboralar o'ylab topuvchilar, hikmatlarga boy bo'lgan to'rtliklar bituvchilari ham bo'ladi. Ularni vrachlar yon daftarlariga yozib yurishsa, foydadan xoli bo'lmaydi. Doimo xuruj kuzatiladigan bir bemor qizda sezgi va idrok qobiliyatining kuchayganini kuzatganmiz. Biroq, epilepsiya kasalligi bilan og'riydigan aksariyat bemorlarda tutqanoq xurujlari vaqtida to'xtatilmasa, og'ir ruhiy buzilishlarga olib keladi, ularning aqli zaiflashib boradi. Tutqanoq xurujlari qanchalik erta yoshda boshlansa, ruhiy buzilishlar shuncha erta rivojlanishi mumkin. Shunday bo'lsa-da, og'ir ruhiy buzilishlar epilepsiyaning barcha turida ham kuzatilavermaydi. Epilepsiya sabablari (Ichki kasalliklar bo'yicha Xarrison spravochnigi). 5-jadval Xuddi boshqa asab kasalliklaridagi kabi epilepsiyada nasliy omilning ham ahamiyati bor. O'tgan asrning 50-yillarigacha aksariyat davlatlarda epilepsiyada nasliy omilning ahamiyati juda bo'rttirib ko'rsatilgan, keyinchalik ilm-fanning yutuqlari bunday gumonni yo qqaʻ chiqardi. Hozirgi davrning statistik ma'lumotlariga qaraganda, ota- onaning bittasi epilepsiya bilan og'risa, ulardan kasal bola tug'ilishi xavfi 10 foizdan oshmaydi. Epilepsiya sabablari umum- lashtirilib 5-jadvalda keltirilgan. Epilepsiyaning etiologiyasi, klinik ko'rinishlari aksariyat hollar- da bemorning yoshiga bog'liq. Masalan, erta bolalik davrida kuzatila- digan tutqanoq xurujlarining sababi - homila va bola tug'ilishi davr- larida yuzaga keladigan gipoksiya holatlari, virusli infeksiyalar, anemiyalar va h.k. Epilepsiyaning tasnifi ko'p bo'lib, tibbiy amaliyotda epilepsiyani ko'proq 3 turga ajratib o'rganishadi. Agar epilepsiya bosh miyaning biror- bir kasalligi sababli rivojlansa - simptomatik epilepsiya, nasliy omil aniqlangan va bosh miya kasalliklari aniqlanmagan holatlarda - idiopatik epilepsiya va nihoyat, hech qanday sabab aniqlanmagan holatlarda kriptogen epilepsiya farq qilinadi. Shuningdek, o'choqli (parsial, fokal, lokal) xurujlar farq qilinadi. O'choqli xurujlar bosh miya tuzilmalarining, ayniqsa, po'stloq markazlarining qo'zg'alishlari natijasida kelib chiqadi. Ular qaysi markazlar qo'zg'alishiga qarab, yuz, qo'l va oyoqda harakat va sezgi xurujlari bilan namoyon bo'ladi. Shuningdek, o'choqli xurujlar ko'ruv, eshituv, hid va ta'm bilish gallutsinatsiyalari hamda «avval ko rgan» yoki «hech qachon ko'rmagan» fenomeni, to'satdan keladiganʻ qo'rquv va qorinda kuzatiladigan og'riq xurujlari ko'rinishida ham kuzatiladi. Ularning davomiyligi 30 sek dan oshmaydi. O'choqli xurujlarda bemor hushini yo'qotmaydi va bular oddiy parsial xurujlar deb ataladi, agar o'choqli xurujlar hushdan ketish bilan namoyon bo'lsa, murakkab parsial xurujlar haqida gap ketadi. Murakkab parsial xurujlarda hushsiz yotgan bemorda yutinish, chaynash, biror joyini silash, chapak chalish kabi avtomatik harakatlar kuzatiladi. Murakkab parsial xurujlarning davomiyligi ham 30 sek atrofida bo'ladi va bemor o ziga ʻ kelgandan keyin biroz karaxt bo'lib turadi. Epilepsiyaning tonik va klonik xurujlar bilan kechuvchi turi biroz og'ir kechadi. Aynan epilepsiyaning mana shu turi bemorning yaqinlarini ko'proq vahimaga soladi va biroz murakkab kechadi. Chunki bu xurujlar hushsiz yotgan bemorda kuzatiladi. Bunda ruhiy buzilishlar ham ko'p kuzatiladi. Tonik va klonik xurujlar bilan kechuvchi epilepsiya auralar bilan kechishi mumkin. Auralarni epilepsiyaning xabarchilari deb ham atashadi. Xurujlar boshlanishiga bir necha soat qolganda, ba'zan esa bir-ikki kun oldin bemorning uyqusi qochadi, xavotir paydo bo'ladi, jahldor bo'lib qoladi, yuzi yoki tanasining ba'zi joylarida uyushishlar paydo bo'ladi, lab burchaklari titray boshlaydi. Odatda, mana shu belgilardan keyin katta tutqanoq xurujlari boshlanadi. Tutqanoq xurujlaridan oldin auralarning kelishi bu yaxshi. Chunki bunday paytlarda bemor o zini xavfsiz joygaʻ oladi, ota-onasi yoki o'zi uydan chiqib ketmaydi, xavfli joylarda yurgan bo'lsa, xavfsiz joylarga o'tadi va h.k. Aurasiz uchraydigan katta tutqanoq xurujlari hayot uchun xavflidir va bunda bosh miya va tana jarohatlari ko'p kuzatiladi. Chunki xurujlar bo'lish paytini bemor bilmaydi va o zini ʻ xavfsiz joylarga ola olmaydi. Agar xurujlar aura kuzatilgandan keyin boshlansa, bunday xurujlarni ikkilamchi-tarqalgan xurujlar deb atashadi. Agar xurujlar aurasiz kuzatilsa, ularni birlamchi-tarqalgan xurujlar deb atashadi. Xuruj boshlanganda, dastlab mushaklarda tonik qisqarishlar ro'y beradi, bu paytda bemor qichqirib yuborishi va tilini tishlab olishi mumkin. Qisqa vaqt nafas ham to'xtab qoladi, rangi ko karib ketadi. Bu davrni ʻ xurujlarning tonik bosqichi deb atashadi va u, odatda, 30-60 sek davom etadi. Keyin xurujlarning klonik bosqichi boshlanadi. Bunda bosh va oyoq-qo'llar titray boshlaydi. Bosh orqa va yon tomonga buraladi, ko'z olmasi yuqori va yon tomonga qarab og'adi. Shu holatda titrashlar davom etib turadi. Xurujning klonik bosqichi ko'p holatlarda tagiga siyib yuborish bilan tugaydi. Klonik bosqich 2-3 min davom etadi. Tonik- klonik xurujlarning umumiy davomiyligi 3-5 min ga teng. Xurujlardan keyin bemor qattiq uyquga ketadi, odatda, 2 soat, bunday paytda uni uyg'otmaslik kerak. Uyqudan turgandan keyin bosh og'rig'i kuzatiladi. Epilepsiyaning tutqanoq xurujlarisiz kuzatiladigan turiga absanslar (petit mal) deb ataladi. Ular, asosan, bolalik va o'smirlik davrida kuzatiladi. Xuruj paytida bola bir nuqtaga qarab qotib qoladi, ko'zi ochiq bo'ladi, biroq qoshini pirpiratib turishi mumkin, boshi sal orqaga qayrilishi mumkin. Savollarga javob bermaydi, hushsiz qotib tursa-da, yiqilib tushmaydi. Xuruj 10-20 sek davom etadi va ba'zan atrofdagilarga bilinmay o'tib ketadi. Bunday xurujlar bir kunda 20-30 marta kuzatilishi mumkin. Bu xurujni vrachning o'zi kuzatib ko'rmoqchi bo'lsa, bemordan 5-6 marta tez-tez chuqur-chuqur nafas olishni talab qilishning o zi kifoya, shunda bemorda absansʻ kuzatiladi. Tungi xurujlar. Tunda bo'ladigan xurujlar turli-tuman bo'ladi. Xurujlarning ba'zilari quyidagicha kechishi mumkin. Bemor birdan uyg'onib ketadi, qattiq boshi og'riyotgan bo'ladi, qayt qilishi mumkin va asta-sekin ko'zi va boshi yon tomonga qayrilgan holda tutqanoq xurujlari boshlanib ketadi. Yuz qiyshayib qoladi, so'lak oqadi, duduqlanib qoladi. Ba'zan bemorlar yotgan joyidan to'satdan turib, o'tirib oladi, oyoqlari bilan velosiped haydayotgandek harakatlar qiladi yoki g'ujanak bo'lib yotib oladi, turib yurib ketadi va birozdan keyin to'xtaydi, ba'zan uydan chiqib ketadi. Bu xurujlar 30 sek dan 2-3 min gacha davom etishi mumkin. Keyin bemor o'ziga keladi, nimalar qilganini eslay olmaydi, ba'zi bemorlar esa ba'zi qiliqlarini chala bo'lsa-da aytib beradi. Tunda bo'ladigan xurujlarda bemor tilini tishlab oladi, og'zidan qon aralash ko'pik chiqadi, tagiga siyib yuboradi. Epelepsiya bilan og'rigan bemorlar uchun kech uyquga ketish va majburan erta uyg'onish xavflidir, uyquning davomiyligi 6-8 soatdan kam bo'lmasligi kerak. Ertalab uyg'ongandan keyin majburan ko'p uxlayverish ham mumkin emas. Bunday bemorlarda ba'zan kunduz kuni to'satdan uxlab qolish holatlari kuzatiladi va bu holat narkolepsiya deb ataladi. Epilepsiyada ruhiy buzilishlar Epilepsiyada bemor xulq-atvorining turli darajada o'zgarishi bilan kechuvchi ruhiy buzilishlar kuzatiladi. Boshqa ruhiy buzilishlardan farqli o'laroq, epilepsiyada bemor shaxsining o'zgarishi o'ziga xosligi bilan ajralib turadiki, buning natijasida, tibbiy amaliyotda "epileptik xulq- atvor" degan ibora paydo bo ldi. Bunday bemorlar juda ezma, qaysar,ʻ besabr, tez xafa bo ladigan, kayfiyati tez o'zgarib turadigan, arzimagan ʻ mayda ishlarga o'ralashib yuradigan, tez janjal ko'taradigan, mayda gap va jahldor bo'lishadi. Albatta, bemorda bu belgilar turli darajada ifodalangan bo'lishi mumkin va ularning qanchalik yaqqol namoyon bo'lishi tutqanoq xurujlarining naqadar ko'p kuzatilishiga, epilepsiya turiga va bemorning davolanish tarziga bog'liq. Yaxshi kayfiyatda yurgan bemor birdan o'zgarib qolishi va qo'pol so'zlar bilan yaqinlarini haqorat qila boshlashi mumkin. Bunday holat u biror narsasini topa olmasa, uning qilayotgan ishiga chetdan kimdir aralashib xatosini ko'rsatsa, uning fikriga zid fikr bildirsa va h.k. ro'y beradi Bunday paytlarda, bemor tezda janjal ko'tarib urishib ketadi, ba'zan arzimagan narsadan ko'tarilgan janjal affekt darajasigacha ko'tarilishi mumkin va bemor o'ziga yoki atrof- dagilarga tan jarohatini yetkazib qo'yishi mumkin. Shuning uchun ham, bunday bemorlarni davolayotgan vrachlar ularni psixiatr nazoratiga yuborishi kerak. Demak, xulq-atvorning keskin o'zgarishi bilan kechadigan epilepsiya kuzatilgan bemor psixiatr nazoratida turishi va unda davolanishi kerak.. Epilepsiyada bemorlarning xulq-atvoridagi o'zgarishlar, ba'zan, "ijobiy" tus olgan bo'ladi. Masalan, ular birovlarga keragidan ortiqcha mehribon, bosh yordamchi, kulib turadigan, muloyim, har qanday ishga bel bog'lab kirishib ketadigan shaxslardir. Bu mehribonlik ba'zi hollarda oila a'zolariga emas, begonalarga ko'rsatiladi. Shunday bo'lsa- da, ularning jahlini chiqarish oson, qilayotgan ishlariga mos e'tiborni sezmasa yoki tanbeh olsa, ular yana o'zgarib qoladi, qaysar va o jar bo'lib qoladi.ʻ Bemor birorta odamdan qattiq ranjisa, u bilan muloqotga bormasligi mumkin. Epilepsiya bilan kasallangan bemorlarning tafakkur doirasida ham patologik o'zgarishlar paydo bo'ladi, ya'ni fikrlar inertligi kuzatiladi. Ularda fikrlar teranligi susayadi, diqqatni bir joyga qo ya olishmaydi, ʻ diqqat-e'tiborni talab qiluvchi aqliy mashqlarni bajarishda qiynali- shadi yoki uddasidan chiqa olmaydi. Bir ishga kirishib ketib, oxiriga yetkaza olmay tashlab qo'yishadi. Ishlarning eng asosiysini va ikkinchi darajalisini ajrata olishmaydi, mayda keraksiz ishlarga o'ralashib qolib ketishadi. Fikrlar inertligi bemorning nutqida ham aks etadi. Berilgan savollarga lo'nda qilib javob bera olmaydi, bir aytgan gapini keyin yana bir necha bor takrorlashi mumkin yoki suhbat boshida tushunarli bo'lib qolgan voqeani yana hadeb gapiraveradi. Ular hissiyotga berilib so'zlashadi, ba'zan kamgap, ba'zan sergap bo'lishadi, bu bemor- ning kayfiyatiga bog'liq. Epilepsiya bilan kasallangan ba'zi bemorlar yolg'onga o'ch bo lsa, ʻ boshqa birlari haqiqatparvar bo'lishadi, adolatsizlikka chiday olishmaydi. Uning uchun begona bo'lgan odam nohaqlikdan aziyat cheksa, uzoq vaqt u haqida gapirib yuradi, qo'lidan kelsa, yordamga shoshadi. Ba'zi bemorlar uyni va ishxonasini juda saranjom va sarishta tutadi, ozoda yuradi, chiroyli kiyinadi, ya'ni ular tartibga qattiq rioya qilishadi. Yoshi katta bemorlarda puerilizm, ya'ni bolalarga xos xulq-atvor kuzatiladi. Bu holat ko proq ayollarda kuzatiladi. Ularning nafaqat xatti-harakatlari, ʻ balki fikrlash doirasi ham yoshidan orqada qolishi mumkin. Ba'zan esa, 5-7 yashar bolalar o'z yoshiga mos kelmaydigan aql-zakovatni ko rsatishi ʻ mumkin. Ular xuddi kattalardek fikr yurgizishadi, foydali maslahatlar berib qo'yishadi. Ba'zi ota-onalar boladagi bunday qobiliyatdan qo'rqib ketib, bolani psixiatrga ham ko'rsatib yurishadi yoki bo'lmasa faxrlanib yurishadi va boladagi noyob qobiliyatni epilepsiya bilan bog'lashmaydi. Demak, boshqa ruhiy kasalliklardan farqli o'laroq, epilepsiya bir-biriga zid bo'lgan ruhiy o zgarishlar bilan kechuvchi kasallikdir.ʻ Aytib o'tilganidek, epilepsiya kasalligida kuzatiladigan shaxs buzilishlari darajasi kasallikning qaysi yoshda boshlanganligiga, xurujlar soni va turiga, o'tkazilayotgan davolash muolajalarining qanday olib borilayotganligiga uzviy bog'liq. Kasallik qanchalik erta yoshda boshlangan bo'lsa, xurujlar hadeb takrorlanaversa (ayniqsa, hushning yo'qolishi bilan kechuvchi xurujlar), bemor shaxsidagi patologik o'zgarishlar shunchalik tez rivojlanadi va og'ir kechadi. Ayniqsa, bosh miyaning chakka bo'lagi zararlanishi sababli yuzaga kelgan epilepsiyalarda shaxs buzilishlari kuchli ifodalangan bo'ladi. Epilepsiyada kuzatiladigan tafakkur buzilishlari chuqur ifoda- langan hollarda aqli zaiflik rivojlanganligi haqida so'z ketadi. Epilepsiyada turli darajada ifodalangan aqli zaiflik kasallik bolalik davrida boshlangan holatlarda ko'p kuzatiladi va u deyarli har ikkinchi bemorda namoyon bo'ladi. Buning sababi, bolalarda oliy ruhiy funksiyalarning to'la shakllanmaganligidir. Shuning uchun ham, bolalik davrida kuzatiladigan bosh miyaning har qanday og'ir kasalligi ruhiyat va tafakkurning u yoki bu darajada buzilishlari bilan kechadi. Epilepsiya bilan kasallangan bemorlarda keyinchalik bosh miyaning turli kasalliklari kuzatilsa, masalan, bosh miya jarohati, meningit, qon tomir kasalliklari, alkogolizm va h.k., tutqanoq xurujlari va ruhiy buzilishlar kuchayishi mumkin. Epilepsiya bilan kasallangan bemorlarda ruhiyat buzilishlari yaqqol ifodalangan sindromlar bilan kechishi mumkin. Bular disforiya, deliriy, oneyroid sindrom, gallutsinatsiyalar, epileptik stupor, amneziya, alahsirovchi psixozlar, patologik uyqu va h.k. Bularning ichida eng ko'p uchraydigani disforiya bo'lib, u bemorda hech qanday sababsiz paydo bo'laverishi mumkin. Disforiya nafaqat kayfiyatning buzilishi bilan, balki sababsiz xavotir, siqilish, qo'rquv, gumonsirash, miyaga turli fikrlarning yog'ilib kelishi, suitsidal fikrlar, birovni o'ldirish, o'g'rilikka intilish hissi kabi belgilar ham kuzatiladi. Juda kam holatlarda kayfiyatning ko'tarilib yurishi kuzatiladi. Ular begona odam bilan ham (keldi-kelmadi) hazillashaveradi, biror-bir kulgili voqea o'ylab topib gaplashib ketaverishadi, masxa- rabozlik ko'rsatishadi, uyatsiz latifalar o'ylab topishadi, gap orasida hadeb kechirim so'rayverishadi. Tanish odamlarni uchratib qolishsa, yig'lab ham olishadi. Ba'zi bemorlarda jinsiy faollikning oshib ketishi ham kuzatiladi. Epilepsiyada stupor turli darajada ifodalangan bo lishi mumkin:ʻ oddiy kamharakatlikdan tortib, qotib qolishgacha. Qotib qolgan bemorlarda mutizm kuzatiladi, biroq ular birovning so'zi va harakatini takrorlashi ham mumkin. Odatda, stupor bir necha minutdan bir necha soatgacha davom etadi. Stupor to'satdan to'xtab faol harakatlar paydo bo lishi va bemor atrofdagi narsalarni otib yuborib, yonidagilar bilan ʻ urishib ketishi mumkin. Stupor, odatda, xurujlardan keyin kuzatiladi, bunda to'la va qisman amneziya ham kuzatiladi. Epilepsiyada to'satdan paydo bo'luvchi depersonalizatsiya, derealizatsiya, katapleksiya, anozognoziya kuzatilishi mumkin. Bu simptomlarning klinik manzarasi avvalgi boblarda keltirilgan. Epilepsiyada alahsirash bilan kechuvchi psixozlar, odatda, o tkir vaʻ surunkali ko'rinishda namoyon bo'ladi. O'tkir psixozlarda birov uni ta'qib qilayotgandek, zaharlamoqchidek, og'ir tana jarohati yetkazmoqchi bo'layotgandek tuyuladi. Bu holatni epileptik paranoyya deb ham atashadi va u bir necha kundan bir necha oygacha davom etishi mumkin. Odatda, disforiya bilan paydo bo'lgan o'tkir psi- xozlar qisqa vaqt davom etadi. Psixozlar to'satdan paydo bo'lishi, yo'qolib ketishi, pasayishi va bir necha kunlardan keyin yana paydo bo lishi mumkin. ʻ Surunkali psixozlar ham paranoid va parafrenik belgilar bilan namoyon bo'ladi va, odatda, epileptik oneyroid, deliriy yoki boshqa psixopatologik holatlardan keyin rivojlanadi. Surunkali psixozlarning klinikasida alahsirash asosiy belgilardan biri hisoblanadi va u tez- tez takrorlanib turadi. Bunda ham ta'qib, zaharlanish va shu kabi belgilar ko'p kuzatiladi. Epilepsiyada ruhiyat, hissiyot va tafakkurning buzilishlari kasallikning so'nggi bosqichlarida kuchli rivojlangan va klinik manzarasi yaqqol ifodalangan bo'ladi. Ruhiy buzilishlar yaqqol ifodalangan bemorlarda tutqanoq xurujlari butunlay to'xtagan bo lishi ham mumkin. ʻ Shuning uchun ham psixiatrlar epilepsiyaning so'ngi bosqichlarida tutqanoq xurujlari o'rnini ruhiyatning buzilishlari egallaydi, deb aytishadi. Aksariyat davlatlarda epileptologlar assotsiatsiyalari mavjud. Bir qancha ilmiy jamiyatlar, laboratoriyalar va institutlar epilepsiya kasalligi va uni davolash ustida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish- moqda. Yiliga epilepsiyaga oid yuzlab jiddiy ilmiy maqolalar chop qilinmoqda va samarali dorivor vositalar ishlab chiqarilmoqda. Epilepsiyani davolash bo yicha xalqaro standartlar ishlab chiqilmoqda va bunga bemorlarni ʻ davolovchi barcha vrachlar amal qilishlari zarur. Bemorlarni davolashda antikonvulsantlarni ko'r-ko rona tavsiya qilavermasdan, epilepsiyaningʻ turini va unga ta'sir qiluvchi samarali dorilarni to'g'ri aniqlab olish zarur. Kuzatilgan bitta xurujdan keyin darrov antikonvulsantlar tavsiya qilish ham noo'rindir. Aksariyat mutaxassislar tutqanoq xurujlari 2-3 marta kuzatilgan- dan keyingina epilepsiya diagnozi ustida so'z yuritish va uni davolash rejasini tuzish mumkin deb hisoblashadi. Ba'zi mutaxassislar yilda 1 yoki 2 marta tutqanoq xurujlari kuzatiladigan bemorlarga ham antikonvulsantlar buyurish shart emas, deb hisoblashadi. Albatta, agar xurujlar soni ko paymasa, antikonvulsantlar bermaslik mumkin, biroq, ularni vrach ʻ nazoratiga olish zarur. Chunki xurujlar keyinchalik ko'payishi va har haftada yoki har kuni kuzatila boshlashi mumkin. Davolashning muvaffaqiyatli kechishi to'g'ri aniqlangan diag- nozga va to'g'ri tanlangan dori turiga bog'liq. Dastlab antikonvulsantlar kam miqdorda beriladi va ularning miqdori oshirib boriladi. Ma'lum bir samaraga erishilgandan keyin dori berish ko'rsatilgan miqdorda davom ettiriladi. Agar tanlangan antikonvulsant samara bermasa, uning miqdori sekin-asta kamaytirilib, boshqa doriga o'tiladi. Dorini birdan to'xtatish mumkin emas, ayniqsa, u yuqori miqdorda berilayotgan bo'lsa. Iloji boricha dorini ertalab va kechkurun tavsiya etish zarur, buning uchun ta'sir kuchi 12 soat davom etadigan dorilarni tanlagan ma'qul. Ularning soni ko p. Chunki ertalab va kechqurun hamma uyda bo'ladi va bemorga ʻ dori ichishni eslatuvchilar ko'p bo'ladi. Juda ko'p mutaxassislar (hattoki, bemorlarning o zi ham) xurujlarning takrorlanishiga va qayta paydo ʻ bo'lishiga dori ichishni unutish sabab deb bilishadi. Aksariyat holatlarda, dorining kunduz kuni ichiladigan qismi unutiladi. Epilepsiyaning aksariyat turlari uchun fikrlar inertligi va xotira buzilishi xos. Ba'zan uyda ham bemor dorini ichdim, deb o'ylaydi, kecha qabul qilgan dorisini xuddi bugun ichgandek tuyuladi va shu sababli ham xurujlar takrorlanishi mumkin. Odatda, dorini ichishni to'xtatgandan 2-3 kun o'tib, xuruj paydo bo'ladi. Xurujlar dori ichib yurgan taqdirda ham takrorlanaversa, uning miqdorini bemorlar vrach ruxsatisiz oshirmasligi kerak yoki bu dori foyda qilmadi deb, to'xtatib qo'ymaslik kerak. Bu og'ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Hozirgi paytda epilepsiyada monoterapiyaga ko'proq e'tibor qaratilmoqda, chunki mutaxassislarning fikricha, epilepsiyaning aksariyat turlarini bir xil dori berib davolash mumkin. Epilepsiyaning ba'zi turlarida esa 2-3 xil antikonvulsantni birgalikda tavsiya etish mumkin, biroq undan ortig'ini emas. Lekin bir-birining ta'sirini pasaytiradigan yoki organizmga zaharli ta'sir ko'rsatadigan dorilarni bemorga tavsiya qilmaslik kerak. II bob bo yicha xulosaʼ Davolashning muvaffaqiyatli kechishi to'g'ri aniqlangan diag- nozga va to'g'ri tanlangan dori turiga bog'liq. Dastlab antikonvulsantlar kam miqdorda beriladi va ularning miqdori oshirib boriladi. Ma'lum bir samaraga erishilgandan keyin dori berish ko'rsatilgan miqdorda davom ettiriladi. Agar tanlangan antikonvulsant samara bermasa, uning miqdori sekin-asta kamaytirilib, boshqa doriga o'tiladi. Dorini birdan to'xtatish mumkin emas, ayniqsa, u yuqori miqdorda berilayotgan bo'lsa. Iloji boricha dorini ertalab va kechkurun tavsiya etish zarur, buning uchun ta'sir kuchi 12 soat davom etadigan dorilarni tanlagan ma'qul. Ularning soni ko p. Chunki ertalab va kechqurun hamma uyda bo'ladi va bemorga ʻ dori ichishni eslatuvchilar ko'p bo'ladi. Juda ko'p mutaxassislar (hattoki, bemorlarning o zi ham) xurujlarning takrorlanishiga va qayta paydo ʻ bo'lishiga dori ichishni unutish sabab deb bilishadi. Aksariyat holatlarda, dorining kunduz kuni ichiladigan qismi unutiladi. Epilepsiyaning aksariyat turlari uchun fikrlar inertligi va xotira buzilishi xos. Ba'zan uyda ham bemor dorini ichdim, deb o'ylaydi, kecha qabul qilgan dorisini xuddi bugun ichgandek tuyuladi va shu sababli ham xurujlar takrorlanishi mumkin. Xulosa va tavsiyalar Davolash va parvarish prinsiplari Aksariyat davlatlarda epileptologlar assotsiatsiyalari mavjud. Bir qancha ilmiy jamiyatlar, laboratoriyalar va institutlar epilepsiya kasalligi va uni davolash ustida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib borish- moqda. Yiliga epilepsiyaga oid yuzlab jiddiy ilmiy maqolalar chop qilinmoqda va samarali dorivor vositalar ishlab chiqarilmoqda. Epilepsiyani davolash bo yicha xalqaro standartlar ishlab chiqilmoqda va bunga bemorlarniʻ davolovchi barcha vrachlar amal qilishlari zarur. Bemorlarni davolashda antikonvulsantlarni ko'r-ko rona tavsiya qilavermasdan, epilepsiyaning ʻ turini va unga ta'sir qiluvchi samarali dorilarni to'g'ri aniqlab olish zarur. Kuzatilgan bitta xurujdan keyin darrov antikonvulsantlar tavsiya qilish ham noo'rindir. Aksariyat mutaxassislar tutqanoq xurujlari 2-3 marta kuzatilgan- dan keyingina epilepsiya diagnozi ustida so'z yuritish va uni davolash rejasini tuzish mumkin deb hisoblashadi. Ba'zi mutaxassislar yilda 1 yoki 2 marta tutqanoq xurujlari kuzatiladigan bemorlarga ham antikonvulsantlar buyurish shart emas, deb hisoblashadi. Albatta, agar xurujlar soni ko paymasa, antikonvulsantlar bermaslik mumkin, biroq, ularni vrachʻ nazoratiga olish zarur. Chunki xurujlar keyinchalik ko'payishi va har haftada yoki har kuni kuzatila boshlashi mumkin. Epilepsiyada to'satdan paydo bo'luvchi depersonalizatsiya, derealizatsiya, katapleksiya, anozognoziya kuzatilishi mumkin. Bu simptomlarning klinik manzarasi avvalgi boblarda keltirilgan. Epilepsiyada alahsirash bilan kechuvchi psixozlar, odatda, o tkir va ʻ surunkali ko'rinishda namoyon bo'ladi. O'tkir psixozlarda birov uni ta'qib qilayotgandek, zaharlamoqchidek, og'ir tana jarohati yetkazmoqchi bo'layotgandek tuyuladi. Bu holatni epileptik paranoyya deb ham atashadi va u bir necha kundan bir necha oygacha davom etishi mumkin. Odatda, disforiya bilan paydo bo'lgan o'tkir psi- xozlar qisqa vaqt davom etadi. Psixozlar to'satdan paydo bo'lishi, yo'qolib ketishi, pasayishi va bir necha kunlardan keyin yana paydo bo lishi mumkin. ʻ Surunkali psixozlar ham paranoid va parafrenik belgilar bilan namoyon bo'ladi va, odatda, epileptik oneyroid, deliriy yoki boshqa psixopatologik holatlardan keyin rivojlanadi. Surunkali psixozlarning klinikasida alahsirash asosiy belgilardan biri hisoblanadi va u tez- tez takrorlanib turadi. Bunda ham ta'qib, zaharlanish va shu kabi belgilar ko'p kuzatiladi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR : 1. V.Karimova Psixologiya darslik Toshkent 2014 2. V.Karimova Psixologiya o'quv qo'llanma. Toshkent 3. Nurbek, A. (2021). Management Psychology Leader and Its Characteristics. IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(1), 13-16. 4. Nurbek, A. (2021). Psixologik Salomatlik Va Uning Mohiyati. BARQARORLIK VA YETAKCHI TADQIQOTLAR ONLAYN ILMIY JURNALI, 1(6), 666-669. 5. Alijonov, N. (2022). IMPLEMENTING THE PSYCHOLOGICAL HEALTH OF LEADERS IN THE FIELD OF EDUCATION. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(5), 631-634. 6. N. Alijonov // SOCIO-PSYCHOLOGICAL FACTORS OF LEADERSHIP ACTIVITY// RESEARCH FOCUS . VOLUME 1 | ISSUE 4 | 2022. 241-246 7. Alijonov Nurbek, Saidova Nafisa Nematovna //MAKTABGACHA YOSH DAVRIDA SENSOR TARAQQIYOT MUAMMOSI// Uzbek Scholar Journal. Volume-04, May, 2022. 147-152. 8. Alijonov N. //RAHBAR FAOLIYATI SAMARADORLIGIDA PSIXOLOGIK SALOMATLIKNING O'RNI// "Мировая наука" №3(60) 2022. 3-10. 9. Nurbek, A. (2023). SOCIAL PSYCHOLOGY OF ALTURISM AND ALTHURISTIC BEHAVIOR. American Journal of Interdisciplinary Research and Development, 16, 134-137. 10. ALIJONOV Nurbek // ALTURIZMNING IJTIMOIY PSIXOLOGIYASI VA ALTURISTIK XULQ-ATVOR// JOURNAL OF PEDAGOGICAL AND PSYCHOLOGICAL STUDIES. VolumeI, Issue 5. May 2023. 71-74. 11. Nurbek, A. (2021, December). The Combination of Social Relationships and Psychological Health. In Conference Zone (pp. 268- 270). 12. R.Nuriddinov, D.Mo'minov, & A.Ostanaqulov. (2023). BO'LAJAK PEDAGOGLAR RUHIY SALOMATLIGINI TAMINLASHNING IJTIMOIYPSIXOLOGIK OMILLARI. Scientific Impulse, 1(10), 612–617. 13. D.Mo'minov, R.Nuriddinov, & A.Ostanaqulov. (2023). BADIY ASARLARDA PSIXOLOGIK MANIPULYATSIYANING O RNI VAʻ AHAMIYATI (LEV TOLSTOYNING “TIRILISH” ASARI MISOLIDA). Scientific Impulse, 1(10), 618–624. 14. NURIDDINOV, R. (2023). BO'LAJAK O'QITUVCHILAR RUHIY SALOMATLIGINING IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARI. Journal of Pedagogical and Psychological Studies, 1(4), 59–62. 15. Nuriddinov Rasuljon Samitjon o'g'li//BO'LAJAK O'QITUVCHILAR RUHIY SALOMATLIGI IJTIMOIY-PSIXOLOGIK OMILLARINING O'RGANILISHI// Multidisciplinary Scientific Journal. 2 (7), 2023. 311-315. 16. Джалолова, М. А. (2022). СЕНСОРНОЕ РАЗВИТИЕ И ОБУЧЕНИЕ У ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА: Джалолова Мохинур Абдусатторовна, Нуриддинов Расулжон Самиджонович Преподаватели кафедры психологии Ферганского государственного университета. Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал, (11), 363-369. 17. Nuriddinov Rasuljon Samidjon o ' g ' li // OLIY O ' QUV YURTI TALABALARIDA O ' QUV MOTIV VA MOTIVATSIYALARINI NOMOYON BO ' LISHINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI // Uzbek Scholar Journal . Volume -06, July , 2022. 1-5 pages . 18. Усмонов Шерзод Ахмаджонович, Закирова Мухаббат Сабировна, Нуриддинов Расулжон Самитжон ўғли //ИЛК ЎСПИРИНЛИК ДАВРИДА АҚЛИЙ ҚОБИЛИЯТЛАРНИНГ ЭМПИРИК ТАҲЛИЛИ// СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ (УЗБЕКИСТАН). № 9 (106), 2021. 12-16 стр. 19. НУРИДДИНОВ Р.С. // INFORMATION AS A SOCIAL - PSYCHOLOGICAL PROBLEM // ПСИХОЛОГИЧЕСКОЕ ЗДОРОВЬЕ НАСЕЛЕНИЯ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРОЦВЕТАНИЯ ОБЩЕСТВА. Екатеринбург-Фергана, 20 мая 2020 года. 380-382 стр. 20. Samitjonovich, Nuriddinov Rasuljon //SOCIO- PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE USE OF MODERN INFORMATION TECHNOLOGIES IN THE DAILY LIFE OF CHILDREN// INTERNATIONAL JOURNAL OF DISCOURSE ON INNOVATION, INTEGRATION AND EDUCATION. 1 (2020). 65-67 pages. 21. Rakhmatdjonov Shokhjahon Dilshodbek o'g'l //THE ROLE OF PHYSICAL CULTURE IN PROVIDING THE PSYCHOLOGICAL HEALTH OF THE ATHLETE// INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION. International scientific online conference. Canada. Part 2, 23.01.2022. 1-3 22. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //SPORTCHI PSIXOLOGIK SALOMATLIGIGA TA'SIR ETUVCHI OMILLAR// GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ). Vol. 10, Issue 11, Nov.(2022). 117-121 pages. 23. QURBONOVA Saida Miralimjanovna, RAXMATJONOV Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //MAMLAKATIMIZ PSIXOLOGLARI ISHLARIDA SHAXSLARARO MUNOSABATDA MUOMALA MUAMMOSINING TALQINI// Journal of Pedagogical and Psychological Studies. Vol. 1. № 5, (2023). 99-103 pages. 24. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbeko'g'li //SPEECH ISSUES IN PSYCHOLINGUISTICS// IQRO JURNALI № 2. 04.2023. 503-511 betlar. 25. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li, Vosiljonov Azizbek Boxodirjon o'g'li //XORIJ PSIXOLOGLARINING ISHLARIDA SHAXSNING TADQIQ ETILISHI// INNOVATIVE DEVELOPMENTS AND RESEARCH IN EDUCATION. Vol. 1. № 12, 2022. 39-47 pages. 26. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //TALABALARDA TOLERANTLIKNI RIVOJLANTIRISH – IJTIMOIY PSIXOLOGIK MUAMMO SIFATIDA// International Journal of Economy and Innovation. Volume: 30. 2022. 66-70 pages. 27. Rakhmatdjonov Shokhjahon Dilshodbek o'g'li //PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF THE SPORTSMAN PERSONALITY DURING COMPETITIONS// IJTIMOIY FANLARDA INNOVASIYA ONLAYN ILMIY JURNALI. Vol. 2 No. 11 (2022). 215- 221 betlar. 28. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //Motiv Va Motivatsiya Muammosining Jahon Va Mahalliy Psixologlar Tomonidan Tadqiq Etilganligi// American Journal of Social and Humanitarian Research, Vol. 3 No. 11 (2022). 256-259 pages. 29. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li //TOLERANTLIK SHAKLLANAYOTGAN SHAXS MODELINING TAVSIFI// International scientific journal «MODERN SCIENCE АND RESEARCH». VOLUME 2 / ISSUE 5 /2023. 761-764 pages. 30. Raxmatjonov Shoxjahon Dilshodbek o'g'li. (2023). PSIXOLOGIYADA MOTIVATSIYA TURLARI, NAZARIYALARI VA TAHLILI. Научный Импульс, 1(10), 665-670.

  I BOB. RUHIY ASAB KASALLIKLARI VA ULARNI DAVOLASH.

  1.1. Shizofreniya kasalligiga haqida.

  1.2. Shizofreniyani davolash usullari.

  II BOB. RUHIY KASAL BEMORLAR VA ULAR BILAN MUNOSABATDA BOʼLISH.

  2.1. Bosh miya shikastlanishi kuzatiladigan ruhiy-hissiy buzulishlar.

  2.2. Epilepsiya va tutqanoq sindromlarida bemorlar psixologiyasi.

Sotib olish