Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 3.2MB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Август 2024
Расширение docx
Раздел Дипломные работы
Предмет История

Продавец

Samandar Deqhonov

Дата регистрации 11 Август 2024

12 Продаж

Salib yurishlari va unga qarshi kurashda xorazmliklar faoliyati

Купить
Salib yurishlari va unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati tarixidan. Mundarija: Kirish I bob. XIII asr boshlarida Yaqin Sharqdagi siyosiy jarayonlarga umumiy tavif 1.1. Salib yurishi ishtirokchilarining Xorazm davlati va sharqdagi xristianlar xususidagi tasavvurlari 1.2. “Xorazmliklar” va ularning musulmon davlatlari bilan munosabatlari II.bob. “Xorazmliklar” va ularning tarixiy taqdiri 2.1. “Xorazmliklar”ning salib yurishlariga qarshi kurashdagi faoliyati 2.2. “Xorazmliklar”ning siyosiy kuch sifatida tugatilishi va tarixiy taqdiri Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati Ilovalar 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Yurtimiz tarixi dunyo tamaddunida o‘ziga xos mavqega ega bo‘lib, xalqimiz vakillarining o‘tmishda o‘zga mintaqalar xalqlari va davlatlari tarixida muhim rol o‘ynaganliklarini ko‘rishimiz mumkin. Ana shunday shaxslardan biri Sulton Jalliddin Manguberdi bo‘lib hisoblanadi. Jaloliddin Manguberdi tarixiy voqeyliklar va ijtimoiy-siyosiy jarayonlar murakkab va ziddiyatli kechgan bir davrda yashadi. Uning yurt ozodligi yo‘lidagi faoliyati, ko‘rsatgan jasoratlari o‘z davridayoq, hatto dushmanlari tomonidan e’tirof etilgan. Jaloliddin Manguberdi obrazi bugungi kunda yoshlarni mard va jasur, qo‘rqmas va vatanga sadoqat ruhida tarbiyalashda muhim ahamiyatga ega bo‘lib hisoblanadi. Yurtimizda Jaloliddin Manguberdi ordeni ta’sis etilishi, bog‘lar, ko‘chalar uning nomi bilan nomlanishi o‘sib kelayotgan yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda alohida ahamiyat kasb etadi. Yurtboshimiz Sh.M. Mirziyoev tariximizga, yoshlar tarbiyasi befarq bo‘lmaslik xususida: “Dunyo shiddat bilan o‘zgarib, barqarorlik va xalqlarning mustahkam rivojlanishiga raxna soladigan turli yangi tahdid va xavflar paydo bo‘layotgan bugungi kunda ma’naviyat va ma’rifatga, axloqiy tarbiya, yoshlarning bilim olish, kamolga yetishga intilishiga e’tibor qaratish har qachongidan ham muhimdir 1 ”-mazmundagi so‘zlari yuqoridagi fikr mulohazalarimizni asoslaydi. Ikkinchi bir tarafdan o‘z tariximizni bilishimiz, mo‘g‘ullar bosqini va unga qarshi kurashlar tarixi, xalqimizning milliy istiqlol uchun olib borgan qahramonoa janglari, milliy g‘urur, milliy iftixor tuyg‘ularini shakllantirishda Sulton Jaloliddin Manguberdi faoliyatini o‘rganish muhim ahamiyatga ega bo‘lib hisoblanadi. Har qanday og‘ir sharoitda bo‘lmasin, yurtdan uzoqda, ayriliqda bo‘lmasi, dushmanlar son va sifat jihatidan ko‘p bo‘lmasin iroda, chidam, bardosh, shuningdek, sabr va matonat bilan milliy ozodlik yo‘lidan og‘ishmaslik kabi xislatlarni o‘rganish har 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти вазифасини бажарувчи Шавкат Мирзиёевнинг Ислом ҳамкорлик ташкилоти Ташқи ишлар вазирлари кенгаши 43-сессиясининг очилиш маросимидаги нутқи. http://xs.uz/index.php/homepage/rasmij/item/8640 2 qachongidan ko‘ra bugungi kunda mihimdir. Shu o‘rinda birinchi yurtboshimiz I.A. Karimovning; “O‘z tarixini bilgan insonning irodasi kuchli bo‘ladi, o‘zga oqim va ta’sirlarga berilmaydi. Takror aytaman irodasi kuchli bo‘ladi 2 ” – degan keltirib o‘tish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Chunki Jaloliddin Manguberdi vafotidan keyin ham yetakchisiz qolgan askarlari 15 yil muddatda Yaqin Sharqda katta harbiy-siyosiy kuch bo‘lib, ushbu hududlardagi davlatlar va ularning siyosiy hayotiga katta ta’sir ko‘rsatdilar. Bundan tashqari o‘sha vaqtda avj olgan diniy urushlarda ham qatnashib, xristianlik, yahudiyli va islom dinlarining muqaddas shahri bo‘lgan Quddus shahrini salibchilardan tortib olishga xorazimlik askarlarning faoliti natijasida muvoffaq bo‘lingan. Yuqoridagi fikr-mulohazalardan kelib chiqib, biz tanlagan “Salib yurishlari va unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati tarixidan” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishini o‘rganilishi lozim bo‘lgan muhim mavzulardan bir deb hisoblaymiz. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Biz tanlagan ““Salib yurishlari va unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati tarixidan” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishi mavzusini mazmunan yoritishda o‘rganilgan adabiyotlar ro‘yxatini shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo‘lib o‘rganishni lozim deb hisobladik. Birinchi guruh adabiyotlariga biz o‘sha davrda yaratilgan tarixiy manbalar va ushbu manbalarni o‘rgangan olimlarning tadqiqotlari, tarjima ishlarini kiritib o‘tishni lozim deb hisobladik. Birlamchi manbalar va ularga yondashuv turli davrlarda turlicha bo‘lganligi, masalan sho‘rolar davrida sinfiylik, komunistik nuqtainazardan yondashuv bo‘lganligini alohida e’tiborga olishga aharakat qildik. Shuningdek, komunistik mafkura parchalangandan so‘ng tarixga bo‘lgan yondashuvning o‘zgarishidan keyin chop etilgan adabiyotlarga alohida e’tibor qaratishga harakat qildi. Bu guruhdagi adabiyotlarga biz, Al–Xasan ibn Musa an– Navbaxti, Ibn al-Asir, Marko Polo, G. Gibb, A.A. FeodorovDav ы dov, Shahobiddin 2 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарк. 1998. – Б. 13. 3 Muhammad an-Nasafiy 3 va boshqalarning asarlarini kiritishni lozim deb hisobladik. Mavzuni mazmunan yorituvchi ikkinchi guruh adabiyotlariga biz, asosan sobiq sho‘rolar davrida chop etilgan, sinifiylik nuqtai-nazari va kommunistik mafkura ta’siri ostida yozilgan asarlarni kiritishni lozim deb hisoblaymiz. Ushbu asarlarga yuqorida keltirilgan sabablarga ko‘ra imkoni boricha tanqidiy yondashib o‘rganish va mavzuni tahlil qilishga harakat qildik. Ushbu guruhdagi adabiyotlarga asosan V.V. Bartold, Z.M. Bunyatov, M.A. Zaborov 4 va boshqalarning asarlarin keltirib o‘tishni lozim deb hisobladik. Biz tanlagan mavzuni mazmunan yorituvchi uchinchi guruh adabiyotlari sifatida, xorijda chop etilgan adabiyotlar bo‘lib hisoblanadi. Yaqin Sharq va uning tarixini o‘rganishda G‘arb olimlari bir qadar ilgariroq kirishib, bu borada talay ishlarni amalga oshirganlar. Ushbu guruh adabiyotlari ham birinchi guruh adabiyotlari singari manbalar va ularn tarjimasi asosida to‘plangan. Shuningdek, bu guruhdagi adabiyotlarda buyuk davlatchilik kayfiyati ham sezilib turishini inobatga olib ularga imkoni boricha tanqidiy yondashishga harakat qildik. bu guruhdagi 3 Ал–Хасан ибн Муса ан–Навбахти. Шиитские секты. Перевод с арабского, исследование и комментарий С. М. Прозорова. – М.: Наука 1973. – 223 с., Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-Та’рих (“Полный свод истории”) Избранные отрывки. Перевод с арабского языка, примечания и комментарии П.Г. Булгакова. Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям,введение и указатели Ш. С. Камолиддина. – Ташкент – Цюрих, 2005. – 232 с., Книга Марко Поло. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. – Алма-Ата: Наука, 1990. – 352 с., Рубрук, Гильом де. Путешествие в восточные страны // Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука. Ред., вступ. статья и прим. Н. П. Шастиной. – М.: Государственное издательство географической литературы, 1957. – 270 с., Гибб.Г. Дамасские хроники крестоносцев/Пер. с англ. Е.Б. Межевитинова. – М.: ЗАО Центрполиграф, 2009. – 253 с., Феодоров-Давыдов А.А. Крестовые походы. Историческая хроника. – М.: Типография К.Л. Меньшова 1905. – 200 с., Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – 672 с., Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.: O’zbekiston, 2006. – 384 б. 4 Бартольд В.В. Очерк истории Семиречья // Сочинения. Общие работы по истории Средней Азии. Работы пл истории Кавказа и Восточной Европы. Том II, часть 1. – М.: Издательство восточной литературы, 1963. – 1020 с., Бартольд В. В. Еще о христианстве в Средней Азии // Сочинения. Работы по отдельным проблемам Средней Азии. Том II, часть 2. – М.: Наука, 1964. – 657., Бартольд В.В. Сочинения Т –V. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов.– М.: Наука; 1968. – 546 с., Буниятов З.М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.: Наука, 1986. – 252 с., Заборов М.А. История крестовых походов в документах и материалах. Учеб . пособие . – М .: Высш . школа , 1977. – 272 с . 4 adabiyotlar sirasiga D.Abulafia, R.Amitai-Preiss, P. Jackson, P.Hitti, C.F. Petry 5 kabilarni keltirib o‘tishni lozim deb hisoblaymiz. Mavzuni o‘rganishdan maqsad va vazifalar . Biz tanlagan “Salib yurishlari va unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati tarixidan” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishi mavzusini mazmunan yoritishda XIII asr boshlarida Yaqin Sharqdagi siyosiy jarayonlarga umumiy tavif, Salib yurishi ishtirokchilarining Xorazm davlati va sharqdagi xristianlar xususidagi tasavvurlari, “Xorazmliklar” va ularning musulmon davlatlari bilan munosabatlari, “Xorazmliklar”ning salib yurishlariga qarshi kurashdagi faoliyati, “Xorazmliklar”ning siyosiy kuch sifatida tugatilishi va tarixiy taqdiri kabi vazifalarni o‘z oldimizga qo‘yib, quyidagicha vazifalarni belgilab oldik. - XIII asr boshlarida O‘rta Osiyo va Yaqin Sharqdagi ijtimoiysiyosiy jarayonlar “Xorazimliklar”ning ushbu mintaqaga kelib qolish jarayonlariga umumiy tavsif berish; - Salib yurishlari davrida g‘arbiy Yevropada Xorazim va O‘rta Osiyo haqidagi, Sharqdagi xristianlar xususidagi afsona va rivoyatlar haqidagi tasavvurlardan aniq ma’lumotlarga o‘tilishi, musulmonlarga qarshi ittifoq tuzishga urinlar haqida tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlil qilish; - “Xorazimliklar” ularning Jaloliddin Manguberdi vafotidan keyin Yaqin Sharqdagi musulmon davlatlari bilan ziddiyatli va murakkab ijtimoiy- siyosiy munosabatlari jarayoniga ilmiy yondashuv; - “Xorazmliklar”ning salib yurishlariga qarshi faoliyati va G‘arb adabiyotlariga unga bo‘lgan munosabat masalalarini ochib berish; 5 Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c. 1300. – Cambridge. Cambridge University press, 1999. – p. 711., Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. – p. 147., Jackson P. The Mongols and Europe // The New Cambridge Medieval History, vol. V: c. 1198 – c. 1300, ed. by D. Abulafia. – Cambridge: Cambridge University Press, 1999. – P. 611., Hitti P. K. History of the Arabs. London, 1940. – p. 674., Holt P. M. Lambton A. K. S. Lewis B. The Cambridge history of islam. Vol. 1A, The Central islamik lands from pre – islamik Times to the first world war. - Cambridge. Cambridge University press, 1970. – p. 158., Petry C. F. The Cambridge History of Egypt. Vol. 1, Islamic Egypt, 640 – 1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. – p. 236., Riley-Smith J. The Oxford History of Crusades. Oxford: Oxford University Press, 1999. – p. 394. 5 - “Xorazmliklar”ning harbiy-siyosiy kuch sifatida tugatilishi, ularning tarixiy taqdiri, hozirga qadar xorazimliklar nomi bilan yashab kelayotgan aholi va joy nomlari xususida ilmiy xulosalarga kelish; Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi . Biz tanlagan “Salib yurishlari va unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati tarixidan” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishning mazmunan tuzilishi kirish, ikki bob, to‘rt band, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovalardan iborat holda yozildi. 6 I BOB. XIII ASR BOSHLARIDA YAQIN SHARQDAGI SIYOSIY JARAYONLARGA UMUMIY TAVIF 1.1. Salib yurishi ishtirokchilarining Xorazm va sharqdagi xristianlar xususidagi tasavvurlari. Tarixiy adabiyotlarda o‘rta asrlar davri deb ataladigan va G‘arbiy Yevropa xristian davlatlari aholisi orasida diniy mutaassiblik avj olib, Rim papalari kuch – qudratga to‘lgan vaqtlarda Yaqin Sharqdagi Quddus shahrini musulmonlardan ozod etish, xristianlikni targ‘ib etish, payg‘ambar Iso qabrini g‘ayridinlardan xalos etish shiori ostida musulmon o‘lkalariga va davlatlariga qarshi sakkiz bora salb yurishlari 6 uyushtirilganligi qayd etiladi. Shuningdek, bu yurishlarning asosan to‘rttasi haqida fundamental adabiyotlarda ko‘proq ma’lumotlar keltirilib, qolganlari “ko‘lami va ahamiyati unchalik katta bo‘lmagan”ligi bahonasida ularning tafsiloti yetarli darajada ochib berilmaganligini ko‘rish mumkin. O‘z davrining buyuk davlatlaridan bo‘lgan Xorazmshohlar davlatining ham ushbu kurashlardan chetda turmaganligi xususidagi ma’lumotlar ham tarixiy adabiyotlarning ko‘pchiligida keltirib o‘tilmagan. Quyida ushbu mavzuga oid ayrim fikr –mulohazalarni keltirib o‘tmoqchimiz. Dunyo siyosiy xaritasida XII asrning ikkinchi yarmi–XIII asr boshlarida ulkan o‘zgarishlar sodir bo‘lib, musulmon olami G‘arbdan salibchilar, Sharqda esa mo‘g‘ullar hujumiga duchor bo‘lgan edi. O‘rta Osiyoga kirib kela boshlagan Qoraxitoy, Nayman va Mo‘g‘ullarning dastlabki g‘alabalariyoq salbchilarni ilhomlantirib, ularni xristian diniga e’tiqod qiluvchi “xudojo‘y dindoshlar 7 ” ekanligi bilan bog‘liq qator afsonalar vujudga kela boshlagan. G‘arb o‘rta ar muarrixlarining xronikalari, solnomalarida ushbu mavzuga oid afsonaviy va yarim afsonaviy ma’lumotlarni uchratish mumkin. 6 1095 yili 18-25 noyabr kunlari Fransiyaning Klermon shahrida katolik cherkovining navbatdagi sobori to‘planadi. 26 noyabr kuni ertalab, Rim papasi Urban II ning Klermonda to‘plangan olomonga qarata so‘zlagan nutqi Iso qabrini g‘ayriddinlardan qutqarishga da’vat etish bilan tugallanadi. Shundan so‘ng salib yurishlari 7 boshlanib ketadi. Salib deb atalishiga sabab, ularning o‘z kiyimlariga xoch belgisini chizib olganliklari bo‘lgan. bu haqda to‘liqroq qarang. Zaborov M.A. Istoriya krestov ы x poxodov v dokumentax i materialax. Ucheb. posobie. – M.: Vыssh. shkola, 1977. – S. 50. 7 Rubruk, Gilom de. Puteshestvie v vostochn ы e stran ы // Puteshestviya v vostochn ы e stran ы Plano Karpini i Rubruka. Red., vstup. statya i prim. N. P. Shastinoy. – M.: Gosudarstvennoe izdatelstvo geograficheskoy literatur ы , 1957. – S. 133. Masalan, dastlab 1141 yildagi Qatvon jangida sulton Sanjarning Qoraxitoylardan yengilishi rohib qirol Jon haqidagi afsonaning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Shuningdek, Yaqin Sharqda musulmon hukumdorlari qo‘l ostida yashayotgan xristianlar o‘rtasida Sharqdagi xristian dindosh birodarlari tomondan ularga “yordam” yetib kelishiga ham ishonch paydo bo‘la boshlaganligi tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlarda keltirib o‘tiladi 6 . Sulton Sanjarning mag‘lubiyati G‘arbga Nestorian mazhabi a’zolarining musulmon davlatlari ustidan qozongan g‘alabalari, Yaqin Sharqda yevropaliklarga monarx qirol Jonning yordamga kelishi shaklida yetib borganligini Freyzngenlik Otto xronikasida ham o‘z aksini topganligini ko‘rish mumkin. Shuningdek, mo‘g‘ularning Xorazm davlatiga bostirib kirganligi xususidagi xabar 1220 – yili Damiatta portida turgan 5 – salb yurishi ishtirokchilari orasida avliyo Jon yoki uning o‘g‘li qirol Davidning musulmon davlatlarining siyosiy markazi hisoblangan Bog‘dodga kirishi sifatida baholangan. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, bundan ilgariroq David obrazi naymanlar davlati yetakchisi Kuchluk, Muhammad Xorazmshoh nomlari bilan ham bog‘langanligi xususida tarixiy adabiyotlarda qator ma’lumotlarni uchratish mumkin 7 . Naymanlar yetakchisi Kuchlukning xotini haqiqatdan ham xristianlik dinining nestorian yo‘nalishiga e’tiqod qilganligi va o‘z davlatida musulmonlarga nisbatan diniy ta’qib uyushtirganligi tarixdan yaxshi ma’lum 10 . Muhammad Xorazmshohning xristian afsonalarida avliyo Jon yoki uning o‘g‘li qirol David timsolida shakllanishiga sabab esa, Xorazmshohning 1216 – 1217 yillarda Bog‘dodga xalifa Nosirga qarshi harbiy yurish uyushtirishi va alaviylar sektasidan bo‘lgan Aloulmulk Termiziyni xalifa deb e’lon qilishi sabab 6 Hitti P. K. History of the Arabs. London, 1940. – p. 158. 7 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 510-511. 10 Бартольд В. В. Сочинения Т –V. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов.– М.: Наука; 1968. – С. 546. 8 bo‘lgan deb xulosa chiqarish mumkin. Chunki, alaviylar (Shia mazhabdan ajralib chiqqan sekta bo‘lib, Muhammad bin Nusayr an–Numayr asos solganligi sababli, sektaning nomi Nusayrilar deb ham atalgan) diniy qarashlarida xristianlik ta’siri sezilib, xristianlikdagi muqaddas uchlik ta’siri ostida shakllangan. Alaviylardagi muqaddas uchlik Muhammad, Ali, Solmon al Forsiylar xudoning uch xilda namoyon bo‘lishi deb hisoblangan. Shuningdek, ushbu sekta diniy qarashlarida xoch bayramlari, nasroniy cho‘qintirish, Isoni cho‘qintirish marosimlari mavjudligi, ularga Muhammad Xorazmshohning homiylik qilishi, hatto, ushbu sekta vakilini xalifa ko‘tarishga muvoffaiyatsiz uringanligi kabi omillar sabab bo‘lgan deyish mumkin 8 . Bu kabi afsona va tassavvurlar salbchilarni Sharq tomon intilishlari va harbiy yurishlarini ma’naviy jihatdan shubhasiz ruhlantirar va Sharqdagi dindosh birodarlar bilan birgalikda musulmonlar ustidan g‘alaba qozonishga ishonch uyg‘otardi. Ikkinchi bir tomondan salib yurishlariga ishtirok etishni xoxlovchilar tobora kamayib, Sharqda salibchilarning harbiy muvoffaqiyat qozonishga ishonch kamayib ketayotganda bu kabi afsona va rivoyatlarning tarqalishi ijobiy natija berishi shubhasiz edi. Kezi kelganda shuni aytib o‘tish lozimki, yevropaliklar keyingi davrlarda (jumladan, Plano Karpini, Gilom Rubruk sayohat xotiralari asosida) ham Sharqdagi o‘lkalarda xristian diniga e’tiqod qiladigan qirollari mavjudligiga ishonganlar. Karpini xotiralarida qirol Ioanni Hindiston qiroli va mo‘g‘ullar istilosiga qarshi kurashgan qahramon jangchi degan ma’lumotlarni qoldirgan bo‘lsa, Rubruk turk – mo‘g‘ullardan bo‘lgan qoraxitoylar oliy hukmdori unvoni go‘rxonni konxon deb, uning ma’nosini avliyo kon shaklida keltirib o‘tadi. Uning ma’lumotlariga qaraganda, konxon o‘lgandan so‘ng, qoraxitoylar orasida yashaydigan bir Nayman o‘zini qirol deb e’lon qiladi. Nestorian mazhabidagi naymanlar uni qirol Ioan deb atadilar. Ioanning podachi ukasi bo‘lib, uning ismi Unk (keroitlar boshlig‘i O‘ngxon nazarda tutilgan bo‘lsa kerak) edi. U qoraxitoay tog‘lari orasida yashab, 8 Ал – Хасан ибн Муса ан – Навбахти. Шиитские секты. Перевод с арабского, исследование и комментарий С. М. Прозорова. – М.: Наука 1973. – С. 223. 9 keyinchalik mo‘g‘ullarning keroitlar va merkitlar hukmdori bo‘ldi. Qirol Ioan vafot etgandan keying, nomi zikr qilingan Unk o‘zini xon deb e’lon qildi mazmunidagi fikrlar keltirib o‘tilganligi bilan bog‘liq fikr-mulohazalar mavjud 9 . Shuningdek, tarixiy manbalardagi fikrlardan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, mo‘g‘ul istilosi davrida, ya’ni XIII asrda Chu vodiysidagi xristian-nestorianlar (nasroniylar) aholining anchagina katta salmog‘ini tashkil etgan. 1253 yilda Sharqqa salib yurishi uyushtirgan Fransiya qiroli Lyudovik IX (12261270 yy) buyrug‘iga ko‘ra Sharqqa yo‘l olgan Gilom de Rubruk o‘z sayohati davomida Yettisuvning Qoyaliq degan mavzeidan uch fransuz mili shimoldagi nestorianlar qishlog‘ida bo‘lganligi, ularning o‘z cherkovlari bo‘lib, atrofdagi nestorianlar ibodat uchun bu yerga kelishi haqidagi fikrlarni keltirib o‘tadi 13 . Tarixiy adabiyotlarda, shuningdek, XIV asrda Issiqko‘l bo‘ylarida arman xristian cherkovi faoliyat ko‘rsatganligi haqidagi ma’lumotlar bor 10 . Mo‘g‘ullar bilan ittifoq tuzish va islom diniga e’tiqod qiluvchilarning hukmron tabaqaga aylanishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun xristian dinining turli mazhablaridagi vakillar mo‘g‘ul saltanati hukmdorlari bilan uchrashishga va ularni xristianlik ta’siriga olishga intilganlar, deb xulosa qilishimizga tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar imkon beradi. Misol tariqasida ayta olamizki, 1248 yili arman podshosi Getum (12261270 yy) ning ukasi Sembat arman xristianlik mazhabini targ‘ib qilish uchun Samarqand shahriga kelgan bo‘lib, bu yerdagi ahvol xususida salib yurishlari natijasida vujudga kelgan Kipr qirolligi hukumdoriga yozgan maktubida saratsinlar (evropaliklar tomonidan musulmonlarga nisbatan ishlatilgan atama) avvallari Sharqdagi xristianlarni qay darajada dahshat va qo‘rquvda saqlab turgan bo‘lsalar, endilikda ularning o‘zlari 9 Путишествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука. Редакция, вступительная статья и примечения Н. П. Шастиной. – М.: Государственная издательство географической литературы, 1957. – С. 41. 13 Рубрук, Гильом де. Путешествие в восточные страны // Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука. Ред., вступ. статья и прим. Н. П. Шастиной. – М.: Государственное издательство географической литературы, 1957. – С. 133. 10 Бартольд В. В. Отчет о поездке Среднюю Азию с научною целью 1893-1894 гг. // Сочинения. Том IV. – М.: Издательство “Наука”. Главная редакция восточной литературы, 1966. – С. 75. 10 o‘sha dahshat va qo‘rquvdan ikki barobar ko‘proq tahlikada yashashga majbur bo‘layotganliklarini mamnunligini yashirmay yozib ma’lum qilgan 11 . Salib yurishlari davom etayotgan davrida O‘rta Osiyoda bo‘lgan Marko Polo Samarqandda xristian dini mazhablaridagilarning anchagina salmoqqa ega ekanligini yozib qoldirgan. Ba’zi tarixiy adabiyotlarga ko‘ra, ushbu shaharda XIII- XIV asrlarda katoliklarning avliyo Ioann cherkovi faoliyat ko‘rsatgan 12 . Shuningdek, uning ma’lumotlarida Chig‘atoyxonning xristianlik diniga o‘tishi va Samarqanddagi xristianlar bundan xursand bo‘lib, avliyo Ioann nomidagi cherkov quriishlari haqida yozilgan. Chig‘atoyxon vafotidan keyin esa uning jiyani taxtga chiqib, xristianlar va musulmonlar o‘rtasidagi ayrim dushmanona kayfiyatdagi harakatlar kuchayadi hamda musulmonlar o‘zlaridan tortib olingan qandaydir toshni talab qiladilar. Marko Polo xristianlar o‘sha toshni cherkov fundamentiga ishlatganliklari va shu vaqtda mo‘jiza yuz berib, cherkov fundamentidan toshning chiqishi haqida, shuningdek, u Samarqandda bo‘lgan vaqtda ham o‘sha poydevor o‘rni muallaq turganligi to‘g‘risida yozgan 13 . Mo‘g‘ullar istilosining dastlabki davrlarida xristian nestorianlar bo‘lmish kerait, nayman va uyg‘urlar Chingizxon va uning dastlabki merosxo‘rlari saroyida katta mavqega ega edilar. Mo‘g‘ullar tomonidan islom mamlakatlarining istilo etilishi esa G‘arbda avliyo-rohib qirol Jonning o‘g‘li qirol Davidning Bag‘dodga kirishi sifatida talqin etilib, salbchilar o‘rtasidagi afsonalarning yana qaytadan yuzaga kelishiga turtki bo‘lgan 14 . Mo‘g‘ullar davri nestorianlari va ularning turmush sharoiti, diniy e’tiqodlari bilan bog‘liq fikrlarni 1253 yilda ulug‘ xon huzuriga sayohat qilgan Gilom de Rubruk yozib qoldirgan. U Oltin O‘rda xonligi hududida bo‘lganida Botuxon (1236-125 yy) ning o‘g‘li Sartaqxon (125 yilda 11 Бартольд В. В. Еще о христианстве в Средней Азии // Сочинения. Том II, часть 2. – М.: Наука, 1964. – С. 317. 12 Религии, распространенные в Центральной Азии (URL: www.orexca.com/rus/religia.shtml). 13 Книга Марко Поло. Серия: Путешествия. Открытия. Приключения. – Алма-Ата: Наука, 1990. – С. 70. 14 Jackson P. The Mongols and Europe // The New Cambridge Medieval History, vol. V: c. 1198 – c. 1300, ed. by D. Abulafia. – Cambridge: Cambridge University Press, 1999. – P. 711. 11 Jo‘ji ulusini boshqargan) nestorian mazhabida ekanligini eshitadi. Ammo, Rubruk katolik bo‘lganligi sababli nestorian bo‘lgan Sartaqning asl xristianlik e’tiqodida ekanligiga ishonmagan 15 . “Xristianlarning Sharqdagi g‘alabalari” to‘g‘risidagi xabarlar Rim papalariga Sharq va G‘arb cherkovlarini birlashtirish, musulmonlar ustidan to‘la g‘alaba qozonish uchun mo‘g‘ullar bilan ittifoq tuzish g‘oyasini beradi. Shu nuqtai- nazardan, dastlab Sharqqa 1253 yili Gilom de Rubruk yuborilgan edi. Rubruk xotiralarida sharqdagi xristianlar va xristian diniga homiylik qiluvchi yoki o‘zlari xristianlikka e’tiqod qiluvchi mo‘g‘ul xonzodalari xususidagi ko‘plab ma’lumotlar saqlanib qolingan 16 . Ushbu mazmundagi elchiliklar keyinchalik ko‘plab amalga oshirildi. Hatto, papalar Sharqqa shu maqsadda yo‘l olgan har qanday xristianni o‘z elchilari deb e’lon ham qilganliklari bilan bog‘liq ma’lumotlar mavjud. Mo‘g‘ullar davrida davlatning qudratli qabilalaridan biri bo‘lgan keraitlar nestorian mazhabiga e’tiqod qilib, ular xristianlikka 1009 yilda o‘tgan edilar. O‘sha yili 200 ming keraitlar nestorianlikni qabul qilib, ularning xoni o‘z nomini Margus (Mark nomining mo‘g‘ulcha talaffuzi) deb o‘zgartirgan 17 . Vaholanki, bunga qadar ham kerait qabilasida xristianlik tarqala boshlagan edi. Shuningdek, dastlab davlat ishlarida ko‘plab faoliyat yuritgan uyg‘ur amaldorlarining anchagina qismi ham xristianlar edi. Bundan tashqari, 1886 yilda Yettisuv (To‘qmoq va Pishpak atroflari) dan XIII-XIV asrlarga oid xristian qabrlari topilgan bo‘lib, qabrlarda suriya tilida xristianlik matnlari bitilgan. 1902 yilda esa G‘ulja yaqinida nestorian qishlog‘ining topilishi arxeologik nuqtainazaridan mo‘g‘ullar istilosi davrida xristian dinining mintaqa aholisining anchagtna salmog‘i e’tiqod qiluvchi dinlaridan biri 15 Рубрук, Гильом де. Путешествие в восточные страны // Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука. Ред., вступ. статья и прим. Н. П. Шастиной. – М.: Государственное издательство географической литературы, 1957. – С. 89; 117. 16 Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья // Сочинения. Том II, часть 1. – М.: Издательство восточной литературы, 1963. – С. 61. 17 Груссэ Р. Империя степей. Атилла, Чингиз-хан, Тамерлан. Перевод Х. Хамраева. – Алматы, 2006. – С. 215. 12 bo‘lganligini ko‘rsatadi 18 . Mo‘g‘ullarning diniy e’tiqod erkinligini e’lon qilishi hamda islom dini ustunligining yo‘qqa chiqarilishi (tarixiy adabiyotlarda Chig‘atoyxon islom dinining ashshaddiy dushmani sifatida ta’riflanadi) Sharqda xristianlikning rivoj topib borishiga imkon yaratadi. 1289 yilda Rim papasi topshirig‘i bilan Bag‘dodga kelgan katolik mazhabidagi Rikoldo de Monte Kroche nestorian mazhabidagilar orasida yaxshi kutib olingan 19 . Chig‘atoy ulusida Kepakxon (1309; 1318-1326 yy) dan so‘ng qisqa muddat taxtga o‘tirgan Elchigadoy (1326-1329 yy) davrida hozirgi O‘zbekiston hududida katolik mazhabi targ‘iboti boshlanib, salibchilarga ushbu mintaqa aholisi yordam berishiga ishonila boshlangan. V. V. Bartold ma’lumotlariga ko‘ra, missioner Foma Mangazola mintaqadagi o‘ziga yuklatilgan vazifani bajarib bo‘lgandan so‘ng, 1329 yilda Chig‘atoy ulusini tark etib, Avinonga (Rim papalarining fransuz qirollariga tutqinlik davridagi qarorgohi) qaytgan edi. Ammo, papa Ioann XXII (1316-1334 yy) uni Samarqand yepiskopi lavozimiga tayinlab, ortga yangi vazifalar yuklatib qaytarib yuborgan 20 . Xulosa, qilish mumkinki, katolik targ‘iboti bu davrda yurtimiz hududida ham muvoffaqiyat qozonib, alohida yeparxiyasiga ega bo‘lgan. Shuningdek, 1329 yilda Chig‘atoy ulusining markazi hisoblangan Olmaliqda Ili yeparxiyasi tuziladi. Rivoyatlarga ko‘a, kasal shahzodani davolagan rohiblar xon e’tiborini qozonib, bu yerda cherkov qurishga va salmoqli kishilarni cho‘qintirshga muvoffaq bo‘ladilar. Olmaliqqa Rim papasi tomonidan Paskal de Vittoria yepiskop etib tayinlayu yubrilganligi haqida tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilgan 21 . Ushbu voqeylik Sharqdagi 18 Бартольд В. Христианство в Средней Азии(URL: www.vehi.net/brokgauz/all/111/111054.shtml). 19 Ру Ж.-П. Тамерлан / Жан-Поль Ру; пер. с фр. Е. А. Соколова; послесл. В. Л. Егорова; прил. – 4-е изд. – М.: Молодая гвардия, 2007. – С. 208. 20 Бартольд В. В. Очерк истории Семиречья // Сочинения. Том II, часть 1. – М.: Издательство восточной литературы, 1963. – С. 76. 21 Ру Ж.-П. Тамерлан / Жан-Поль Ру; пер. с фр. Е. А. Соколова; послесл. В. Л. Егорова; прил. – 4-е изд. – М.: Молодая гвардия, 2007. – С. 208. 13 xristianlarni Papa qo‘l ostida birlashtirish g‘oyasining amaliy natijalaridan bir lavha xolos. Siyosiy munosabatlarda ham Yaqin Sharqdagi davlatlari orasida o‘zaro kurash to‘xtovsiz davom etganligini tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar orqali bilib olish mumkin. Hatto, salib yurishlari ishtirokchilari xronikalarida bu haqda; “Musulmon hukumdorlarining hokimiyati omonat, ularga xizmat qilayotganlar hokimiyat uchun bir-birini o‘ldirib mansabga o‘tirishga urinadilar 22 ”-tarzidagi ma’lumotlarni o‘qish mumkin. Misr Ayubiylari va “xorazmliklar” salbchilar va o‘zaro dushmanariga qarshi bir necha bora ittifoq tuzgan bo‘lib, hatto, Jaloliddin Manguberdi hayotlik vaqtidayoq uning boshchiligida Ayubiylarning o‘zaro kurashlariga aralashgan ham edilar. 1219 yili Misrning Ayubiylar sulolasidan bo‘lgan Odil sulton vafot etib, uning uch o‘g‘li mamlakatni o‘zaro bo‘lib olishadi. Ammo, aka-ukalar o‘rtasida mamlakatni yagona taxt hukumronligi ostida birlashtirish uchun kurash avj olgan edi. Tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda, ularning har biri Jaloliddin Manguberdi bilan ittifoq tuzishga uringan va qolgan taxt da’vogarlarini mag‘lub etishib, Ayubiylar davlatini birlashtirishga uringan. Jalolliddin Misrda hukronlik qiluvchi Malik al–Komil, Xilot, Mayofariqin va Jaziraga hokimlik qilgan al–Ashraflarning birgalikda ukalari Suriya hokimi al– Muazzamga qarshi birlashib hujum qilayotganligi sababli, kelajakda o‘lja va siyosiy yetakchilik mavqeini qo‘lga kiritish maqsadida malik al–Muazzamga yordam ko‘rsatishga qaror qiladi. Ibn al Asir keltirib o‘tgan ma’lumotlariga ko‘ra, Jaloliddin al–Muazzam bilan birgalikda uning akasi Xilot, Mayofariqin va Jaziraga hokimlik qiluvchi al–Ashraf yerlariga 1226–1230 yillar davomida to‘rt marta bosqin tashkil etgan va ittifoqchilar o‘z davrining yirik va muhim shaharlaridan 22 Гибб.Г. Дамасские хроники крестоносцев/Пер.с англ. Е.Б. Межевитинова. – М.: ЗАО Центрполиграф, 2009. – С. 145. 14 bo‘lgan Xilotni egallaganlar 23 . “Misr tarixi” asarida yozilishicha, Damashq sultoni Ayyubiy Malik al–Mu’azzam o‘ziga qarshi ikki akasi ittifoq tuzgach, siyosiy va harbiy jihatdan og‘ir ahvolda qoladi. Jaloliddin Manguberdining o‘zi tomonidan urushga kirishi uchun, o‘zini Jaloliddin Manguberdiga o‘zini vassali deb tan olgan. Vassallik belgisi sifatida esa, uning nomini xutbaga qo‘shib o‘qitganligi va o‘z tangalarida Jaloliddin Xorazmshoh nomini yozib tanga pul zarb etganligi bilan bog‘liq fikrlarni uchratish mumkin 24 . Afsuski, hozirga qadar Maloliddin Manguberdi va Ayubiylardan bo‘lgan Malik al – Mu’azzam nomi yozilgan tangalar topilgunicha yo‘q. Shu sababli yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni to‘laligicha to‘g‘ri deb qabul qilish maqsadga muvofiq emas. G‘arbda diniy mutaassiblik avj olgan va salib yurishlari diniy adovatni avj oldirishiga qaramasdan yurtimizda diniy bag‘rikenglik an’analari hukm surganligini tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi. G‘arb adabiyotlarida diniy mutaasib sifatida qoralangan Amir Temur davlatida xristian dinining barcha mazhablari rivojlanganligi alohida xarakterlidir. Jumladan, bu davrda Kichik Osiyodagi yunon xristian cherkovi, monofizistlar, gruzin va zix (cherkaslar) cherkovi, melkitlar, Antioxiya va Ierusalim patriarxlariga bo‘ysunuvchilar, maronitlar, Salavkiya-Ktesifon cherkoviga bo‘ysunuvchi nestorianlar, arman milliy cherkovi hamda yakovitlar o‘z e’tiqodlariga bemalol amal qilib yashardilar. G‘arb tarixchilari ta’kidlaganidek, Amir Temur yakovitlarni diniy ta’qib orqali jazolaganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar tarixiy manbalar orqali o‘z tasdig‘ini topgan emas. Ehtimol, XIV asrda Xorazmda bu mazhabning keng tarqalgani va Amir Temurning Xorazmga bir necha marotaba harbiy yurish uyushtirishi bu uydirmaning vujudga kelishiga sabab bo‘lgandir. Ammo, mahalliy aholining katta qismi e’tiqod qilgan islom dinidagilar ham bu harbiy harakatlarda katta zarar 23 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.: O’zbekiston, 2006. – Б. 377., Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-Та’рих (“Полный свод истории”) Избранные отрывки. Перевод с арабского языка, примечания и комментарии П. Г. Булгакова. Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям,введение и указатели Ш. С. Камолиддина. – Ташкент – Цюрих, 2005. – С. 230. 24 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалоиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т: O’zbekiston, 2006. – Б. 364. 15 ko‘rgan bo‘lishi tabiiy. Jan-Pol Ru ma’lumotlarida Amir Temurning harbiy harakatlar amalga oshirish jarayonida qisman gruzin va arman cherkovlariga zarar keltirganligi haqida aytib o‘tiladi 25 . Ammo, bu harbiy harakatlar jarayonidagi voqeliklar bilan bog‘liq bo‘lib, urushlar siyosiy maqsadlarni ko‘zlab amalga oshirilgan. Bu urushlarda din, hatto, bahona vazifasini ham o‘tamagan. Xulosa qilib aytganda, salib yurishlari davrida Sharq mamlakatlari haqidagi tassavvurlar ortib bordi. Ushbu tasavvurlarning diniy jihatida Sharqdagi xristianlar to‘g‘risidagi afsonaviy qarashlardan, diniy missionerlik darajasiga o‘sib chiqqanligini ko‘rish mumkin. Salibchilar o‘zlariga Sharqdan qirol Jon yoki David timsolida musulmonlarga qarshi harbiy “yordam” yetib kelishi to‘g‘risidagi tasavvurlardan, Sharq va G‘arbdagi xristian mazhablarini Rim papalari qo‘l ostida birlashtirish rejasi va uni amalga oshirishda ham bir qadar muvoffaqiyatlarga erishganlar. “Xorazmliklar” esa, salbchilarga qarshi muvoffaqiyatli kurash olib borib, islom mamlakatlarini salibchilar xavfidan saqlab qolishga o‘zlarining ulkan hissalarini qo‘shganlar. 25 Ру Ж.-П. Тамерлан / Жан-Поль Ру; пер. с фр. Е. А. Соколова; послесл. В. Л. Егорова; прил. – 4-е изд. – М.: Молодая гвардия, 2007. – С. 203-204. 16 II.BOB. “XORAZMLIKLAR” VA ULARNING TARIXIY TAQDIRI 1.2. “Xorazmliklar” va ularning musulmon davlatlari bilan munosabatlari Jaloliddin Manguberdi vafotidan so‘ng, unga itoat etuvchi askarlar yetakchisiz va ayni vaqtda maqsadsiz bir guruhga aylanib qolganlar degan xulosa chiqarish noto‘g‘ri bo‘lardi. Tirikchilik ilinji va mo‘g‘ullar bilan uzoq davom etgan kurashlar jarayonida xorazmlik askarlar o‘ziga xos bir jangchi toifasiga aylanib qolganlar, ular tirikchiligining asosiy manbai urush bo‘lib qolgan. Tinimsiz urushlarga o‘rganib qolgan Xorazm askarlari Jaloliddin vafotidan keyin, Xusamiddin Kirxonni oliy sarkarda, uning vafotidan so‘ng, Muhammad Barokotxonni, va yordamchi sarkardalar Yilang Bug‘u, Sarixon, Xonberdi, Sayfuddin Sodiqxon, Atlasxon, Nosiriddin Kushluxonlarni yetakchilar sifatida saylab, Nisibin, Mo‘sul, Sinjor, Irbil va boshqa shaharlariga faqatgina o‘lja topish ilinjida bosqinlar qilganliklari, ularning rezidensiyasi Xarron shahri bo‘lganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar o‘sha davrda yashagan muarrixlar tomonidan yozib qoldirilgan 26 . Bir so‘z bilan aytganda, xorazmlik askarlar tirikchilik uchun yollanma askarlarga, ya’ni maradiyorlarga aylanib qolganlar. Ushba harbiy kuchni 1231 yildayoq Koniya sultoni Qayqubod I o‘z xizmatiga o‘tishni taklif etadi. Ularning harbiy kuchlaridan foydalanib, o‘z hududini kengaytirish va qudratini oshirishni reja qilgan Koniya sultoni tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlarga qaraganda, xorazmlik sarkardalarga xizmatlari evaziga Arzinjon o‘lkasini iq’to qilib beradi. Shuningdek, xorazmliklar yordamida o‘zining raqiblariga qarshi kurashni ham paysalga solmay, 1233 yilda Ayubiylar davlati yerlarini bosib olishga ham harakat qiladi. Shu yili ayubiylardan bo‘lgan Malik al-Ashrafdan Xilot viloyati yerlarini tortib olishga muvoffaq bo‘ladi. Urushda ko‘rsatgan xizmatlari evaziga xorazmliklarning sarkardalari bo‘lgan Kushluxonga-laRenda shahrini, Yagan Togdixonga-Nigd shahrini, Muhammad 26 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. М.: Наука, 1986. – С. 188-189. – 17 BarokotxongaAmasiya hududlarini iq’to sifatida berganligini ko‘rish mumkin. Ushbu istilodan norozi bo‘lgan Ayubiylar yetakchisi Misr sultoni al-Komil Koniya sultoni ustiga ayubiylarning birlashgan qo‘shini bilan bostirib kelishiga qaramay, tog‘ yo‘llarini mustahkam himoya qilib turgan xorazmlik askarlar sa’y-harakatlari bilan natijasiz tugaydi 27 . Tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlarni tahlil qilib aytish mumkinki, keyingi harbiy harakatlar natijasi sifatida xorazmliklar va ularning ittifoqchisi birgalikda qilgan urinishlari mukofoti Ufa, Sivereka va Rakka shaharlarining Ayubiylar sulolasidan tortib olinganligini ko‘rish mumkin. Ammo, bu shaharlar tezda yana Koniya sltoni qo‘lidan chiqib ketadi. Adabiyotlarda Koniya sultoni Qayqubod bu holatda e’tiborsizlik qilgan degan bahona bilan xorazmlik sarkardalar yetakchisi Kirxon Malikni ayblaganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar keltirilgan. Qayqubod ayubiylarga qarshi navbatdagi harbiy yurishni tashkil etayotgan davrda vafot etadi. Uning vafotidan so‘ng taxtga o‘tirgan o‘g‘li Kayxusrav xorazmliklarni o‘ziga to‘liq bo‘ynsundirish, itoatda tutish va ularni o‘z buyruqlarini so‘zsiz bajarishlari uchun yetakchi sarkardasini jazolamoqchi bo‘ladi. Shu sababli Kirxon Malikni Zamontu qal’asiga qamaydi. Bu yerda Kirxon Malik kasallanib tez orada vafot etadi 28 . Bu esa, xoarazmliklar va Koniya sultoni o‘rtasidagi munosabatlar uzil-kesil barham topganligini anglatar va xorazmliklar hukumdorsiz, mulksiz, vatansiz qolgan kishilar guruhiga aylanib qolganliklarini anglatgan. Shundan so‘ng, xorazmliklar Koniya sultonligi yerlarini tark etishga qaror qiladilar. Xorazmliklarga yashash uchun iq’to mulk va o‘z xizmatini taklif etgan ayubiylardan bo‘lgan va Jazira yerlari hukumdori Malik asSolih xizmatiga kirish 27 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-Та’рих (“Полный свод истории”) Избранные отрывки. Перевод с арабского языка, примечания и комментарии П. Г. Булгакова. Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям,введение и указатели Ш. С. Камолиддина. – Ташкент – Цюрих, 2005. – С. 232. 28 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) Бухоро. 2015. – Б. 64. – 18 uchun yo‘lga otlanganlar. O‘z navbatida Koniya sultoni jangovar va yaxshi harbiy ta’lim ko‘rgan qo‘shinlarni qo‘ldan chiqarishni istamaydi. Xorazmliklarni to‘xtatish uchun katta qo‘shin yuboradi. Xorazmliklar o‘zlarini ta’qib etgan Koniya sultonligi askarlarini yengib, katta o‘lja oladilar. Ayubiylardan bo‘lgan Malik asSolih xorazmliklarga iq’to sifatida Saruja, Xarron, Rakka shaharlarini berib, ularni ushbu yerlarga joylashishlariga ruxsat beradi 29 . Xorazmliklarning Jazirga kelishi kuchlar nisbatini o‘zgartirishiga va Jaziraning harbiy qudratini oshishiga xizmat qiladi. Malik as-Solih munosabatlarni qarindoshlik darajasiga ko‘tarish orqali bu qudratli harbiy kuchni o‘z saltanatida tutib turishga harakat qilgan. Buning uchun u o‘z singlisini ―xorazmliklarning Kirxon Malikdan so‘ng yetakchi sarkardasi bo‘lgan Muhammad Barokatxonga turmushga uzatish orqali maqsadiga erishishga harakat qiladi 30 . 1237 yilda Damashq hukumdori ayubiylaridan bo‘lgan al-Ashrafning vafot etishi, o‘zaro ichki kurashlarni avj olishiga va Ayubiylarning har biri ushbu shaharni istilo qilishga zo‘r berib harakat qilishiga turtki bo‘lganligini tarixiy adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlar orqali bilib olish mumkin. Xorazmliklar bilan as-Solih o‘rtasidagi munosabatlar endilikda o‘ljalar taqsimotida yomonlashib, xoramliklar o‘z xo‘jayinlariga qarshi isyon ko‘tarishlari sabab bo‘ladi. Xorazmliklarni noroziligi uchun jazolamoqchi bo‘lgan as-Solihni qo‘shinlari yenglib, uning barcha boyligi xorazmliklarning qo‘liga o‘tib ketgan. Manbalarda, xorazmliklar asSolihnnng o‘zini asir olishga harakat qilganliklari bilan bog‘liq ma’lumotlar saqlanib qolingan. Shuningdek, as-Solih xorazmliklar ta’qibidan qochib Sinjar shahriga borib yashirinishga majbur bo‘lgan. Ammo, bu yerda uning ashshaddiy raqibi hisoblangan Mosul hokimi Badriddin Lu’lu uni qal’ada qamal 29 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 219. 30 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) Бухоро. 2015. – Б. 64. – 19 qilgan. Hech bir ittifoqchisi qolmagan as-Solih Badriddin Lu’luga o‘zaro ittifoq tuzish, birgalikda xorazmliklarga qarshi kurashish maqsadida bo‘lsa kerak raqibi va dushmanidan sulh tuzish to‘g‘risida elchi yuboradi 31 . Sulh tuzish taklifiga Mosul hokimi Badriddin Lu’lu rozi bo‘lmagandan so‘ng, as-Solih xorazmliklarga murojaat qilib, o‘zaro adovatni to‘xtatish va o‘zini qamaldan xorazmliklar qutqarishi evaziga ularni taqdirlashi, bundan so‘ng ularga ortiqcha zulm o‘tkazmalikka va xorazmliklarga iq’to sifatida Sinjar, Xarron, Rux hududlarini berishni va’da qiladi. Xorazmliklar o‘z navbatida istilo qilgan hududlarida mahalliy aholi ulardan noroziligi va ularning davlatchilik, boshqaruv tajribalari yetishmasligi inobatga olib ushbu taklifni qabul qilgan bo‘lsalar kerak. Chunki, hech qanday hokimiyatga ega bo‘lmagan as-Solihning taklifini qabul qilishlarini boshqacha izohlab bo‘lmaydi. Xorazlik askarlar as-Solihga yordamga kelib Badriddin Lu’lu askarlarni mag‘lubiyatga uchratadilar. Xorazmliklarning qo‘qisdan va yashin tezligidagi hamlalari natijasida Badriddin Lu’lu shoshlinch chekinadi, buning oqibatida esa, o‘ljalar bilan birga uning xazinasini g‘oliblar qo‘liga tushganligi tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi 32 . Xorazimliklar bilan bo‘lgan to‘qnashuvdan asSolih ham o‘ziga yetarli darajada xulosa chiqarib olgan bo‘lsa kerak. Chunki, bundan so‘ng uning bir o‘zi xorazimliklarga qarshi chiqishga botina olmagan va har safat xorazimliklarga qarshi kurashish maqsadida bir necha hukumdorlar bilan ittifoq tuzib kurashgan. bu hususda biz keyingi bandlarda to‘xtalib o‘tamiz. Xorazm askarlari o‘zi tomoniga o‘tgandan keyin, ularning yordamida asSolih tez orada avval o‘ziga qarashli bo‘lgan yerlarini qaytarib olishga muvoffaq bo‘ladi. O‘z davlati hududini qayta tiklagan as-Solih endilikda xorazmliklar irodasini bajaruvchi qo‘g‘irchoq hukumdorga aylanib qolgandi. O‘zi uchun ushbu noqulay vaziyatdan chiqib ketish uchun as-Solih xorazmliklarning o‘zidan foydalanishga harakat qilganligini tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi. 31 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.: O’zbekiston, 2006. – Б. 377. 32 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. М.: Наука, 1986. – С. 188. – 20 Dastlab u o‘z qarindoshlari ayubiylar qo‘l ostida bo‘lgan va iqtisodiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo‘lgan Suriya hududlarini o‘z davlatiga qo‘shib olishga harakat qiladi. Muvofaqiyat qozona borib, Suriyadagi eng yirik shahar, siyosiy va iqtisodiy, madaniy markaz bo‘lgan Damashq shahrini 1239 yilda xorazimliklar yordamida bosib olishga muvoffaq bo‘ladi. As-Asolih qo‘l ostida Suriya va unga tutash bo‘lgan hududlar to‘planadi 33 . Ammo, Bu hali xorazimliklarga qarshi chiqish uchun yetarli kuchga ega bo‘lishni anglatmasdi. Shuningdek, asSolih davlati atrofida ham uning raqiblari hali yetarli darajada topilishi mumkin edi. Shuningdek, qarindoshlari bo‘lgan ayubiylar ham u bilan hisoblashishmasdi. As-Solih bilan dushmanona kayfiyatda bo‘lmasada, bu viloyatga harbiy yurish uyushtiriladi. Xoms xorazmliklarga o‘lpon to‘lashga majbur qilinadi va o‘z viloyatini vayronagarchilikdan asrab qola oladi. Tarixiy adabiyotlarda as-Solihning Xomsga hujum qilish haqida buyruq berganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar uchramaydi. Ta’kidlash lozimki, xorazimliklar endiikda qudratli his etib, as-Solih bilan umuman hisoblashmaganlar, deb xulosa qilish mumkin. 1239 yilda Xoms hukumdori Asaddinddin Shirkux xorazmliklarning bu o‘lkaga hujumidan qutilish, varonagarchilik va qirg‘inbarotdan saqlanib qolish evaziga xorazimliklarning hujumidan katta o‘lpon to‘lash evaziga xalos bo‘lishga muvoffaq bo‘ladi 34 . Bu 33 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-Та’рих (“Полный свод истории”) Избранные отрывки. Перевод с арабского языка, примечания и комментарии П. Г. Булгакова. Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям,введение и указатели Ш. С. Камолиддина. – Ташкент – Цюрих, 2005. – С. 231. 34 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. М.: Наука, 1986. – С. 189. – 21 voqeyliklar esa, xorazmliklarning Yaqin Sharqdagi yirik siyosiy kuchga aylanganligi va ularning ta’siri kuchayib borayotganligini ko‘rsatadi. Xorazimliklar yordamida katta harbiy kuch to‘plangan bo‘lsada, asSolih hali ularga qarshi harbiy harakatlar boshlay olmasdi. Chunki, xorazimliklar bilan boshlangan urush uchun iqtisodiy va siyosiy tayanch hudud zarur bo‘lishini u yaxshi anglagan. Qolaversa, Yaqin Sharqdagi harbiylarning ko‘pchiligi endilikda xorazimliklar bilan ochiq kurash olib borishdan cho‘chir ham edi. Har holda as- Solih tomonidan Misrni o‘z saltanaiga qo‘shib olmasdan turib xorazimliklarga qarshi biror siyosiy va harbiy tadbir uyushtirganligi shunday xulosaga kelish imkonini beradi. Misr esa, iqtisdiy va siyosiy jihatdan Yaqin Sharqdagi eng yirik mamlakat bo‘lib hisoblanar edi. 1240 yilda as-Solih o‘z akasi Misr hukumdori alOdil ayubiyga qarshi kurash boshlab, harbiy yurish uyushtiriradi. Bu safar Misr istilosi uchun xorazimliklar emas, balki boshqa qo‘shin, ya’ni arman, kurd, arab va boshqa xalqlardan tuzilgan mamluk askarlar bilan bostirib boradi. Suriya hududlarida qolgan xorazimliklar esa, nazoratsiz qoldirilib, ular yaqin atrofdagi shaharlarni talay boshlaydilar. As-Solih 1240 yil iyun oyida poytaxt Qohirani egallab, akasi al-Odilni taxtdan ag‘daradi va uni qamab qo‘yadi. Shundan so‘ng u o‘zini Misr hukumdori deb e’lon qiladi 35 . Endilikda as-Solih qo‘l ostiga misr va suriya hududlari to‘plangan bo‘lib, xorazimliklar bilan bemalol kurash olib borish imkoniga ega bo‘ladi. Misr itsilosidan so‘ng as-Solih va xorazmliklar o‘rtasidagi munosabat yomonlashib, ittifoq ashaddiy raqibllikka aylana boshlaydi. Xorazmliklar Suriyadagi Babar va Balis shaharlarini ishg‘ol qiladilar va bu yerlarda vayronagarchilik keltiradilar. O‘lja olish maqsadida qilingan talon-taroj xorazimliklardan mahalliy aholining noroziligini yanada kuchaytirib yuboradi. Vaziyatdan foydalangan Mosul hokimi Badriddin Lu’lu xorazimliklar bilan ittifoq 35 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 627. 22 tuzib, birlashgan qo‘shinlar 1240 yilda Sinjar viloyati hududini bosib oladi. Bu shahar Badriddin Lu’luning o‘limi (1279 y)ga qadar uning qo‘l ostida qoldi 36 . Bizning fikrimizcha, xorazimliklarning bunday yo‘l tutishiga asosiy sabab, as- Solihning xorazimliklar harbiy kuchidan Misr istilosida foydalanmagani va ularga o‘lja olish imkoni bermaganligida bo‘lgan. Bu esa, tirikchiligi faqat harbiy ish bo‘lib qolgan xorazimliklarni moddiy ta’minotdan uzib qo‘yish bilan barobar bo‘lgan. Shu sababli ular endilikda o‘zlarining manfaatlariga mos siyosat yuritishga rozi bo‘lgan Mosul hokimi Badriddin Lu’lu xizmatiga o‘tgan bo‘lsalar kerak, deb xulosa qilish mumkin. Shu o‘rinda tabiy savol tug‘iladi, xorazimliklar nega Yaqin Sharqda o‘z davlatlari yoki mulklarini tuzmadilar. Tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, xorazimliklar asosan harbiy xizmatchilardan iborat bo‘lib, ularning davlat tuzish va boshqarish tajribalari yetarli darajada bo‘lmagan, ikkinchidan, xorazimliklar mahalliy aholi uchun yot- kelgindi kishilar edi. Uchinchidan, xorazimliklarning tinimsiz talonchiligi ularni Yaqin Sharq aholisi tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaganligi bo‘lsa, va nihoyat to‘rtinchidan ayrim tarixiy adabiyotlarda xorazimliklarni chin musulmon dinida emasdilr, ular nomigagina islom diniga e’tiqod qilardilar degan fikr-mulohazalar ham keltirib o‘tilganligining guvohi bo‘lish mumkin 37 . Misrni egallash va boy o‘ljalarni qo‘lga kiritishdan mahrum qilingan xorazimliklar o‘zlari mustaqil ravishda o‘lja olish ilinjida Suriya hududidagi shahar va qishloqlarni talashga kirishganliklari yuqorida keltirib o‘tilgandi. Ular endilikda yangi ittifoqchi topib, uning homiyligi ostida harbiy harakatlarni olib bora boshlaydilar. 12 ming kishidan iborat xorazimliklar qo‘shinlari Mosul hokimi Badriddin Lu’lu qo‘shinlari bilan birlashib, Xalabni qamal qiladilar. Xalab qattiq qarshilik qilishi va shaharni ishg‘ol etish imkoni bo‘lmaganligiga qaramay, uning atroflaridagi qishloqlar talanib, boy o‘ljalar olishga muvoffaq bo‘linadi. Shundan 36 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.: Наука, 1986. – С. 190. 37 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 210. 23 so‘ng, xorazimliklar Manbij shahrini talab, vayron qiladilar va ahoisini qirg‘in qiladilar. Xorazimliklar ushbu qirg‘indan so‘ng qisqa muddat nafas rostlash maqsadida Xarron shahriga o‘zlarining doimiy rezidensiyalariga qaytadilar 38 . Bir oz muddatdan nafast rostlagandan so‘ng xorazmliklar Suriyaning Rakka shahri yaqinida Yefrat daryosini kechib o‘tib, Jibul, Tell E’zoz, Surmin va Ma’arra shaharlarini talon taroj etadilar. Xorazimliklarning talonchilik yurishlari mahalliy aholining tinkasini quritgani, aholi endilikda o‘z hukumdorlarini mamlakatda tinchlik o‘rnatuvchi kuch sifatida qo‘llab-quvvatlashiga sabab bo‘lgan deyishimizga barcha asoslar yetarli. Shuningdek, xorazimlikllarga qarshi harbiy kaolitsiya ham shakllanishi uchun qulay vaziyat vujudga kelgandi. Jibul, Tell a’zoz, Surmin va Ma’arra shaharlari talanishiga qarshi mahalliy hukumdorlardan Xoms hokimi alMalik al-Mansur va as-Solihning Damashqdagi noib hokimi as- Solih Ismoil birgalikda kurash olib borishga kelishib oladilar. Ularning birlashgan qo‘shinlari xorazmliklardan katta ustunlikka ega bo‘lib, 1241 yilda urush harakatlarini boshlab yuboradilar. Natijada, xorazimliklar mag‘lub etilib, o‘zlari egallab turgan hududlardan siqib chiqarila boshlanadilar. Shu paytgacha ularga qarashli bo‘lgan Nisibin, Dar, Rakka, Rux, Saruj, Ra’s al-Ayn kabi shaharlarni raqiblari qisqa fursatda xorazimliklardan tortib olishga muvoffaq bo‘ladilar 43 . Xorazimliklar endilikda birlashgan katta harbiy kuchlarga qarshi og‘ir kurashlar olib borishishga majbur bo‘lib, ularning iqtisodiy asoslariga putur yeta boshlagandi. Ittifoqchilar bu g‘alabalar bilan cheklanib qolmasdan Xorazmliklarning asosiy rezidensiyasi bo‘lgan va oilalari joylashgan Xarron shahrini ham qamal qilib, shaharni istilo qilishga muvoffaq bo‘lganlar. Ushbu mag‘lubiyatdan so‘ng xorazimliklar uchun Suriya hududidan biror-bir boshpana va 38 Ибн ал-Асир. Ал-Камил фи-т-Та’рих (“Полный свод истории”) Избранные отрывки. Перевод с арабского языка, примечания и комментарии П. Г. Булгакова. Дополнения к переводу, примечаниям и комментариям,введение и указатели Ш. С. Камолиддина. – Ташкент – Цюрих, 2005. – С. 239. 43 Hitti P. K. History of the Arabs. London, 1940. – p. 211. 24 yashash manzili qolmgandi. Ularni Suriya hududidan siqib chiqarilganligi, ayubiylar saltanatiga katta xavf tug‘dira olmasligi xususidagi fikr-mulohazalar tarixiy adabiyotlarda uchraydi. Xorazmliklar endilikda o‘zlari uchun yangi joy va yashash manzili izlashga majbur bo‘lganliklar va tez orada o‘zlari uchun yangi hukumdor topishga muvoffaq bo‘ladilar 39 . Xorazimliklarning navbatdagi vatani Mayofiriqidin bo‘lib, ularning ushbu o‘lkaga kelishi avvalgi xo‘jayinlar taklif qilgani singari harbiy xizmat zaruratidn edi. Bu paytda Mayofiriqidan Koniya sultonligi tazyiqiga uchragan bo‘lib, sulton Kayxusrav bir necha bora Mayofiriqidinga talonchilik yurishlari uyushtirgandi. 1241 yilda Mayofiriqidin hokimi al-Malik al-Muzaffar xorazmliklar bilan kelishuvga erishadi. Shartlashuvga ko‘ra, xorazimliklar Mayofiriqidin yerlarini Koniya sultoni Alouddin Kayxusravning hujumlaridan muhofaza qilishlari lozim edi. Al-Malik al-Muzaffar va xorazimliklarning birlashgan kuchlari shu yili birgalikda Amid shahriga hujum qiladilar. Koniya sultonligi hududiga qilingan bu hujum vaqtida, xorazimliklarning yana harbiy va siyosiy kuch sifatida yuksalishini istamagan ayubiylar ularning o‘zlari orqa tomondan hujumi qilib, Koniya sultonligiga amaliy yordam beradi. Ayubiylar Mayofiriqidin yerlarini talab, boy o‘ljalar bilan Xalab shahriga qaytadilar 45 . Ushbu mag‘lubiyatdan so‘ng, xorazimliklarning Yaqin Sharqda biror-bir yaqin ittifoqchisi qolmaganligini ko‘rishimiz mumkin. Ayubiylar birlashgan davlatga aylangan, buning ustiga Koniya sultonligi bilan birgalikdagi ittifoq ancha qudratga ega bo‘lib, xorazimliklar uchun Mosul va Mayofiriqidin hokimlari ham endilikda ushbu ittifoq oldida ojizliklari sababli o‘z homiyliklarini taklif etmagan ko‘rinadi. Shunday bo‘lsada, Mayofiriqidin bilan boshlangan kurashda xorazimliklar o‘z xo‘jayinlarini tashlab ketmaganlar. Ular al-Malik al-Muzaffar xizmatini uning mag‘lubiyatga uchrashi aniq bo‘lgan vaqtda ham davom ettirganlar. 1242 yil avgustida 39 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М .: Наука , 1986. – С . 191. 45 Petry C. F. The Cambridge History of Egypt. Vol. 1, Islamic Egypt, 640 – 1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. – p. 136; 394. 25 xorazimliklar va ayubiylar o‘rtasida shiddatli jang bo‘lib o‘tadi. Jangda son jihatidan ozchilikni tashkil etgan xorazimliklar garchi qahramonona qurash olib borgan bo‘lsalarda, mag‘lubiyatga uchraydilar 40 . Buning ustiga uzoq vaqt birgalikda qilingan hamkorlik ayubiylarga xorazimliklar harbiy taktikasi o‘zlashtirib olish imkonini bergandi. Chekinish vaqtida ularning chodirlari, boyliklari raqiblari qo‘liga o‘lja sifatda tushadi. Ayubiylar qo‘lga kiritgan katta o‘ljalar orasida Mayofiriqidin hukumdori xazinasi ham ularning qo‘liga tushib qolishi, mag‘lubiyat uzil-kesil bo‘lganligidan dalolat beradi. Xorazimliklar shundan so‘ng, bir necha bora yana ichki nizolardagi harbiy harakatlarda ishtirok etadilar. Shunday bo‘lsada, keyingi ikki yil xorazimliklarning siyosiy hayotdagi ishtirokiga oid ma’lumotlar tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilmaganligini ko‘rish mumkin. 1242-1244 yillarda Koniya sultoni G‘iyosiddin Kayxusrav xorazimliklarni o‘zi xizmatiga o‘tishga bir necha bora urinib ko‘radi. Kayxusrav xorazimliklarga o‘z davlatining chegaralarida iq’to yerlari va’da qilib, adovatni unitishni, ularga boy o‘ljalar va’da qilish kabi va’dalar orqali o‘ziga xizmat qilishlarini so‘raydi. O‘z navbatida xorazimliklar Koniya sultonining bosh sarkardalari Kirxon Malikni qamoqqa olgani va uning qamoqda kasallanib o‘limiga sabab bo‘lishi bilan boshlangan adovat sababli, xorazimliklar uning taklifini butunlay rad etadilar. Keyingi ikki (1242-1244 yillar) yil mobaynida ular Suriya shimolida asosan ko‘chmanchi hayot tarzida yashaydilar 41 . Xorazimliklarning Yaqin Sharqdagi Koniya sultonligi, ayubiylar davlati, Mosul va Mayofiriqidin hukumdorlari bilan munosabatlari bir tekis tarzda amalga oshirilmadi. Yuqorida nomlari tilga olingan hukumdorlar xorazimliklardan o‘z manfaatlarini amalga oshirish uchun foydalanib qolgan bo‘lsalar, vatanidan quvilgan xorazimliklar yashab qolish va oilalarini boqish maqsadida yollanma 40 Holt P. M. Lambton A. K. S. Lewis B. The Cambridge history of islam. Vol. 1A, The Central islamik lands from pre – islamik Times to the first world war. - Cambridge. Cambridge University press, 1970. – p. 243. 41 Буниятов З . М . Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов . 1097 – 1231. – М .: Наука , 1986. – С . 191. 48 Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. – p. 619. 26 askarlarga aylanib qoldilar. O‘rta asrlarga oid G‘arb tarixiy adabiyotlarda ularni maradyorlar 48 deb atash rasm bo‘lganligi yuqoridagi fikrlarni to‘la asoslaydi. Eng asosiysi xorazimliklar Jaloliddin Manguberdi vafotidan so‘ng ham o‘zlarining Yaqin Sharqdagi qudratli kuch ekanliklarini yaxshi anglagan holda mintaqadagi siyosiy vaziyatni o‘zgartira oladigan kuch ekanliklarini bir necha bora ko‘rsata oldilar. O‘zlarining kam sonli ekanligiga qaramay xorazimliklar hatto, ashaddiy dushmanlarini ham o‘zlariga hurmat bilan qarashga majbur eta olganlar. Xorazimliklarnng islom olami uchun qilgan eng ulug‘ ishlaridan biri bu Quddus shahridan salibchilarni to‘liq quvib chiqarishlari edi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. 27 2.1. “Xorazmliklar”ning salib yurishlariga qarshi kurashdagi faoliyati XIII asrning boshlarida Yaqin Sharqda diniy–siyosiy kurashlar keskinlashib, xristian mutaassiblari tomonidan tashkil etilgan salb yurishi davom etayotgan bir davr edi. Salib yurishi natijasida vujudga kelgan xristian korolliklari va feodal yer mulklarda musulmonlarga nisbatan diniy adovatda munosabatdu bo‘lindi. Islom dni masjidlari buzib tashlandi yoki xristian dini cherkovlariga aylantirildi. Bu kabi ishlar har ikki kurashayotgan tomolar o‘rtasida diniy raqobatni yanada avj olishiga sabab bo‘ldi desak, mubolag‘a bo‘lmaydi. Xususan Quddus shahrida xalifa Umar tomonidan barpo etilgan va musulmonlar uchun muqaddas hisoblangan masjidni cherkovga aylantirganliklari musulmonlar uchun musulmonlar uchun juda katta haqorat ekanligi tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilganligining guvohi bo‘lish mumkin 42 . Masjidlarning cherkovlarga aylantirilishiga oid ma’lumotar o‘sha davr musulmon muarrixlarining ham asarlarida tilga olingan bo‘lib, ulardagi ushbu holatga berilgan izoh orqali diniy adovatning qay darajada kuchayib borganligini ko‘rish mumkin. Masalan, Ibn Vasilning ma’lumotlarida; “Men Quddusga kirib, muqaddas masjidda monarxlar va ruhoniylar egalik qilayotganini ko‘rdim...Masjid tepasida qo‘ng‘iroq osib qo‘yilgan va masjid ichkarisida vino ichilmoqda 43 ”- mazmunidagi fikrlar keltirib o‘tilganligini ko‘rish mumkin. Shuningdek, o‘sha davrda ushbu voqeliklarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan musulmon muarrixlaridan biri Usama ibn Munqizning yozishiga qaraganda; Quddusdagi al-Aksa majidi cherkovga aylantirilgan va u yerda musulmonlarni namoz o‘qishlariga imkon qoldirilmagan. Usama ibn Manqiz Quddusga kelganda, shu yerda yashovchi musulmonlardan qaerda namoz o‘qishini so‘ragan va ular al-Aqsa yonida omonat qurilgan masjidni ko‘rsatganlar. Ibn Manqiz masjidga kirib namoz o‘qiyotgaida bir 42 Заборов М.А. История крестовых походов в документах и материалах. Учеб. пособие. – М.: Высш. школа, 1977. – С. 153. 43 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 302. 28 frank (salibchilarni musulmon muarrixlari odatda frank atmasi bilan ataganlar) kirib kelib, unga Sharq tomnga qarab namoz o‘qishini talab qilishi va hatto, o‘ldirish bilan tahdid qilganligi, shu yerlik odamlar frakka bu kishi Quddusga yaqin kelgani va tartiblarni bilmasligi aytib, uning gunohini so‘rab olganliklari bilan bog‘liq ma’lumotlar keltirib o‘tilganligi ham musulmonlar orasida diniy an’analar va qadriyatlarga aralashganligi uchun salibchilardan kuchli norozilik uyg‘onganini ko‘rsatadi 44 . Quddus shahri musulmonlar qo‘liga 1187 yilda ayubiylar sulolasi asoschisi sulton Salohiddin sa’y-harakatlari natijasida o‘tgandan so‘ng Rim papalari tomonidan tashkil etilgan salib yurishlari Quddus shahrini istilo qilish va musulmonlar qo‘lidan tortib olishga kuchi yetmaydi. Papaning talabi bilan Muqaddas Rim imperiyasi imperatori Fridrix II Shtaufen oltinchi salb yurishi (1228 – 1229 yy)ni tashkil etadi. Fridrix II II (1212 – 1250 yy) davrida, uyushtirilgan salib yurishida ko‘proq diplomatik muzokaralar olib borish orqali muvoffaqiyatga erishadi. 1228 – yili Misrning Ayyubiylar sulolasidan bo‘lgan sultoni Malik al – Komil Quddus, Vifleem, Nazaret shaharlarini “Muqaddas Rim imperiyasi” imperatori, Shtaufenlar sulolasidan bo‘lgan Fridrixga tinch yo‘l bilan topshirishga majbur bo‘ladi 45 . Chunki, salibchilar Nil daryosi deltasining sharqiy qismida bo‘lgan Damietta portini ishg‘ol etgan bo‘lib, ayubiylar saltanatining yuragi hisoblangan Misrni istilo qilish ehtimoli yuqoriligi, bu esa, umuman ayubiylar davlatini qulshini angaishi mumkin edi. Shu sababli Misrni saqlab qolish evaziga yuqorida nomlari keltirilgan shaharlar salibchilarga berib yuborilgan. Bu vaqtda Malik al-Komil uchun ichki nizolar ham kuchaygan bo‘lib, Quddusdan ko‘ra ko‘proq uning o‘z saltanati tashvishga solayotganligi sababli bunday kelishuvga rozi bo‘lganligini tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilgan fikr- 44 Заборов М.А. История крестовых походов в документах и материалах. Учеб. пособие. – М.: Высш. школа, 1977. – С. 149-150. 45 .Семёнов М.В. Ўрта асрлар тарихи 29 mulohazalar orqali bilib olishimiz mumkin. Shuningdek, salibchilar tomonidan Damietta portining ishg‘ol etilishi va ushbu shaharni qaytarib olish maqsadida ayubiylardan al-Komil (Misr hukumdori) va al-Muazzam (Suriya hukumdori) o‘rtasida shaharni ola olmaganlaridan keyin o‘zaro nizo avj oladi. Buning ustiga ichki kurash alMuazzamning vafoti bilan yana avj olib, Damashq taxtiga chiqqan yosh jiyani an-Nazirdan al-Komil Suriya taxtini tortib olish uchun kurash boshlagani ham salibchilarga ancha qo‘l kelganligini adabiyotlardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi 46 . O‘zaro kurash ketayotganligi Quddus shahrini diplomatik yo‘l bilan qo‘lga kiritishda katta ustunlik berganligi sir emas. Quddusni xristianlarga topshiish to‘g‘risida Malik al-Komil va Fridrix II o‘rtasida tuzilgan sulhga ko‘ra, Quddus shahri o‘n yil muddat davomida xristian diniga e’tiqod qiluvchi hukmdorlar qo‘lida bo‘lishi lozim bo‘lib, bu davr ichida musulmonlar va yahudiylar o‘zlari uchun muqaddas bo‘lib kelgan shaharga kirishlari ta’qiqlab qo‘yiladi. O‘zlari uchun muqaddas hisoblanadigan ziyoratgohlariga faqatgina diniy bayramlari kunlari kirishi lozim edi 47 . Bu esa, xristian olamining siyosiy va diplomatik ustunligini, Sharqdagi musulmon davlatlari orasida esa, ichki ziddiyatlar avj olganligini ko‘rsatadi. Musulmonlar, uchun ham muqaddas sanalgan hudud va shaharlarning salbchilar ixtiyoriga o‘tib ketish musulmon aholisi, shuningdek ayrim mutaassib hukumdor va sarkardalarni g‘azablantirishi tabiiy hol bo‘lib, xorazimlik jangchilar ham islom e’tiqodiga mansubliklari sababli ushbu siyosiy kelishuvdan norozi bo‘lganlar. Ehtimol, shu sababli bo‘lsa kerak, 1237 yili “xorazimliklar” Misr sultoni Malik al – Komilning o‘g‘li shahzoda Malik as – Solih xizmatiga kirganlar 48 . “Xorazmliklar” ning Ayubiylar xizmatiga kirishi go‘yoki ikki o‘rtadagi ittifoqchilikning qayta 46 Феодоров-Давыдов А.А. Крестовые походы. Историческая хроника. – М.: Типография К.Л. Меньшова 1905. – С. 176. 47 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 219. 48 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.: O’zbekiston, 2006. – Б. 376. 30 tiklashi sifatida qaralgan. Ushbu ittifoqchilik munosabatlarini valiahd shahzoda as- Solih qarindoshlik darajasiga ko‘tarish orqali bu qudratli va bebosh harbiy kuchni Misr saltanati manfaatlari uchun doimiy xizmat qiladigan armiyaga aylantirishga uringan. Maqsadini amalga oshirish uchun shahzoda as–Solih o‘z singlisini “xorazmliklar” ning yetakchi sarkardalaridan biri Muhammad Barokatxonga turmushga uzatib, ushbu ittifoqni yanada mustahkamlashga urinadi. Ammo, bu ittifoq bir yildan so‘ng ya’ni, 1238 yilda Misr sultoni Malik al – Komil vafotidan keyin buzilib, “xorazmliklar” shahzoda as– Solihni asir olishga harakat qiladilar 49 . Ammo, shahzoda qochib qolishga muvoffaq bo‘ladi. Shunday bo‘lsada, “xorazmliklar” dastlab as–Solihga Mosul hokimi Badriddin Lu’lu’ga qarshi kurashida yordam beradilar. Ittifoq yana buzilgandan so‘ng “xorazmliklar” 1240– 1244 yillarda Mo‘sul hokimi Badriddin Lu’lu’, Mayofariqin hukmdori Malik al– Muzaffar va boshqa hokimlar xizmatida, ularning o‘zaro kurashlarida yollanma xizmat qilib, o‘lja uchun jang olib borganliklari xususida yuqoridagi bandlarda batafsil to‘xtalib o‘tgan edik. As-Solih Yaqin Sharqda xorazimliklar yordamida barcha siyosiy raqiblarini ustidan g‘alaba qozonib bo‘lgach, ular yordamida yana bir bora bu safar xristian salibchilarini birgalikda yengishga harakat qiladi. Xorazimliklar Koniya sultoni taklifini rad etgandan so‘ng Suriya shimolida ko‘chmanchi hayot tarzida yashayotgan edilar. Ularga as-Solih taklifi va buzilgan rishtani tiklash borasidagi iltimoslari go‘yoki xorazimliklar uchun yangi marralar sari yo‘l ochgan ko‘ringan bo‘lishi ehtimoldir. 1244 – yilda esa, Misr bilan buzilgan ittifoq qayta tiklanib, “xorazmliklar” yana Misr va Yaqin Sharqdagi yirik mulklarnng hukumdori Malik as – Solih xizmatiga o‘tganliklari xususida tarixiy adabiyotlarda ma’lumotlar 49 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) – Бухоро. 2015. – Б. 65. 31 keltirib o‘tilganligini ko‘rish mumkin 50 . Bunday yirik harbiy kuchga o‘sha davrda Yaqin Sharqda bo‘lgan xristian feodallari bardosh bera olmasdi. Chunki, G‘arbdan tobora Sharqqa Iso qabrini himoya qiluvchilarning kelishlari kamayib, salibchilarga keladigan madad kuchlari deyarli qolmagan. ular Sharqda o‘z imkoniyatlari darajasida himoyalanishga majbur edilar. Misr bilan ittifoq qayta tiklangach, asosiy e’tibor Yaqin Sharqdagi salibchilarga qarshi kurashga qaratilgan. Shu maqsadda, “Xorazmliklar” va Misr sultonining birlashgan kuchlari 1244 yili Quddusni egallab turgan salbchilarga qarshi kurashni boshlab yuborganlar. Bizning fikrimizcha, ikki o‘rtadagi adovatni diniy urush omili yechgan bo‘lishi mumkin. Chunki, Quddus ishg‘ol qilingach, tez orada bu ittifoq qayta parchalanganligi bilan bog‘liq fikrlar quyida keltiriladi. Quddusni egallashda Misr sultoniga 1244 yil avgust oyida 10 ming kishidan iborat “xorazmliklar” yordam berganlar, aniqrog‘i Quddus “xorazmliklar” tomonidan ishg‘ol qilingach, batamom musulmonlar qo‘liga o‘tadi 51 . Quddusda qamalda qolgan salbchi ritsarlarning umumiy soni 6 ming kishi bo‘lib, qal’aning qamal qilinishi natijasida uning himoyachilari og‘ir ahvolda qolgan va madad kuchlarining uzoqdaligi, ularning yetib kelishidan umid uzilgani, sababli xristianlar sulh taklif etadilar. Unga ko‘ra, salbchi ritsarlar va ularning ittifoqchilari Quddus shahridan tinchgina chiqib ketishlari lozim edi. Ammo, g‘arb adabiyotlarida “xorazmliklar” o‘z va’dalariga turmay qal’adan chiqqan ritsarlar va ularning ittifoqchilariga hujum uyushtirishlari salbchi ritsarlarning deyarli barchasini qirib tashlanishi bilan nihoyasiga yetgani, qirg‘indan faqatgina 300 ritsar qochib qutulganligi tarixiy adabiyotlarda qayd etiladi 52 . G‘arb tarixiy adabiyotlarida xorazimliklarni dahshatli qirg‘inbarot keltiruvchilar, vayronagarchilik olib keluvchilar sifatida ta’riflanadilar. A.A. 50 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.: O’zbekiston, 2006. – Б. 377., Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.: Наука, 1986. – С. 189-191. 51 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.: Наука, 1986. – С. 189. 52 Hitti P. K. History of the Arabs. London, 1940. – p. 208. 32 Feodorov-Davidovning yozishicha, “Sulton Ayub (Ayubiylardan Malik as-Solih nazarda tutilmoqda) xorazimliklardan yordam so‘raganda xorazimliklar dastlab Suriya xristianlariga zarba beradilar. shundan so‘ng ular Quddus tomon yo‘lga tushadi va Quddusda dahshatli qirg‘in, vayronagarchiliklar uyushtiradilar. Keyin esa, G‘azo shahri yaqinida xorazimliklar va misrliklarning birlashgan qo‘shini salibchilar bilan to‘qnashadi. Bu urush ham dahshatli bo‘lganligi 53 54 ”-bilan bog‘lik fikr-mulohazalarni keltirib o‘tganligini ko‘rish mumkin. Xillerbrand Kerol keltirib o‘tgan ma’lumotlarda xorazimliklar tomonidan Quddus shahrining istilo qilinishi 1244 yilning 11 iyulidan boshlanib, 23 avgustga qadar davom etgani, salibchilar o‘z kuchlariga ortiqcha baho bergani, xorazimliklar esa qisqa muddat ichida Quddus shahrini ulardan tortib olishi, ularning jang san’ati va mohir jangchilar ekanligi xususidagi fikrlar Sharqdagi salibchilarni tashvishga solgani, ular Sharqdagi o‘zlari egallab turgan barcha yerlardan ajralib qolish xavfi tug‘ilganligi sabbali dengiz bo‘yidagi Asqalon shahrini mustahkamlashga kirishganliklari bilan bog‘liq ma’lumotlar mavjudligini ko‘rish mumkin 55 . Tarixiy adabiyotlarda yozilishicha, Quddusni istilo qilgan “xorazmliklar” Misr tomon harakat qilib, o‘z g‘alabalari xususida Misr hukmdoriga xabar yuboradilar. Malik as–Solih ularni G‘azoda to‘xtashlari haqida buyruq yuborib, salbchilar bilan bo‘ladigan hal qiluvchi jangga Misr qo‘shinini boshlab borishini ma’lum qiladi. Misr Ayyubiylarining birlashgan kuchlariga Rukniddin Beybars boshchilik qilgan bo‘lib, uning xotini “xorazmliklar”dan edi. as-Solih Rukniddin Beybars boshchiligidagi qo‘shinni G‘azoga xorazimliklar bilan qo‘shilish uchun yuboradi. Suriyadagi ayubiylar o‘zlari uchun qanday xavf-xatar vujudga kelayotganligini yaxshi anglardilar. Shu sababli ular Misr hukumdori as- Solihga nomigagina itoat etishdan ham voz kechib, salibchilar bilan ittifoq 53 Феодоров-Давыдов А.А. Крестовые походы. Историческая хроника. – М.: Типография К.Л. Меньшова 54 . – С. 176. 5 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 678. 33 bo‘lishni afzal biladilar. Tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlarda Quddusni qaytarib olishni istayotgan salbchilarga, Misr taxtiga da’vogarlik qilayotgan Suriya ayubiylari yetakchisi Solih Ismoil ittifoqchilik qilayotgandi. U Quddus evaziga Misr taxtini egallashda salibchilardan yordam olishga umid bog‘laganligi ta’kidlab o‘tiladi 56 . Bu esa, Yaqin Sharqdagi musulmon davlatlarining ichki siyosiy munosabatlarda salbchilarning faol ishtirokini ko‘rsatadi. Har ikki tomon raqiblar 1244 yilning 17 oktyabrida G‘azo yaqinidagi Harbiya qishlog‘i yaqinida to‘qnash keladilar. Suriya ayubiylarining o‘ng qanotiga salibchilar qo‘shini 1500 og‘ir qurollik otliq ritsarlar va 10 ming kishilik piyoda salibchilar turadi. Bu qo‘shinlarga tir lordi Filipp monforskiy, Yaffa grafi Valter Brienskiy va arxiepiskop Pyotr Tirskiylar boshchilik qilishgan. Chap qanotni Karak shahri hokimi boshchiligidagi qo‘shinlar egallagan bo‘lsa, Markazni Xama shahri hukumdori qo‘shinlari egallaydi. Harbiya jangi (G‘arb adabiyotlarida La Forbie jangi deyiladi)da salbchilar va ularning ittifoqchilari butkul tor–mor keltirilib, Quddus batamom musulmonlar qo‘liga o‘tadi. Bu urushda “xorazmliklar” ning ishtirok etishi esa, alohida ahamiyat kasb etgan 63 . Bunday yirik harbiy kuchga o‘sha davrda Yaqin Sharqda bo‘lgan xristian feodallari bardosh bera olmasdi. Chunki, G‘arbdan tobora Sharqqa Iso qabrini himoya qiluvchilarning kelishlari kamayib, salibchilarga keladigan madad kuchlari deyarli qolmagan. ular Sharqda o‘z imkoniyatlari darajasida himoyalanishga majbur edilar. Shu sababli ular mahalliy feodallarning o‘zaro kurashlaridan foydalanib qolishga qaror qiladilar. Yevropalik salbchilar Yaqin Sharqda musulmon davlatlarida shahzodalarning o‘zaro toju-taxt uchun kurashlardan unumli foydalanishga uringanlar. Ayniqsa, Misr Ayubiylari sulolasi vakillarining ixtiloflari ularga bir muddat qo‘l kelgan. Misr taxti uchun kurashda kelishmovchiliklardan 56 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М .: Наука , 1986. – С . 192. 63 Petry C. F. The Cambridge History of Egypt. Vol. 1, Islamic Egypt, 640 – 1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. – p. 136; 394. 34 yevropaliklar o‘z manfaatlari yo‘lida foydalana olganlar. Harbiya jangida Misr sultoni Malik as–Solih taxt uchun kurashga otlangan amakisi va salbchilarning ittifoqchisi Ayubiy Solih Ismoilni mag‘lubiyatga uchrata oldi. Salibchilar ittifoqini ayubiylar o‘z kuchlari bilan emas, “xorazmliklar”ning harbiy qudrati yordamida tor–mor keltirgan 57 . Harbiya jangining ahamiyati shundaki, bu jang nafaqat Quddusni islom davlatlariga uzil-kesil qaytarib berdi, shuningdek, bir muddat Misr taxti uchun ayubiylar o‘rtasidagi o‘zaro kurashlarga ham chek qo‘ygani bilan ahamiyatlidir. Jang tafsilotlari xususida tarixiy adabiyotlarda dastlab Xama shahri hukumdori qo‘shinlari tor-mor keltirilgani, shundan so‘ng xorazimliklar tomonidan salibchi ritsarlar qurshab olingani, qirg‘in shu darajada bo‘lganki, ritsarlardan tirik qochib qolganlar sanoqli bo‘lganligi, xorazimliklar boy o‘ljalar bilan birgalikda 800 ritsarni asir olganliklari, shuningdek, ritsarlar yetakchilaridan bo‘lgan Valter Brienskiyni asir olganliklari, umumiy miqdorda salibchilar va ularning ittifoqchilaridan 30 mingdan ortiq jangchilar o‘ldirilganligi tarixiy adabiyotlarda qayd etilgan 58 . Keyinchalik bu g‘alaba sharafiga Qohira shahrida 18 noyabr 1244 yilda katta bayram tashkil etilgani, asirga olingan salibchi ritsarlar, jangda o‘ldirilgan salibchilarning kallalari shahar ko‘chalaridan namoyishkorona olib o‘tilishi, xorazimliklar yordamida as-Solih Quddus va G‘azoni hududlarini qo‘lga kiritish bilan bir qatorda tor bo‘lsada, O‘rta yer dengizinng Falastin qirg‘oqlaridagi hududlarni qo‘lga kiritib olganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar Harbiya jangining ahamiyati sifatida keltirib o‘tilganligining guvohi bo‘lish mumkin 59 . G‘arbda la-Forbiya deb nomlangan bu jang salib yurishi ishtirokchilari va ularga xayrixoh bo‘lganlarni qattiq tashvishga solib qo‘ygani o‘sha davrda yaratilgan tarixiy adabiyotlarda ham o‘z aksini topgan. Ayniqsa, harbiytarixiy almanax 57 Хилленбранд К . Крестовые походы . Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 612. 58 Petry C. F. The Cambridge History of Egypt. Vol. 1, Islamic Egypt, 640 – 1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. – p. 397. 59 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.: Наука, 1986. – С. 192. 35 jurnalining 2002 yilgi, 82-sonida keltirilgan Matvey Parijskiy “Buyuk xronika” asari parchasida, Xorazimlik askarlar va tamplierlar ordeni o‘rtasidagi jang tavsiltlari tasvirlangan bo‘lib, muallif taplierlarni xorazimliklar tomonidan butunlay qirib yuborilganini, ritsarlarni jang maydonidan chekinmaganligi va oxirigacha qahramonona kurashgan jangchilar sifatida ko‘rsatishga uringanligining guvohi bo‘lish mumkin 60 . Shuningdek, “Yangi askar” rukni ostida chop etilgan bu harbiy-tarixiy almanaxning 208-sonida Tevton ordeni ritsarlari va ularning la- Forbiya jangida xorazimliklar bilan to‘qnashuvi haqida fikr yuritilib, o‘sha davr g‘arb adabiyotlarida bu jangda ishtirok etgan 400 ta tevton ordeni ritsarlaridan 397 tasi xorazimliklar tomonidan qirib tashlangani xususidagi ma’lumotlarni ham yuqorida keltirib o‘tganimizdek baholashga urinishlar bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin 61 . tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, la- Forbiya jangidan so‘ng ushbu orden tobora kuchsizlanib, 1279 yilda Yaqin Sharqda butunlay tugatiladi. Harbiya jangi bo‘lib o‘tgan vaqtda Salib yurishlarining boshlanganligiga bir yuz ellik (148 yil) yil muddat o‘tgan bo‘lib, bir necha avlod diniy adovatda yashamoqda va o‘zi uchun raqib bo‘lgan din vakillariga nafrati beqiyos darajada o‘sib yetilganligini ko‘rish mumkin. Harbiya jangi haqida yozgan muarrixlarning asarlarida jang tafsilotlarini o‘rganish orqali shunday xulosaga kelinadiki, hatto, ma’rifatli shaxslar ham diniy adovatni, o‘z g‘alabalarini dinlari eng to‘g‘ri din bo‘lganligi uchun qo‘lga kiritilganligini yashirib o‘tirmaganlar. O‘rta asr muarrixlarining Harbiya jangi haqidagi fikrlarini tahlil etgan Ziyo Buniyatov bu borada arab tarixchisi Sibt al–Javziyning firk-mulohazalarini keltirib, uning fikrlarida; “Ushbu jang islom tarixida ulug‘ kun bo‘lganligini, bunday kun islom tarixida bo‘lmaganligi, hatto qudratli hukumdor sulton Salohiddin Ayyubiyning g‘alabalari ham bu qadar katta ahamiyatga ega bo‘lmagan”,-degan mazmunidagi 60 Военно-исторической алманах № 82. Рицары ордена тамплиеров 1120-1312 гг. - Артемовск.: типография “Книга”, 2002. – С 25 (44 с) 61 Военно-исторической алманах. № 82. Тевтонские рицары 1190-1561 гг. - Артемовск.: типография “Книга”, 2002. – С. 2. (40 с) 36 fikrlarini keltirib o‘tadi 62 . Bu esa, yuqorida biz keltirib o‘tgan diniy adovatning avlodlar osha kuchayib borganligi blan bog‘liq fikrlarni asoslaydi. Bu fikrlar o‘z davrining ilg‘or insoni, muarrix tomondan aytilishi Sibt al–Javziyning bir qadar mutaassiblikka berilganligidan ham dalolat beradi. Yuqorida keltirilgan fikrlarning birida bu din yo‘lida vaqtincha birlashuv bo‘lishi mumkinligini ehtimol sifatida keltirib o‘tgan edik. Askalaon shahrini mustahkamlaganliklariga qaramay salibchilar bu yerda ham birlashgan kuchlardan mag‘lubiyatga uchraydilar va shundan so‘ng salibchilarning Yaqin Sharqdagi mulklari tobora kisqarib bora boshlaydi. Ammo, Harbiya jangidan so‘ng xorazimliklar va ayubiy as-Solih o‘rtasidagi munosabatlar yana yomonlasha boshlaydi. asosan Damashq shahri istilosi bilan bog‘liq bo‘lgan ushbu jarayonlarga biz quyida batafsil to‘xtalib o‘tamiz. Xulosa sifatida aytish mumkinki, Misr ayubiylaridan bo‘lgan asSolih kichik bir mulk egasidan qudratli davlat hukumdori bo‘lishida xorazimliklarning ham hissasi katta bo‘lib hisoblanadi. Uning ayubiylar davlatini yagona markazga birlashtirishiga, bundan tashqari Quddus shahri uchun bo‘lgan kurashda musulmonlar qo‘liga ushbu shaharning uzil-kesil o‘tishiga ham xorazimlik askarlarning jasoratli harakatlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Xorazimliklarning jang olib borish usullari va janglardagi qahramonliklari dushmanlari tomonidan e’tirof etilib, ularga qarshi janglarda faqatgina ko‘p sonli katta qo‘shinlar bilangina muvoffaqiyat qozonganliklari haqidagi ma’lumotlar tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilganligining guvohi bo‘lish mumkin. 62 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) – Бухоро. 2015. – Б. 66. 37 2.1. “Xorazmliklar”ning siyosiy kuch sifatida tugatilishi va tarixiy taqdiri Salibchilar va ularni qo‘llab-quvvatlagan mahalliy hukumdorlar “xorazmliklar” yordamida tor-mor keltirilgach, ittifoqchilar o‘rtasida yana kelishmovchiliklar yuzaga keladi. Misr sultoni va xorazimliklar o‘rtasidagi munosabatlar keyingi yilda yana yomonlashadi. Bunga sabab, 1245 yilning birinchi oktyabrida Damashq shahrining ishg‘ol etilishi va “xorazmliklar” ning shaharga g‘olib sifatida kirishga yo‘l qo‘yilmaganligi bo‘lib hisoblanadi. Bu ularning harbiy xizmatlarini e’tiborsiz qoldirish va ularni munosib ravishda taqdirlanmaganliklarini ko‘rsatadi. Chunki, aynan xorazimliklarning harbiy faoliyati natijasida Damashq hukumdori faqat o‘zi va mol-mulklari bilan shahardan erkin chiqib ketish evaziga shaharni raqiblarga qarshiliksiz topshirishga va Baalbek shahriga ketishga rozi bo‘lgandi 63 . As-Solihdan norozi bo‘lgan xorazimliklar o‘lja topish maqsadida yangi kurashlarga otlanadilar. “Xorazmliklar” Ayubiylardan bo‘lsada, Misrga hali qaram bo‘lib ulgurmagan Kerak shahri hokimi an–Nosir va Misr hukmdori Malik as– Solihning markaziy hokimiyatga qarshi chiqish istagida bo‘lgan sarkardasi Rukniddin Beybarsga suyanishga harakat qilganlar va ularga xizmat qilish istaklarini bildirganlar. Norozi bo‘lgan xorazimlik sarkardalarni as-Solih tomonidan o‘z ta’sirida tutib turishga intilib, O‘rta yer dengizi qirg‘oq bo‘ylaridan iq’to sifatida hudud berishni va’da qilgan. Xorazimlik sarkardalar taklif etilgan yerlarni rad etib, Damashq atrofidagi qishloqlarni talaydilar va bundan so‘ng asSolihga itoat etishdan butunlay bosh tortadilar 71 . Ushbu so‘ngi bora ittifoqchilar o‘rtasida munosabatlarning buzilishi xorazimliklar taqdiri uchun halokatlinatijalarga sabab bo‘ldi desak mubolag‘a qilmagan bo‘lamiz. 63 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М.: Наука, 1986. – С. 193. 71 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.: O’zbekiston, 2006. – Б. 378. 38 Chunki, endilikda as-Solih qudratli hukumdorga aylangan bo‘lib, uning davlati iqtisodiy va harbiy jihatdan xorazimliklardan bir necha o‘n barobar qudratli bo‘lib olishga ulgurgan va ijtimoiy jihatdan Yaqin Sharqda xorazimliklarni qo‘llab- quvatlovchi guruhlarning bo‘lmaganligi ham ularning vaziftini yomon tomonga o‘zgarishiga sabab bo‘lmoqda edi. Xorazimliklar orasida harbiy jihatdan shuhrat qozongan as-Solih sarkardalaridan Rukniddin Beybars bo‘lib, uning ham xorazimliklar bilan munosabatlari yaxshi bo‘lgan. Tarixiy manbalarda bunday iliq munosabatlarning sababi Rukniddin Beybarsning xotini xorazimlik sarkardlari birining qizi bo‘lib, xorazimliklar orasida u o‘ziga xos shuhratga ega bo‘lgan 64 . Bundan tashqari uning turkiy qabilalardan ekanligi ham o‘zaro yaqin munosabatlarni o‘rnatilishiga asos bo‘lishini anglatardi. Misr hukumdorida ikki qudratli qo‘shinning birlashuvi o‘z saltanatining tugashini anglatishini yaxshi tushungan. Bu orada xorazimliklar Beybarsga itaoat etish istagini ham bildirib, ehtimolki uni davlat rahbari sifatida ko‘ra boshlagan bo‘lsalar kerak. Misr hukumdori as-Solih bunday birlashuvga yo‘l qo‘ymaslik uchun Rukniddin Beybarsni Qohiraga hiyla bilan chaqirtirib oladi. Bu yerda runiddin Beybars as-Solih buyrug‘iga ko‘ra qo‘lga olib zindonga tashlatadi. Beybarsning harbiy qo‘shin, jumladan turkiylardan tuzilgan qo‘shinning asosini tashkil etuvchi mamluklar orasida norozilik keltirib chiqarishi va uning shuhratidan qo‘rqib, yashirin ravishda o‘ldirtirib yuboradi 73 . Bu bilan esa, Misr qo‘shinida xizmat qilayotgan turkiy qabilalarni harbiy yetakchisiz qoldirib, ularni falaj bir holatga solib qo‘yishga muvoffaq bo‘ladi deb xulosa chiqarishga barcha asoslar yetarli. 64 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) – Бухоро. 2015. – Б . 66. 73 Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c. 1300. – Cambridge. Cambridge University press, 1999. – p. 147. 39 Shundan so‘ng xorazimliklar as-Solihga qaram bo‘lmagan ayubiylardan Kerak o‘lkasi hukumdori al-Malik an-Nosirga o‘z xizmatlarini taklif etadilar. Uning xotini ham xorazimliklar sarkardasining birini xotini bo‘lib, an-Nosir xorazimliklarning taklifini bajonudil qabul qiladi. Bu yerda nikoh va qarindoshchilik rishtalaridan ko‘ra, toju-taxt uchun kurash birinchi o‘ringa turgan desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Ittifoqchiga ega bo‘lgan va harbiy aslahalar, moddiy ta’minot bilan ta’minlangan Xorazimliklar Quddus va Nablus shaharlarini qisqa fursatda egallashga muvoffaq bo‘ladilar. Shundan so‘ng xorazimliklar Misr hukumdori as-Solihga qarshi kurashda ittifoqchilar salmog‘ini ko‘paytirish maqsadida 1245 yil birinchi oktyabrda o‘zlari Damashqdan Baalbekka quvib yuborgan va as-Solihga shaharni olib bergan Damashq hokimini ham o‘zlari tomonga o‘tishiga erishadilar. Ittifoqchilarning birlashgan qo‘shinlari Damashq shahriga qarab yuradi 65 . Bu yerdagi Misr qo‘shinlari salmog‘i ittifoqchilarga qarshi kurashish uchun yetarli darajada bo‘lib, qattiq qarshilik ko‘rsatadi. Damashq ham iqtisodiy va ham madaniy markaz bo‘lganligi sababli bu yerda katta miqdorda gornizon qoldirilganligi bejiz emasdi. Shu sababli shaharni ittifoqchilar ishg‘ol eta olmaydilar va qamali uch oy davom etadi. Bu borada Misr hukumdori As-Solih ayubiylar sulolasining yetakchi vakili sifatida o‘z saltanatlarini saqlab qolish uchun barcha ayubiylarni birlashishlari to‘g‘risida murojaat qilib ularni xorazimliklarga qarshi birlashishni taklif etadi. Uning murojaatiga binoan Xalab va Xoms shaharlari hokimlari as-Solih bilan ittfoqqa birlashadi. Katta harbiy qudratga ega bo‘lgan qo‘shinning yaqinlashishi bilan Xorazimliklar va ularning ittifoqchilari Damashq qamalini to‘xtatishga majbur bo‘ladilar 66 . Misr sultoni as-Solih va uning itifoqchilari xorazimliklar va ularning ittifoqchilarini butun Suriya hududi bo‘ylab ta’qib etib boradilar. Endilikda ularning chekinishi uchun biror yer qolmaydi. Har ikki tomon ittifoqchilar hal 65 Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c. 1300. – Cambridge. Cambridge University press, 1999. – p 137. 66 Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – М .: Наука , 1986. – С . 194. 40 qiluvchi jangga tayyorgarlik ko‘ra boshlaydilar. Tarixiy adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarda Xorazimliklar va ularning ittifoqchilari bilan ayubiylarning birlashgan qo‘shinlari o‘rtasidagi hal qiluvchi jang 25-26 may kuni Xoms shahri yaqinida yuz beradi 67 . Jangda xorazimliklarning ittifoqchilari dushman hujumiga bardosh bera olmay qochadi. Dastlab, Karak hukmdori qo‘shinlari, shundan so‘ng Damashq hukumdori qo‘shinlari dushmanlar tazyiqi ostida qochishga tushadi. ittifoqchilarning bu kabi irodasizliklari jang taqdirini hal qilib qo‘yadi. Chekinish imkoniyati va bundan so‘ng boradigan joylari bo‘lmagan Xorazimliklar qattiq qarshilik ko‘rsatishiga qaramasdan mag‘lubiyatga uchraydi. Jangda xorazimliklarning bosh sarkardasi Xusomiddin Barokotxon o‘ldiriladi. Uning kesib olingan boshi Xalab ko‘chalarida odamlarga namoyish etilgan. Asir olingan xorazimliklar esa, Ayubiylar tomonidan kichik-kichik guruhlarga bo‘linib, shu yili Suriya, Misr, Livanning turli hududlariga qattiq nazorat ostida tarqatib yuborilganligi tarixiy adabiyotlarda qayd etilgan 68 . Yuriilgan siyosat xorazimliklarning bundan keyingi birlashuvlariga yo‘l qo‘ymaslik, ularni yirik gornizonlar atrofida kam sonli miqdorda harbiylar nazorati ostida saqlab qarashga qaratilganligi bilan alohida puxta o‘ylangan reja deb xulosa chiqarish mumkin. Arab muarrixi ibn Bibi keltirgan ma’lumotlarda, “Jaloliddin Manguberdining hayot yo‘li” haqida asar yozgan va Jaloliddin tirikligi vaqtida uning shaxsiy kotibi bo‘lgan Shahobiddin an-Nasafiy, Jaloliddin va Kirxon Malik vafotidan so‘ng Xorazimliklarning bosh sarkardasi etib tanlagan Xisomiddin Barokotxonning vaziri lavozimida faoliyat olib borgan. Ammo, biz ko‘rib chiqqan tarixiy adabiyotlarda ushbu shaxsning Jaloliddin manguberdi vafotidan keyingi hayoti, shuningdek, unga nisbatan ayubiylar qanday munosabatda bo‘lganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar yetarli darajada keltirib o‘tilmaganligining guvohi bo‘ldik. 67 Holt P. M. Lambton A. K. S. Lewis B. The Cambridge history of islam. Vol. 1A, The Central islamik lands from pre – islamik Times to the first world war. - Cambridge. Cambridge University press, 1970. – p. 158. 68 Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. – p. 674. 41 Mag‘lubiyatga uchragandan so‘ng, bir qism xorazimliklar Karak shahri hokimi bilan Xalab shahriga yo‘l oladilar. Halab hokimi o‘z qarindoshi alMalik an- Nosirni yaqindagina dushman tomonida turib urushganini unitib, tantana bilan kutib oladi. Ammo, u bilan kelgan barcha xorazimlik askarlarni qo‘lga olish to‘g‘risida buyruq beradi. Shundan so‘ng asirga tushishni istamagan xorazimliklarning yana bir qismi Karak shahriga alMalik an-Nosir boshchiligida berkinishga muvoffaq bo‘ladilar. Itoatsiz qarindoshni jazolash, xorazimliklarni harbiy va siyosiy kuch sifatida butunlay tugatishga kirishgan Ayubiylarning birlashgan qo‘shinlari Karak shaharni qamal qilib, ushbu mustaqil hokimlikni tugatishga kirishadilar. Hatto, al-Malik an-Nosirning hayoti xavf ostiga qoladi. O‘z jonidan xavotirga tushgan al-Malik an-Nosir xorazimliklarni as-Solihga topshirish orqali o‘rtadagi muammoni hal qilishga ittifoqchilariga xiyonat qiladi 69 . Xorazimliklar so‘nggi bora 1246 yil birinchi sentyabrda raqiblari bilan yengilishlari aniq bo‘lib tursada jang qiladilar. Mag‘lubiyatga uchraganlaridan so‘ng “xorazmliklar”ning qayta birlashishlarini oldini olish maqsadida ularning barcha yetakchi sarkardalari qatl etiladi. Faqatgina, “xorazmliklar”ning Kuchluxon ismli sarkardasi boshchiligidagi kam sonli askarlar Ayubiylar qurshovini yorib chiqishga va dushman ta’qibidan qochishga muvaffaq bo‘lib, Erondagi elxoniy mo‘g‘ullar xizmatiga o‘tganligi tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilgani ma’lum 79 . Yaqin Sharq tarixida “xorazmliklar” va Xorazmshohlar faoliyati shu bilan tugamagan. Misr tarixiga oid adabiyotlarda bu xususda yana qator 69 Хилленбранд К. Крестовые походы. Взгляд с Востока: мусилманская преспективо/пер. с англ. – СПб.: “Издательство “ДИЛЯ”, 2008. – С. 611. 79 Шаҳобиддин Муҳаммад ан-Насафий. Султон Жалолиддин Мангуберди ҳаёти/Матёқубов тарж./ - Т.: O’zbekiston, 2006. – Б. 378. 42 ma’lumotlarni uchratish mumkin. Ushbu ma’lumotlar orasida Misr sultoni Qutuz bilan bog‘liq ayrim fikrlarni keltirib o‘tmoqchimiz. Tarixiy adabiyotlarda, Qutuz (asl ismi Mahmud ibn Mamdud) Muhammad Xorazmshohning qiz tomondan nevarasi bo‘lganligi keltirib o‘tilgan. Qutuz hali yoshlik chog‘idayoq mo‘g‘ullar tomonidan Damashqda qul qilib sotilganligi va Misr sultoni Izzuiddin Oybek tomonidan qul siftida sotib olinganligi, Qutuz o‘zining jangovar qobiliyati bilan alohida ajralib Oybekning e’tiboriga tushganligi, keyinchalik Oybekning eng e’tiborli sarkardalaridan biriga aylanganligi, shuningdek, Oybek vafotidan so‘ng, Qutuz dastlab, Oybekning taxt vorisi hisoblangan yosh shahzoda Malik al– Mansurning regenti sifatida taxtni boshqarganligi, keyinchalik esa, 1259 yilda Malik al–Muzaffar Sayfuddin Qutuz nomi bilan o‘zi taxtga o‘tirganligi va 1260 yilgacha hukmronlik qilganligi bilan bog‘liq fikrlar mavjud 70 . Qutuz taxtni egallab turgan vaqtda uning qo‘lga kiritgan yutug‘i sifatida mo‘g‘ullarning Yaqin Sharqda mag‘lub etilganligini ko‘rsatish mumkin. Aytish mumkinki, mo‘g‘ullar islom davlatlariga qarshi salbchilar va Yaqin Sharqdagi xristianlar bilan rasman bo‘lmasada, o‘ziga xos ittifoqchilar bo‘lganlar. Chunki, har ikki siyosiy kuch raqiblaridan musulmon mamlakatlariga katta zarar yetkazilgan. 1259 yili mo‘g‘ullarning Erondagi Xulagular sulolasi asoschisi Xulaguxon elchilarining Misr hukmdori Qutuz tomondan qatl etilishi mo‘g‘ullarning armanlar, gruzinlar va yevropalik salbchilar bilan hamkorlikda Misrga harbiy yurish tashkillashtirishiga sabab bo‘ldi 71 . Kelib chiqishi Xorazmdan bo‘lgan sulton Qutuz Halab tomon intilayotgan mo‘g‘ullarning Kit Buqa boshchiligidagi saralangan qo‘shinlarini Ayn Jalut 70 Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. – p. 674. 71 Орзиев М.З., Латипов Ж.Л. Салиб юришлари ва унга қарши курашда-“Хоразмликлар” фаолияти Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Президентининг-Истеъдод жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси фан ва технологияларни ривожлантиришни мувофиқлаштириш қўмитаси, “Камолот” ёшлар ижтимоий ҳаракати марказий кенгаши, Бухоро муҳандислик-технология институти томонидан ўтказилган “XXI аср-интелектуал авлод асри” ҳудудий илмий-амалий анжумани тўплами (2015 йил 5-6 июнь) Бухоро. 2015. – Б . 66. – 43 jangida butunlay tor–mor keltiradi. Ayn-Jalud degan joyda 1260 yil to‘rtinchi aprelida bo‘lib o‘tgan jangda mo‘g‘ullar mag‘lubiyatga uchratiladi. Asir olingan barcha mo‘g‘ul sarkardalari qatl etiladi. Bu esa mo‘g‘ullarning yengilmas degan tushunchaning barbod bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Chunki, Yaqin Sharqda hali hech bir siyosiy va harbiy kuch mo‘g‘ullarni mag‘lubiyatga uchrata olmagandi. Ushbu jang mo‘g‘ullarni Yaqin Sharq va Misr tomon yurishlariga chek qo‘ydi. Ammo, ayni shu g‘alaba Qutuzga ham qimmatga tushdi. Uning az–Zohir Beybars ismli turk (Dashti qipchoqdan turkiylaridan bo‘lgan ushbu sarkarda yoshligida mo‘g‘ullar toomnidan asir olingan va qul qilib sotib yuborilgan) sarkardasi Halab noibi bo‘lishdan umidvor edi. Qutuzning unga Halabni bermaganligi az–Zohir Beybars tomonidan uyushtirilgan fitna qurboni bo‘lishiga sabab bo‘ladi 72 . Al-Makrizi yozib qoldirgan ma’lumotlarga qaraganda, Sulton Qutuz yoki Maxmud ibn Mamdudning onasi Xorazimshoh Sulton Jaloliddin Manguberdining singlisi bo‘lgan. Otasi tomondan esa, Jaloliddin Manguberdi tog‘asining o‘g‘li va manguberdining singlisi farzandi bo‘lgan. Mo‘g‘ullardan o‘ziga xos o‘ch olish maqsadida Qutuz Ayn-Jalud jangida asir olgan mo‘g‘ullarni o‘zi qul qilib sotilgan Damashqqa keltirib, ularni ham aynan shu yerdagi bozorda qul qilib sotib yuborganligi bilan bog‘liq ma’lumotlar saqlanib qolinganligini ko‘rishimiz mumkin 73 . “Xorazmliklar” bilan bog‘liq so‘nggi ma’lumotlardan biri Erondagi elxoniy mo‘g‘ullar xizmatida bo‘lgan Shamsiddin Bahodir ismli amaldorning Misr sultoni az–Zohir Beybars bilan aloqa o‘rnatganligi natijasida xoin sifatida qo‘lga olinib, jazoga tortilishi ko‘zda tutilganligi, ammo u Misrga az–Zohir Beybars huzuriga qochishga muvaffaq bo‘lganligi, uning otasi ham Xorazmshoh Jaloliddin 72 Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c. 1300. – Cambridge. Cambridge University press, 1999. – p. 35; 47. 73 М .: Наука , 1986. 195. Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – – С. 44 Manguberdi qo‘shinida xizmat qilgan sarkardalardan biri bo‘lganligi bilan bog‘liq fikrlar keltirib o‘tilganligi tarixiy adabiyotlardagi ma’lumotlar tasdiqlaydi 74 . XIII asrning oxirlaridan boshlab esa tarixiy manba va adabiyotlarda “xorazmliklar” bilan bog‘liq ma’lumotlar tobora kamayib, ularning mahalliy aholi bilan assimiliatsiyalashuvi kuchayib borganligini ko‘rishimiz mumkin. Xorazimliklarning avlodlari Misr, Suriya, Iroq va janubiy-g‘arbiy Anatoliya hududlariga tarqalib ketganlar. Keyinchalik suriya, Falastin hududlariga tarqatib yuborilgan xorazimliklarning bir qismi mahalliy aholi bilan aralashib ketgan bo‘lsa, bir qismi ayubiylar tomonidan o‘tkazilayotgan zulmdan norozi bo‘lib, etnik jihatdan qarindoshlari bo‘lgan saljuqiylar yerlariga qochib ketish jarayonlari ham sodir bo‘lganligini ko‘rishimiz mumkin. Iroqning shimolida xorazimliklarning avlodlari Mosul va Kirkuk viloyatlaridagi qishloqlar tashkil etib, o‘zlarini turkman deb atab yashab kelmoqdalar 75 . Hozirgi turkiyaning Onado‘li yarim orolining janubiy-g‘arbiy qismlarida esa, Xurzumlu, Xurzum nomi bilan ataluvchi qishloqlarda xorazimlik askarlarning avlodlari yashab kelmoqdalar. Ana shu nomlar bilan ataluvchi sakkizta qishloq hozirgi Turkiyaning Manisa viloyatida dengiz bo‘yi hududlarida joylashganligi ma’lum. Tarixiy manbalarni, xususan ibn Bibi ma’lumotlarini tadqiq qilib, Ziyo Bunyatov ushbu qishloqlarni paydo bo‘lishiga Jaloliddin Manguberdi vafotidan keyin Koniya sultoni Alouddin Qayqubod I xizmatiga o‘tgan xorazimlik sarkarda Sauronxon va uning qo‘l ostida xizmat qilgan xorazimliklar asos solgan, degan fikrlarni keltirib o‘tadi. Shuningdek, Turkiya tarixchilari tadqiqotlari haqida ma’lumot berib, Sauronxon keyinchalik Turkiya tarixida Manisa viloyatida 1412 yilgacha hukumronlik qilgan alohida sulola sauroniylar sulolasini ham aynan ana shu Koniya sultoni xizmatiga o‘tgan Sauronxon avlodlari tashkil etgan degan fikr- mulohazalarni ham keltirib o‘tadi. shuningdek, tarixiy adabiyotlardagi 74 Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c. 1300. – Cambridge. Cambridge University press, 1999. – p. 133. 75 М .: Наука , 1986. 192. Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – – С. 45 ma’lumotlarda, Onado‘li yarim orolining sharqiy qismida xorazimliklar joylashgan qishloqlar asosan Alashexir va Kutaxiya viloyatlarida uchraydi. Bu yerdagi qishloqlarning nomlari Xorzem ashirei, Ovachik, Xorzom Alayaka, Xorzom Sazderi, Xorzom keserler, Xorzom-i Enbeli kabi nomlar bilan atalgan. Bundan tashqari Urfa viloyatida uchta Xorazm deb nomlanuvchi qishloq bo‘lib, ular Suriya hududidan ayubiylar zulmidan norozi bo‘lib qochib kelgan va shu yerlarga o‘rnashgan xorazimlik jangchilarning avlodlari bo‘lib hisoblanadi 76 . Shunday qilib, o‘z yurtini mo‘g‘ullar bosqini natijasida Jaloliddin manguberdi bilan tashlab ketgan xorazimlik askarlarning taqdiri va shuhrati tugatiladi. Yaqin Sharq mamlakatlarida ular tarqalib ketib, astasekin unitila boshlanadi. Ammo, xorazimliklar Jaloliddin Manguberdi vafotidan keyin ham 15 yil davomida Yaqin Sharqdagi siyosiy va harbiy jihatdan qudratli kuch bo‘lib, ularning irodasi butun boshli davlatlar taqdirini hal qilganligini ko‘rib chiqdi. Eng asosiysi xorazimliklar salib yurishi va salibchilarga qarshi kurashda ham o‘ziga xos jasoratlar ko‘rsatganliklarining o‘ziyoq ularning harbiy san’ati, jang olib borish usullari tahsinga sazovor ekanlgidan dalolat beradi. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, “xorazmliklar” va ularning Yaqin Sharq xalqlari tarixidagi tutgan o‘rni o‘ziga xos murakkab davrga to‘g‘ri kelganligi, bu davrda nafaqat siyosiy – harbiy, balki ijtimoiy – madaniy, diniy omillarning ham ziddiyatli, ayni vaqtda shiddatli kechganligi, ushbu voqeliklarda “xorazmliklar”, ya’ni yurtimiz aholisining ham faol ishtiroki masallalarini yangicha nuqtai – nazardan, milliy istiqlol mafkurasi, tarixiylik, haqqoniylik, adolatlilik prinsiplari asosida o‘rganish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri, deb hisoblaymiz. 76 М .: Наука , 1986. 195. Буниятов З. М. Государство Хорезмшахов – Ануштегинидов. 1097 – 1231. – – С. 46 Xulosa Xulosa qilib aytganda, salib yurishlari davrida Sharq mamlakatlari haqidagi tassavvurlar ortib bordi. Ushbu tasavvurlarning diniy jihatida Sharqdagi xristianlar to‘g‘risidagi afsonaviy qarashlardan, diniy missionerlik darajasiga o‘sib chiqqanligini ko‘rish mumkin. Salibchilar o‘zlariga Sharqdan qirol Jon yoki David timsolida musulmonlarga qarshi harbiy “yordam” yetib kelishi to‘g‘risidagi tasavvurlardan, Sharq va G‘arbdagi xristian mazhablarini Rim papalari qo‘l ostida birlashtirish rejasi va uni amalga oshirishda ham bir qadar muvoffaqiyatlarga erishganlar. “Xorazmliklar” esa, salbchilarga qarshi muvoffaqiyatli kurash olib borib, islom mamlakatlarini salibchilar xavfidan saqlab qolishga o‘zlarining ulkan hissalarini qo‘shganlar. Xorazimliklarning Yaqin Sharqdagi Koniya sultonligi, ayubiylar davlati, Mosul va Mayofiriqidin hukumdorlari bilan munosabatlari bir tekis tarzda amalga oshirilmadi. Yuqorida nomlari tilga olingan hukumdorlar xorazimliklardan o‘z manfaatlarini amalga oshirish uchun foydalanib qolgan bo‘lsalar, vatanidan quvilgan xorazimliklar yashab qolish va oilalarini boqish maqsadida yollanma askarlarga aylanib qoldilar. O‘rta asrlarga oid G‘arb tarixiy adabiyotlarda ularni maradyorlar 77 deb atash rasm bo‘lganligi yuqoridagi fikrlarni to‘la asoslaydi. Eng asosiysi xorazimliklar Jaloliddin Manguberdi vafotidan so‘ng ham o‘zlarining Yaqin Sharqdagi qudratli kuch ekanliklarini yaxshi anglagan holda mintaqadagi siyosiy vaziyatni o‘zgartira oladigan kuch ekanliklarini bir necha bora ko‘rsata oldilar. O‘zlarining kam sonli ekanligiga qaramay xorazimliklar hatto, ashaddiy dushmanlarini ham o‘zlariga hurmat bilan qarashga majbur eta olganlar. Xorazimliklarnng islom olami uchun qilgan eng ulug‘ ishlaridan biri bu Quddus shahridan salibchilarni to‘liq quvib chiqarishlari edi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Misr ayubiylaridan bo‘lgan as-Solih kichik bir mulk egasidan qudratli davlat hukumdori bo‘lishida xorazimliklarning ham hissasi katta bo‘lib hisoblanadi. 77 Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. – p. 619. 47 Uning ayubiylar davlatini yagona markazga birlashtirishiga, bundan tashqari Quddus shahri uchun bo‘lgan kurashda musulmonlar qo‘liga ushbu shaharning uzil-kesil o‘tishiga ham xorazimlik askarlarning jasoratli harakatlari katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Xorazimliklarning jang olib borish usullari va janglardagi qahramonliklari dushmanlari tomonidan e’tirof etilib, ularga qarshi janglarda faqatgina ko‘p sonli katta qo‘shinlar bilangina muvoffaqiyat qozonganliklari haqidagi ma’lumotlar tarixiy adabiyotlarda keltirib o‘tilganligining guvohi bo‘lish mumkin. Taklif va mulohaza o‘rnida aytish mumkinki, “xorazmliklar” va ularning Yaqin Sharq xalqlari tarixidagi tutgan o‘rni o‘ziga xos murakkab davrga to‘g‘ri kelganligi, bu davrda nafaqat siyosiy–harbiy, balki ijtimoiy–madaniy, diniy omillarning ham ziddiyatli, ayni vaqtda shiddatli kechganligi, ushbu voqeliklarda “xorazmliklar”, ya’ni yurtimiz aholisining ham faol ishtiroki masallalarini yangicha nuqtai–nazardan, milliy istiqlol mafkurasi, tarixiylik, haqqoniylik, adolatlilik prinsiplari asosida o‘rganish bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri, deb hisoblaymiz. Ushbu mulohazalardan kelib chiqib, quyidagi takliflarni keltirib o‘tishni lozim deb hisoblaymiz - “Xorazimlik” askarlar to‘g‘risida alohida fundamental tadqiqotlar, yaratish; - Ushbu mavzuga oid, shuningdek, “Xorazimliklar” qahramonligi, jasoratini ko‘rsatib beruvchi hujjatli va kino filimlar olish; - Hozirda o‘zini “Xorazimliklar” avlodlari deb hisoblovchilar bilan iqtisodiy, madaniy va turistik munosabatlarni yo‘lga qo‘yish lozim deb hisoblaymiz. 48 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti vazifasini bajaruvchi Shavkat Mirziyoevning Islom hamkorlik tashkiloti Tashqi ishlar vazirlari kengashi 43- sessiyasining ochilish marosimidagi nutqi. http://xs.uz/index.php/homepage/rasmij/item/8640 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Fan, 1998. – 32 b. 3. Al – Xasan ibn Musa an – Navbaxti. Shiitskie sekt ы . Perevod s arabskogo, issledovanie i kommentariy S. M. Prozorova. – M.: Nauka 1973. – 223 s. 4. Bartold V. V. Ocherk istorii Semirechya // Sochineniya. Ob щ ie rabot ы po istorii Kavkaza i Vostochnoy Yevrop ы . Tom II, chast 1. – M.: Izdatelstvo vostochnoy literaturы, 1963. – 1020 s. 5. Bartold V. V. Ye щ e o xristianstve v Sredney Azii // Sochineniya. Rabot ы po otdeln ы m problemam istorii Sredney Azii. Tom II, chast 2. – M.: Nauka, 1964. – 657 s. 6. Bartold V. V. Sochineniya // Rabot ы po istorii i filologii tyurkskix i mongolskix narodov T –V.– M.: Nauka; 1968. – 546 s. 7. Buniyatov Z. M. Gosudarstvo Xorezmshaxov – Anushteginidov. 1097 – 1231. – M.: Nauka, 1986. – 252 s. 8. Voenno-istoricheskoy almanax № 82. Ritsar ы ordena tamplierov 1120- 1312 gg. - Artemovsk.: tipografiya “Kniga”, 2002. – 44 s. 9. Voenno-istoricheskoy almanax. № 82. Tevtonskie ritsar ы 11901561 gg. - Artemovsk.: tipografiya “Kniga”, 2002. – 40 s. 10. Gibb.G. Damasskie xroniki krestonossev/Per. s angl. Ye.B. Mejevitinova. – M.: ZAO Sentrpoligraf, 2009. – 253 s. 49 11. Zaborov M.A. Istoriya krestov ы x poxodov v dokumentax i materialax. Ucheb. posobie. – M.: Vыssh. shkola, 1977. – 272 s. 12. Ibn al-Asir. Al-Kamil fi-t-Ta’rix (“Poln ы y svod istorii”) Izbrann ы e otr ы vki. Perevod s arabskogo yaz ы ka, primechaniya i kommentarii P. G. Bulgakova. Dopolneniya k perevodu, primechaniyam i kommentariyam,vvedenie i ukazateli Sh. S. Kamoliddina. – Tashkent – Syurix, 2005. – 232 s 13. Kniga Marko Polo. Seriya: Puteshestviya. Otkrыtiya. Priklyucheniya. – Alma-Ata: Nauka, 1990. – 352 s. 14. Orziev M.Z., Latipov J.L. Salib yurishlari va unga qarshi kurashda-“Xorazmliklar” faoliyati O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi PrezidentiningIste’dod jamg‘armasi, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi fan va texnologiyalarni rivojlantirishni muvofiqlashtirish qo‘mitasi, “Kamolot” yoshlar ijtimoiy harakati markaziy kengashi, Buxoro muhandislik-texnologiya instituti tomonidan o‘tkazilgan “XXI asrintelektual avlod asri” hududiy ilmiy-amaliy anjumani to‘plami (2015 yil 5-6 iyun) – Buxoro. 2015. – 63-66 b. 15. Rubruk, Gilom de. Puteshestvie v vostochn ы e stran ы // Puteshestviya v vostochn ы e stran ы Plano Karpini i Rubruka. Red., vstup. statya i prim. N. P. Shastinoy. – M.: Gosudarstvennoe izdatelstvo geograficheskoy literatur ы , 1957. – 270 s. 16. Ru J.-P. Tamerlan / Jan-Pol Ru; per. s fr. Ye. A. Sokolova; poslesl. V. L. Yegorova; pril. – 4-ye izd. – M.: Molodaya gvardiya, 2007. – S. 17. Feodorov-Dav ы dov A.A. Krestov ы e poxod ы . Istoricheskaya xronika. – M.: Tipografiya K.L. Menshova 1905. – 200 s. 18. Xillenbrand K. Krestov ы e poxod ы . Vzglyad s Vostoka: musilmanskaya prespektivo/per. s angl. – SPb.: “Izdatelstvo “DILYa”, 2008. – 672 s. 50 19. Shahobiddin Muhammad an-Nasafiy. Sulton Jaloliddin Manguberdi hayoti/Matyoqubov tarj./ - T.: O’zbekiston, 2006. – 384 b. 20. Abulafia D. The nev Cambridge medieval history. Vol. 5,c. 1198 – c. 1300. – Cambridge. Cambridge University press, 1999. – p. 711. 21. Amitai-Preiss R. Mongols and Mamluks: the Mamluk–Ilkhanid War, 1260–1281. Cambridge: Cambridge University Press, 1995. – p. 147. 22. Jackson P. The Mongols and Europe // The New Cambridge Medieval History, vol. V: c. 1198 – c. 1300, ed. by D. Abulafia. – Cambridge: Cambridge University Press, 1999. – P. 611. 23. Hitti P. K. History of the Arabs. London, 1940. – p. 674. 24. Holt P. M. Lambton A. K. S. Lewis B. The Cambridge history of islam. Vol. 1A, The Central islamik lands from pre – islamik Times to the first world war. - Cambridge. Cambridge University press, 1970. – p. 158. 25. Petry C. F. The Cambridge History of Egypt. Vol. 1, Islamic Egypt, 640 – 1517. Cambridge: Cambridge University Press, 1998. – p. 236. 26. Riley-Smith J. The Oxford History of Crusades. Oxford: Oxford University Press, 1999. – p. 394. 27. Religii, rasprostranenn ы e v Sentralnoy Azii (URL: www.orexca.com/rus/religia.shtml). 51 Ilovalar Salib yurishlari davrida (XII asr) musulmonlar davlatlari va salibchilarning chegaralari. Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax jurnali 25-soni Faris ы tyajelaya konnitsa saratsin (1050-1250 gg.) jurnalidan olindi 52 Ayubiylar davriga oid nayza uchi. Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax jurnali 25-soni Faris ы tyajelaya konnitsa saratsin (1050-1250 gg.) jurnalidan olindi 53 XII asrga oid arab otliq jangchisi va uning qurollanishi. Rasmlar Voennoistoricheskoy almanax jurnali 25-soni Faris ы tyajelaya konnitsa saratsin (1050-1250 gg.) jurnalidan olindi 54 XII-XIII asrlarda ishlatilgan o‘q-yoy va uning o‘qlari, kamondan o‘q uzish texnikasi, kamonlarning qismlardan tuzilishiga oid tasvirlar. Rasmlar Voenno- 55 istoricheskoy almanax jurnali 25-soni Faris ы tyajelaya konnitsa saratsin (1050- 1250 gg.) jurnalidan olindi XIII asrga oid turk otliq jangchisi va uning qurollanishi. Rasmlar Voennoistoricheskoy almanax jurnali 25-soni Faris ы tyajelaya konnitsa saratsin (1050-1250 gg.) jurnalidan olindi 56 XII-XIII asrlardagi musulmon yengil qurolli otliq jangchilari Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax jurnali 25-soni Faris ы tyajelaya konnitsa saratsin (1050-1250 gg.) jurnalidan olindi 57 1230 yillarda Gospitaler ordeni ritsari umumiy ko‘rinshi va qurollanishi 58 Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax 8-soni ritsar ы ordena gospitalerov (1100-1306 gg.) jurnalidan olindi 59 Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax 8-soni ritsar ы ordena gospitalerov (1100-1306 gg.) jurnalidan olindi La-Forbiya jangi aks ettirilgan minatyura. (Matvey Parijskiyning “Buyuk xronika” asariga ishlangan minatyura) Xorazimlik askarlar va tamplierlar jangi tasvirlangan. Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax 82-soni ritsar ы ordena tamplierov (1120- 1312 gg.) jurnalidan olindi 60 Tamplierlar ordeni ritsari umumiy k щ rinishi va qurollanishi. Rasmlar Voenno-istoricheskoy almanax 82-soni ritsar ы ordena tamplierov (1120- 1312 gg.) jurnalidan olindi 61

Salib yurishlari va unga qarshi kurashda “xorazmliklar” faoliyati

Купить