“Said Ahmadning “Ufq”trilogiyasida davr va shaxs talqini” - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14000UZS
Hajmi	57.7KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	20 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

38 Sotish

“Said Ahmadning “Ufq”trilogiyasida davr va shaxs talqini”

Sotib olish

REJA
KIRISH
ASOSIY QISM
1. “Ufq” romanidagi etika kategoriyalarining namoyon bo’lishi.
2. “ Ufq”(trilogiyasi) romanida davr va shaxs talqini.
3. Adib asarlarida shaxs va jamiyat munosabati masalasi.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga
kiritgandan keyin milliy qadriyatlarimizni, jumladan, uning eng muhim tarkibiy
qismi bo‘ lgan milliy adabiyotimizni o‘rganish va badiiyatini kashf etish har
birimizning, xususan, filologiya sohasida ish olib boruvchi mutaxassislarning
oldida turgan birlamchi vazifa bo‘lib qoldi. Chunki milliy ruhni bizga beruvchi
bu adabiyot globallashuv asrida taraqqiyotimizga xavf solib turuvchi ko‘plab
yot g‘oya va mafkuralardan himoya qiladi.
Qolaversa, har bir fan sohasida bo‘lgani kabi adabiyot sohasida dam
Istiqlol davriga xos adabiy-badiiy muhitni, tadqiqot usullarini yaratmoq lozim.
Said Ahmad singari ijodi mumtoz Sharq va jahon adabiyoti namunalaridan
ozuqalangan asarlar buni taqozo qiladi.
Kurs ishining obyekti va predmeti sifatida mashhur ijodkorimiz Said
Ahmadning “Ufq” trilogiyasi nomi ostida chop etilgan romani va ularning
badiiyati, asarlarda ilgari surilgan g‘oya kabilar kurs ishimiz uchun predmet
vazifasini o‘taydi. Ammo ushbu asarlarning badiiyatini ko‘rsatib berish uchun,
avvalo, badiiylikni anglattiruvchi asarlarga ehtiyoj sezamiz.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Ushbu mavzuni ochib berishda,
faqatgina, Said Ahmad mahoratini ochib berish nazarda tutilgan emas. Balki
qator maqsad vazifalar kurs ishi oldida turibdi:
- Istiqlol davri adabiyotining o‘ziga xos jihatlarini ko‘rsatishda Said
Ahmad asarlaridan foydalanish.
- Istiqlol davri badiiy olamida ro‘y bergan evrilishlar, umumjahon
va mumtoz adabiyotning qorishuvi kuzatilganini va uning qay tarzda ro‘y
berganini tadqiq etish.
- Bugungi kun nasrning o‘ziga xos jihatlari, ijodkorlar saviyasidagi
tub o‘zgarishni badiiy asarlari yordamida ko‘rib chiqish.
2

- Said Ahmad ijodining Istiqlol davri boshqa ijodkorlari asarlaridan
farqli jihatlarini ko‘rsatib berish.
- Said Ahmad ijodidagi badiiyatni, asarning g‘oyaviy jihatlarini
tadqiq qilish va boshqalar.
Kurs ishining ilmiy yangiligi. Said Ahmad nisbatan keyingi davrlarda
yaratilgani, ijodkorning adabiy-badiiy davralardan o‘zini tortib turgani bois hali
asarlari har tomonlama tadqiq qilingan emas. Shuning uchun ham mazkur adib
asarlari borasida olib borilishi mumkin bo‘lganhar bir ilmiy ish yangi sanaladi.
Qolaversa, adibning ijodiyoti badiiy tomondan ilk marotaba ham shaklni, ham
mazmunni qamrab olgan holda tadqiq etilmoqda.
Tadqiqotning metodologik asoslari . Izchillik, tarixiylik, ya‘ni har bir
adib yoki olimga o‘z davri sharoitidan kelib chiqqan holda yondashib, uning
faoliyati va xizmatlarini ijtimoiy taraqqiyotga qanday hissa qo‘shganligi,
bo’lg’ usi kashfiyotlar uchun qanday zamin yaratganligi nuqtai nazaridan tahlil
etish tashkil etadi; Said Ahmadning Istiqlol davri adabiyotini shakllanish va
takomillashishi uchun qo‘shgan hissasi shu nuqtai nazardan turib baholandi.
Tadqiqotni bajarishda yozuvchi asarlari mazmuni va badiiyatini zamondosh
adiblar ijodi, o‘tmish faylasuflar qarashlari hamda tasavvuf adabiyoti
vakillarining ilmiy va badiiy asarlari bilan qiyoslagan holda olib borish ko‘zga
tashlanadi.
Kurs ishi ning nazariy va amaliy ahamiyati. Milliy istiqlol tufayli
o‘zbek xalqi o‘z taqdirini, jumladan o‘z tili holati va mavqeyini, mafkurasini,
shu jumladan, adabiy-badiiy estetik tamoyillarini o‘zi belgilash imkoniyatiga
ega bo‘ldi. Ayni holat bugungi kunda yaratilayotgan badiiy asarlarning o‘rnini
ham oshirmoqda. Chunki asarlarni bu taxlit baholashni o‘rgangan yosh avlod
har bir masalani atroflicha, xolisona, eng muhimi erkin fikrlagan holda olib
borishga o‘zida ko‘nikma hosil qiladi. Qolaversa, qaramlik davrining erkin
fikrlashni siqib qo‘yuvchi muhitiga o‘rgangan kishilar ongini ko‘p qirrali
o‘ylay olish salohiyati bilan o‘stiradi. Bu borada tadqiqot yo‘nalishigina emas,
3

balki Said Ahmad ijodi ham ahamiyatli o‘rin tutadi. Chunki adibning ijodi
inson tafakkurini ulkan fikrlar olamiga boshlab kiradi. Va u yerdan olam-olam
o‘zgarishlarni topadi.
Ishning nazariy asosi. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning milliy istiqlol mafkurasi va adabiy-madaniy meros hamda
tarixni o‘rganishga oid asarlari ishning nazariy asosini tashkil etadi.
Mamlakatimiz prezidenti Shavkat Miromonovich Mirziyoyevning ―Kitob
mahsulotlarini tarqatish va chop etish borasidagi fikrlari, ma‘ruzalari ham
e‘tibordan chetda qolmagan. Shuningdek, Kurs ishi da qo‘yilgan masalalarni
yoritishda hozirgi o‘zbek adabiyotshunosligi, badiiy adabiyoti, mumtoz
adabiyot va jahon falsafasiga har tomonlama suyandik va ulardan ijodiy,
qiyosiy foydalandik.
Kurs ishi ning tuzilishi . Kurs i sh i kirish, 3ta reja , xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
4

ASOSIY QISM
1.“Ufq” romanidagi etika kategoriyalarining namoyon bo’lishi
Mashhur o zbek adibi Said Ahmad (Saidahmad Husanxo jaev)1920-ʻ ʻ
yilning 10-iyunida Toshkent shahrining «Samarqand darvoza» mahallasida
tug ilgan. 1939-yilio‘rtamaktabni, 1943-
ʻ
yiliNizomiynomidagiPedagogikainstitutdabirmuddato qigach,
ʻ
Adabiyotdarslarivato‘garaklaridaijodgabo‘lganhavasiortib,
qo‘ligaqalamuhlagan. Vaqtli matbuot esa uning ijod dorilfununi bo‘lgan. 1941-
yilda«Mushtum» jurnalida ishladi. 1942-1943 yillarda respublika radiosida,
1943-1947 yillarda «Qizil O zbekiston» gazetasida, 1948-1950 yillarda «Sharq
ʻ
yulduzi» jurnalida mehnat qildi. 50-yillar boshida millatchi sifatida bir necha yil
qamalib ham chiqdi.
Uning bolaligi Abdulla Qodiriy, Elbek, Oybek, G afur G ulom singari
ʻ ʻ
adiblar davrasida o tdi. Tabiatan qiziquvchan, tinib-tinchimas Said Ahmad
ʻ
adabiyotga kirib kelguncha juda ko p sohalarda o zini sinab ko rdi: artist
ʻ ʻ ʻ
bo lishga urinib ko rdi, doktorlik maktabida o qidi, qurilish texnikumida tahsil
ʻ ʻ ʻ
oldi, rassomlik maktabiga qatnadi, mashhur fotochi Rensonga shogird tushdi,
gazetalarga xabarlar yozdi.
Urush va urushdan so‘nggi yillarda Said Ahmad ko‘plab fel’eton, ocherk
va hikoyalar yozgan. Uning «Er yurak» (1942), «Farg‘ona hikoyalari» (1948),
«Muhabbat» (1949) kabi to‘plamlari nashr etilgan. U «Xazina», «Hayqiriq»,
«Rahmat, azizlarim» kabi hikoyalarida Ikkinchi jahon urushining dahshatli
oqibatlarini hayajonli tasvirlaydi, urush qahramonlarini ulug‘laydi.
5

Adib hikoyalarida Oybekning psixologik tasvir mahorati, G‘afur G‘ulom
yumori, Abdulla Qahhor bayonidagi lakonizmi mujassamdir.
Uning «Cho l burguti», «Lochin», «Bo ston», «To yboshi», «Jimjitlik»,ʻ ʻ ʻ
«Turnalar», «Hayqiriq», «Alla», «Muhabbatning tug ilishi», «Qorako z
ʻ ʻ
Majnun» singari o nlab hikoyalarida sadoqat, mehr, odamgarchilik, ishonch,
ʻ
e tiqod singari ma naviy qadriyatlar ta sirchan aks ettirilgan. Adib hikoyalarida
ʼ ʼ ʼ
inson ruhiyati tovlanishlarini ko rsatishga katta e tibor berganligi uchun ham
ʻ ʼ
bitganlari zavq bilan o qiladi va u prozaning shoiri hisoblanadi. Yozuvchi
ʻ
hajviy hikoyalar yaratish bo yicha Qahhor an analarini davom ettirgan
ʻ ʼ
ijodkordir. Uning «Sobiq», «Qoplon», «O rik domla», «Mening do stim
ʻ ʻ
Babbaev», «Muzey», «Bo ri ovi», «Xandonpista» kabi ko plab hajviyalarida
ʻ ʻ
inson tabiatidagi qusurlar badiiy tadqiq etiladi. Said Ahmad hajviy so z jilolarini
ʻ
nozik payqaydi va undan mohirona foydalanadi.
Said Ahmad nasrning deyarli barcha janrlarida qalam tebratadi. Uning
qishloq mavzusidagi «Qadrdon dalalar» (1949), «Hukm» (1958) qissalari,
chalkash insoniy taqdirlar mahorat bilan aks ettirilgan «Qirq besh kun» (1974)
«Hijron kunlari» (1964), «Ufq bo sag asida» (1969) romanlaridan iborat «Ufq»
ʻ ʻ
trilogiyasi, inson qismati turg unlik davri qabohatlari fonida tasvirlangan
ʻ
«Jimjitlik» (1988) romani, Bolalar hayoti ifodalangan «Sherzod va Gulshod»
(1945), dunyoning etti burchiga yoyilgan «Kelinlar qo zg oloni» (1976), yolg iz
ʻ ʻ ʻ
mo ysafid ruhiy iztiroblari aks ettirilgan «Kuyov» (1986) singari sahna asarlari
ʻ
adibning katta ijodiy imkoniyatlaridan dalolatdir.
Said Ahmadning barcha hikoyalari zamonaviy mavzuda yozilgan. U
hikoyalarida tasvirlaydigan har bir voqeadan falsafiy umumlashma chiqarishga,
voqealarni lirik ta’sirchanlik bilan ifodalashga, badiiy tasvirlarning xilma-
xilligiga erishishga intiladi. «Cho‘l burguti», «O‘rik domla», «Lochin», «Odam
va bo‘ri», «Bo‘ston», «To‘yboshi» kabi qator asarlari Said Ahmad ijodida ham,
o‘zbek nasrida ham yangilik bo‘lgan. Adib hikoyalarining bosh qahramoni ichki
dunyosi boy zamondoshlarimizdir. Yozuvchi «Tog‘ afsonasi», «Zumrad»,
«Muhabbatning tug‘ilishi», «Ko‘zlaringda o‘t bor edi», «Poyqadam», «Alla»,
6

«Iqbol chiroqlari» asarlarida hayotiy xarakterlar yaratgan.
Said Ahmad o‘zining hajviy hikoyalarida taraqqiyo-timizga to‘siq
bo‘layotgan yaramas urf-odatlar ustidan kuladi, muhim ma’naviy masalalarni
o‘rtaga qo‘yadi. Uning «Xanka va Tanka», «Lampa shisha» kabi o‘nlab
hajviyalari fikrimizning dalilidir.
Said Ahmad kichik hajviy asarlari bilan o‘zbek radio va televideniesida quvnoq
miniatyuralar teatriga asos solgan.
Said Ahmad hikoyalardan asta-sekin yirik polotnolar yaratishga o‘tdi.
1949 yilda chop etilgan «Qadrdon dalalar» va «Hukm» (1958) qissalaridan
keyin yaratgan «Ufq» romanida (1964) Ikkinchi jahon urushining olovli
yillarida o‘zbek dehqonlarining
front orqasida ko‘rsatgan mehnat qahramonliklarini hikoya qildi. «Ufq» trilogiya
bo‘lib, yozuvchi unda urushdan oldingi va keyingi davr muammolari haqida
bahs yuritadi. «Jimjitlik» (1988) romanida esa turg‘unlik davri illatlarini fosh
etishga intiladi.
So‘nggi yillarda uning «Xandon pista» (1994), «Bir o‘pichning bahosi»
(1995) kabi hajviy hikoyalar to‘plamlari chop etildi. Shuningdek, u Oybek, G‘.
G‘ulom, A. Qahhor, M. Shayxzoda, Shuhrat, Mirtemir va S. Zunnunovalar
haqida xotira ocherklari yaratgan bo‘lib, ular to‘plam holida nashr etildi.
S. Ahmad dramaturg sifatida ham tanilgan. U «Kelinlar qo‘zg‘oloni»,
«Kuyov» kabi sahna asarlarining muallifidir.
Said Ahmad O‘zbekiston xalq yozuvchisi (1980), O‘zbekistonda xizmat
ko‘rsatgan madaniyat xodimi (1968), Hamza mukofoti sovrindori unvonlariga
sazovor bo‘lgan. «Buyuk xizmatlari uchun» (1997) va «Do‘stlik» (1996)
ordenlari bilan taqdirlangan. U "O‘zbekiston qahramoni" (1999) hamdir.
Said Ahmad 2007 yilning 5 dekabr kuni 87 yoshida vafot etdi.
“Ufq” qissasida axloqiylikning o’rni nihoyatda beqiyosdir. Shuning uchun
bu asar xalqimiz hayotida katta ahamiyatga egadir. Quyidagi kategoriyalar
misolida buni ko’ramiz:
7

Burch – Muhim mezoniy tushuncha - burch. Burch, mohiyatan, jamiyat,
davlat va shaxslarga nisbatan muayyan individdagi munosabat, ular oldidagi
majburiyat. U, yuqorida aytganimizdek, vijdon, e’tiqod, mas’uliyat kabi
tushunchalar bilan mustahkam bog‘liq. Umuman, hayotda insonning har bir
xatti-harakati zamirida burch tushunchasi - burchga sadoqat yoki xiyonat yotadi.
Burchga xiyonat masalasida biz asar bosh qahramonlaridan biri
Ikromjonni olishimiz mumkin. Asarda burchni vatan oldidagi burchga bog`lab
tasvirlaymiz, Ikromjon dastlab, kanal qazilishiga va jahon urushida ishtiroki
tufayli o`z burchini bajaradi. Ikromjon urushdan bir oyog`idan ayrilib qaytadi
shundaybo`lishiga qaraay u vatan oldidagi burchini unutmaydi.
Asarda burchga xiyonat o`rnida Tursunboyni olishimiz mumkin u
urushdan qochib vatan oldidagi xizmatdan bosh tortadi,va shunchalik manqurtga
aylanib qoladiki, hattoki onasining dafn marosimiga ham kelmaydi va ota-ona
oldidagi burchini ham bajarmaydi.
Adolat. Axloqshunoslikning yana bir asosiy tushunchasi - adolat . Uning
ezgulik va yovuzlik hamda yaxshilik va yomonlikdan asosiy farqi shundaki,
adolatning o‘zi biror-bir qadriyatni anglatmaydi, lekin qadriyatlar orasidagi
nisbatni belgilaydi, ularni baholash maqomiga ega. Shu bois unda jamiyatni
tartibga soluvchilik xususiyati bor; unda ham axloqiy, ham huquqiy talablar
mujassamlashgan. Biz “Ufq” romanida adolatni qay yo’sinda ko’rishimiz
mumkin? Bunda adolat bormi o’zi? Albatta bu o`rinda Muallif asarda judayam
yaxshi bir masalaga adolatli javob beradi: bu masala o`zbek xalqiga xos
kechirimlilik edi. Asarda Ikromjon urusg tufayli yigitlik vazifasini bajara
olmagano`g`li Tursunboyni odamlarning gap- so`zlariga e`tabor qaratmay
kechiradi va o`z otalik vazifasidan keib chiqib adolatli qaror qabul qiladi .
Muhabbat - Muhabbatning ob’ekti doimo go‘zallik, manfaatsiz go‘zallik.
U - Allohmi, Vatanmi, yormi - muhabbat egasiga undan-da go‘zalroq narsa
yo‘q. Ayni paytda bir ob’ektni sevgan kishi boshqa ob’ektlarni ham sevishi
tabiiy.
8

Asarning “ Qirq besh kun” bo`limida bosh qahramonlar sifatida keltirib
o`tilgan Azizxon va Lutfinisa o`rtasidagi muhabbatni keltirib o`tishimiz
mumkin.Azizxon tabiatan juda ham erka, mushtumzo`r bo`lishiga qaramasdan
Lutfinisani juda ham kuchli sevadi. Azizxon Lutfinisa uchun kurashib hattoki
o`zgarishga qaror qiladi va kanal qazilishiga ko`ngilli bo`lib ishga kiradi. Lekin
bu sevgiga qarshi Lutfinisaning akasi edi, uqattiq qarshilik ko`rsatib Lutfinisani
o`ldirib qo`yadi. Shundan so`ng Azizxon urushga ketadi va u yerdan qahramon
sifatida qaytib keladi, ammom Azizxon bir umr yolg`iz o`tadi chunki u o`z
sevgisiga juda sadoqatli edi. Azizxon shu muhabbat tufaylu o`zini yangidan
kashf etadi.
Mehnatsevarlik. Inson barcha mavjudotlar ichida xatti-harakatlarining,
faoliyatlarining ko‘pligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Mehnat ana shu
xatti-harakatlarning aniq maqsadga yo‘naltirilgan qismidir. Axloqiy
kategoriyalar orasida mehnatsevarlik o’ziga xos o’ringa egadir.
Bu asarning o`zi ikkinchi jahon urushida davridagi o`zbek xalqining
qahramonona mehnatsevarlik davri tasvirlangan.
Asardan mehnatsevarlikda doir shaxs sifatida Nizomjonni olishimiz
mumkin. Uning bir qo`li nogironligi sababli urushga olishmaydi, shuning uchun
u yangi cho`l qurulishiga ketadi. U yerda u Ikromjonni koradi shunda Ikromjon
Nizomjonga sen yengilroq ishlarni qil deganida u men urushga bormadim
do`stlarim esa hoz urushda menga eng qiyin ishlarni bering men ularga munosib
bo`lay deydi va shu orqali o`z mehnatsevarligi ko`rsatadi.
Nomussizlik. Asosiy tushunchalardan yana biri – nomussizlik.
Nomussizlikning vujudga kelishi bir tomondan burch bilan bog‘liq bo‘lsa,
ikkinchi jihatdan qadr-qimmat tushunchasiga aloqador. Zero, nomus mohiyatan
shaxsning o‘z qadr-qimmatini anglab yetishi, shu qadr-qimmatning jamiyat
tomonidan tan olinishi yoki olinmasligiga nisbatan bo‘ladigan munosabati bilan
belgilanadi. Nomussizlik esa buning aksidir. Asarda bunga misollar juda ko’plab
uchraydi.
9

Xususan, Asarda salbiy obraz sifatida tasvirlangan Azamjon o`z ukasi
bo`lgan Nizomjonning yaxshi ko`rgan qizi Dildorni nomusiga tegadi va unga
uylanadi. Keyin cho`lga ishlashga ketishganida Azamjon yana boshqa ayolni
yoqtirib Dildorni tashlab ketadi va nomussiz yigitni ishini qiladi.
Vijdon – ham axloqshunoslikning boshqa ba’zi asosiy tushunchalari kabi
baholash xususiyatiga ega. Lekin bu baholash hech qachon ob’ektga
qaratilmaydi, u sub’ektning xatti-harakatlarini baholaydi, ya’ni unda sub’ekt o‘zi
uchun ichki ob’ekt vazifasini o‘taydi.
Asarda fronga oziq-ovqat yuborish maqsadida Nizomjon yer olib ishlaydi
va vijdonli odam sifatida gavdalanadi uning otasi esa Inoyat oqsaqol juda ham
vijdonsiz tasvirlangan u odamlarga oziq-ovatni juda ham qimmatga sotib pul
toplaydi. Inoyat oqsoqol vafot etgandan keyin Nizomjonga juda ham kata pul
qoladi va u pullarni kolxoz qurulishiga topshirib odamlarga yordam beradi.
Nizomjon vijdonli shaxs sifatida ko`plab odamlarga yordam beradi.
Qadr-qimmat– Inson uchun dunyodagi eng oliy qadriyat hisoblanadi.
Asarda qadr-qimmat o`rnida urushga ketgan o`zbek yigitlarining
o`zoilalari tomonidan qanchalik yaxshi ko`rib e`zozlashida ko`rishimiz mumkin.
2. “ Ufq”(trilogiyasi) romanida davr va shaxs talqini
Bu asrda urushdan oldingi, urush va urushdan keyingi davir yaqqol,
mahoratli tarzda yoratilganini asarga berilgan birgina ta’rif misolida isbotlasak
bo‘ladi: “Bu kitobni kitobxon boshdan-oyoq shavq bilan, hech qayerda
turtinmasdan, diqqati susaymasdan, ishtahasi bo g ilmasdan o qib chiqadi...ʻ ʻ ʻ
Kitobda qimirlagan har bir jonning qayg usi, quvonchi, qilish-qilmishi,
ʻ
muhabbati, g azabi, og izdan chiqadigan har bir so zi
ʻ ʻ ʻ rost.. .” Shuningdek ushbu
asar “... odamga quvvat beradigan umid, uning boshini “toshdan” qiladigan
ishonch barq urib turgan haqiqiy hayot manzarasidir”. (Abdulla Qahhor)
Biz yuqoridagi gapni ko‘p marotaba eshitganmiz, lekin hozir birgina
jumla “rost” jumlasiga e’tibor qiling. O‘sha davrlarda yashagan yozuvchi
10

tomonidan shunday deyilgan ekan demak bu asar yaratilishida asarning ichiga
yo’lg’onlar qo’shilmagan.
Yana “Said Ahmad Oybekning psixologik tasvir mahoratini, G‘afur
G‘ulomning yumorini, Abdulla Qahhorning teran va ixcham fikrlash san’atini
o‘zida mujassam etgan adib” degan ta’rifning berilishi ham bejiz emas.
Asar yaratilish jarayonida shunday voqea ham yuz beradi: “Ufq”ning
qoralamasini yozib tugatgan Said Ahmad asarni Abdulla Qahhorning yoniga
olib boradi. Asar bilan tanishgan Abdulla Qahhor Said Ahmadga asarning bir
joyini to‘g‘irlashni aytadi. Bu Ikromjon Tursunboyga o‘q uzgan joy edi(Said
Ahmad ham dastlab Ikromjonni o‘z farzandi qotili sifatida tasvirlagan edi).
Abdulla Qahhor otas farzandini o‘ldira olmasligi haqida Said Ahmadga tanbeh
bergach, adib mana shu tasvirni o‘zgartiradi va mahoratli yozuvchiga bu
o‘zgartirilish uchun bor-yo‘g‘i bitta gap yetarli bo‘lgan. U :“Xayriyat, o‘q
tegmabdi” , degan gap edi.
“Ufq” trilogiyasining birinchi kitobi “Qirq besh kun” deb nomlanadi.
Ikkinchi qism “Hijron kunlarida” deb nomlanib, bu romanda o‘zbek xalqining
urush ortidagi zahmatlari, fidoyi mehnatlari tasvirlangan. “Ufq bo‘sag‘asida”
nomli kitobning uchinchi qismida urushdan keyingi hayot, urush tugashi
bilanoq, hayot o‘z iziga tushib ketmagani aks etadi.
2. “Qirq besh kun” romanida tarixiy muhit va uning badiiy talqini.
Kitobxon asarni o‘qish davomida Nizomjon va Dildor o‘rtasidagi
muhabbatning A’zamjon tomonidan poymol qilinishi, xasis, ziqna Inoyat
oqsoqol tabiatidagi yaramasliklar, Ikromjon qalbini tirnagan nomus tuyg‘usi
bilan yaqindan tanisha boradi. Nizomjon insofli, diyonatli, mehnatsevar,
nomusli o‘zbek yigiti. U tabiatidagi hech bir xislat bilan otasi Inoyat oqsoqol va
akasi A’zamjonga o‘xshamaydi, ularning g‘irt aksi. Chap qo‘li to‘mtoq bo‘lgani
uchun urushga olinmagan Nizomjonga o‘z sevgan qizining o‘z uyida yanga
bo‘lib yurishi nihoyatda og‘ir botadi va uydan bosh olib chiqib ketadi.
Zirillamaga kelgach, o‘z qalbiga tuyg‘udosh Ikromjonga o‘g‘il tutinadi. Endi
savol tug‘iladi Ikromjon protatipi bormi? Ha bor. Protatipi emas protatiplari
11

bor. Buni esa ststistik ma’lumotlardan ko‘rsa bo‘ladi. Urushdan qancha yigitlar
qochgan va ularning otalarining qanchasi or-nomus, yurt oldidagi burchi-yu,
otalik mehri, shavqati orasida qolib ketishga majbur bo‘lgan. Asardagi bu voqea
yuzaki qaraganda bu urishdan qochgan o‘g‘il va uning oilasi sharmanda
bo‘lgani-yu, qochoqlik yomon ekani haaida emas bu otalar haqida, otalarga
bag’ishlangan desak ham mubolag‘a bo‘lmaydi.
3. “Hijron kunlari” romanida front orti qishloq hayotining badiiy talqini.
Bu romanning o qilishi, his qilinishi og irroq kechadi. Chunkiʻ ʻ
qahramonlar hayoti murakkab. Bu asarni o‘qir ekanmiz o‘sha davrda haqiqiy
hayot tarzi qanday bo‘lganini bilamiz. Tarix kitoblarida urush davrlarini
o‘qiganimizda, bizga urush davrida faqat urush bo‘lgan bundan boshqa
tashvishlar yo‘qday, xuddiki, oddiy hayot to‘xtagandek va faqat urush
qatnashchilariga qiyin bo‘lgandek tuyiladi. Asarni o‘qiganda esa urush bu
boshqa muammolarni tugatib, faqat urush muammosini qoldirgan emasligini,
oddiy hayotdagi m ashaqqatlarga urush qo‘shilgani va odamlarning o‘zi
mustamlakachlikda, qaramlikda o‘tayatgan hayotlari yana ham qiyinlashganiga
amin bo‘lamiz. Lekin shunda ham axoli og‘rinmaganiga guvoh bo‘lamiz.
Asardan mehnatsevarlikda doir shaxs sifatida Nizomjonni olishimiz
mumkin. Uning bir qo‘li nogironligi sababli urushga olishmaydi, shuning uchun
u yangi cho‘l qurulishiga ketadi. U yerda u Ikromjonni ko radi shunda Ikromjon
ʻ
Nizomjonga sen yengilroq ishlarni qil deganida u men urushga bormadim
do‘stlarim esa urushda, menga eng qiyin ishlarni bering men ularga munosib
bo‘lay deydi. Bundan tashqari uning mehnatsevarligini butun asar davomida
ham ko rib borish mumkin.
ʻ
4 . Said Ahmad ijodida Ota obrazi talqini.
Ikromjon obrozi, yuqorida aytganimizdek u shunchaki obroz emas u ota
edi. U na atalik mehri shavqatini, na el-yurt oldidagi burchini tanloy olmadi.
Tashqaridan burchni tanlagandek ko‘rinsada qalban arosatda edi, o‘zini
ayblardi.
12

Ulug‘bek hamdamning ota romanidagi ota obrozini Ikromjan bilan
solishtirsak ular ikkalasi ham ota, ikkisida ham otalik mehri bilan or-nomus
jangi bo‘ladi. Lekin ularda ta’nlov har-xil biri qalban arosatda qolsa, biri or-
nomusni tanlaydi-yu, katta xato qiladi. Chunki qiz otasini yuzni yerga qaratdi
deb bo‘lmaydi, qizning shariy nikohi bor edi, Alloh oldida yuzi yorug‘ edi. Har
qanday qarorga kelmasin ikkala otada ham otalik mehri qanday bo‘lishi aks
etgan. Bazi kursdoshlarim bilan shu masalada bahslashdik, ular Ulig‘bek
Hamdam xato qilgan, ota o‘z bolasini o‘ldirmaydi deyishdi. Lekin yuqorida
aytganimdek Said Ahmat ham Tursunboyni otasiga o‘ldirtirgan, Abdulla Qahhor
buni o‘zgartirtirgan edi-ku. Hayotta farzandini o‘ldirgan otalar yo‘qmi? Nima
bo‘lganda ham ikkala asardagin otaning farzandi o‘ladi, lekin otalarning
qalbidagi farzandiga mehir, farzand sog‘inchi hech qachon o‘lmaydi.
5. “Ufq bo‘sag‘asida” romanida urushdan keyingi davr xalq hayotining
badiiy tasviri.
Bu roman urishdan keyingi davrni yortadi deb eshitgan, ammo hali asarni
o‘qimagan odam ana baxtli onlar bo‘ladi endi deb o‘ylasa, bu xato bo‘ladi.
Bu yerda Chor Rossiyasining eng chirkin va axloqsiz davri, marifatsizlik
va huquqsiz xalqqa ega bo‘lgan davrini yoritib berishga bag ishlangan. ʻ
3. Adib asarlarida shaxs va jamiyat munosabati masalasi.
Har qanday millat borki, uning adabiy merosi, o‘ziga xos urf- odatlari shu
xalqning ma‘naviy ehtiyojlarini qondirishga hamda saviyasini oshirishga
xizmat qiladi.Zero, Birinchi Prezidentimiz Islom Abdug’aniyevich Karimov
o‘zlarining ―Yuksak ma‘naviyat- yengilmas kuch asarlarida bejizga: ―
‖
Insonni, uning ma‘naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki,
u ham bo‘lsa, so‘z san‘ati, badiiy adabiyotdir. Badiiy adabiyotning
insonshunoslik, deb, shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari,
13

deb ta‘riflanishi bejiz emas, albatta‖ 1
,- deb ta‘kidlamaganlar. Ana shuni
inobatga olgan holda aytadigan bo‘lsak bugungi kunda adabiyotga e‘tibor
kuchaymoqda. Buning yorqin ifodasi sifatida yosh ijodkorlarga yaratib
berilayotgan keng imkoniyatlarni aytishimiz mumkin. Ularning ijodi yaxshi
baholanib Respublikamizdagi turli xil nashrlarda keng omma e‘tiboriga havola
etilayotganligi ham yuqoridagi gaplarimizga yorqin dalil bo‘ladi.
Adabiy janr( fransuzcha ―Genre -
‖ tur, jins ) adabiyot rivoji jarayonida
yuzaga kelgan asarlarning tasvirlash yo‘llari, kompozitsion qurilishi, bayon
usullari, badiiy vositalar, hayotiy hodisalarni qamrash ko‘lami va miqyosiga
ko‘ra ko‘rinishidir. Adabiy janr muammosi shunchalik dolzarbki, ―janr
masalasini hisobga olmaslik, san‘at nazariyasining haqiqiy falsafiy va
sotsiologik munosabatdan mahrum qilib, stilistik mayday - chuydalar bilan
ovora bo‘lishiga olib keladi.
Janrlar adabiy jarayon taraqqiyoti davomida turli- tuman o‘zgarishlarga
(jumladan, qadimgi epos ko‘lamini ummonga qiyoslasak, hozirgi zamon eposi
minituradagi olamdir) uchragan, ixchamlashgan, boyib brogan. Ijtimoiy,
ma‘naviy taraqqiyotga mos holda ba‘zilar (masalan, mumtoz adabiyotimiz
tarixida g‘azal) yetakchilik qilgan, ba‘zisi iste‘moldan (masalan, XX asr o‘zbek
adabiyotida muammo) chiqib ketgan, ba‘zilari (masalan, XX asr
adabiyotimizda sonet, roman, tragediya kabi) paydo bo‘lgan. Ayniqsa, epik
turda ixchamlashish hamon davom etmoqda. Bu xususiyat epopeya, doston,
roman, qissa
janrlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. ―Janrlarning hajmi jihatidan bu tarzda
ixchamlashishining muhim asoslari bor. Avvalo, bu hodisa kishilarning
turmush tarzidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liqdir. Kishilarning vaqti yillar o‘tgan
sayin tig‘izlashib boraveradi. Chunki ular o‘z yashash sharoitlarini yaxshilash,
qulaylashtirish uchun muttasil izlanishadi. Ularning ishi ko‘payganidan
ko‘payib boraveradi. Kishilarning ehtiyoji ortgan sayin ularning vaqti qadrli
bo‘laveradi. Vaqt tanqis borayotgan davrlarda esa odamlarga besh yuz, ming
1 I.A.Karimov. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. T., ―Ma‘naviyat , 2008. B.86.
‖
14

sahifali romanni o‘qish malol keladi. Bunday hajmli asarni mutolaa qilishga
odamlar ulgura olmaydilar. Kishining tabiati esa shundaki, u agar biror- bir
ishga ulgurishiga ko‘zi yetsagina, o‘shanga qo‘l uradi. Bo‘lmasa hafsala
qilmaydi. Umuman, romanning hakmi jihatdan ixchamlashishiga kishilar
hayotida vaqt qadrining oshgani sabab bo‘ldi. Mashhur adib Onore de Balzak
(1799-1850) o‘z romanlarida qahramonlarning kiyim- kechaklari- yu uni qaysi
tikuvchi tikkani, uning uyiga qanday borilishi, u joyning ko‘rinishi manzarasini
batafsil tasvirlagan bo‘lsa, XX asrning ikkinchi yarmida yaratilgan e‘tiborli
asarlarda bunday mayda – chuyda detallar, sahifa - sahifa tabiat manzaralari
yo‘q. Endilikda Stendal (1783- 1842), Zolya (1840- 1902) kabi adiblarning
romanlari ham huddi Balzak asarlari singari o‘zining ko‘pso‘zligi bilan askirdi.
Roman janri o‘zining an‘anaviy ko‘pso‘zligidan voz kechish evaziga
ixchamlashdi. Bu o‘zgarishi bilan u zamona kishilarning hayot tarsi ehtiyojiga
moslashdi . ‖
Lekin baribir bu o‘zgarishlarga qaramay, janrlarning o‘zgarmas qonunlari
ham (masalan, g‘azal aruzda yozilgan, a-a, b-a, d-a… tarzda qofiyalangan)
saqlanib qolgan va ular hamon amaliyotda qo‘llaniladi. Ammo janrlarning
o‘zgarmas qoidalarini birgina janr misolida o‘rganish kutilgan natijani
bermaydi, uni muayyan janrlar birligida o‘rganish ma‘quldir, ana shundagina
badiiy tafakkurning tarixiy va aniq davriy xususiyatlari ham hisobga olingan
bo‘ladi. Darvoqe, yuqorida ta‘kidlaganimizdek, sof adabiy tur bo‘lmaganidek,
sof adabiy janr ham bo‘lmaydi. Bir janrning xususiyati ikkinchisida ham
yashash mumkin, faqat u yetakchilik, belgilovchilik xususiyatiga da‘vogar
bo‘lmaydi.
Shu asoslarga ko‘ra janrlarning o‘xshash va farqli tomonlarini hisobga
olgan holda, ularni turlarga ajratish va tur ichida o‘ziga xos o‘zgarmas
qonuniyatlarini ochish asosliroqdir, zaruratdir.
Hikoya epik turning eng kichik shakli. Hikoya odatda qahramon hayotidan
bitta (ba‘zan bir-biriga uzviy bog liq, qisqa muddat davomida kechgan bir
15

necha) voqeani qalamga oladi. Tasvirlanayotgan voqealarning qisqa vaqt
davomida kechishi hikoyaning hajman kichik, sujeti sodda, ishtirok etuvchi
personajlar soni kam bo‘lishini taqazo etadi. Har qanday voqea ham hikoyabob
emas. Hikoya asosida yotgan voqea ham hikoyabop emas. Hikoya asosida
yotgan voqeaning yaxlit, tugal bo‘lishi talab etiladi, buning uchun u o‘zining
boshlanishi va yakuniga ega bo‘lishi (masal, latifadagi kabi) lozim. Yaxlit
voqeani tasvirlash asnosida hikoyanavis yo shu voqeaning, yo uning vositasida
harakterning mohiyatini ochib beradi. Hikoyaning ikki tipi bo‘lib, birinchi
ocherklilik (tavsifiy-rivoyaviy), ikkinchisida novellistik (konfliktli-rivoyaviy)
xususiyati ustundir. Adabiyotshunoslikda buning birinchisini hikoya,
ikkinchisini novella deb farqlash amaliyoti ham mavjud.
Hikoya adabiyotda yetakchi janr sanaladi. Har qanday adabiyot
darajasi, avvalo, shu janr kamolotiga qarab belgilanadi. Unda vaqt qamrovi,
hajmi, personajlar son - sanog‘ining chek - chegarasi yo‘q. Hikoya ixcham shu
bilan birga ilgari surilayotgn g‘oya markazida inson yoki timsolning obrazli
tasvirida namoyon bo‘ladi. Istiqlol davri adabiyoti ancha sifat o‘zgarishlarni
boshidan kechirdi. Ilgari mavzu adabiyotning darajasini belgilagan, hozir esa
asarning saviyasi, badiiyati muhim. Istiqlol adabiyoti mavzu nuqtai nazaridan
ham, badiiy tasvir tamoyillari jihatidan ham biror qolipga solinmagan, tabiiy
ravishda taraqqiy qilayotgan estetik hodisadir. Bu adabiyot uchun hayot
haqiqatini ko‘rsatish o‘z holicha fazilat deb qaralmaydi. Badiiy haqiqatni aks
ettira bilish yuksak baholanadi. Hatto Qur‘oni Karimda shoirlar nazdida
she‘rlarning eng shirini, eng yolg‘oni bo‘lgani uchun ham Muhammad
alayhissalomga she‗r o‘rgatilmagani ta‘kidlanadi.
Istiqlol adabiyoti chinakamiga ijodkor adabiyotidir. U tipik odamni
emas, balki alohida o‘ziga xos va betakror odamni-tipni tasvir etadi. O‘quvchi
o‘sha hammaga o‘xshamagan, alohida odamni tushunish mobaynida o‘zgani
anglay boradi. O‘zgani tushunish esa, o‘zini tushunish sari qo‘yilgan dastlabki
qadamdir. Har bir banda yaratgan Allohni o‘zini tushungan darajadagina taniy
biladi.
16

Mustaqillik davri o‘zbek adabiyoti biror ijtimoiy tuzumning afzalligini
ko‘rsatish, ishlab chiqarish munosabatlarini, siyosiy tizimlari
takomillashtirishga emas, alohida inson shaxsining ma‗naviyatini
mukammallashtirishga yo‘naltirildi. Bu hol badiiy qahramonlarni turli
rakurslardan turib, eng ichkin va yashirin jihatlarigacha tadqiq etish
imkoniyatini berdi. Shu sababdan ham istiqlol davri adabiyoti «aholisi»
sezilarli darajada nozik, ingichka, o‘ziga xos, betakror bo‘libbormoqda. Bu
davr adabiyotida tipik obrazlarni emas, badiiy tiplarni tasvirlashga ko‘proq
intilayotganligdining sababi ham shunda. Shu yo‘sin bu davr adabiyoti ommani
ko‘rsatishga emas, shaxsni tadqiq etishga yo‘naltirildi.
Olamni, odamni, uning tuyg‘ularini turlicha ifodalaydigan asarlar paydo
bo‘lmoqda. Bir xil asosdagi ruxsat etilgan xilma-xillikdan chin badiiy turfalik
yo‘liga o‘tila boshlandi. Adabiyotning insonni tasvirlash tamoyillarida jiddiy
yangilanishlar ro‘y berdi. Sotsialistik adabiyot uchun asosiy mavzu og‘izda
odam bo‘lsa ham, amalda uning mehnati edi. Odamlarga munosabatda axloqiy
mezonlar emas, ishlab chiqarish o‘lchamlari ustuvor rutbada bo‘lardi. Bugungi
adabiyot uchun inson bosh qadriyatga aylandi.Uning tuyg‘ulari, sezimlari,
o‘ylar oqimi bilan qiziqila boshlandi.Badiiy adabiyot insonni ishchi kuchi
sifatidagina tasvirlashdan qutulib bormoqda.Ayni vaqtda, adabiyotda tasvir
etilayotgan insonning mas‘ullik darajasi ham ortdi. Odam qanchalik mukarram
bo‘lsa, o‘z xatti-harakatlari, hatto niyatlari uchun o‘shancha darajada javobgar
zot tarzida tasvir etila boshlandi.
Chinakam asarlar o‘quvchiga aql o‘rgatishga, uning uchun «hayot
qo‘llanmasi» bo‘lishga urinmaydi, buni da‘vo ham qilmaydi. Shu bois bu
adabiyotni munosabatlar adabiyoti deyish mumkin. Abdulla Qahhor joyiga
keltirib aytib qo‘yganday: «Bilgan bilib qo‘yaverishi mumkin. His qilgan his
qilib qo‘yavermaydi».His qilish-munosabat, munosabat-faoliyat demakdir.
Bu adabiyot inson, insonparvar munosabatlar g‘oyat murakkab, chigal va
izohlash mushkul ekanligi chuqur anglagan va ularni butun murakkabliklari
17

bilan aks ettirishga harakat qilayotgan adabiyotdir. Sho‘rolar zamonida har bir
adabiy qahramonning xatti-harakati mantiqan asoslangan, ijtimoiy-iqtisodiy
qonunlardan kelib chiqadigan bo‘lishi shart deb qaralardi. Natijada, asarlar
sxematik talablarga bo‘ysundirilardi. Holbuki, ba‗zan bir odamning
xattiharakatlari sababini adib tugul o‘sha kishining o‘zi ham to‘la tushuntirib
bera olmaydi. Ana shu holatning milliy badiiyatimizga ko‘chganligi insonga
sirli xilqat tarzida yondashish, uning taqdiridagi chigalliklarni tushunishga
maylni keltirib chiqarmoqda. Shu tariqa, adabiyotdagi obraz hayotdagi odamga
qaraganda chuqurroq, murakkabroq, o‘ychanroq, ingichkaroq bo‘libbormoqda.
Bu davr adabiyoti mavzu dolzarbligidan, hozirjavoblikdan, zamonaviylik
singari sirtqi tashviqiy belgilardan baland turishga va lahzalik holatlarning
manguga suratlanishiga yo‘naltirilmoqda. Shu yo‘l bilan adabiyot hayotdan
nusxa olishdan, ya‗ni ko‘chirmachilikdan qutulib bormoqda. U ijtimoiy
hodisalar bilan andarmon bo‘lish, ularning ortidan halloslab yugurish
zaruriyatidan xalos bo‘ldi. Mazkur holat badiiy tasvirning chuqurlashuviga,
odam ruhiyati qatlamlarini nozikroq idrok etishga imkon yaratadi.
Mustaqillik davri o‘zbek adabiyoti chinakamiga xilma-xil adabiyotga
aylandi. Unda tajriba qilish, sinab ko‘rish, ochilmagan yo‘llardan yurish, xato
qilish imkoniyati paydo bo‘ldi.Bu hol birovga o‘xshamaydigan, o‘zgalarni
takrorlamaslikka intiladigan o‘ziga xos iste‘dodlarning ko‘payishiga imkon
yaratadi. Xilma-xil badiiy asarlarning vujudga kelishi tufayli xilma-xil
o‘quvchilar paydo bo‘ladi. Badiiy didi yuksak, so‘zni nozik his etadigan,
sezimlardagi yengil tebranishlarni ham ilg‘ay oladigan kitobxon shakllanishiga
turtki bo‘ladi. Ommaviylik badiiy adabiyot uchun asosiy maqsad, yuqori
ko‘rsatkich emasligi anglab yetildi.
Yuqorida sanab o‘tilgan omillar tufayli bu davr adabiyoti jo‘nlikdan,
anchayinlikdan, to‘porilikdan qutildi va uning asl namunalarini hamisha ham
izohlash, tushuntirish, mantiqiy qoliplarga solish mumkin bo‘lmay qoldi.
18

Badiiy adabiyot mantiq va axloqdan ham teranroq sezimlar bilan ish ko‘rishi,
eng murakkab mavhumlikni moddiylashtirishga da‘vat etilgan hodisa ekanligi
tan olindi.
Ijod erkinligi, xilma-xil fikrlash imkoniyati, badiiy so‘zga davlat
miqyosida xo‘jayinlik qilishning barham topganligi iste‘dodsiz asarlarning ham
ko‘plab yaratilib chop etilishiga imkon tug‘dirdi.
Bozor munosabatlari badiiy ijod sohasida ham namoyon bo‘la boshladi.
Natijada, xaridorgir, ommaning o‘tkinchi talablariga mos keladigan asarlar
yaratishga harakat kuchaydi. Shuning oqibati o‘laroq, o‘zbek adabiyotida erotik
tasvirlar, sarguzasht yo‘nalishidagi oldi-qochdi bitiklar ko‘paydi.
Istiqlol tufayli ijod ahli ham, adabiy tanqid ham mustabid tuzum
sharoitida shakllangan barcha cheklov, tushovlardan xalos bo‘ldi, ijodiy
izlanishlar uchun keng yo‘l ochildi. Boshqa barcha adabiy tur, janrlar kabi
asarlarning mavzu-mundarija, shakl, ifoda, poetik ko‘lami xiyla kengaydi; turli-
tuman adabiy-g‘oyaviy oqim, xilma-xil mafkuraviy yo‘nalishga mansub asarlar
paydo bo‘la boshladi; bir vaqtlar mensimay qaralgan oilaviy-maishiy hayot
muammosiga bag‘ishlangan son-sanoqsiz asarlar bitildi; nisbatan sust
rivojlangan hajviy, fantastik va sarguzasht-detektiv asarlar bugun kitob
javonlarimizni to‘ldirib turibdi.
Said Ahmadning Qorako‘z Majnun asaridan joy olgan “Yalpiz hidi”
hikoyasini o‘qir ekansiz beixtiyor o‘yga tolasiz. Inson umrining mazmuni,
sadoqat, vafo, odamiylik barcha-barchasi bir nuqtada kesishasi bu hikoyada.
Asarni muallif nega aynan ―Yalpiz hidi deb nomlagani o‘quvchida‖
mulohazalar paydo qiladi. Lekin bunga boshqa tomondan yondashsak, fikrimiz
o‘zgaradi. Asar bosh qahramonining ko‘zi bilan butun olamni sof ranglarda
tasvirlashga uringan yozuvchi hayotda shunday odamlar borligini, ularning
borligi jamiyatga hech qanday naf ham, zarar ham keltirmasligini ko‘rsatishga
uringandek bo‘ladi. Ya‘ni hikoya faqat Yalpiz hidi haqida emas, balki
hayotdagi o‘zi bor-u hayoti bemazmun kishilar haqidadir.
19

Hikoya ko‘klamning oxiri tasvirlari bilan boshlanadi: ... tabiat tasviri va‖
bunga bog‘liq ravishda yalpiz hidi hikoya sujetni yanada boyitadi. Bundan
tashqari bizga asosiy tirgak bo‘ladigan Yalpiz hidi hikoyasi bayonida ham
qahramon mohiyati shakli bilan mos tushishi oydinlashadi.
M.Epshteyn badiiy obrazlarni predmetlilik darajasi, umumlashtirish
darajasi, tasvir va ifoda qatlamlari munosabatiga ko‘ra tasniflaydi.
Umumlashtirish darajasi doirasida obrazlar individual, xarakter va tip kabi
turlarga bo‘linadi 2
. ga xarakter va tip orasidagi qahramon deb ta‘rif berish
mumkin.
O‘zi bilan o‘zi xuddi samimiy va yaqin do‘sti bilan gaplashayotgandek
so‘zlashadi. Bu orqali qahramon atrofdagilar umuman olganda yondosh
qahramonlarga oyna tutadi. Bu oyna ularning harakterini ochib berish uchun
xizmat qiladi. O‘zi uchun begona, latofatli ayol bilan uchrashuvi qahramonni
bir tomondan, quvontirsa, boshqa tomondan uni mushkul ahvolga solib
qo‘yadi. Hammasi risoladagidek edi, ammo... yana o‘sha holat bu ayolga u
(qahramon) ikkinchi bor duch keldi. Qaytishda sodir bo‘lganvoqea asar
tizginini umuman boshqa tomonga burib tashlaydi. Bu hodisa qahramonni
o‘ylantirib qo‘yadi. ―Ibratli hikoyalar kitobida (nashrga tayyorlovchi-
‖
A.Tilav) bir voqea bor. Unga ko‘ra muzlatgich tuzatadigan kompaniya vakili
kattaroq muzlatgich tuzatayotganda ish tugab qoladi, ishchilar hamkasbidan
bexabar hammayoqni berkitib ketishadi. Muzlatgich ichida qolib ketgan
qahramon shunaqa muzlab ketadiki, hatto yozgan xatida ham buni ta‘kidlaydi.
Ertalab ishga kelgan xodimlar uning o‘ligini topishadi. U muzlashdan vafot
etgan edi.
Ammo qiziq tomoni u kirgan muzlatgich o‘chirilgan bo‘libchiqadi! Buning
hammasi vahima va qo‘rquvning oqibati. Xo‘sh nega biz bu iki hikoyani
paralel ravishda qo‘ydik? Chunki har ikkisida ham inson ichki dunyosiga
chizgilar qahramonlar o‘zi bilan o‘zi yolg‘iz qolganda o‘zlarini tavtish
qilishdan boshlanadi. Ular o‘zlariga o‘zlari gapirishadi bu orada vijdon
2 Қуронов Д. Адаби
ѐ`тшунослик луғати.-Т.:Акад ѐмнашр,2013.-Б.47.
20

atalmish adolatli hakam qozilik qiladi. ―Vijdon bunda qozilik rutbasiga xos‖
bo‘lganvazifani to‘g‘rilik me‘zonlaridan chiqmagan holda bajaradi. Vijdon
ham aslida nisbiy tushuncha. Bunda qahramonlarning umuminsoniy fazilatlari
namoyon bo‘ladi.
Olimlar badiiy asarni tirik organizm deb tushinish va shunday qabul qilish
kerakligini ta‘kidlashadi. Asarni tahlil qilishning quyidagi bosqichlari bor:
O‘qish-> uqish-> ajratib o‘qish-> izoh-> talqin-> tahlil.
―Yalpiz hidi ni o‘qish jarayonida undagi ayrim qochirim va kesatiqlar
‖
bir qarashda ko‘zga tashlanmaydi. Uqishda ham balki bu hodisa sezilmas, lekin
struktural poetikaning muhim bosqichi bo‘lganajratib o‘qish jarayonida asarda
muallif satira va yumorni bir joyga yig‘ib, undan butunlay boshqa hodisatragik
holatni yuzaga keltira olganiga guvoh bo‘lamiz. Portret va qahramon ruhiy
holatini berishda ham bu alohidalik o‘quvchini befarq qoldirmaydi, balki,
qahramon psixologiyasini yana ham chuqurroq anglashga yordam beradi.
Asar arxitektonikasida psixologik holatni vaziyatlar bilan bog‘lab berish
ko‘zga tashlanadi. Qahramon; Yo‘lovchi ayol; Avtobusdagi mo‘ysafid bilan
muomala jarayoni bir-biridan tubdan farq qiluvchi uch rakursni ko‘z oldimizda
gavdalantiradi. Bu xuddi quyosh nuriga spektr tutganda yetti xildagi kamalak
ranglarining paydo bo‘lish jarayoniga o‘xshab ketadi. Struktural tahlil
yordamida tadqiq qilingan bu hikoyani yana bir jihati borki, bunda sarlavha va
qahramon munosabatlarida zidlik ko‘rinadi. Ya‘ni asar bosh qahramon aniq
bo‘lmaydi. Barcha voqea hodisalar roviy tilidan hikoya qilingan bo‘lsada,
qahramonga ta‘sir etgan hodisa hikoya uchun mavzu qilib olinadi. Asarga
―Yalpiz hidi deya nom beriladi. Muallif bu orqali jamiyatning oq va qora
‖
tomonini shu qadar sezilmas qilib tasvirlaydiki, bu o‘qirmanga estetik zavq
berish bilan bir qatorda uni mushohada maydoni tomon boshlaydi.
“Azroil o‘tgan yo‘llarda” hikoyasi tagmatnida tinch-totuv umrguzaronlik
qilib kelayotgan qishloq hayotiga mayda gaplar aralashishi oqibatida kelib
chiqqan fojealarni tasvirlash maqsad qilib olingani sezilib turadi. Bosh
21

qahramon Jalol polvon obrazi orqali hikoya markaziga olib borgan yozuvchi
o‘z maqsadini ochiq-oydin aytmaydi. Kichik ekskursdan mavzu tomon
odimlaydi. Hikoyaning ahamiyatga molik tomoni shundaki, o‘quvchi o‘qigani
sayin oxiri nima bo‘lar ekan,keyinchi? Degan savollarni o‘ziga berishdan
charchamaydi. Jalol polvonning o‘g‘li Qo‘chqor oson boylik topaman deb
yurtma-yurt kezib yurmaganda birovninh haqqiga ko‘z olaytirmaganida,
birovning ayolini yo‘ldan urmaganida bunday gaplar bo‘lmasdi. Qishloq
erkaklarining maydagapligi butun fojealarga sabab, demoqchi bo‘layotgandir
balki yozuvchi.
Ijodkor asar yozishdan avval o‘quvchiga aytajak gapini aniqlashtirib olishi
lozim. Ushbu asarda ham aynan shunday. Asarda qo‘llangan barcha vositalar
ana shu maqsadni yoritishga qaratilishi kerak va shunday bo‘lganham. Hikoya
qahramonining ichki kechinmalarini yoritishda yozuvchi shunday yo‘ldan
boradiki, o‘quvchi qahramon bilan yaxlitlikni o‘zida tuygandek bo‘ladi. Uning
dardi bilan yonadi, yashaydi va ba‘zi o‘rinlarda unga dalda bo‘lgisi keladi.
Adabiyotshunoslikda gender psixologiyasi degan tushuncha bor. Shundan kelib
chiqib, ijodkor asar qahramonlarini o‘z tabiatiga ko‘ra tasvirlagan, ammo
polvonning o‘g‘li er kishilardek so‘zlamaydi. Aksincha, ayollarga o‘xshab
maydalashib ketgan. Bu uning ishlaridan ham ayon bo‘ladi. Birovning ayolini
yo‘ldan urib, tuxmat bilan Sobitni qamatib yuborishi, Buxorada necha-necha
oilalarni qon qahshatishi ham uning harakteri qay darajada ekanligini ko‘rsatib
beradi. Muallif qahramonning holatini, voqealar tadrijini yoritishda
adashmagan. Haqiqadan, insoniyatni yomonliklar, loqaydlik tanazzulga olib
boradi. Qayerdaki shu illatlar avj olsa, barcha ko‘rgiliklar shu joyda ro‘y
berishidan tashvishga tushadi. Tafsilotlarni shundayligicha emas, badiiyat
talablari doirasida tasvirlashga harakat qiladi. Hikoya uch tugun asosiga
qurilgan. Shulardan Jalol polvon bilan Ermat polvon o‘rtasidagi kurash bo‘lsa,
ikkinchisi Jalol polvonning tobi qochishi, uchinchisi Jalol polvonning
Buxoroga borib o‘g‘lining qilmishlaridan bohabar bo‘lishi tasviri nihoyatda
real yoritib berilganligiga guvoh bo‘lamiz.
22

Ushbu hikoyasida g‘urur, muhabbat, inson va uning ichidagi ―men‖
kurashi tasviri bor. Hikoya bir qarashda o‘quvchi uchun zerikarlidek
bo‘libtuyilishi mumkin, ammo didaktik ahamiyati yuqori pog‘onada va biroz
falsafiy. Buni hikoyani o‘qib mushohada qilgan odamgina biladi. Asarda
qarama-qarshiliklar bisyor. Bu qarama- qarshiliklar bevosita botin va zohirda
ayon bo‘ladi. Ermat polvonning bir so‘zliligi va pushaymonlik hissi kabilar
shular jumlasidandir. Hikoyani o‘qigan odam bir tomondan Jalol polvon va
Ermat polvonni oqlasa, bir tomondan qoralaydi. Bunda pushaymonlik ham
bo‘lib, polvon o‘g‘lining tarbiyasiga qaysidir nuqtada befarq bo‘lgani sabab
afsuslanadi. Tabiatan mehribon ota obrazida namoyon bo‘ladigan Jalol
polvonning botinida nima borligi, uning sabr kosasini to‘lguncha
bo‘lganvoqealarni muallif shunday tasvirlaydi.
“Azob” hikoyasi esa o‘zida o‘tkir yumoristik tabiatga ega ekanligini tahlil
jarayonida kuzatishimiz mumkin. Uni o‘qish jarayonida undagi ayrim qochirim
va kesatiqlar bir qarashda ko‘zga tashlanmaydi. Uqishda ham balki bu hodisa
sezilmas, lekin struktural poetikaning muhim bosqichi bo‘lganajratib o‘qish
jarayonida asarda muallif satira va yumorni bir joyga yig‘ib, undan butunlay
boshqa hodisa-tragik holatni yuzaga keltira olganiga guvoh bo‘lamiz. Portret va
qahramon ruhiy holatini berishda ham bu alohidalik o‘quvchini befarq
qoldirmaydi, balki, qahramon psixologiyasini yana ham chuqurroq anglashga
yordam beradi.
Asar arxitektonikasida psixologik holatni vaziyatlar bilan bog‘lab berish
ko‘zga tashlanadi. Ergash Nosirovning amaldor kishilar bilan muomala
jarayoni bir-biridan tubdan farq qiluvchi uch rakursni ko‘z oldimizda
gavdalantiradi. Bu xuddi quyosh nuriga spektr tutganda yetti xildagi kamalak
ranglarining paydo bo‘lish jarayoniga o‘xshab ketadi. Struktural tahlil
yordamida tadqiq qilingan bu asar 20-yillar tarjimashunosligining muhim
yutug‘i edi. Yozuvchining hikoyalarida tasvirlangan kinoyali va achchiq kulgi
esa satirik va yumoristik ruhdagi asarlar yaratishning amaliy tajribasi sifatida iz
23

qoldirdi. Hikoyada bosh qahramon Ergash Nosirovning o‘z-o‘zi bilan, boshqa
qahramonlar bilan konfliktga kirishishi juda teran ―chiziladi . ‖
Ijodkor qalamiga mansub ―Azob hikoyasini o‘rganish va tahlilga tortish
‖
natijasida quyidagi xulosalar chiqarildi:
- istiqlol davri hikoyalarining ko‘pchiligida fikrlayotgan odamlar bosh
qahramonga aylandi;
— muallifning ijod namunasida, qahramonlarning o‘zaro mushtarak
jihatlari mavjudligiga qaramay, har biri alohida qiyofa, o‘z yo‘siniga ega. Bu
asarlarni ko‘z yugurtirib o‘qish kifoya qilmaydi, sinchiklab o‘qish va idrok
etish talab qilinadi. Adib yaratgan hikoyada voqealar maromi bir-biriga
o‘xshab ketsa-da tasvir o‘zgachaligi ustuvor. Shu bois ularning har biri
kitobxonda ayri, mutlaqo farq qiladigan tuyg‘ular uyg‘otadi;
— Said Ahmad hikoyani muallifning ichki ehtiyoji tufayligina yaratgan.
Adib uchun zamon talabiga javob berish, barchani qiziqtirayotgan biror
muammoni ko‘tarib chiqish emas, o‘z ko‘nglini bezovta qilgan muammoni,
zamondosh ruhiy ehtiyojini ifodalash muhim;
— muallif asarlarida ruhiy holat tasvirining haqqoniyligiga sifatlarni
uyushtirib keltirish orqali erishadi;
— muallifning hikoyasida tipik odam uchramaydi, har bir qahramoni tip
— hech kimga o‘xshamagan alohida betakror odam;
— hikoyada adib pand-nasihat qilib emas, his qildirib, voqea
ishtirokchisiga aylantirib, tuyg‘u hosil qilib o‘quvchi ma’naviyatiga ta’sir
qiladi;
Said Ahmadning “Buqalamun bilan uchrashuv” hikoyasi o‘zbek
adabiyoti uchun muhim hodisa hisoblanadi. Buqalamun nomli asarlar nafaqat
o‘zbek balki jahon adabiyotida ham uchrashiga guvohi bo‘lganmiz. Jumladan
Antojn Pavlovich Chexov qalamiga ―Xameleon (Buqalamun) hikoyasi adib
‖
ijodining eng yaxshi namunalaridan biri bo‘lgani holda 1884-yil Chexov
shifokor vazifasida ishlay boshlaganda chop etilgan. Asarning bosh qahramoni
24

politsiya nazoratchisi Ochumelov bo‘lib, u orqali inson ichidagi bir necha
qiyofalarni ochib berishga harakat qilingan. Said Ahmadning ―Buqalamun
bilan uchrashuv hikoyasida jamiyat uchun havf tug‘dirayotgan turli maqomga‖
o‘ynaydigan kimsalarning asl bashrasi ochib berishga urinilgan. Yozuvchi bu
orqali nima demoqchi quyida biz bu savollarga javob izlashga harakat qilamiz.
— Chexovning Xameleoni kim o‘zi? Yozuvchi bu savolga javob
berish uchun insonni emas,balki oddiy itni vosita qiladi. Bir itning
egasini topish masalasi insonlarning yuzlaridagi ―niqoblar ini
‖
yechib tashlaydi. Oddiy hodisadek tuyuluvchi bu kulgili va
achinarli holat orqali insonlarning yaxshi va ―quloqlari tinch
‖
yashashlari uchun hech narsadan qaytmasliklari mahorat bilan
ochib beriladi.
— Said Ahmadning ―Buqalamun bilan uchrashuv asarida jamiyatda
‖
uchraydigan zamona zayliga o‘ynaydigan o‘z fikriga ega
bo‘lmagan inson tasviri chiziladi.
Inson jamiyat bilan bevosita emas, balki bilvosita munosabatga kirisha
oladigan, o‘tkir zexn, ong sohibi sanaladi. ―Insonni, uning ma‘naviy olamini
kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo‘lsa, so‘z san‘ati, badiiy
adabiyotdir. Badiiy adabiyotning insonshunoslik, deb, shoir va yozuvchilarning
esa inson ruhining muhandislari, deb ta‘riflanishi bejiz emas, albatta
‖ 3
,- deb
ta‘kidlamaganlar. Inson ongiga ta‘sir qiluvchi, uning dunyoqarashi ortishiga
xizmat qiluvchi vosita bu kitobdir. Asarda yozuvchi qahramonlar portretini
chizishga alohida ahamiyat bergan. Portret, aslida, personajning so‘z vositasida
tasvirlangan tashqi ko‘rinishi (qiyofasi, jussasi, kiyimi, yuz-ko‘z ifodalari, tana
holati va harakatlari, qiliqlari), o‘quvchi tasavvurida jonlanadigan to‘laqonli
inson obrazini yaratish va uning xarakterini ochish vositalaridan biri sanaladi.
Adabiyotshunoslik tarafidan tahlil qilsak, portretning shartli ravishda ikki xil
3 I.A.Karimov. Yuksak ma‘naviyat – yengilmas kuch. T., ―Ma‘naviyat , 2008. B.86.
‖
25

ko‘rinishi mavjud: statik va dinamik. 4
Statik deyilishiga sabab shuki,
portretning bu turida personajning tashqi qiyofasi syujet voqeasi to‘xtatilgan
holda ancha mufassal, detallashtirib chiziladi. Odatda, bunday portretlar
personaj asar voqeligiga ilk bor kirib kelgan pallada beriladi. Dinamik portretda
esa mufassal tasvir emas, balki voqea va dialoglar tasvirida, ya‘ni harakat
davomida berib boriluvchi personaj tashqi ko‘rinishiga xos ayrim detallar
nazarda tutiladi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki asarda uchragan ayol
obrazi, onggi hamin qadar shakllangan, birovning gapi bilan yuradigan va
o‘sha zamon ayollarining bir guruhini tasvirlab beruvchi tipik vakili deb ayta
olamiz.
Adabiyotshunoslikda konflikt tushunchasi muhim atamalardan
hisoblanadi. Badiiy asar voqelikni aks ettirgani, uning markazida inson obrazi
turgani uchun ham, insonning real hayotdagi mavjud konfliktlarning bari unda
badiiy in‘ikos etadi. Shu nuqtayi nazardan badiiy konfliktning uchta turini
farqlash mumkin:
Xarakterlararo;
Qahramon va muhit;
Ichki (psixologik) 7
.
Konfliktning mazkur turlari badiiy asarda aralash holda zuhur qiladi va
o‘zaro uzviy aloqada bo‘ladi: biri ikkinchisiga o‘tadi, biri ikkinchisini keltirib
chiqaradi, biri ikkinchisi orqali ifodalanadi. Konflikt syujetni harakatlantiruvchi
kuch hisoblanadi. Adib ham o‘z hikoyasi qahramoni bilan ochiqchasiga
konfliktga boradi. U hikoyada qahramonga yolg‘ondakamiga bo‘lsada ism
qo‘ymaydi. Bu orqali adib qahramonni odam sifatida ko‘rmaydi, uni
jamiyatdagio‘rni yo‘qligiga ishora qiladi. Beixtiyor o‘quvchi ham o‘ylanib
qoladi. Bu kabi insonlarni yetishib chiqishiga nima sabab? Albatta bunda
zamon emas shaxs aybdor deyish mumkin. Chunki u bilan bir safda yurgan
insonlar emas aynan u o‘zgarayabdi. Nimaga yozuvchi unga nisbatan
4 Қуронов Д. Адабиѐ`тшунослик луғати.-Т.:Акад ѐмнашр,2013.-Б.226.
7
Қуронов Д. Адаби
ѐ`тшунослик луғати.-Т.:Акад ѐмнашр,2013.-Б. 144.

26

buqalamun demoqda. Chunki u har maqomga o‘ynaydigan, bir so‘z bilan
aytganda ikkiyuzlamachi inson. Shu sababli ham yozuvchi ushbu qahramonga
nisba bermay buqalamunn deyishdan nariga o‘tmaydi. Buqalamun-vaziyatga
qarab o‘z rang tusini o‘zgartiruvchi hayvon hisoblanadi. Adib aytayotgan
qahramon ham davrga qarab maddohlik qiluvchi buqalamun inson sanaladi.
XX asr o‘zbek xalqi tarixida ikkiyoqlama iz qoldirgan asr bo‘ldi, desak,
yanglishmaymiz. Negaki hayot tarozisida faqat ezgulik turgan taraf og‘ir
keladi, degan aqidaga ishonuvchi xalqimiz fojealar, qonli bosqinlar, ocharchilik
kulfatlarini ko‘rish barobarida dunyo hamjamiyati taraqqiyotiga munosib hissa
qo‘sha olgan yetuk insonlar, xususan, millatsevar va erkparvar maorif
kishilarini yetishtirib berdi. Bu insonlar XX asr boshida chor Rossiyasi
asoratiga tushib qolib, butkul tanazzulga yuz tutgan o‘lkani uyg‘otishga,
xalqning ko‘zini ochishga harakat qilishdi. Bu harakatlarning ko‘rinishlaridan
biri milliy matbuot sifatida namoyon bo‘ldi.

XULOSA
Xulosa o`rnida shuni aytib o`tish lozimki, o`zbek xalqining boshidan
ne- ne kunlar o`tmadi. Mana ota- bobolarimizorzu qilgan, tinchlik, mustaqillik,
27

erkinlik davrlariga yetib keldik. Bizning shuncha zulm va sitamlarimizdan so`ng
ham o`zligimizni saqlab qolishimz tahsinga sazovordir.
Said Ahmadning “Ufq” asari menda juda ham katta taasurot qoldirdi.
Chunki undagi o`zbek xalqining mehnatsevarli, xalqpavarligi va
qahramonliklari juda ham chiroyli tasvirlangan .Asarda ifodalangan davr ham
Chor Rossiyasining eng chirkin va axloqsiz davri, marifatsizlik va huquqsiz
xalqqa ega bo’lgan davrini yoritib berishga bag’ishlan gan. Asarni o’qib
quyidagi umumiy xulosalar berishni ma’qul topdim: Asar tariximizdagi qora
chiziqlar orqaliko`rsatib bergan.
Sovet davriyurtimizning haqiqiy ahvoli, ajdodlarimizning yashash tarzi
aks etgan.Asarda to`g`rilik, ro`stgo`ylik, kamtarlik, burch , adolat ulug`lanadi.
Davrga xos qiyinchiliklar, mashaqqatlar og`ushida urush va mehnat frontiga
safarbar qilingan yoshlar qalbi cho`shqinlik va muhabbatga juda ham boyligini
bilib oldim.
Said Ahmad ijodini tahlil qilar ekanmiz mavzu yuzasidan bir necha
xulosalarga kelishni o‘zimizga maqbul deb topdik.
Said Ahmad ijodi tom ma‘noda mumtoz adabiyot, jahon adabiyoti,
zamonaviy adabiyot ta‘sirini o‘zida saqlagan, ulardan ijodiy foydalana olgan
badiiy olam sanaladi. Ijodkorning fikrlarni berishida XX asr Sharq nasriga xos
bo‘ lgan ramzlarga nihoyatda salmoqli murojaat qilish singdirish mavjud. Dunyo
adabiyoti ham, uni o‘z ijodidalari badiiy qayta sayqallangan bu go‘zal olamda
eng birinchi o‘rinda adibning qalbini ko‘rish mumkin. Ijodkor o‘z qalbiga har
tomondan nazar tashlab ko‘radi. Uni taftish qiladi, urushadi, alqaydi, achinadi.
Ko‘ngildek o‘lkan va anglab bo‘lmas olamning nafs iskanjasiga berilib ketgan
damlariga e‘tiroz bildirsa, uning kengliklar tomon yuz burib, uni manil qilishga
intilgan lahzalarini, muhabbat olovini o‘zida jo etgan damlarini qadrlaydi,
sevadi. Ushbu tadqiqot ishining birinchi bobi – ―Adib asarlarida inson va
jamiyat munosabati mavzusi borasida shuni ta‘kidlsah lozimki, Said‖
28

Ahmadning har bir satridan hayotga muhabbat joy olgan. Uning har bir mii
qalbini tasvir etadi.
Ijodkor ko‘plab mavzularga murojaat qilgan. Ammo ularning barchasini
bir ipga terib turgan yagona mavzu borki, bu muhabbat mavzusi. Muhabbat
ilohga, vatanga, ota-onaga, go‘zallikka va boshqa qator muqaddas
tushunchalarga nisbatan mavjud. Muhimi, adib har bir mavzuni maromiga
yetgazib kuylaydi.
Adib ijodning asl qaymog‘i ko‘zga tashlanadigan bu bobda Said
Ahmadning badiiylik borasidagi mahoratiga yana bir bor qoyil qolamiz. Chunki
adib biror bir fikrni yalang‘och tarzda bermaydi, biror bir gapni oddiy qilib
o‘quvchiga tutmaydi. Aksincha har bir gap, har bir tushunchani bezab, alohida
e‘tibor ko‘rsatib keyin bizga tutadi. Muallifning o‘xshatmalari, tasvirlari
o‘quvchining yuragini hapiqtiradi, hayajonga soladi. Shuning uchun ham
ta‘kidlash lozim bo‘ladiki, badiiylik saviyasi borasida adibimiz Said
Ahmadning
hikoyalarilari alohida ilmiy ish bo‘lishga loyiq. Chunki har bir so‘z musavvirona
ziynatlangan. Shu bilan birga muallif shaxsi alohida obyekt bo‘libyuzaga
chiqadi. Chunki unda inson va hayot tushunchalari parallel keladi. Muallifning
hayotni qanday anglashi, uning uchun hayot nimani beradi-yu, u hayotdan
nimani kutadi – bilarning barchasiga javob izlanadi. Said Ahmadning hayot
borasidagi qarashlari o‘tmish faylasuflari va adiblari bilan qiyoslanadi. Ulardagi
o‘xshashlik va farqli jihatlarning sabablari va omillari keltiriladi.
Biz Said Ahmad ijodini mana shu ko‘lamda o‘rganib chiqishga harakat
qilamiz. Albatta, kamchiliklar va nuqsonlar bo‘lishi ehtimoldan xoli emas.
Qolaversa, bir narsani alohida ta‘kidlash kerakki, Said Ahmad ijodining tadqiqi
to‘xtab qolishi kerak emas. Uni har tomonlama, xususan adib alohida tekshirib
ko‘rish, ilmiy xulosalarni berish lozim bo‘ladi.

29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
Siyosiy adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Istiqlol va ma‘naviyat. –T.:O‘zbekiston, 1994. 15-b.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. –T.: O‘zbekiston, 1998. 226-
b.
3. Karimov I.A. Yuksak ma‘naviyat –yengilmas kuch.-T.: Ma‘naviyat, 2008.
173-b.
4. Karimov.I.A Adabiyotga e‘tibor – ma‘naviyatga kelajakka
e‘tibor.Toshkent,2009.
5. Mirziyoyev Sh.M
Ilmiy-adabiy adabiyotlar va manbalar:
6. Abdullayev H. So‘z sehri. Maqolalarto‘plami. –T.: TDPU, 2005. 58-b.
7. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi. –T.: O‘zbekiston Milliy
ensiklopediyasi, 2003.
8. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. – Toshkent: Fan, 2007.
9. Quronov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. –
Toshkent: Akademnashr, 2010.
10. Salayev F., Qurbonniyozov G. Adabiyotshunoslik atalamalarining izohli
so‘zligi. Toshkent:Yangi asr avlodi, 2010.
11. Umurov H. Аdabiyotshunoslik nazariyasi. – Тoshkent: Аbdulla Qodiriy
nomidagi xalq merosi nashriyoti, 2004.
12. Аристотѐль. Поэтика. – T.: Ғ. Ғулом номидаги ЎзСА. 1980.
13. Бобо
ѐв Т. Адаби ѐ`тшунослик асослари. – Т.: Ўзб ѐкистон, 2002.
14. Бобо
ѐв Т. Адаби ѐ`тшунослик асослари. – Т.: Ўзб ѐкистон, 2002.
30

15. Дўстмуҳаммад. Х. Ҳозирги ўзбѐк ҳикоячилигида бадиий
тафаккурнинг янгиланиши. Ф.ф.н. дисс... – Т.: 1995.
16. Йўлдош. Қ, Йўлдош. М. Бадиий таҳлил асослари. Камалак. –Т.,
2016йил.
17. Йўлдош
ѐв Қ. Ёниқ сўз. –Т.: Янги аср авлоди, 2006.
18. Каримов Б. Фикр — ботиний қи
ѐ`фа. Фикрат журнали. 2007 йил
19. Каримов К. Бугунги насрнинг хусусияти ва тамойиллари. Шарқ
юлдузи. 2010 йил. 3-сон.
20. Каримов.Х. Бугунги насрнинг хусусияти ва тамойиллари. Шарқ
юлдузи.
Internet ma ’ lumotlari:
21. www.ziyonet.uz
22. www.turklib.uz
23. www.uz.wikipedia.org
24. www.ru.wikipedia.org
25. www.kh - davron.uz
26. www. ziyouz.com kutubxonasi
31

“Said Ahmadning “Ufq”trilogiyasida davr va shaxs talqini”

Sotib olish

O'xshash dokumentlar
5-sinflarda ruboiy janrini o‘rganishga qaratilgan didaktik o‘yin texnologiyalarini ishlab chiqish kursa ishi
Tabiat tasviri va badiiy asar tuyg'ulari ifodasi o'rtasidagi uyg'unlik (Yulduzli tunlar romani misolida) kurs ishi
Modulli ta'lim texnologiyasi xususiyatlari va adabiyot o'qitishda undan foydalanish kurs ishi
Didaktik o’yinlar texnologiyasi va uning adabiy ta’limdagi o’rni
Ona tili o‘qitishda fanlararo integratsiyani amalga oshirish metodikasi kurs ishi