Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 528.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 29 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Рефераты
Предмет Изобразительное искусство

Продавец

Bohodir Jalolov

Samarqand va Hirot nafis tasviriy san’at maktabi

Samarqand va Hirot nafis tasviriy san’at maktabi Reja: 1. Temuriylar davri Samarqand va Hirot miniatyura maktabi 2. O’zbekiston xalq amaliy san’ati 3. Samarqandda ustoz-shogird ananasi Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Temuriylar davri Samarqand va Hirot miniatyura maktabi Yirik san’atshunos olim T. Maxmudov yuqoridagi fikrlarga ko’shilgan holda «Kamoliddin Behzod tomonidan yaratilgan nafis tasviriy san’at maktabi (uni Afgonistonlik san’atshunos olimlar «Hirot maktabi» ham deb ataydilar) XIV- XV asrlarda Movarounnaxrda vujudga kelgan Samarqand nafis tasviriy san’at maktabining tadrijiy davomi bo’lib, u bilan o’zaro mustaxkam aloqada va bir - biriga ta’sir qilib rivojlangan» degan fikrni olga suradi. («Behzod maktabi haqida muloxazalar», «Guliston» №1 1996). «Samarqand, - deb yozgan edi Afgonistonlik professor Abdulxay Xabibiy, hamisha osiyodagi ilm, madaniyat va san’atning ulkan va ajoyib markazi bo’lib kelgan. Samarqand, Hindiston, Eron, Hirot, Arab mamlakatlari shaxarlari bilan bir qatorda Hirot, Balx, Kandaxor, Jo’zjon, Taxor kabi shaxarlari bilan ham doimiy va iqtisodiy aloqalarda bo’lgan. Hirotlik Behzod yoqqan san’at va nafosat mash’alasining so’nmas nurlari Isfaxon, Tabriz, Istambul, Buxoro va Samarqandgacha borib yetdi. Adabiyot va san’at soxasidagi mustaxkam alokalarimiz xalqlarimizni shu darjada bir-birlariga yaqinlashtirib, XIV - XV asrlar davomida yaratilgan bir ajoyib mushtarak madaniyatning ikkala muqaddas beshigi hisoblanadi». (O. Usmonov). XV asr boshlaridan boshlab sharq miniatyurasi rivojida yangi bosqich boshlanadi. Buning asosiy sababi markazlashtirilgan Temuriylar imperiyasi davlatlari tizimidir. 1365 yilda Movarounnaxrda hukmronlik qilgan Temur O’rta Osiyodan mo’gullarni haydab chiqaradi. Xorazm va Boltiq bo’yi mamlakatlarini bosib oldi. So’ngra Eron, Iroq, Suriya, Turkiya, Hindiston safariga tayyorgarlik ko’rila boshlandi. XVI asr boshlarida Temur O’rtayer dengizidan Hindistongacha bo’lgan xududda katta davlatni barpo etdi. Sharq va Garbiy YYevropa mamlakatlari bilan aloqalar o’rnatildi. Bular haqidagi ma’lumotlarni Samarqanddagi ispan elchisi Klavixo de Gonsales yodnomalarida ko’rish mumkin. 2 U Samarqandni «Yer sharining nur sochuvchi nuqtasi», - deb ta’riflaydi. Xalqaro savdo – sotiq keng avj oladi, poytaxt fan, madaniyat va san’at markaziga aylanadi. Movarounnaxrga ko’zga ko’ringan olimlar va adabiyotchilar, me’mor va xunarmandlar, rassomlar va hattotlar olib kelindi. Natijada yaqin sharq va osiyo xalqlari badiiy madaniyatlari qo’shilib, san’atda yangi usulga poydevor qo’yildi. Temurning o’limidan so’ng ham Samarqand uning naberasi Ulugbek raxbarligida fan va madaniyat markazi bo’lib qoldi. Hirot madaniyati ham shu qatorda bo’lib, mamlakatni Temurning o’gli Shoxrux Mirzo boshqargan. XIV asr oxiri XV asr boshlarida Samarqandda Temur saroyida yirik miniatyurachi musavvirlar ijod qilgan. Jumladan, tarixiy manbalarda asoslanishicha, Samarqand badiiy ustaxonalari boshligi bo’lgan Bogdodlik usta Abdulxay Shuxrat qozongan. O’rta Osiyo rassomlari biografiyasi Muhammad Do’stning ma’lumotiga asosan o’shandan beri «Uning uslubi bo’yicha, biror boshqa kishi yozolmas edi – deb yozib qo’ygan edi. Do’st Muhammad, - xech bir musavvir Abdulxay uslubini chetlab o’tolmadi, barchasi shu uslubda chizishga intildi. Bu davrda ijod qilgan Shayx Muhammad Taliliy, Pir Axmad Bogi Shamoliy, Muhammad Ibn Maxmudshox Al Xayyom ham Abdulxayning shogirdlari hisoblanadi». Temurning naberasi Mirzo Ulugbek (1409-1449) davrida miniatyura san’ati yuksak rivojlangan. Uning nomi nafaqat xukmron podshox, balki yirik olim va fan, san’atning xomiysi sifatida ham mashxurdir. Uning xukmronlik davrida shaxar qurilishi, arxitekturasi, badiiy xunarmandchilik, adabiyot va san’atning gullashi bilan xarakterlidir. Ulugbekning eng asosiy qiziqishi astronomiya soxasi bo’lib, u tomondan taniqli olimlar jalb qilinib, xech kayerda u bilan tenglasha olmaydigan mashxur observatoriya qurilgan. Ulugbek miniatyuranavis musavvirlarning ham ijodini qo’llab-quvvatlagan. Xatto bu vaktda Samarqandda musavvirlar ko’chasi «Kui-Naqqoshon» bo’lgan. XV asrning ikkinchi yarmiga kelib O’rta Osiyo miniatyurasi san’atida bir muncha pasayish seziladi. Buning sababi mamlakatda diniy mavkening galabasi, uning vakili Xuja Axrorning kelishi bilan izoxlanadi. Insonparvar hokim Mirzo 3 Ulugbek davrida poytaxtda to’plangan eng yirik olimlar, ustalar ta’kib ostiga olinadi. So’ngra ular sekin-astalik bilan Hirotga, Sulton Husayn Boyqaro va uning vaziri Alisher Navoiy qaramogiga o’tadilar. Amir Temur davrida o’ziga xos miniatyura belgilarini Turkiyadagi Tupkopi Saroy va Berlin kutubxonalarida saqlanayotgan «Stambul albomi»dagi kuchirma va xomaki miniatyura nusxalari shundan dalolat beradi, deb yozadi O’zFA akademigi A. Pugachenkova. Bunda XIV- XV asrga oid bu xomaki nusxalar o’ta noziklik bilan aloxida shaxslarni, daraxtlar, gullar, naqshlar va kichik kompozitsiyalardan iborat bo’lib, bular ustalarning yuksak maxoratidan darak beradi. Lekin, shuni ham ta’kidlash kerakki, - deb ta’kidlaydi Olima, - Sheroz va Hirot miniatyura maktablari alomatlaridan Samarqand maktabi xozircha o’rta osiyoliklarga xos bo’lgan etnik alomatlar asosida aniqlandi. Xulosa qilib tarixchilar va san’atshunoslar fikrlariga tayanib shuni aytishimiz mumkinki, XV asr Temuriylar davrida Samarqand, Hirot, Buxoro singari O’rta osiyo shaxarlarida ilm-fan va san’at yuqori darajada rivojlangan va bu davr Alisher Navoiy va Behzod nomi bilan chambarchas boglikdir. Qushlarni chizish. 4 Miniatyurada portret (Bobur). 5 Temuriylar davri Hirot miniatyura maktabi Hirot miniatyura markazi tarixiy-etnografik va san’atshunoslik (majmui) nuqtai nazaridan to’liqrok o’rganilgani bois, bu nafis san’at adabiyotning, tarixiy xujjatlar, tasviriy va amaliy san’atda me’morchilikda gullab yashnagan davri sifatida ko’zga tashlangan. Bu manbalar G. Pugachenkova, L. Rempel, L. Dolinskaya, O. Galerkina, M. Ashrafiy va boshqalarning asarlarida chuqur yoritilgan. Hirot rangtasvir maktabi o’zining jugrofiy ahamiyati doirasidan XV-XVI asrlardan bir davlat xududidan chetga chiqa boshladi. Hirot badiiy markazining boy madaniy merosi bilan Eron, Afgoniston, O’rta Osiyo, Ozarbayjon va Xindistonning musulmon xalqlari ham faxrlanadilar. Janubiy Eron katta shaxri, shoirlar Sa’diy va Xofiz vatani bo’lmish, Sherozda ishlab chiqilgan usullar Hirot miniatyurasining rivojlanishiga katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Bunda manzarani aniq ishlash, yuqori gorizont usuli, ranglar boyligi va kompozitsiyaning murakkab ko’rilganligi bu usullarning asosiy xarakterli xususiyatlari xisoblanadi. «Navoiy, Jomiy va Bexzod davridagi Hirotni – XV asrning ikkinchi yarmi Hirot madaniy yuksalishi va gullab yashnashi sarchashmalarini – Shoxrux Mirzo Hirotidan kidirish kerak», - deb yozgan edi rus sharqshunos olimi M.M. Dyakonov. Shoxrux Mirzoning o’gli Sulton Ibroxim ham moxir xunarmandlarga o’z tajribalari asosida jahon tasviriy san’at namunalari xisoblangan kitoblar tuzdirdi. Shoxruxdan so’ng, o’gli Boysunkur (1414-1433) davrida qo’lyozmalarni tayyorlash ustaxonalarida ko’plab quli gul ustalar ishlagan. Tarixchilarning yozishlaricha 40 dan ortiq hattotlar Tabrizdan olib kelingan. Axmad Naqqosh va Ali musavvir, mashxur muqovasoz Kavamiddin Tabriziy va usta hattot Jafar Tabriziylar ishlagan. Agar biz musavvirlar va hattotlar haqida gapiradigan bo’lsak, ajoyib hattot va san’at xomiysi Boysunkur Mirzo (1397 y) nomini xurmat bilan tilga olishimiz 6 kerak. Boysunkur Mirzo vazirlik davrida badiiy ijod, madaniy-ilmiy ishlar bilan ham shugullangan. Davlatshox Samarqandiy uning mana shu faoliyatini ta’riflab: «Shaxzoda Boysunkur xunarparvar va xunarmandlikka jahonda mashxur bo’ldi. She’riyat va xattotlik uning zamonida rivoj topadi. Xunarmand va fozillar uning ovozini eshitib, tevarak-atrofdan xizmatga keladilar. Xushxat kitoblardan qirq kishi uning kutubxonasida kitobat qilish bilan mashgul edilar. Boysunkur Mirzo xunarmandlarni e’zozlar, shoirlarni do’st tutar edi», deydi. Tarix manbalarida ko’rsatilishicha, Boysunkur kutubxonasida kitob ko’chirish bilan birga, kitoblarga zar bilan lavxalar chizish, go’zal naqsh va suratlar solish, o’tmish mutaffakkirlarining ijodi va tarjimai xoliga doir faktlarni to’plab o’rganish, noyob kitoblarning nusxasini ko’paytirish, ayrim ijodkorlarning mukammal kulliyotini yaratish kabi ilmiy-ijodiy ishlari ham keng yo’lga qo’yilgan edi. Alisher Navoiy Boysunkur faoliyatini quyidagicha ta’riflaydi: «Boysunkur Mirzo xushta’b va saxiy va ayyosh va xunarparvar podsho edi». Ko’plab san’atkor, hattot va musavvirlar ham Boysunkur Mirzoning marhamatidan chetda qolmaganlar. 1448 yilda Ulugbek kitobxonasi Hirotdan Samarqandga kuchiradi. Shu bilan Hirotda ancha vaqt miniatyura soxasida juda katta siljishlar ro’y bermaydi. Lekin XV asrning 70-80 yillarida bir qator yaxshi bajarilgan ishlar ko’zga tashlanadi. Bunga misol qilib «Kalila va Dimna»ga bajarilgan miniatyuralarni, (B.V. Robinson Kalila va Dimna) Abduraxmon Jomiyning «Silsilat az-zaxab» asariga va boshqa bir qator ishlarni misol qilib keltirish mumkin. XV asrning oxirgi choragida Hirotda katta o’zgarishlar ro’y beradi. Temuriylar davlati bo’lgan bu yurtda boshqa soxalardagi kabi madaniy yo’nalishda ham katta ijobiy o’zgarishlar ro’y berdi. Bunda ma’rifatparvar shox Xusayn Boyqaro va uning do’sti shoir Alisher Navoiylar ta’siri katta bo’ldi. XV asrning oxirgi choragida Hirotga Temuriylar davlatining barcha joylaridan yetuk musavvirlar kelib ijod qilishadi. Mashxur hattot Sulton Ali Mashxadiy va mashxur musavvir Kamoliddin Bezod, uning shogirdi va do’sti Qosim Ali nomlari tarix saxifalariga zarxal xarflar bilan yozib qo’yilgan. 7 XIV – XV asrlarda Hirot madaniyat markazlaridan biri bilan bu davlatlarning xalqlari madaniy vorisi bo’lib xisoblanadi. Temuriylar sulolasi xukmronlik qilgan davrda Hirot Samarqanddan keyin ikkinchi Temuriylar davlati poytaxti bo’lib xisoblanadi. Hirotning ma’rifatli vorislari «Yer yo’zini lol qoldirgan» Mirzo Shoxrux o’gli Sulton Xusayn Boyqaro tan olinadi. Hirot XV asrning yarmiga kelib sharq madaniyati markaziga aylandi. Bu yyerda fan, adabiyot, san’at rivojlandi, ajoyib san’at koshonalari qurildi. Ulug mo’gullar imperiyasining asoschisi Sulton Bobir Hirotni quyidagicha tariflaydi: - «…bu yerda yashagan xar bir odam san’at va fanni egallashga intilar va uni takomillashtirar edi». Hirot miniatyurasi o’zining eng gullagan davrini Temuriy «askar shoir» deb atalgan ma’rifatli Sulton Xusayn davrida kechirdi. Ammo rangtasvir san’atiing rivojida eng avvalo Sultonning yaqin o’rtogi, ulug vazir – o’zbek adabiyotining asoschisi, shoir va olim Alisher Navoiyning hissasi benixoyat ulkandir. Uning oldiga musulmon sharqning turli burchaklaridan taniqli olimlar va shoirlar, yozuvchilar va rassomlar, hattotlar va musiqachilar tashrif buyurishadi. «Olimlar bogida» adabiy kechalar, baxslar, uchrashuvlar uyushtiriladi, rassomlarning yangi asarlari muxokama qilinadi. XV asrning ikkinchi yarmi Hirot miniatyura maktabi uchun rangtasvir san’atida uygonish davri bo’ldi. Usta rassom – miniatyurachilar, hattotlar, naqsh san’ati ustalari o’zlarining beboxo asarlari bilan bu markazning dunyo miqyosida shuxratini ta’minladilar. To’plangan boy tasviriy vositalar va usullar bu san’at turining boshqa mamlakatlardagi rivojiga va keyingi davr sharq, rangtasviri yuksalishiga ajoyib ta’sir ko’rsatadi. Bu maktab an’analarining nusxalari o’sha davrdagi Gruziya, Armaniston miniatyuralarida ham seziladi. Alisher Navoiy huzuriga yoshlik chogida Hirotlik rassom bo’lajak sharq «Rafaeli» - Kamoliddin Behzod ham keladi. Ma’lumki, o’rta asrlar buyuk rang tasvirchisi Kamoliddin Behzod miniatyura rang tasvirida erkin iz qoldirgan. Uning nomi tiriklik chogidayok (1455-1535) Xurosondan tashkarida ham keng tanilgan edi. Uning ko’plab shogirdlari va davomchilari bo’lib, uning asarlarini xush ko’rib, unga taqlid ham 8 qildilar. Behzod ijodi Tabriz (Eron, Ozarbayjonni), Buxoro va Samarqand, Mugullar Xindistonni (Dexli va Agra rangtasvir maktablari) va boshqa miniatyura maktablarining keyingi rivojiga salmoqli katta ta’sir ko’rsatdi. Xususan Behzodning roli miniatyurada portret san’atining shakllanishiga beqiyosdir. Uning portretlaridagi odamlar individual uxshashlikka ega. Usta rassom va nozik dil soxibi Behzod san’atini XV asr oxiri XVI asr boshlarida yashagan Hirot solnomachisi Zayniddin Vosifiy yodnomalaridan ham bilib olishimiz mumkin. U shunday deb yozgandi: - «Doimo, shox (Sulton Xusayn) gam-tashvishdan va notinchlikdan ranjigan vaqtda, Behzod portret yoki biror bir tasvirni chizar edi. Genial musavvir Kamoliddin Behzod monumental tasvirlarning butunlay kitob saxifalariga ko’chgan davrning ulug vakilidir. Behzod ijodi u kamolot cho’qqisiga erishgan paytlar Hirotning bogi Safididagi Tarabxona xushk devorlariga jangovar tasvirlar ishlagani haqida ma’lumotlar saqlanib qolgan. Keyinchalik, asosan kitob miniatyuralari keng ko’zga tashlanadi. Alisher Navoiyning zamondoshi tarixnavis Zayniddin Vosifiy «Badoiy ul vaqoe» asarida qiziq bir xodisani yozib qoldirgan. Mashxur musavvir yangi suratni amir Alisher majlisiga keltirgan. «Suvratda tasvirlanishicha – davom etadi Vosimiy, - orasta boglar, turli-tuman daraxtlar. Xushsuvrat qushlar, har taraf arikchalar… ochilgan zangori gul to’plari va uning orasidan Mir (Alisher)ning yoqimli xush suvrati. U xassaga tayangan… yonida soqchi uchun zar to’la dabaklar. Xazrati Mir ul suvratni mushoxada va mulohaza qildi: ul nafis saxifa – boglar ichra latif shodlik gullar, xayoliy xovuzlar atrofi go’zal daraxtlar bilan bezatilgan». Behzod ishlagan miniatyura tasvirini ko’pchilik tomosha qilib, uning badiiy jihatdan o’sha davr estetik talablariga juda monand ekanligi odatdagixol deb qabul etadilar. Tasvirlarning qanchalik tabiiy va jonli ekanligi haqida xazil-mutoiba bor ekan, odam va qushlarning tasviri islom dinida kat’iyan man’ etilganligi yigindagilarning xayoliga ham kelmagan. Alisher Navoiy homiyligi ostida o’sha davr miniatyura san’atining ravnaq topgani ham bejiz emas. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, miniatyura tarixi olimlar fikrlariga ko’ra, 9 «Hirot maktabi», Xitoy, Sheroz, Bogdod va Samarqandlik musavvirlar, hattot va naqqoshlarning bevosita ta’sirida shakllangan. O. Usmonov ta’kidlashicha, «Kamoliddin Behzod XV asrning ikkinchi yarmida, bir tomondan Samarqanddagi, ikkinchi tomondan, Sheroz va Bogdoddagi (XIV asr oxiri va XV asr boshi) nafis tasviriy maktablarining boy, o’zlariga xos, rang-barang an’analari ta’sirida XV asrning ikkinchi yarmida Hirotda paydo bo’lgan nafis tasviriy san’at maktabida ilm oldi va voyaga yetdi. Olimlar muloqoti. Xamsa. Nizomiy 891/1491 y. Sheroz maktabi kompozitsiyasi. 10 11 O’zbekiston xalq amaliy san’ati O’zbek xalqining ko’p asrlik tarixida xalq amaliy bezaksan’ati madaniy merosimizning asosiy qismini tashkil etadi. O’zbek diyorida vujudga kelib, gullab yashnagan amaliy san’at turlari bemisil va betakrorligi bilan dunyoga mash hur. Bu taraqqiyot bosqichi haqida fikr yuritar ekanmiz, o’zbek amaliy bezak san’atining kelib chiqishi insoniyatning ilk davri, ya’ni ibtidoiy jamoa davriga borib taqalishining guvo hi bo’lamiz. O’lkamiz zaminidagi arxeologik qazishlar natijasida topilgan yodgorliklarning guvo hlik berishicha, insonning jismga badiiy ishlov berish usulida buyum yaratish faoliyati tosh asridayoq boshlanib, asrlar osha hozirgacha davom etib kelmoqda. Bizgacha ibtidoiy jamoa tuzumida ashyoviy dalillar -me hnat va ov qurollari, uy-anjom va bezak buyumlari, odamlar yashagan manzil qoldiqlari etib kelgan. Tuproq ostida qolib ketgan tarixiy yodgorliklar odam va hayvonlar jasadining qoldiqlari, Qor va erto’la devorlariga chizilgan surat va bo’rtma tasvirlar ibtidoiy jamoa davri tarixini o’rganishning mu him manbai hisoblanadi. Paleolit davrida amaliy-dekorativ san’at namunalari ham keng tarqala boshladi. Buyumlarni naqsh bilan bezashga, turli taqinchoqlarga, tumorlarga e htiyoj paydo bo’lganligi arxeologlar tomonidan topilgan ashyoviy buyumlarda namoyon bo’lmoqda. Odamlarning o’troq holga o’tishlari, tabiat qonun-qoidalarini kuzatish simmetriya, ritm, shakl tuyg’ularini o’sishiga sabab bo’ldi. Bir xil elementlarning tekis qaytarilishi yoki oralab kelishi asosida vujudga keladigan o’ziga xos naqqoshlik san’atini maydonga keltirdi. Naqqoshlik yangi tosh (neolit) asrida keng yoyildi, dekorativ-amaliy san’atning taraqqiy etishga ta’sir ko’rsatdi va yordam berdi. Kulolchilik va boshqa buyumlarni naqsh bilan bezash keng tus oldi. Parallel, spiralsimon va to’lqinsimon chiziqlar, aylanalar shu davrdagi ko’pgina naqshlarning asosini tashkil etadi. Geometrik naqshlar asta-sekin sxematik odam, hayvonlar va o’simliklar dunyosidan olingan shakllar bilan boyitilib, mazmunan kengayib bordi. Uning 12 elementlari koinot kuchlarining ramziy belgilarini aks ettira bordi. Masalan, rozetka- quyosh ramzi, to’lqinsimon chiziq- harakat, suv ramzi va hokazo. Naqqoshlik san’ati endilikda dekorativ funkstiyani bajaribgina qolmay, balki shu bilan birga, kishilarning g’oyaviy va falsafiy tushunchalarni ham ifodalay boshladi. Bronza asrida o’rta Osiyoda kulolchilik yanada rivojlandi. Kulolchilik dastgo hlarining yuzaga kelishi esa, yaratilgan buyumlarning yanada nafis va go’zal bo’lishini ta’minladi. Chustdan topilgan qizil fonga qora bo’yoqlar bilan rasm va naqshlar ishlagan sopol buyumlar diqqatga sazovordir. Temir asrida ham dekoartiv-amaliy san’at etakchi o’rinni egallaydi. Bezash ishlarida geometrik naqshlardan tashqari, syujetli kompozistiyalardan foydalanish alohida rivojlangan. O’rta Osiyoning qadimgi davri san’ati va madaniyatini o’rganishda er ostidan, qabrlardan topilgan turli dekorativ amaliy san’at namunalari, jang, ov va me hnat qurollari ham mu him rol o’ynaydi. Sopol buyumlar, bronza, oltin, kumushdan ishlangan, kishilar e htiyoji uchun ishlatiladigan buyumlar yuzasi naqshlar bilan bezatilgan, bo’rtma tasvir va haykallar bilan pardozlangan. Ayrim buyumlar yuzasiga esa hayotiy voqealar aksi tushirilgan. Ana shu daliliy materiallar o’tmish san’ati va madaniyati, kishilarning estetik, badiiy qarashlarini bilishga xizmat qiladi. Uzbekiston hududida arxeologik qazilmalardan Xorazm, So’g’d, Baqtriya va boshqa viloyatlarda naqqoshlik san’atining rivojlanganligi ma’lum. Surxondaryo viloyatidagi Fayoztepa (I-IIasr), Dalvarzintepa (Iasr) budda ibodatxonalari qazilmalaridan topilgan rasm, naqsh qoldiqlari buning yaqqol dalilidir. Eramizdan avvalgi IV-VI asrlarda o’rta Osiyodagi badiiy hayot va madaniyatni tushunishda Amudaryoning yuqori oqimi tomonidan topilgan "Amudaryo boyligi" (Oks boyligi) mu him o’rinni egallaydi. Hozirgi kunda Londondagi Britaniya muzeyida saqlanayotgan bu yodgorliklar ichida oltindan yasalgan haykallar, turli ko’za, bilaguzuk, uzuk, mu hr, tangalar, oltindan yasalgan arava va qurollar diqqatga sazovordir. 13 Buyuk sarkarda Iskandar Zulqarnay (Aleksandr Makedonskiy) eramizdan avvalgi IV asrlarda Axmoniylar davlatini tor-mor etib, o’rta Osiyo erlarining ko’pgina qismini o’ziga qaratib oldi. Faqat Xorazm, Farg’ona va Sirdaryo bo’yidagi ko’chmanchi qabilalargina o’z mustaqilligini saqlab qoldi. Amaliy san’atga bu qadar chuqur falsafiy yondoshish natijasida shartlilik, stilizastiya - ramziylikka asoslangan badiiy bezak asarlari yaratish kuchaygan. Ushbu tarixiy omil o’zbek milliy bezak san’atining gurkirab rivojlanishiga turtki bo’lgan va hozirda ja honga mash hur me’morchilik yodgorliklarimiz ulardagi ganchkorlik, koshinkorlik, naqqoshlik, xattotlik, toshtaroshlik va boshqa turdagi san’atlarning ajoyib darajada uyg’unligidan va mujassamligidan dalolatdir. Xalq amaliy bezak san’ati kishilarning ma’naviy olamini boyitadi, badiiy didini shakllantiradi, ru hiyatini tarbiyalaydi. Shuning uchun ham o’zbek xalq amaliy san’ati kishilarni badiiy- ahloqiy, umuminsoniy tarbiyalab, ularning ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirishda, hamda madaniy darajasini oshirishda eng zarur manbalardan biri hisoblanadi. Yaqin o’tmishda o’zbek amaliy bezak san’atining eng rivojlangan naqqoshlik, ganchkorlik, tosh va suyak o’ymakorligi, kandakorlik, pichoqchilik, bo’yrachilik, zargarlik, kashtachilik, zardo’zlik, gilamdo’zlik, kigizchilik, savatchilik kabi turlarining o’ziga xos bajarish texnologiyalari, haqiqiy milliy nomlari, ularga xos atamalar, bu san’atlarga xos maktablar, uslublar hamda shu so halarda nom qozongan ustalarning xizmatlari butun ja honga dong’i ketgan. O’rta Ociyo naqqoshlik san’ati qadimdan dunyoga mashhur. o’tmishda ota- bobolarimiz qurgan muhtasham binolar hozirgi kungacha maftunkor jilvasini yo’qotmagan. Yuksak did bilan ishlangan naqshlar hozirgacha bizni hayratga solib kelmoqda . Naqsh - arabcha tasvir, gul degan ma’noni bildirib, u qush, hayvonot, o’simlik dunyosi, geometrik va boshqa turli shakllarning ma’lum tartibda takrorlanishidan hosil qilingan bezakdir. 14 Islom talablariga buysunish oqibatida jonivorlar, parrandalar va odamlarni tasvirlash yo’qolib borib naqqoshlik rivoj topdi. Arab yozuvi o’zlashtirildi. Natijada naqshlar bilan unvonli yozuv (epigrafika) uslubi paydo bo’ldi. Arab yozuvi naqshlar bilan birga chizildi. Arab yozuvi ham bezak, ham duo-afsunlar vazifasini bajardi. Naqqoshlik xalq-amaliy bezak san’atning bir turi sifatida qadimdan o’zbek madaniyatining mu him bo’lagi hisoblanadi. Ko’p asrlar mobaynida uning badiiy an’analari vujudga keldi va rivojlandi. Naqshlarda san’atning boshqa hamma turlaridan farqli ravishda avlodlarning chambarchas bog’liqligini, milliy an’analarning davomiyligini ko’rish mumkin. Naqqoshlik an’analari san’atning ana shu turini o’rganish metodlari sifatida ham bobodan otaga, otadan o’g’ilga o’tib kelgan. Ana shu davomiylik tufayli naqqoshlik san’ati hozirgacha saqlanib kelmoqda. Naqshning eng yaxshi namunalari boy ijodiy fantaziya orqali birlashtirilgan shakllarning maqsadga muvofiqligi va go’zalligi bilan farqlanadi. Bunda xalq ustalarining atrof mu hitga qarashlaridagi tafovut aks etadi. Naqshdagi chizgilar o’yini musiqadagi o hang singari, qo’shiq va ertak kabi ―xalq hayotiy tajribasining katta umumlashmasidan tarkib topgandir. ‖ Badiiy naqqoshlik ranglarning uyg’unligida va o’ziga xos kompozistiyalarda go’zallik yaratish san’atidir. Naqqosh usta o’z ishida ranglarning tabiiy jilosidan va uyg’unligidan, bejirim shakldan, material fakturasidan mo hirlik bilan foydalanib yorqin ifodalikka erishadi. O’zbekistonning an’anaviy me’morchiligida naqqoshlik asosan shiftlarni, jimjimador araqilarni, saroy ustunlarini, masjidlar, maktablar, boylarning uylari, yog’ochdan yasalgan buyumlarni bezashda qo’llangan. Nozik o’simliksimon-geometrik naqshdagi o’zaro singib ketgan novdalar, shoxlar va hashamatli tasvirlangan gullarning ritmik harakati, o’zbek ustalarining ishlaridagi islimi va girix naqshlarining klassik motivlari shiftlarning shakliga moslangan. Naqsh ko’proq intererlarni va yopiq ayvon, peshayvonlarni bezashga xizmat qiladi. 15 Uhozirgi paytda naqshdan me’morchilikda, uy ji hozlari, sovg’alar, mayda yog’och o’yinchoqlar, musiqa asboblari va turmushda kerakli buyumlarni bezashda foydalaniladi. Badiiy naqqoshlik san’ati hozirgi kunda keng tus olmoqda. Matbuot, radio, televidenie, kino orqali kishilar ana shu san’at namunalari va uning xalq ustalari bilan tanishmoqdalar. Bu san’atkorlar orasida O. Qosimjonov, E. Raufov, A. Boltaev, S. Norqo’ziev, A. Azimov, A. Isaev, B. Abdullaev, T.To’xta ho’jaev, J.Xakimov, Z.Bositxonov, M.To’raev, T.A hmedov, K.Karimov, A.Il homov va boshqalar bor. Xalq ustalarimizning, ulardan ta’lim olgan shogirdlarning ishlarini Toshkentdagi amaliy san’at muzeyida, ko’rgazma zallarida, badiiy salonlarda, shuningdek, turar-joy va jamoat binolarida, masalan, Toshkent Davlat stirki, Alisher Navoiy nomidagi opera va balet teatri, Milliy akademik drama teatri, Temuriylar tarixi muzeyi, Oliy Majlis va Sha har Hokimiyati binolari, metro stanstiyalari, me hmonxonalar, kabi ma’muriy va maishiy inshootlarda ko’rish mumkin. Hozirgi vaqtda maktablarda va maktabdan tashqari muassasalarda to’garaklar tarmoQini iloji boricha kengaytirish vazifasi qo’yilmoqda. Xalq naqqoshlik san’atini o’rganish o’quvchilarda badiiy didni, me hnatsevarlikni rivojlantirishga va qator foydali bilim hamda malakalarni tarkib toptirishga xizmat qiladi. Ularning ijodiy qobiliyatlarini aniqlash va o’stirishga yordam beradi. 16 Badiiy bezak turlari Mis choydish, oftoba, qumg’on va boshqalarga zarb bilan bezak beriladi. Idishlarning orqa va old tomonlari o’ziga xos bezaladi. Masalan, zarb qilingan naqshlarni chetidan hoshiya bilan o’ralmaydi, ko’rkam naqsh motivlari bilan bezaladi, juda murakkab nafis naqshlar bilan to’ldirib ishlanadi. Mis laganlarga zarb qilinadigan naqsh kompozistiyalari o’ziga xos turlarga ega. Gardish, turunj, mehrob, sitora, ishkalak naqshlari ishlanadi. Mehrob — mehrob tasvirini beruvchi naqsh. Ya’ni markazdan aylana atroflab bir necha mehroblar tutashib hosil qilgan naqsh. Mehrobning turi juda xilmaxil. Masalan, mehrobi bargi bed, mehrobi duraftor, mehrobi duraftor islimi, mehrobi muhja, mehrobi madohil, va boshqalar. Sitora — mis idishlarni butun sirtini yulduzsimon naqsh qoplab olgan kompozistiya. Gardish — naqshlar doiralardan tashkil topgan ritmik joylashgan kompozistiya. Markazida joylashgan doirani chetlari keng va qisqa yo’llar bilan o’raladi. Gurunj — tuxumsimon, ovalsimon jimjimador har xil bezakli naqsh. Mis zarb qilingan badiiy naqshlarni geometrik, me’moriy, o’simliksimon, jonivorsimon yozuvli naqshlar va maishiy buyumlar tasviri juda ko’p ishlatilgan. Kandakorlikda asosan islimiy naqshlar juda ko’p ishlatiladi. hoshiyalar va har xil yo’llar eng oddiy o’simliksimon naqshlar bilan to’ldiriladi. Bu naqshni «nim islimi» deb yuritiladi. U birbiriga chirmashib ketgan murakkab o’simliksimon naqsh bo’lib, bir tomonlama ulanib ketgan bo’ladi. Nim islimi hoshiyao’rnida ishlatilib, buyumning nomiga qarab o’zgarib boradi. Shuning uchun uning turli xillari bor. Masalan, nim islimi bargak, nim islimi madoxil va hokazo. O’simliksimon naqshlar shakli va mazmuniga ko’ra lola, bodom, qalampir, buta va shunga o’xshash nomlar bilan yuritiladi. Metall buyumlarga qadimdan jonivorlar va odam shaklini tasvirlash keng tarqalgan edi. Masalan, chashmi bulbul, qo’chqorak, pushti baliq, qirma, zuluk, kapalak, ilon izi va boshqalar bilan ataladigan bo’ldi. Chashmi bulbul — mis idishlarga bulbulning ko’ziga o’xshash zarb qilingan naqsh. Uni bulbul ko’zlari deb ham yuritiladi; 17 Ko’chkorak — qo’chqor shoxiga o’xshash naqsh; Pushti balik — baliq tangachasimon naqsh turi. Uni baliq tangachalar deb yuritiladi; Kirmak — chirmoq, marg’ilonda «kirkira» deb yuritiladi. Kirmak chirmovuqsimon naqsh turi; ilon izi — to’lqinsimon o’simliksimon naqsh. Toshkentdagi boshqa viloyatlarda «islimi» naqsh deb yuritiladi. Geometrik naqshlar kandakorlik bezaklarida juda kam ishlatilgan. Geometrik naqshlar ikkinchi darajali naqsh rolini o’ynagan. Ustalar asrlar davomida misga naqsh o’yar ekanlar, har bir naqshlarini o’ziga xos nomlar bilan yuritilishini ko’ramiz. har bir naqshga nom qo’yilishi o’zo’zidan bo’lmagan albatta, bu nomlarni har bir naqshning mazmuniga, shakliga, biror narsaga o’xshatib, taqqoslab, murakkab soddaligiga qarab, naqshning turiga qarab boshqa mamlakat yoki shaharning nomiga va boshqa sababyaarga asoslanib har bir naqshga nom qo’yganmr. Masalan, «mashhadi», «arabi», «isfaxoni» va boshqa so’zlar naqshlarning nomiga qo’shib aytiladi. Buning sababi ustalar o’z ishlarida Mashxad, Arabiston, Isfaxon (Eron) ustalarining tayyor naqsh nusxalaridan foydalanganliklari uchun shunday nomlar bilan yuritganlar. Ko’pincha, bunday naqshlardan ijodiy foydalanib, o’zimizning stilimizga moslab naqsh elementlar qo’shganlar. Naqshlar agar aylana shaklida bo’lsa, bunday naqshni «naqshi girdob», uchburchak shaklida bo’lsa «uchburchak naqsh», agar ikki chiziq orasida bir novda pechakka o’xshab o’sib kurtak, g’uncha va novdacha chiqarib bir yoki ikki tomonga o’ssa bunday naqshni «pechak islimi» yoki «raftor naqsh» deb yuritiladi. Mis idishlariga eng oddiy naqsh bu chiziladigan to’g’ri chiziqdir. Bu chiziq bir naqshni ikkinchisidan ajratib turish uchun xizmat qiladi. Shuning uchun naqsh kompozistiya chizishda avval shu to’g’ri chiziqlar chizib olinadi. Bu chiziqlarni yakka, ikki hattoki uch qavat qilib chizish ham mumkin. Bir chiziqni yakka xat, ikki chiziqni qo’sh xat deb yuritiladi. Kompozistiyada turlituman chiziq holda belbog’lar bo’ladi, bularning hammasini «zanjir» deb yuritiladi. Zanjir egri chiziq, nuqtali chiziq hamda to’lqinli chiziqlarga bo’linadi. Mis o’ymakorligida ba’zi naqshlar qadimdan ishlatilib kelinadi, bunday naqshlardan biri «tugma naqshdir» yoki «tugmacha» deb yuritiladi. Bu naqsh mis idishlarga zarb qilingan 18 tugmachaga o’xshagan naqsh bo’lib, Toshkent kandakorligida ishlatiladi. Tugma naqshning o’rtasida ko’pincha nuqtasi bo’ladi. Kandakorlikda ishlatiladigan po’lat qalamlar va ularda bajariladigan o’yma turlari Ma’lumki, xalqimiz asrlar davomida o’zi shug’ullanib kelgan milliy hunarmandchilik turlarini san’at darajasiga ko’tara olgan va bizgacha boy madaniy meros tarzida etib kelgan. Zero ularni avaylab asrash, yanada sayqallash, davr taqazosi bilan unut bo’layotgan san’at turlarini qayta tiklash, takomillashtirish va kelgusi avlodga etkazib berish bugungi kun mutaxassislarining kelajak oldidagi burchidir. Mana shu burch mas’uliyati har bir hunar turining sir – asrorlarini ham amaliy, ham nazariy jihatdan juda chuqur, mukammal va keng qamrovda o’rganishni hamda tahlil qilishni taqazo etadi. Biz tanlagan milliy kandakorlik san’ati ham qadimiy hunar turlaridan biri bo’lib, uning tarixi va amaliy jihatlarini o’rganish bo’yicha ko’plab san’atshunos olimlar va mutaxassislar shug’ullanganlar. Jumladan, T. Abdullaev, S. Bulatov, A. Sergeev, A. Hakimov, G. Pugachenko, L. Rempel, D. Faxriddinova, D.Halimova, S.Muhsinovlarning kandakorlik san’atiga oid ilmiy, amaliy ishlari e’tiborga loyiqdir. Mazkur izlanishlarda kandakorlik san’ati tarixi, o’zbek kandakorligi maktablari va ularning namoyandalari, kandakorlik san’ati aks etgan badiiy buyumlar, naqsh namunalari haqida ko’plab qimmatli ma’lumotlar keltirilgan. Biroq, ta’kidlash joizki, e’tirof etilgan adabiyotlarda kandakorlik asboblari, ulardan foydalanish usullari va o’yma turlari haqida etarlicha ma’lumot berilmagan. Bizningcha, kandakorlik san’atini egallashga kirishgan yoshlarga o’yish turlari va zarur asboblardan foydalanish usullari haqida kerakli ma’lumotlarni berish ular duch kelishi mumkin bo’lgan muammolarning oldini olishga yordam beradi. Shu maqsadda ushbu maqolamizda kandakorlik asboblaridan foydalanishning ba’zi usullari hamda o’yma turlari haqida mufassal ma’lumot berishga harakat qildik. 19 Kandakorlik – forscha ―kandakori‖ so’zidan olingan bo’lib, ―kanda – o’yish, ‖ ―kori – ishlari, ya’ni mis buyumlarni ‖ naqsh bezaklar bilan o’yib bezatish degan ma’noni anglatadi. Mis buyumni o’yib bezashda maxsus po’lat qalam va bolg’achadan foydalaniladi. O’yish ishlari (1-rasmda) po’lat qalamning ustki qismidan bolg’achada zarb berish bilan amalga oshiriladi. Po’lat qalamning o’yuvchi qismi o’tkir uchli (2 a – rasm) va yassi uchli (2b– rasm) ko’rinishida bo’ladi. O’tkir uchli po’lat qalam - mis buyum yuzasiga turli xil tasvir yoki naqsh chiziqlarini o’yishda ishlatiladi. Shuningdek, naqshning zamini hamda naqsh elementlarini ham o’yma pardozlashda shu po’lat qalamdan foydalaniladi. Naqshning konturini o’yish jarayoni 3 a –rasmda, naqshning zaminini o’yish jarayoni esa 3 b –rasmda ko’rsatilgan. Bu po’lat qalamning o’yuvchi qismi o’tkir uchli ko’rinishga ega bo’lib, mis buyumni o’yganda o’zidan ingichka chiziq iz qoldiradi. O’tkir uchli po’lat qalamda o’yilgan naqsh chiziqlarining eni odatda 1–1,5 mmni tashkil etsa, ayrim hollarda uning o’lchami 2 mmgacha etishi mumkin. 4–rasmda o’tkir uchli po’lat qalam bilan mis buyumga o’yilgan o’ymaning yon tomondan ko’rinishi hamda o’yma enining o’lchami tasvirlangan. Mazkur po’lat qalamni kandakorlik sohasiga oid adabiyotlarda ―chekuv qalam , ba’zan ― naqsh qalam deb ham ‖ ‖ yuritiladi. Hozirgi kunda, badiiy bezatilgan kandakorlik buyumini diqqat bilan kuzatsak o’yilgan naqsh bezaklarning chuqurligi turlicha ekanligini ko’ramiz. O’ymaning turli chuqurlikda bo’lishi, kandakor ustaning didiga, ish uslubiga qarab sayoz, o’rtacha, chuqur va juda chuqur o’yib bezatilishi mumkin. 20 Ta’kidlaganimizdek, o’ymaning chuqur yoki sayoz bo’lishi buyum metalining yupqa yoki qalinligiga ham bog’liq. Masalan, buyumning metali yupqa bo’lsa, sayozroq va aksincha, buyumning metali qalin bo’lsa, o’ymaning chuqurligi ham chuqurroq o’yiladi. Sayoz chuqurlikda o’yilgan o’ymaning chuqurligi 0,2-0,3 mmni, o’rtacha chuqurlikda o’yilgan o’ymaning chuqurligi 0,5–0,8 mmni va chuqur o’yilgan o’ymaning chuqurligi esa 1-1,5 mmni tashkil etadi. Odatda o’ymalar bir marta o’yiladi. Biroq juda chuqur o’yilgan o’yma turi bundan mustasno. Juda chuqur o’yilgan o’ymaning chuqurligi 1,5–2,5 mmga teng bo’lib, bunday chuqurlikdagi o’yilgan bezaklarni bir necha marta o’yish natijasida hosil qilinadi. Mis buyumlarini juda chuqur o’yib bezatish kandakorlik san’atining yangi o’yma usullaridan biri hisoblanadi. Bugungi kunda buxorolik kandakor ustalar bu usuldan keng foydalanishmoqda. Juda chuqur o’yib bezatilgan buyumlarning ko’rinishi oddiy o’ymakorlik ishlaridan ajralib turadi. Buning sababi shundaki, naqshning zamin qismi qanchalik chuqur bo’lsa, o’yma naqshlardagi soya – yorug’lik ham shunchalik kuchli bo’ladi. Natijada, bezatilgan badiiy buyumning ko’rinishiga alohida joziba bag’ishlaydi. Yassi uchli po’lat qalam - naqshning zaminini o’yish hamda naqsh elementlarini o’yma pardozlashda ishlatiladi. Bu po’lat qalamning o’yuvchi uchi yassi (2b– rasmda ko’rsatilgan) ko’rinishga ega bo’lib, mis buyumni o’yganda o’zidan keng enli iz qoldiradi. O’yish jarayoni 5-rasmda ko’rsatilgan. Yassi uchli po’lat qalamda o’yilgan o’ymaning eni 3–5 mmni, o’ymaning 21 chuqurligi 0,3-0,8 mmni tashkil etadi. 6–rasmda o’tkir uchli po’lat qalam bilan mis buyumga o’yilgan o’ymaning yon tomondan ko’rinishi hamda o’yma enining o’lchami tasvirlangan. Yassi uchli po’lat qalamni kandakorlik sohasiga oid adabiyotlarda ―ko’z o’yar qalam deb yuritilsa, buxorolik kandakor ustalar forscha‖ ―pam qalam ya’ni, ―yassi qalam deb ataydilar. ‖ ‖ Xulosa qilib aytish mumkinki, kandakorlik asboblari va o’yma turlari haqidagi ma’lumotlarning to’ldirilishi, o’quvchi yoshlarning kasb egallashidagi mahoratini oshirishga samarali xizmat qiladi degan umiddamiz. 22 Samarqandda ustoz-shogird ananasi Nizomiy ―Hamsa sida musavvir Moniy haqida quyidagicha bir rivoyatni‖ keltirgan. ... Musavvir homiysi mashhur Moniy Samarqand shahridagi o’z shogirdlarining ijodi bilan tanishmoqchi bo’lib, safarga chiqibdi. Samarqandlik musavvirlar o’z ustozlarining yangi ijodiy tuhfalar bilan sharaflamoqqa ahd qilishibdi. Moniy shahar darvozasidan kirar ekan, bemisl qurilgan manzaradan hayratga kelib, o’z ko’zlariga ishonmabdi. Qarshisida afsonaviy go’zal shahar namoyon bo’lgandi. Mana, yam-yashil daraxtlar salqinida orombaxsh joy, hovu’z suvlari mavjlanadi. Ariqlarda suv sharqillab oqmoqda. So’lim gulzorlar. Zilol suvdan ichging keladi. Ajab! Bu tasvirning sehri ekan. Hatto kimdir suv olmoqchi bo’lib ko’zani sindiribdi. Tasvir ta’siriga qoyil qolgan mehmonlar o’z kasbdoshlari san’atiga tahsin o’qishibdi. Shu payt Moniy qo’liga mo’yqalam olib hovo’z yaqiniga barvasta itning rasmini chizib qo’yibdi. Tasvir shunchalik tabiiy chiqibdiki, itni ko’rgan kishi uni joni bor deb, beixtiyor o’zini chetga tortar ekan. Shundan keyin Moniy negadir chuqur uyga cho’mibdi, uning shogirdlari mahorat cho’qqisini tamom egallashgan ekan, endi Ustoz ularga nimani o’rgatishi mumkin? Shunday yangi ijodiy ifq topish kerakki, unga intilgan sari go’zallik olami va badiiy imkoniyatlar kengayib borsin. Nihoyat, Moniy shogirdlariga shanday vazifa topshiribdi. Tabiatni aniq tasvirlash bu san’atning nihoyasi emas, agar kimki rasmdagi har bir chiziqqa jon bagishlab olsagina, u san’at tilsimini egallagan bo’ladi. Bu juda ogir va mashaqqatli vazifa ekan. Ana shu vaqtdan boshlab naqqoshlik san’ati rivojlanib, naqqoshlar chiziqlar tilsimini ochishga bel boglashibdi. Necha - necha avlodlar ana shu izlanish yo’lida ter to’ka boshlabdilar. Natijada naqqoshlik san’ati asosini qalam chiziqlar simfoniyasidan iborat naqshin bezaklar egallab olibdi. Usta musavvir san’atini naqqoshlikka almashtiribdi. Abdurahmon Jomiyning shogirdi va uni qadrlovchi Movarounnahr hokimi 23 Mirzo Ulugbek jahon tarixiga birinchi bobda ta’kidlaganidek, astronom - olim, barcha go’zalliklar va fan homiysi sifatida kirgan. M. Tohirov o’zining ―Mirzo Ulugbekning pedagogik qarashlari kitobida (Toshkent, 1984 y) yozishicha ―... tengi yo’q Hattot Sulton Ali mashhadiy Hirot va Samarqand rangtasvir san’atining asoschisidir. Kamoliddin Behzod va kitob bezagining mohir ustasi Maudan Yari esa nodir badiiy qo’lyozmalar ustida ishlagan yuzlab rassomlarning murabbiysi hisoblanadilar . Bu ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, mahalliy rassomlarni‖ tayyorlashda Hirot, Mashhad va boshqa rangtasvir markazlaridan taniqli ustalar taklif qilingan. Ulugbekni ulug olim va ma’rifatparvar hokim sifatida o’qitish va tarbiyalash ishiga o’zining munosib hissasini qo’shganligini ta’kidlash joiz. Uning davrida maktablar tashkil etilgan. Bular uchta oliy maktab madrasa bo’lib, Buxoroda (1415). Gijduvonda (1433) va Samarqandda (1420) edi. Tohirotning yozishicha Ulugbekning zamondoshi, tarixchi Vosifiy ma’lumoti bo’yicha, 1420 yil kuzida Samarqanddagi madrasaning ochilish marosimi bo’lib, bunda pedagoglar, olimlar, talabalar va saroy an’yonlari ishtirokida yigilish (majlis) o’tkaziladi. Ulugbekka qadar, g deb qayd qiladi muallif, maktablarda, tevarak atrof o’rganiladigan: madrasalarda tirik jonzodlarni chizishga yo’l qo’yilmagan, garchi kitoblarda rasmlar mavjud bo’lsa hamki, o’sha yerda bilvosita ma’lumotlarga ko’ra, rasm chizishning ma’lum bir qoidalari bo’lib, o’quv fani sifatida ruxsat berilgan. Toxirovning «Ko’gazmali qurollar hiqidagi eslatmasi. O’sha manbaa. ‖ XVIII asrning oxiri XIX asrning yarmida Xorazmda Munis Xorazmiy taxallusi ostida mashhur bo’lgan iste’dodli shoir, tarixchi, tarjimon va Hattot Shermuhammad Avazbey o’gli Munis yashab ijod etgan. Ma’rifatparvar shoirning yaratgan ―Savodi ta’lim risolasi hattotlik san’atidan ‖ saboq beruvchi asar bo’lib o’z davri uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan. ―savodi ta’lim risolasi ikki qismdan tashkil topib, birinchi qismida yozuvning nazariy ‖ tomoni, ikkinchi qismida esa amaliy ishlar mezoni yoritilgan. Muallif risolaning birinchi nazariy qismida yozuv quroli qalam, yozuvning ahamiyati, yozuvni o’rgatgan ustozi haqida yozadi. 24 Amaliy qismda yozish asboblaridan to’gri foydalanish hamda husnixatmashqini bajarish yo’lgyo’riqlari o’rgatilgan. Shu bilan bir qatorda shoir risolani yozishdan maqsadini shunday ifodalaydi. Ta’lim ishin aylar erdim oson, Lekin ko’ngil ichra erdi bu kom. Qo’l raqami ulumi arqon, Andin talab bo’lsa maxzo’z. Munisning «Xat haqida , ―Qalam , ―Yozuvlar haqidagi baytlari, ayniqsa‖ ‖ ‖ e’tiborga loyiqdir. U ―Husni xat ta’limini bergan Ustoz haqida gi she’rida ‖ quyidagilarni yozadi: Xatidan uslub xujasta ta’lim, Taslim fani xatiga taslim. Sharmanda xati sabz xatlar, Xol ofati xattida nuqatlar. Ta’lim berur na bir raqamdin Xat yozmoq ishi etti qalamdin. Bu she’rida shoir dastlab o’ziga savod o’rgatgan, husnixat malakalarini shakllantirgan ustozini uluglaydi. Madaniyat va san’at masalalari O’rta asrlardan keyingi davrlarda yashagan sharqning ma’rifatli kishilarining ham diqqat e’tiboridan bo’lib, ular dunyoqarashida, ijodida oldingi o’rinlarni egallaydi. Masalan, XIX asrning Markaziy Osiyoda taniqli olimi, insonparvari «Yangi metodlar» maktablari goyasining davomchisi Abdulla Avloniy o’zining ―Turkiy Guliston yohud axloq deb nomlangan asarida ‖ garmoniyaga katta o’rin ajratadi. O’zak sifatida tabiat qonunlari sterjeni, dunyoni mukammal tashkil qiluvchi ―garmoniyasiz tasvvur qilish mumkin emas deb yozadi. ‖ Estetik tarbiya va badiiy ta’lim muammolari, ularga ilmiy yondashish masalalari haqida ma’lum darajada o’rta asrlarda sharq olimlari… Yusuf xos Xojib (21i. yaqin), Burxoniddin Zarnudji (1150-?), Jaloliddin Devoniy (1427-1502 y.). Muhammad Rizo Erniyoz o’gli Ogahiy, Byerdaq, XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida yashab ijod etgan Zavqiy, Furqat, Siddiqiy, Shukuriy, Hamza. Sadriddin Ayniy va boshqa ko’pgina taniqli fan va madaniyat namoyondalari tomonidan aytib o’tilgan. 25 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O’zbekiston, 1992. 2. Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’atni yanada rivojlantirishning davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997-yil 31- mart farmoni ―Xalq so’zi gazetasi. -T. ‖ 3. 1997-yil 1-aprel. 4. Alisher Navoiy. Tarixi anbiyo va hukamo. -Toshkent, 1992-yil. 5. Asotirlar va rivoyatlar. -Toshkent: Yozuvchi, 1993-yil. 15. Anuxtin O.K. 6. Badiiy naqsh maktabi . - Toshkent : O ’ qituvchi , 1969. 7. Avloniy A. Turkiy guliston yohud axloq. -T.: O’zbekiston, 1992. 8. Amanullayev A.A. Oliy o’quv yurtlarida talabalarni ganch o’ymakorligi to’garak ishlarini boshqarishga tayyorlashning ilmiy metodik asoslari. (Badiiy grafika fakultetlari misolida). Ped. fan. nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya. -T.: TDPU, 2001. 9. 26 Internet saytlari. 1. www.google.uz 2. www.gov.uz 3. Ziyonet.uz 4. www.uza.uz 27

Samarqand va Hirot nafis tasviriy san’at maktabi

Купить