Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	80.7KB
Покупки	0
Дата загрузки	18 Апрель 2024
Расширение	docx
Категория	Экономика

Sanoat korxonalarida vakolatlar taqsimoti va ularni takomillashtirish

КИРИШ
Бюджет-солиқ сиёсатининг ўзига хос бўлган энг асосий хусусияти
шундан иборатки, бу сиёсат мамлакат ишлаб чиқарувчи кучларининг
ривожланишига ва иқтисодий муваффақиятларга узлуксиз равишда таъсир
кўрсатиб туришга йўналтирилган бўлиши керак. Биламизки, яқин ўтмишда
мамлакатимиз иқтисодий ва ижтимоий тараққиётига, маълум маънода,
тўсқинлик қилиб қолган бюджет-солиқ сиёсати юргизилди. Бунинг устига
шу даврлар мобайнида мамлакат тараққиётини таъминлашда фаол бюджет-
солиқ сиёсатнинг ролига етарлича баҳо берилмади. Жамият ҳаётининг
барча жабҳаларида ва энг аввало, иқтисодий соҳада молиявий
муносабатларнинг роли бузиб кўрсатилди. Молия ва молиявий
дастакларнинг фаол роли инкор этилиб, бюджет-солиқ сиёсат талаб
этилган муаммоларни ҳал қилишга қаратилган зарур усулларни ишлаб
чиқишга ожизлик қилиб қолди. Ривожланишнинг узоқ даврига
мўлжалланган ва илмий жиҳатдан асосланган концепцияларнинг ишлаб
чиқилмаганлиги, кам самара берадиган, қисқа муддатли фойда олишни
кўзлаб амалга оширилган чора-тадбирлар иқтисодиётни қийин аҳволга
олиб келди.
Жаҳон ҳамжамиятида кузатилаётган глобал иқтисодий инқирознинг
ҳануз давом этаётганлиги “Ер юзида иқлимнинг кескин ўзгариши, сув ва
бошқа табиий ресурслар камайиши билан боғлиқ муаммолар” шароитида
Ўзбекистон Республикасида миллий иқтисодиётини янада мустаҳкамлашда
ҳамда юзага чиқаётган иқтисодий муаммоларни баратараф этишда
самарали давлат фискал (бюджет-солиқ) сиёсатини амалга ошириш
бугунги кун талабларидан бири эканлигини яна бир бор реал амалий
ҳаётнинг ўзи тасдиқламоқда. Маълумки, дунё иқтисодиётида глобал
иқтисодий ўсиш 2023 йилда 1,7 фоизгача секинлашиши прогноз
3

« Бюджет – солиқ сиёсати» нинг мазмун ва моҳияти
Бюджет-солиқ сиёсати деганда ноинфляцион ЯИМ ишлаб чиқариш
шароитида иқтисодиётда тўлиқ бандлиликни, тўлов балансининг
мувозанатини ва иқтисодий ўсишни таъминлашга қаратилган давлат
харажатлари ва солиқларини ўзгартиришни ўз ичига олган чора тадбирлар
тушунилади. Иқтисодиёт турғунлик ёки пасайиш даврида бўлган
вазиятларда давлат томонидан рағбатлантувчи фискал сиёсат-фискал
экспансия олиб борилади.
"Бюджет - солиқ сиёсати" деган мамлакатнинг солиқларни бошқариш
ва бюджетни белгилаш бо'йича о'зининг қарорлари ва дастурлари. Бу
сиёсат давлатнинг молиявий ресурсларини қандай то'плаши, қандай
ишлатиши, ва қандай бо'либ бо'лишини белгилайди.
Бюджет сиёсати мамлакатнинг о'зига хос иқтисодий, сиёсий, ва
ижтимоий омилларга мувофиқ шаклланади. Бу сиёсатнинг мақсади давлат
молиявий ресурсларини то'плаш, тақсимлаш, ва ишлатиш жараёнларини
белгилаб, мамлакатнинг молиявий мақсадларини амалга оширишдир.
Солиқ сиёсати доимий равишда о'згартирилади ва янгиланади,
шунингдек, сиёсатнинг мазмуни ва устувор ё'налишлари мамлакатнинг
иқтисодий ҳолатига ва миллий мақсадларга қараб танланади. Бу сиёсат о'з
ичига солиқ қонунларини, бюджетни тузишни, солиқ тизимини,
инвестициялар ва молиявий имкониятларни белгилайди.
• Қисқа муддатли даврда бюджет-солиқ сиёсати давлат харажатлари,
солиқ ва баланслашган бюджет мультипликаторлари самараси таъсири
остида бўлади.
ΔG ↑ → ΔE↑ (ΔEқΔC) → ↑ΔY(ΔY=ΔC х mg)
Харажатлардаги озроқ ўзгариш даромадлардаги ундан анча катта
бўлган, ўзгаришни келтириб чиқаради ва
6

 мумкин бо'лган максимал молиявий ресурсларни шакллантириш
учун шароитларни та'минлаш;
 давлат маблаг'ларини тақсимлаш ва улардан фойдаланиш нуқтаи
назаридан оқилона ташкил этиш;
 молиявий усуллар билан иқтисодий ва ижтимоий жараёнларни
тартибга солиш ва раг'батлантиришни ташкил этиш;
 молиявий механизмни ишлаб чиқиш ва уни стратегиянинг
о'згарувчан мақсад ва вазифаларига мувофиқ ривожлантириш;
 бизнесни молиявий бошқаришнинг самарали ва максимал
тизимини яратиш 7
.
Молиявий сиёсатни амалга ошириш жараёнида унинг иқтисодий
сиёсатнинг бошқа таркибий қисмлари - кредит, нарх ва пул-кредит билан
о'заро алоқасини та'минлаш айниқса муҳимдир.
Бозор иқтисодиёти шароитида макроиқтисодий тартибга солиш
тизимида бюджет-солиқ ва пул-кредит тизими орқали тартибга солиш
муҳим аҳамият касб этади. Ушбу йўналишдаги иқтисодий сиёст олиб
боришда мамлакатдаги ялпи талаб ёки ялпи таклифни тартибга солиш,
рағбатлантиришга йўналтирилган сиёсат олиб борилади.
Бюджет-солиқ сиёсатининг иқтисодий мазмунига доир турли хил
қарашларни таҳлил қилиш, аниқ иқтисодий - ижтимоий тизимлар
шароитидаги ва амал қилиш хусусиятларини ҳамда давлатнинг
иқтисодиётга самарали таъсир қилиш дастакларидан эканлигини асослаш
ва миллий иқтисодиётнинг мувозанатлигини таъминлашдаги устувор
йўналишларини, аниқ иқтисодий тамойилларини белгилаш зарурдир.
Чунки, давлат пайдо бўлиши билан бюджет-солиқ сиёсати жамиятдаги
турли хил иқтисодий муносабатларни тартибга солишнинг зарурий
таркибий қисмларидан ва жамият ривожланишини объектив равишда
тақозо қиладиган талабларидан бири бўлиб келган. Давлат тузилиши
7
19

қилинмоқда, бу сўнгги 30 йилдаги энг секин кўрсаткичлардан бири бўлиб,
фақат 2009 ва 2020 йиллардаги глобал инқироз даврида ортда қолмоқда.
Ушбу пасайиш қисман юқори инфляцияга қарши курашиш учун монетар
сиёсатнинг қаттиқлашиши билан боғлиқ бўлиб, бу инфляциянинг ўсиши,
пул курсининг кескинлашуви ёки молиявий тартибсизликлар каби салбий
зарбалар глобал иқтисодиётни таназзулга олиб келиши мумкин. Бундай
глобал инқироз ва қарз инқирози хавфини камайтириш учун шошилинч
чоралар кўриш керак. Бундан ташқари, ҳукуматлар аҳолининг заиф
қатламларига ёрдам кўрсатилишини, инфляция кутилмалари барқарор
бўлишини ва молиявий тизимларнинг барқарорлигини таъминлаши
керак[1]. Юқорида зикр этилган ҳолатлар мамлакатимизда чуқур таркибий
ўзгаришларни олиб боришни ҳамда самарали иқтисодий сиёсатни
юритишни тақозо этади. Ўзбекистон Республикаси Президенти
Ш.М.Мирзиёев таъбири билан айтганда, мамлакатимизда давлат бюджет-
солиқ сиёсатининг оқилона олиб борилиши натижасида “Кенг кўламли ва
самарали ислоҳотларимиз натижасида ялпи ички маҳсулот ҳажми илк бор
80 миллиард доллардан ошди. Иқтисодиётимизга шу йилнинг ўзида 8
миллиард доллар тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар кириб келди,
экспортимиз эса, 19 миллиард долларга етди. Шунингдек, бюджет
харажатлари, аҳоли ва тадбиркорлар олдидаги мажбуриятларимизни
қисқартирмаган ҳолда, бизнесга солиқ юкини камайтириш, жумладан,
жорий йил 1 январдан бошлаб қўшилган қиймат солиғи ставкасини 15
фоиздан 12 фоизга пасайтириш ҳисобидан тадбиркорлар ихтиёрида йилига
камида 14 триллион сўм маблағ қолади. Лекин бизнес муҳитини яхшилаш
учун фақат солиқни камайтиришнинг ўзи етарли эмас[2]. Дунё
иқтисодиётида кузатилаётган зиддиятли бир даврда давлат фискал
(бюджет-солиқ) сиёсатини республикамизда иқтисодий цикл фаза
тебранишларига мос равишда босқичмабосқич амалга оширишни тақозо
этмоқда. Шу муносабатдан иқтисодиётдаги тебранишларга мос равишда
иқтисодий ўсишга таъсир этувчи давлат фискал (бюджет-солиқ) сиёсати
4

ΔY/ ΔE=1/(1-b) бўлади,
бундан ΔY=ΔE х (1/(1-b))= ΔE х m
Солиққа тортиш ҳисобга олинмаганда ёпиқ иқтисодиёт учун давлат
харажатлари мультипликатори ва ишлаб чиқаришнинг мувозанатли
ҳажмини қуйидаги тенгламалар системасини ечиш орқали топиш мумкин:
Y=C+I+G C=a+bY Бу ерда: Y=C+I+G – ёпиқ иқтисодиёт учун асосий
макроиқтисодий айният;
Тенгламалар системасини Y учун ечиб қуйидаги натижани оламиз:
1 Y = ---------- (a+I+G); 1-b
Бу ерда: 1/(1-b) – ёпиқ иқтисодиётда солиққа тортиш ҳисобга
олинмаган вазиятда харажатлар мультипликатори;
(a+I+G) – автоном харажатлар;
b=MPC – истемолга чегараланган мойиллик бўлиб мультипликатор
миқдорини белгиловчи асосий омилдир.
Солиққа тортиш ҳисобга олинганда истеъмол функцияси ўзгаради ва
C=a+b(1-t)Y кўринишни олади. Буни асосий макроиқтисодий айниятга
қўйиб ечсак, қуйидаги натижани оламиз:
1 Y= --------------- (a+I+G) 1-b ( 1-t)
Бу ерда: 1 / (1-b(1-t) – ёпиқ иқтисодиётда харажатлар
мультипликатори; t – чегаравий солиқ ставкаси. t =ΔY/ΔT
Бу ерда: ΔT – тўланадиган солиқлар миқдорининг ўсиши;
ΔY – даромадларнинг ўсиши.
Очиқ иқтисодиётда давлат харажатлари мультипликатор ва
мувозанатли ишлаб чиқариш ҳажми қуйидаги тенгламалар системасини
ечиб топилади:
7

 Солиқ сиёсати белгилаб берган чора-тадбирларни амалиётга тадбиқ
этувчи тегишли бюджет-солиқ механизмини ишлаб чиқиш ва
такомиллаштириш ва бошқалар.
Демак, давлат бюджет-солиқ сиёсатини мамлакат молия тизимининг барча
бўғинларида молиявий ресурсларнинг ўсишини мутаносиблаштирилган
ҳолда таъминлаш бўйича давлат ижтимоий-иқтисодий сиёсатининг асосий
қисми сифатида қараш керак.

Хулоса
Бюджет-солиқ сиёсатининг ўзига хос бўлган энг асосий хусусияти
шундан иборатки, бу сиёсат мамлакат ишлаб чиқарувчи кучларининг
ривожланишига ва иқтисодий муваффақиятларга узлуксиз равишда таъсир
кўрсатиб туришга йўналтирилган бўлиши керак. Биламизки, яқин ўтмишда
мамлакатимиз иқтисодий ва ижтимоий тараққиётига, маълум маънода,
тўсқинлик қилиб қолган бюджет-солиқ сиёсати юргизилди. Бунинг устига
шу даврлар мобайнида мамлакат тараққиётини таъминлашда фаол бюджет-
солиқ сиёсатнинг ролига етарлича баҳо берилмади. Жамият ҳаётининг
барча жабҳаларида ва энг аввало, иқтисодий соҳада молиявий
муносабатларнинг роли бузиб кўрсатилди. Молия ва молиявий
27

юридик шахслар томонидан солиқ тўлашдан бўйин товлаш. Соя
иқтисодиётида солиққа тортиш учун катта захира мавжуд, аммо солиққа
тортиладиган пойтахтлар, ҳатто егалари хоҳласа ҳам, қонуний ишлаб
чиқариш секторига қайтиш қийин, чунки йирик инвестициялар солиқ
органларининг еътиборини маблаг ъ манбаларига жалб қилиши мумкин..
Шу сабабли, соя муомаласига тушган капитал у ерда қолади ёки чет э лга
э кспорт қилинади. [1]
Солиқ сиёсатининг яна бир салбий йўналиши солиқ тизимининг солиқ
солишнинг билвосита шаклларига нотўғри йўналтирилганлиги бўлиб,
ундан барча солиқ тушумларининг 70 фоизигача бюджет томонидан
олинади. Билвосита солиқлар нархни шакллантирувчи омил бўлиб, агар
улар юқори бўлса, бу самарали талабнинг пасайишига, шунинг учун
товарлар ва хизматларни ишлаб чиқариш ва истеъмол қилиш ҳажмининг
пасайишига олиб келади, бу еса ўз навбатида солиқ тушумларининг
пасайишига олиб келади. Бундай сиёсатнинг нархи юқори-инфляция,
иқтисодий турғунлик ва истеъмол товарлари нархларининг кўтарилиши.
[2]
Бу муаммоларнинг барчаси бюджет даромадлари тизимини бузади,
инвестиция жозибадорлигига жиддий таъсир қилади ва инновatsiон
ривожланишни ёмонлаштиради. Шунинг учун мамлакатимизда солиқ
ислоҳоти зарурлиги аниқ. Ва бу вазиятда асосий вазифа оддий ва барқарор
солиқ тизимини яратишдир. Шунинг учун ҳар ойда солиқ қонунчилигига
ўзгартиришлар киритиш мумкин емас, зарур қўшимчалар ва
ўзгартиришларни тўплаш ва келгуси йилнинг биринчи январидан бошлаб
уларни киритиш керак. Солиқ тўловчиларнинг ҳимоясини кучайтириш
солиқсиз муомалада бўлган ёки чет елга експорт қилинадиган капиталнинг
ҳуқуқий соҳасига қайтишини осонлаштиради. Даромадлари катта бўлган
жамиятнинг барча ижтимоий қатламларининг манфаатлари қондирилиши
керак-давлат хизматчилари, ходимлар, тадбиркорлар, нафақахўрлар,
талабалар ва бошқалар. Мамлакатимизда солиқ тизимининг беқарорлиги ва
10

1.1-расм. Молиявий сиёсатнинг мазмуни 6
Молия сиёсатининг асосини молиявий ва узоқ муддатли
фойдаланишни белгиловчи ҳамда мамлакат иқтисодиёти ва ижтимоий
соҳаси фаолияти билан бог'лиқ асосий муаммоларни ҳал қилишни
та'минлайдиган стратегик ё'налишлар ташкил этади. Шу билан бирга,
давлат молиявий муносабатларни қо'ллашнинг ҳозирги тактик мақсад ва
вазифаларини танлайди.
Молиявий сиёсатнинг мақсадлари қуйидагилардан иборат бо'лиши
мумкин:
сиёсий мақсадлар , я'ни ташқи ва ички сиёсат соҳасидаги
мақсадларга эришиш;
иқтисодий мақсадлар , я'ни турли даражадаги иқтисодий
мақсадларга эришиш;
ижтимоий мақсадлар , я'ни ижтимоий муносабатлар соҳасидаги
мақсадларга эришиш (ижтимоий синфлар ва аҳолининг қатламлари,
ижтимоий имтиёзлар, ижтимоий нафақаларни тақсимлаш).
Молиявий сиёсатнинг вазифалари:
6
Вaхобов А.В., Мaликов Т.С. Молия. Дaрслик. -Тошкент: “Ношир”, 2012 й.- 34 б. Moliyaviy siyosat – bu
davlat iqtisodiy siyosatining
tarkibiy qismi bo‘lib, moliyaviy
resurslarni (manbalarni) jalb
etish, ularni taqsimlash, ishga
solish va foydalanishga davlat M oliyaviy siyosatning muhim
vazifasi – u yoki bu iqtisodiy
va ijtimoiy rivojlanishning
davlat rejasini yoki chora-
tadbirlarini amalga oshirish
uchun tegishli moliyaviy
18

дастак ва воситаларини чуқур тахлил қилиш ҳамда илмий жиҳатдан
асослаш мавзунинг долзарблигидан далолат беради. Шунингдек, давлат
фискал (бюджетсолиқ) сиёсатининг самарали Scientific Journal of
“International Finance & Accounting” Issue 4, August 2023. ISSN: 2181-1016 3
юритилишига ва келгусида унинг самарадорлигига таъсир этувчи устувор
йўналишларни аниқлаш ҳамда баҳолаш имконини берадиган янги
жиҳатларини тадқиқ этиш анча муҳим масалалар сирасига киради.
«Бюджет – солиқ сиёсати» нинг мазмун ва моҳияти
4. «Бюджет – солиқ сиёсати» нинг ташкилий хуқуқий асослари
5. «Бюджет – солиқ сиёсати» нинг иқтисодий ўсишга таъсирини
такомиллаштириш ва «Молиявий сиёсати» нинг мазмуни 2
2
5

шаклларига ва жамиятнинг шу жумладан молиявий сиёсат дастаклари
ўзгариб тўҳтовсиз такомиллашиб борган.
Иқтисодий ўсиш мақсадларидан келиб чиқиб, бюджет-солиқ сиёсати
бандлик даражасини ва шу орқали ЯММ реал ҳажмини оширишга
йўналтирилади. Бунда рағбатлантирувчи фискал сиёсат дастаклари бўлиб:
- давлат харажатларининг ўсиши;
- солиқ ставкаларининг пасайиши ҳисобланади.
Бошқача айтганда, ҳозирги вақтда давлат бюджет барқарорлигини
таъминлашга қаратилган молиявий сиёсат иқтисодий инқироз ёки
турғунлик даврида буджет тақчиллигини бартараф этиш мақсадларига
қаратилиши зарур.
Бюджет-солиқ (Фискал) сиёсати- тўлиқ бандлик ва ЯИМни
ноинфлясион ишлаб чиқарилишини таъминлашга йўнатирилган, давлат
харажатлари ва солиқларни ўзгартириш бўйича ҳукумат тадбирлари
мажмуасидир.
Бизга маълумки, иқтисодий тараққиёт тциклик тавсифга эга бўлиб,
иқтисодиётнинг ҳар бир тциклларида фискал сиёсат инструментлари
воситасидаги трансмиссион механизмдан фойдаланилади. Шунга
асосланган ҳолда иқтисодий тциклларнинг ўсиш ёки пасайиш
фазаларидаги трансмиссион механизмлар воситасида фискал сиёсатнинг
турлари ажратилади.
Дискретсион фискал сиёсатда пасайиш даврида ялпи талабни
рагбатлантириш мақсадида давлат харажатларини кўпайтирилиши ёки
солиқларни камайтириш орқали cиcлик бюджет тақчиллиги келиб чиқади.
Ушбу жараён стихияли тавсифга эга бўлиб, пасайиш фазасидагина бундай
экспантсион фикал сиёсатни олиб бориш зарур. Иқтисодий пасайиш ёки
депрессиянинг узоқ давом этиши циклик бюджет тақчиллигининг узоқ
давомийлиги ҳисобига? Уни қоплаш мақсадидаги қарс сиёсати ҳисобига
давлат қарзларининг йирик миқдордаги тўпланишига олиб келиши
20

АНДИЖОН МАШИНАСОЗЛИК ИНСТИТУТИ
“ИКТИСОДИЁТ” КАФЕДРАСИ
“ИКТИСОДИЁТ” Й ЎНАЛИШИ 4-БОСҚИЧ
С89-20-ГУРУХ ТАЛАБАСИ
МАКРОИҚТИСОДИЁТ ФАНИДАН
КУРС ИШИ
МАВЗУ: БЮДЖЕТ ВА СОЛИҚ СИЁСАТИ
БАЖАРДИ: МАМАРАХИМОВА ДИЛДОРА
ЛАТИФЖОН ҚИЗИ
ТЕКШИРДИ: ______________________________________
______________________________________
Андижон 2024
1

имкониятларини қидириб топишда намоён бўлибгина қолмай, балки
иқтисодий сиёсатнинг бош мақсадига бутунлай янгича ёндошувда ҳам
намоён бўлади ва эндиликда аҳоли турмуш даражаси ва ишлаб
чиқаришнинг ўсишини молия ресурслардан самарали фойдаланиш
йўналишларини белгилайди.
Бюджет-солиқ сиёсатини фаоллаштириш мақсадида молиявий
ресурсларни қайта тақсимлаш амалиётини тубдан ўзгартириш катта
аҳамиятга эга. Бюджет воситасида, шунингдек, юқори ташкилотлар орқали
амалга ошириладиган «вертикал» услубга қарама-қарши молиявий
ресурсларни молия бозори орқали «горизантал» қайта тақсимлаш ҳам
борган сари янада кенг ривож топади. Маблағларнинг ўтказиб турилиши
эса молиявий ресурслардан талаб ва таклифдан келиб чиққан ҳолда
фойдаланишни назарда тутади.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, мамлакатимизда бюджет-солиқ
сиёсатини такомиллаштириш учун қуйидаги чора-тадбирларни амалга
ошириш мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.
 Давлат бюджетидаги дефицитни йўл қўйилган энг кам даража
доирасида (ЯИМнинг 3-4%и атрофида) чеклашга йўналтирилган қаттиқ
молиявий сиёсатни амалга ошириш.
 Давлат харажатларининг биринчи навбатда иқтисодиётдаги зарур
таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, ишлаб чиқаришнинг ўсишини
кўзлаб йўналтиришни таъминлаш.
 Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш
талабларидан келиб чиққан ҳолда, аҳолининг ижтимоий ҳимоясини
таъминлаш, аҳолининг конституция билан кафолатланган ҳуқуқларини
ҳимоя қилишни таъминловчи молиявий базани яратиш, эркин меҳнат ва
ишбилармонлик асосида аҳоли турмуш даражасини кўтариш учун зарур
шарт-шароитларни яратиш. Ижтимоий ҳимоянинг адресли бўлишига,
молиявий маблағларнинг ижтимоий ёрдамга ҳақиқатда муҳтож аҳоли
қатламларига етиб боришини таъминлаш.
30

МАВЗУ: « БЮДЖЕТ – СОЛИҚ СИЁСАТИ »
РЕЖА
1. Кириш
2. Асосий қисм
3. «Бюджет – солиқ сиёсати» нинг мазмун ва моҳияти
4. «Бюджет – солиқ сиёсати» нинг ташкилий хуқуқий асослари
5. «Бюджет – солиқ сиёсати» нинг иқтисодий ўсишга таъсирини
такомиллаштириш ва «Молиявий сиёсати» нинг мазмуни 1
Хулоса
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1
2

мослаша билишини таъминлаш, ўз ечимини кутаётган вазифаларни ҳал
этиш учун керакли усулларни ўз вақтида топа билиш, стратегик
концептуал ечимларни ишлаб чиқиш, маблағларга қараб яшаш талабига
риоя этилишини таъминлаш, фуқаролар ижтимоий талаб-эҳтиёжларини
қондиришнинг молиявий базасини, яъни асосини белгилашда қолдик
усулидан ижтимоий харажатларнинг адреслилигини таъминлашга ўтиш
каби тадбирлар киради.
Шу билан биргаликда ҳозирги шароитда ишлаб чиқилган давлат бюджет-
солиқ сиёсати концепциясининг мақсади иқтисодиётни барқарор
ривожлантириш, ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини бутун
чоралар билан ошириш асосида жамият аъзоларининг турмуш
фаровонлиги даражасини таъминлашдан иборат. Бюджет-солиқ сиёсати
стратегиясининг ижтимоий йўналтирилганлиги халқ фаровонлигини
оширишга юбориладиган молия ресурсларини кўпайтириш
имкониятларини қидириб топишда намоён бўлибгина қолмай, балки
иқтисодий сиёсатнинг бош мақсадига бутунлай янгича ёндошувда ҳам
намоён бўлади ва эндиликда аҳоли турмуш даражаси ва ишлаб
чиқаришнинг ўсишини молия ресурслардан самарали фойдаланиш
йўналишларини белгилайди.
Бюджет-солиқ сиёсатини фаоллаштириш мақсадида молиявий ресурсларни
қайта тақсимлаш амалиётини тубдан ўзгартириш катта аҳамиятга эга.
Бюджет воситасида, шунингдек, юқори ташкилотлар орқали амалга
ошириладиган «вертикал» услубга қарама-қарши молиявий ресурсларни
молия бозори орқали «горизантал» қайта тақсимлаш ҳам борган сари янада
кенг ривож топади. Маблағларнинг ўтказиб турилиши эса молиявий
ресурслардан талаб ва таклифдан келиб чиққан ҳолда фойдаланишни
назарда тутади.
25

Бир қатор иқтисодчилар молиявий сиёсатни "молиявий ресурсларни
сафарбар қилиш, давлатнинг функтсиялари ва вазифаларини бажариш учун
тақсимлаш, улардан фойдаланишнинг шакл ва усуллари тизимида намоён
бо'ладиган ҳукумат чора-тадбирлари"- деб та'рифлашади. Бошқалар эса,
"молиявий сиёсат – молиядан фойдаланишнинг услубий принтсиплари,
ташкилий асосларининг амалий шакллари мажмуасидир"- деб
тарифлайди 4
. Бошқалар эса молиявий сиёсатни "иқтисодий ва ижтимоий
ривожланишнинг ма'лум бир давлат дастурини амалга ошириш учун
тегишли молиявий ресурслар билан та'минлашга" қаратилган молиявий
муносабатлар соҳасидаги давлатнинг мустақил фаолият соҳаси сифатида
таъриф беришади. Яна бир маҳаллий иқтисодчи олимларимиз томонидан
берилган таърифни кўрсак, молиявий сиёсат такрор ишлаб чиқаришнинг
алоҳида эҳтиёжларини қондириш ва узлуксиз такрор ишлаб чиқариш
жараёнини молиявий ресурслар билан таъминлаш учун ижтимоий
бойликни шакллантириш, тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёнларига
йўналтириладиган мақсад ва вазифаларнинг эчилишини аниқлашдир- деб
тариф беришган 5
.
4
Букина И.С., Маневич В.Е. Макроэкономическая ситуация и денежно-финансовая политика в России —
1-е изд. — М. : Институт экономики Российской Академии Наук , 2013. — 57 b .
5
Ваҳобов А.В., Маликов Т.С. Молия: умумназарий масалалар (ўқув қўлланма) / Тошкент Молия
институти. – Тошкент, 2007. – 224 бет. Moliyaviy siyosat – bu moliyaviy resurslarni jamlash, ularni davlatning o‘z
funksiya va vazifalarini amalga oshirish uchun taqsimlash va ishlatish shakl hamda
usullarida tizimli namoyon bo‘luvchi tadbirlar yig‘indisidir.
Moliyaviy siyosat – bu
davlat iqtisodiy siyosatining
tarkibiy qismi bo‘lib, moliyaviy
resurslarni (manbalarni) jalb
etish, ularni taqsimlash, ishga
solish va foydalanishga davlat M oliyaviy siyosatning muhim
vazifasi – u yoki bu iqtisodiy
va ijtimoiy rivojlanishning
davlat rejasini yoki chora-
tadbirlarini amalga oshirish
uchun tegishli moliyaviy 17

ресурслар билан таъминлаш, миллий иқтисодиёт самарадорлигини
ошириш ва аҳоли турмуш даражасини ошириш учун қулай шарт-
шароитларни яратишдир. Ўзбекистон Респуликаси солиқ сиёсатининг
мавжуд ютуқларига қарамай: тадбиркорликка солиқ юкини камайтириш,
солиқларнинг ёпиқ рўйхатини тузиш орқали мамлакат солиқ тизимини
соддалаштириш, солиқ базалари сонини камайтириш ва солиқ тизимини
такомиллаштириш тартиби. муайян солиқларни тўлаш, мамлакатнинг
солиқ сиёсати узоқ муддатли истиқболда ҳали тўлиқ шаклланмаган.
Замонавий солиқ тизимининг асосий камчиликлари қуйидагилардан
иборат:
солиқ сиёсатининг беқарорлиги;
солиқ тўловчилар томонидан ортиқча солиқ юки;
кичик ва ўрта корхоналарни ривожлантириш учун
рағбатлантиришнинг йўқлиги;
солиқ имтиёзларининг ҳаддан ташқари тақсимланиши, бу бюджет
йўқотишларига олиб келади;
инфляцион солиққа тортишнинг таъсири, унда принципиал жиҳатдан
иқтисодий ўсиш бўлмайди;
асосий солиқ юкини ишлаб чиқариш тармоқларига ўтказиш;
бордро accruals ортиқча миқдори. Солиқлар пул тўлаш вақтида
автоматик равишда иш ҳақидан олинади ва солиқни кечиктириш
таъминланмайди. Ва фирмалардан солиқ олаётганда, харажатларни сунъий
равишда ошириш ва турли хил имтиёзлар, кечикишлар, чегирмалар ва
турли фондларга зарур бадаллардан фойдаланиш орқали солиққа
тортиладиган фойдани камайтиришнинг турли имкониятлари билан боғлиқ
қийинчиликлар пайдо бўлади.
Микро даражада солиқ ва бухгалтерия стандартлари ўртасида
номувофиқлик мавжуд бўлиб, бу солиқ солинадиган фойдани ҳисоблашда
бухгалтерия фойдасига кўп вақт талаб қиладиган тузатишларга олиб
келади.
9

бюджети харажатларида мужассамлашадиган ижтимоий сиёсатни
реализатсия қилишнининг муҳим молиявий гарови қисобланади.
Солиқларнинг макроиқтисодий мувозанатга та'сирини кўриб чиқамиз.
Солиқ мултипликатори самараси ва уни ялпи истеъмол орқали ялпи
ишлаб чиқаришга таъсирини қуйидагича ифодалаш мумкин:
Т↓(ΔТ) Йд↑ (ΔЙд= -ΔТ)  C↑ (ΔC=б(-ΔТ))  Е↑ (ΔЕ=б(-ΔТ))  Й↑ (ΔЙ=б(-
ΔТ)
 C↑ (ΔC=б(б(-ΔТ))  Е↑ (ΔЕ=б
2 (-ΔТ))  Й↑ (ΔЙ=б2(-ΔТ))  C↑ (ΔC=б(б
2 (-
ΔТ))) ва ҳ.к. (1.1)
Демак, солиқ юкинининг қисқартирилиши ихтиёридаги даромаднинг
ортиши билан истеъмолдаги ўсиш ва пировард натижада ЯИМни ўсишига
таъсир этади.
Бюджет си ё сати - давлат хокимияти органлари томонидан
ўтказиладиган тадбирлар ва ҳаракатлар йиғиндиси бўлиб, у :
- бюджет тизими ни бошқаришда ва уларни ў з вазифаларини
бажаришлари учун молиявий муносабатлардан фойдаланишлари бўйича
молия бюджет соҳасидаги мақсад ва вазифаларни аниқлашни к ў зда тутади;
- бюджет тизими ни бошқаришда ва уларни ў з вазифаларини
бажаришлари учун молиявий муносабатлардан фойдаланишлари бўйича
молия бюджет соҳасидаги мақсад ва вазифаларни аниқлашни к ў зда тутади;
- бюджет тизимида молия бюджет инструментлари ёрдамида
иқтисодий ва ижтимоий жараёнларини тартибга солишни ташқил этади.
Агар давлат ўзининг фискал ва харажатлар сиёсатидан фойдаланиб,
маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини бир меъёрда ушлаб туришга ва
нархларнинг барқарорлигини таъминлашга интилса, бунда у иқтисодиётда
барқарорлаштириш сиёсатини олиб боришга интилаётган бўлади. Бунда
бақарорлаштириш сиёсатига давлатнинг иқтисодий жараёнларини
рағбатлантириш ёки ушлаб туришга қаратилган молиявий сиёсат, деб
22

чораларини киритиш шароитида эпидемиологик холатнинг сезиларли
ёмонлашуви ҳамда иқтисодий фаолликнинг пасайиши бюджет-солиқ
сиёсатини юмшатиш, соғлиқни сақлаш харажатларининг ортиши ва
аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича тезкор чоралар кўришни
тақозо этди. Натижада, иқтисодий ўсишнинг секинлашуви шароитида
қўшимча ташқи қарзни жалб қилиниши билан бюджет тақчиллиги ва
ташқи қарз ҳажмининг ортиши кузатилди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 03 апрел
“Коранавирус пандемияси даврида аҳоли, иқтисодиёт тармоқлари ва
тадбиркорлик субьектларини қўллаб-қувватлашга доир қўшимча чора-
тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-5978-сонли Фармони33 қабул қилиниши
иқтисодиёт тармоқларини ва аҳолини қўллаб-қувватлашда ўз ижобий
натижаларини берди.
Эндиликдаги асосий вазифаларимиз мамлакатимиз бюджет-солиқ
сиёсати муаммолари қаторига унинг давр билан ҳамнафаслигини
таъминлаш, унинг давлатимиз ривожланишининг ўзгарган шароитларига
тезда мослаша билишини таъминлаш, ўз ечимини кутаётган вазифаларни
ҳал этиш учун керакли усулларни ўз вақтида топа билиш, стратегик
концептуал ечимларни ишлаб чиқиш, маблағларга қараб яшаш талабига
риоя этилишини таъминлаш, фуқаролар ижтимоий талаб-эҳтиёжларини
қондиришнинг молиявий базасини, яъни асосини белгилашда қолдик
усулидан ижтимоий харажатларнинг адреслилигини таъминлашга ўтиш
каби тадбирлар киради.
Шу билан биргаликда ҳозирги шароитда ишлаб чиқилган давлат
бюджет-солиқ сиёсати концепциясининг мақсади иқтисодиётни барқарор
ривожлантириш, ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини бутун
чоралар билан ошириш асосида жамият аъзоларининг турмуш
фаровонлиги даражасини таъминлашдан иборат. Бюджет-солиқ сиёсати
стратегиясининг ижтимоий йўналтирилганлиги халқ фаровонлигини
оширишга юбориладиган молия ресурсларини кўпайтириш
29

Y=C+I+G+Xn
C=a+b(1-t) х
Y Xn=g+m’Y
(2) ва (3) тенгламаларни асосий макроиқтисодий айниятга қўйиб,
ечсак қуйидаги ечимга эга бўламиз:
1 Y= ------------------- (a+I+G+g) 1(1-b(1-t)+m’
1/1(1-b(1-t)+m’ очиқ иқтисодиётда давлат харажатлар
мультипликатори. Солиқ мультипликatsiя самараси давлат харажатлари
сингари солиқларнинг бир марта ўзгариши оқибатида истеъмолнинг бир
неча бор ўзгаришига боқлиқ. C↑ (ΔC=b(-ΔT))  Yd↑ (ΔYd= -ΔT)  Т↓(ΔT) C↑ 
Y↑ (ΔY=b(-ΔT)  E↑ (ΔE=b(-ΔT))  E↑ (ΔE=b  (ΔC=b(b(-ΔT)) 2 Y↑  (-ΔT))
(ΔY=b 2  (-ΔT)) C↑ (ΔC=b(b  2 (-ΔT))) ва ҳ.к.
Демак, солиқ мультипликаторини қуйидагича тасвирлаш мумкин:
ΔY - b ----------- = ------- ΔT 1- b
Агар давлат бюжетига барча солиқ тушумлари жорий даромад–Y
динамикасига боғлиқ деб ҳисобласак солиқ функцияси Т = tY – кўринишни
олади. Бу ҳолатда истеъмол функцияси қуйидаги кўринишга эга бўлади:
С=a+b(Y-tY)= a+b(1-t) Y
Иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишнинг асосий
воситаларидан бири солиқ сиёсати бўлиб, унинг мазмуни ва мақсадлари
сиёсий тизим ва давлат олдида турган вазифаларга боғлиқ. Айнан шу
сабабларга кўра хўжалик юритувчи субектлар ва давлатнинг молиявий
манфаатларини мувозанатлаш нуқтаи назаридан солиқ сиёсати
концепциясини шакллантириш муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон
Республикаси солиқ сиёсатининг асосий вазифаси давлатни молиявий
8

Юқоридагилардан келиб чиқиб, мамлакатимизда бюджет-солиқ сиёсатини
такомиллаштириш учун қуйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш
мақсадга мувофиқ деб ҳисоблаймиз.
 Давлат бюджетидаги дефицитни йўл қўйилган энг кам даража
доирасида (ЯИМнинг 3-4%и атрофида) чеклашга йўналтирилган
қаттиқ молиявий сиёсатни амалга ошириш.
 Давлат харажатларининг биринчи навбатда иқтисодиётдаги зарур
таркибий ўзгаришларни амалга ошириш, ишлаб чиқаришнинг
ўсишини кўзлаб йўналтиришни таъминлаш.
 Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётини шакллантириш
талабларидан келиб чиққан ҳолда, аҳолининг ижтимоий ҳимоясини
таъминлаш, аҳолининг конституция билан кафолатланган
ҳуқуқларини ҳимоя қилишни таъминловчи молиявий базани яратиш,
эркин меҳнат ва ишбилармонлик асосида аҳоли турмуш даражасини
кўтариш учун зарур шарт-шароитларни яратиш. Ижтимоий
ҳимоянинг адресли бўлишига, молиявий маблағларнинг ижтимоий
ёрдамга ҳақиқатда муҳтож аҳоли қатламларига етиб боришини
таъминлаш.
 Давлат бюджети ва корхоналар молиявий аҳволининг
барқарорлигини таъминлаш.
 Бюджет интизомига қатъий риоя қилиш.
 Солиқ сиёсатини эркинлаштириш ва такомиллаштириш.
 Маҳаллий бюджетларни шакллантириш манбалари бўлган
республика солиқлари билан маҳаллий солиқлар ўртасида аниқ
чегара ўтказиш.
 Давлат бюджети даромадларини катта қисмини маҳаллий
бюджетларга бериш, уларнинг даромад манбаларини мустаҳкамлаш.
26

сифатида қайд э тилиши мумкин. Мамлакатимизда пул-кредит сиёсати,
нарх сиёсати, инвестиция сиёсати, ижтимоий сиёсат, мигрatsiя сиёсати ва
божхона сиёсати самарали тарзда ўзгарди. Ҳозирги асосий вазифаларимиз
мамлакатимиз бюджети ва солиқ сиёсатининг замон билан ҳамнафас
бўлишини таъминлаш, унинг мамлакатимиз тараққиётининг ўзгарган
шароитларига тез мослашишини таъминлаш, ечимини кутаётган
вазифаларни ўз вақтида ҳал э тиш учун зарур усулларни топа олиш,
стратегик концептуал ечимларни ишлаб чиқишдан иборат, маблағларнинг
э ҳтиёжларига мувофиқ яшаш, мувофиқликни таъминлаш, молиявий базани
аниқлаш, яъни.фуқароларнинг ижтимоий э ҳтиёжларини қондириш асоси,
ижтимоий харажатларнинг қолдиқ усулидан манзиллилик коммутatsiя каби
ҳаракатларни ўз ичига олади. Бюджетни бошқаришда аниқланган юқорида
кўрсатилган тенденцияларни, шунингдек бюджет ва макроиқтисодий
кўрсаткичларнинг мақбул ҳолатини бартараф э тиш, иқтисодиётнинг
моддий бўлмаган тармоқларида аҳолининг кам таъминланган қатламларига
солиқ юкини камайтириш, солиқ солиш механизмини соддалаштириш ва
шароитларни тенглаштириш, амалдаги солиқ кодекси одатда қабул
қилинган бошқа мамлакатларда талаб ва стандартларга мослашиш бўйича
солиқ сиёсатини такомиллаштириш талаб э тилади.
Биринчидан, бу мақсадда:
- солиқ тушумлари турларининг умумий сонини чеклаш, уларни
аниқлаш усулларини соддалаштириш, солиқ базасини халқаро
стандартларга мослаштириш бўйича солиқ қонунчилигини қайта кўриб
чиқиш;
- хом ашё ва солиққа тортишнинг маржинал қийматларини аниқлашда
иқтисодиётнинг қазиб олиш тармоқлари, солиқ юкини саноатнинг қайта
ишлаш тармоқларидан қазиб олиш тармоқларига қайта тақсимлаш
заруриятидан келиб чиқиш керак. Шу билан бирга, кончилар ишлаб
чиқариш рентабеллигининг normal даражаси ва ўз-ўзини молиялаштириш
имконияти учун зарур шарт - шароитларни сақлаб туришлари керак;
13

 Давлат бюджети ва корхоналар молиявий аҳволининг
барқарорлигини таъминлаш.
 Бюджет интизомига қатъий риоя қилиш.
 Солиқ сиёсатини эркинлаштириш ва такомиллаштириш.
 Маҳаллий бюджетларни шакллантириш манбалари бўлган
республика солиқлари билан маҳаллий солиқлар ўртасида аниқ чегара
ўтказиш.
 Давлат бюджети даромадларини катта қисмини маҳаллий
бюджетларга бериш, уларнинг даромад манбаларини мустаҳкамлаш.
 Солиқ сиёсати белгилаб берган чора-тадбирларни амалиётга тадбиқ
этувчи тегишли бюджет-солиқ механизмини ишлаб чиқиш ва
такомиллаштириш ва бошқалар.
Демак, давлат бюджет-солиқ сиёсатини мамлакат молия тизимининг
барча бўғинларида молиявий ресурсларнинг ўсишини
мутаносиблаштирилган ҳолда таъминлаш бўйича давлат ижтимоий-
иқтисодий сиёсатининг асосий қисми сифатида қараш зарур .
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати
1. Ўзбекистон Республикасининг 2020 йил 25 декабрдаги “2021
йил учун Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети
тўғрисида”ги ЎРҚ-657-сонли Қонуни.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7-феврал
“Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 4947-сонли Фармони.
3. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг
Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 29.12.2020 йил.
4. Alan J. Auerbach Public Finance in Practice and Theory.-
University of California, Berkeley, May 2009
31

Ўзбекистон республикаси солиқ сиёсатининг яна бир йўналиши
нафақат жисмоний шахслар, балки ташкилотлар учун ҳам кўчмас мулкка
солиқ жорий етишдир. Фақат ташкилотларга тегишли кўчмас мулк солиққа
тортилади. Ушбу солиқ солиқ тушумларининг бир қисмини маҳаллий
бюджетларга ўтказиш билан минтақавий солиқларга киритилиши керак.
Кўпгина даромад турлари бўйича ягона ставка 13 фоиз бўлган шахсий
даромадларни солиққа тортишнинг амалдаги тизими сақланиб қолади.
Шахсий даромадларни солиққа тортишнинг прогрессив кўламини жорий
э тиш режалари йўқ. Бир қатор ижтимоий аҳамиятга э га тўловлар шахсий
даромад солиғидан озод қилиниши мумкин (зарарли меҳнат шароитлари
бўлган ишларда ишлайдиган ходимларга компенсatsiя тўловлари ва
бошқалар.
Инвестициялар учун солиқ имтиёзлари масаласида фақат битта
мумкин бўлган чора таклиф э тилади - асосий воситаларни сотишда капитал
қўйилмалар харажатлари миқдорини 10% дан кўп бўлмаган миқдорда
тиклаш тартибини аниқлаштириш, уларга нисбатан бундай капитал
қўйилмалар 5 йилдан кейин амалга оширилган. ишга тушириш.
4. Молиявий сиёсат
Молиявий сиёсат иқтисодий сиёсатнинг муҳим элементи, таркибий
қисми ҳисобланади. Молиявий сиёсат аввало истиқбол учун белгиланган
ва бажарилиши кўзда тутилган муаммоларни ҳал қилиш ва мақсадларга
эришиш учун моддий асос бо'лган молиявий ресурсларнинг максимал
миқдорини шакллантиришга қаратилади. Молиявий сиёсат мустақил ва
ко'пинча белгиланадиган, о'зига хос сиёсат тури сифатида қаралади.
Со'нгги йилларда олимларнинг назарий ишланмаларида, молиявий
сиёсатга аниқлик киритишда, давлатнинг молиявий ресурсларни жалб
қилишдаги ролига ва шунингдек молияни ташкил қилишнинг шакллари ва
усулларига э'тибор қаратилмоқда.
16

Фискал сиёсатнинг асосий характеристикаси шундаки, ушбу сиёсат
мамлакат ишлаб чиқарувчи кучларини ривожлантиришга қаратилган
бўлиши ва иқтисодий муваффақиятларга доимий таъсир кўрсатиши керак.
Биз биламизки, 1960-йилларнинг бошларида фискал сиёсат олиб борилди,
бу маълум маънода мамлакатимизнинг иқтисодий ва ижтимоий
ривожланишини секинлаштирди. Бундан ташқари, ушбу даврларда
мамлакат ривожланишини таъминлашда фаол фискал сиёсатнинг роли
етарли даражада баҳоланмаган. Молиявий муносабатларнинг жамиятнинг
барча соҳаларида ва биринчи навбатда иқтисодий соҳадаги роли бузилган.
Молия ва молиявий қўллаб-қувватлашнинг фаол роли рад этилди ва
фискал сиёсат зарур вазифаларни ҳал қилиш учун зарур усулларни ишлаб
чиқмади. Узоқ муддатли ва илмий асосланган концепцияларнинг
ривожланмаганлиги, қисқа муддатли фойда олишга қаратилган самарасиз
чоралар иқтисодиёт ҳолатининг ёмонлашишига олиб келди. Ўзбекистон
иқтисодий ривожланишида бозор муносабатларига ўтганлиги сабабли,
жамият ҳаётининг барча соҳаларида бўлгани каби, молиявий
муносабатларда, шу жумладан бюджет ва солиқ сиёсатида чуқур
ислоҳотларни амалга ошириши керак эди.
Муайян стратегик вазифалар давлатнинг тактик чоралари асосида
амалга оширила бошланди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси
Президентининг 7 йил 2017 февралдаги 4947-сонли "Ўзбекистон
Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси
тўғрисида" ги Фармони мамлакатимиз келажагини белгилайдиган барча
соҳаларда стратегияни яратди. Шу муносабат билан 30 йил 2020
декабрдаги "Ўзбекистон Республикасининг 2021 йилги Давлат бюджети
тўғрисида" ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг қабул қилиниши ва
солиқ кодексининг янги таҳрири қабул қилиниши билан бюджет ва солиқ
сиёсати тизимига бир қатор ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. 1 йил
2021 январдан бошлаб солиқ кодексининг умумий қисмига кўра, э нди
барча турдаги солиқлар бўйича солиқ ставкалари ижобий фаолият
12

5. Букина И.С., Маневич В.Е. Макроэкономическая ситуatsiя и
денежно-финансовая политика в России — 1-е изд. — М.:
6. Институт экономики Российской Академии Наук , 2013. —
57 b.
7. Вaхобов А.В., Мaликов Т.С. Молия. Дaрслик. -Тошкент:
“Ношир”, 2012 й.- 34 б
8. Молия: умумназарий масалалар (ўқув қўлланма) / Тошкент
Молия институти. – Тошкент, 2007. – 224 бет.
9. Курбонов Ҳ.А., Раҳматуллаев Б. Замонавий молия тизими ва
ундаги долзарб муаммолар. Рисола. Т.: Иқтисодчи, 2014 й.-19
б.
10. https://e-journal.uz ўзбекистонда-бюджет-солиқ-сиёсати
32

учун давлат ижтимоий-иқтисодий сиёсатининг асосий қисми сифатида
кўриб чиқилиши керак.
Dавлат ўзининг бошқарувчилик фаолиятини амалга ошириш учун
маълум йўналишдаги сиёсатни амалга оширади. «Сиёсат» – юнонча
«Политика» 3
сўзининг ўзбекчадаги таржимаси бўлиб, унинг маъноси
«давлатни бошқариш санъати» демакдир.
Қадимги юнон файласуфи Демокритнинг фикрича, «сиёсат» –
давлатни идора этиш, бошқариш маҳоратидир. Платоннинг фикрича,
сиёсат- давлатни бошқариш санъатидир, яъни подшоҳнинг одамларни
бошқариш соҳасидаги билим ва қобилиятидир- деб таърифлайди.
3.«Бюджет – солиқ сиёсати» нинг иқтисодий ўсишга таъсирини
такомиллаштириш
Иқтисодий ўсишдаги барча солиқ тўсиқларини олиб ташлаш ва солиқ
тизимини самарали солиққа тортиш тизимига айлантириш учун
Ўзбекистон республикаси ҳукумати 2021 йилда солиқ сиёсатининг устувор
йўналишларини аниқлади. Солиқ сиёсатининг устувор йўналишлари бир
хил бўлиб қолмоқда – ўрта ва узоқ муддатли истиқболда бюджет
барқарорлигини таъминлайдиган барқарор солиқ тизимини яратиш
зарурати. Солиқ сиёсатининг асосий вазифалари инновatsiялар ва солиқ
тизимини рағбатлантириш, шунингдек инвестицияларни қўллаб-
қувватлашдан иборат.
Бироқ, Молия вазирлиги бюджет тақчиллиги шароитида
барқарорликка эришиш қийин бўлишини ва бу фақат даромадларнинг
босқичма-босқич ўсиши билан мумкинлигини таъкидлайди. Солиқ
тушумларининг яхшиланишига кенг кўламли ёки қисман солиқ
ислоҳотлари, солиқ базасини ўзгартириш, эски солиқларни бекор қилиш ва
янги солиқларни жорий этиш, ҳар хил турдаги солиқларнинг нисбатларини
ўзгартириш орқали эришиш мумкин.
3
15

қараш керак эмас, чунки улар турлича мақсадни кўзлаб бир-биридан
фарқланадилар.
Бюджет-солиқ сиёсатининг ўзига хос бўлган энг асосий хусусияти шундан
иборатки, бу сиёсат мамлакат ишлаб чиқарувчи кучларининг
ривожланишига ва иқтисодий муваффақиятларга узлуксиз равишда таъсир
кўрсатиб туришга йўналтирилган бўлиши керак. Биламизки, яқин ўтмишда
мамлакатимиз иқтисодий ва ижтимоий тараққиётига, маълум маънода,
тўсқинлик қилиб қолган бюджет-солиқ сиёсати юргизилди. Бунинг устига
шу даврлар мобайнида мамлакат тараққиётини таъминлашда фаол бюджет-
солиқ сиёсатнинг ролига етарлича баҳо берилмади. Жамият ҳаётининг
барча жабҳаларида ва энг аввало, иқтисодий соҳада молиявий
муносабатларнинг роли бузиб кўрсатилди. Молия ва молиявий
дастакларнинг фаол роли инкор этилиб, бюджет-солиқ сиёсат талаб
этилган муаммоларни ҳал қилишга қаратилган зарур усулларни ишлаб
чиқишга ожизлик қилиб қолди. Ривожланишнинг узоқ даврига
мўлжалланган ва илмий жиҳатдан асосланган концепцияларнинг ишлаб
чиқилмаганлиги, кам самара берадиган, қисқа муддатли фойда олишни
кўзлаб амалга оширилган чора-тадбирлар иқтисодиётни қийин аҳволга
олиб келди.
Ўзбекистон иқтисодий ривожланишда бозор муносабатларига юз тутар
экан, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида бўлгани каби, молиявий
муносабатларида, шу жумладан бюджет-солиқ сиёсатида ҳам чуқур
ислоҳотларни амалга оширишга тўғри келди. Белгиланган стратегик
вазифалар давлатнинг тактик чора-тадбирлари асосида бажарила
бошланди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил
7-феврал “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 4947-сонли Фармонини қабул
қилиниши мамлакатимиз келажагини белгилайдиган ҳамма соҳадаги
стратегияни яратди .
23

номукаммаллиги ўзбек корхоналарига хорижий инвестицияларни жалб
қила олмайди, бу ҳам жамиятнинг иқтисодий ва ижтимоий равнақ ига
салбий таъсир қилади.
2. « Бюджет – солиқ сиёсати» нинг ташкилий хуқуқий асослари
Барқарор иқтисодий ўсишга эришиш ихтиёрий иқтисодий сиёсатнинг
мақсади ҳисобланади. Ушбу муаммони ҳал қилишда фискал бошқарувни
тартибга солиш муҳим рол ўйнайди. Фискал сиёсат давлатга иқтисодиётга
кенг миқёсда таъсир ўтказишга имкон беради (бошқа тартибга солиш
турлари билан таққослаганда) ва нотўғри ва самарасиз қарорлар қабул
қилишда макроиқтисодий бузилиш хавфидан азият чекади. Шу нуқтаи
назардан, келажакда иқтисодиётнинг ривожланиши маълум даражада ушбу
хавфларни тўғри баҳолашга ва фискал сиёсат самарадорлигига боғлиқ.
Фискал сиёсатнинг иқтисодий ўсишга таъсири механизмларининг ўзига
хос хусусиятлари унинг ўзгаришидан келиб чиқадиган кўплаб ижобий ва
салбий оқибатларнинг мавжудлиги билан ифодаланади ва бу жараён вақти-
вақти билан кескин ўзгариши мумкин. Хусусан, тиббиёт ва таълимга
сарфланадиган харажатларнинг реал ўсиши узоқ муддатли истиқболда
инсон капитали сифатини ва иқтисодий ўсишни яхшилайди. Бошқа
томондан, агар қўшимча бюджет харажатлари солиқ ставкаларини
оширишни талаб қилса, бу аҳолининг бир марталик даромадлари ва товар
ишлаб чиқарувчилар фойдасининг пасайишига олиб келади. Натижада
жамғариш камаяди ва корхоналарнинг инвестицион фаоллиги пасаяди.
Юқорида муҳокама қилинган инсон капитали сифатини оширишнинг
ижобий таъсири билан таққослаганда, ўсишнинг салбий таъсири тезда
намоён бўлади. Агар бюджет харажатларининг ўсиши бюджет
тақчиллигига мувофиқ ошса, қисқа муддатда пул массаси кўпаяди ва
инфляция жараёнлари тезлашади, фоиз ставкалари кўтарилади ва
иқтисодий ўсишни секинлаштирадиган бошқа муаммолар пайдо бўлади.
11

- инфляция жараёнларининг таъсирини камайтириш, маҳсулотларга
солиқ солишни камайтириш соҳаларида билвосита солиққа тортишни
такомиллаштириш зарур. - tamaki ва алкогол маҳсулотларига белгиланган
акциз ставкаларининг жорий э тилиши билвосита солиққа тортишни
соддалаштиришга ёрдам беради. Акциз тўланадиган товарлар рўйхатини
босқичма - босқич қисқартиришни, шунингдек республикада ишлаб
чиқарилган ва import қилинадиган маҳсулотларга акциз солиғини
босқичма-босқич унификatsiялашни таъминлаш (биринчи босқичда бир
гуруҳга кирувчи import қилинадиган маҳсулотларга акциз солиғининг
ягона ставкаларини белгилаш);
- мавжуд солиқ имтиёзларининг аксариятини бекор қилиш. Бу тенг
рақобат шароитларини таъминлаш, солиқ соҳасидаги коррупцияни чеклаш,
солиққа тортиш механизмининг шаффофлигини ошириш, корхоналар
солиқларини ҳисоблаш ишларини соддалаштириш ва солиқ
мажбуриятларининг бажарилиши устидан назоратни осонлаштириш
имконини беради;
- янги қарорлар қабул қилиш амалиётини қонуний равишда чеклаш ва
ҳуқуқий ҳужжатлар ва ташкилий кўрсатмаларга тез-тез ўзгартиришлар
киритиш орқали солиқ тизимининг барқарорлигини таъминлаш
чораларини кўриш.
Ушбу чора-тадбирлар билан бир қаторда маҳаллий бюджетнинг
даромад базасини шакллантиришда маҳаллий солиқлар ва йиғимларнинг
ролини кучайтириш зарур. Аввало, маҳаллий бюджетнинг даромад
базасини мустаҳкамлашда маҳаллий давлат ҳокимияти органларини
қўллаб-қувватлаш механизмини жорий э тиш зарур. Солиқ тушумларининг
республика ва маҳаллий бюджетларга нисбатини қайта кўриб чиқиш зарур.
Маҳаллий бюджетларга билвосита солиқлар, ресурс тўловлари ва бошқа
жорий бўлмаган даромадлардан қўшимча даромадларни йиғиш керак.
Шундай қилиб, давлат молия сиёсати мамлакат молия тизимининг барча
соҳаларида молиявий ресурсларнинг мувозанатли ўсишини таъминлаш
14

мумкин. Ҳозирги шароитдаги АҚШ давлат молиясига хос фундаментал
муаммони шу билан изоҳлаш мумкин.
Нодискретсион фискал сиёсат циклик ўсиш фазасида автоматик
равишда бюджетга солиқ укини ошириш ва давлат ҳаражатларини
қисқартириш эвазига cиклик бюджет профисити келиб чиқади. Пасайиш
фазасидаги дискретсион фискал сиёсат ойибатида сарфланган заҳиралар
ўрни қопланади.
Бюджет-солиқ сиёсатида солиқлар марказий арамият касб этувчи
инструментлардан бири ҳисобланади. Чунки солиқлар воситасида
корхоналар соф молиявий натижалари, уй хўжаликларининг шахсий
тасарруфидаги даромадларига та'сир этиш мумкин. Бевосита бундай
вазиятда солиқлар макрокўламдаги истемол ва жамғариш нормасига та'сир
этади. Шунингдек, билвосита солиқлар орқали инфляцияни ёки
трансактсион харажатларни манипулятсия қилиш имкониятларига эга
бўлинади.
1.5-расм. Фискал сиёсат турлари 8
Солиқлар воситасида шаклланадиган бюджет даромадларининг
асосий функтсияси бу бюджет харажатларини молиявий та'минлаш
ҳисобланади. Демак, пухта ўйланган самарали солиқ сиёсати давлат
8
21

Бу борада Ўзбекистон Республикасининг 2020 йил 30 декабрдаги “2021
йил учун Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети тўғрисида”ги
Қонуни қабул қилинганлиги ҳамда янги таҳрирдаги Солиқ кодексининг
қабул қилиниши билан бюджет-солиқ сиёсати тизимида қатор ўзгартириш
ва қўшимчалар киритилди. Буни 2021 йил 1 январдан бошлаб эса, Солиқ
кодексининг умумий қисми бўйича эндиликда барча солиқ турлари бўйича
солиқ ставкалари Солиқ кодекси билан белгиланишини ижобий фаолият
деб қайд этиш мумкин. Мамлакатимизда пул-кредит сиёсати, баҳо сиёсати,
инвестицион сиёсат, ижтимоий сиёсат, мигарatsiон сиёсат ва бож сиёсатида
ҳам кескин ижобий силжишлар самарали тарафга ўзгарди.
Ўзбекистон ҳам бошқа мамлакатлар қатори COVID-19 пандемиясининг
салбий оқибатлари билан тўқнаш келди. Карантин чеклов чораларини
киритиш шароитида эпидемиологик холатнинг сезиларли ёмонлашуви
ҳамда иқтисодий фаолликнинг пасайиши бюджет-солиқ сиёсатини
юмшатиш, соғлиқни сақлаш харажатларининг ортиши ва аҳолини
ижтимоий қўллаб-қувватлаш бўйича тезкор чоралар кўришни тақозо этди.
Натижада, иқтисодий ўсишнинг секинлашуви шароитида қўшимча ташқи
қарзни жалб қилиниши билан бюджет тақчиллиги ва ташқи қарз
ҳажмининг ортиши кузатилди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 03 апрел
“Коранавирус пандемияси даврида аҳоли, иқтисодиёт тармоқлари ва
тадбиркорлик субьектларини қўллаб-қувватлашга доир қўшимча чора-
тадбирлар тўғрисида”ги ПФ-5978-сонли Фармони33 қабул қилиниши
иқтисодиёт тармоқларини ва аҳолини қўллаб-қувватлашда ўз ижобий
натижаларини берди.
Эндиликдаги асосий вазифаларимиз мамлакатимиз бюджет-солиқ сиёсати
муаммолари қаторига унинг давр билан ҳамнафаслигини таъминлаш,
унинг давлатимиз ривожланишининг ўзгарган шароитларига тезда
24

дастакларнинг фаол роли инкор этилиб, бюджет-солиқ сиёсат талаб
этилган муаммоларни ҳал қилишга қаратилган зарур усулларни ишлаб
чиқишга ожизлик қилиб қолди. Ривожланишнинг узоқ даврига
мўлжалланган ва илмий жиҳатдан асосланган концепцияларнинг ишлаб
чиқилмаганлиги, кам самара берадиган, қисқа муддатли фойда олишни
кўзлаб амалга оширилган чора-тадбирлар иқтисодиётни қийин аҳволга
олиб келди.
Ўзбекистон иқтисодий ривожланишда бозор муносабатларига юз
тутар экан, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида бўлгани каби, молиявий
муносабатларида, шу жумладан бюджет-солиқ сиёсатида ҳам чуқур
ислоҳотларни амалга оширишга тўғри келди. Белгиланган стратегик
вазифалар давлатнинг тактик чора-тадбирлари асосида бажарила
бошланди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил
7-феврал “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги 4947-сонли Фармонини қабул
қилиниши мамлакатимиз келажагини белгилайдиган ҳамма соҳадаги
стратегияни яратди .
Бу борада Ўзбекистон Республикасининг 2020 йил 30 декабрдаги
“2021 йил учун Ўзбекистон Республикасининг Давлат бюджети
тўғрисида”ги Қонуни қабул қилинганлиги ҳамда янги таҳрирдаги Солиқ
кодексининг қабул қилиниши билан бюджет-солиқ сиёсати тизимида қатор
ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Буни 2021 йил 1 январдан бошлаб
эса, Солиқ кодексининг умумий қисми бўйича эндиликда барча солиқ
турлари бўйича солиқ ставкалари Солиқ кодекси билан белгиланишини
ижобий фаолият деб қайд этиш мумкин. Мамлакатимизда пул-кредит
сиёсати, баҳо сиёсати, инвестицион сиёсат, ижтимоий сиёсат, мигарatsiон
сиёсат ва бож сиёсатида ҳам кескин ижобий силжишлар самарали тарафга
ўзгарди.
Ўзбекистон ҳам бошқа мамлакатлар қатори COVID-19
пандемиясининг салбий оқибатлари билан тўқнаш келди. Карантин чеклов
28

Sanoat korxonalarida vakolatlar taqsimoti va ularni takomillashtirish

Купить