Savod o‘rgatish darslarida mantiqiy mashqlarni tashkil etish - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	73.8KB
Покупки	11
Дата загрузки	26 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Asadbek Mamarizayev

Дата регистрации 09 Апрель 2024

135 Продаж

Savod o‘rgatish darslarida mantiqiy mashqlarni tashkil etish

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
“Savod o‘rgatish darslarida mantiqiy mashqlarni tashkil etish”
mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: ______ guruh talabasi
________________________
Rahbar: “Pedagogika” kafedrasi
__________________________
(imzo)
TOSHKENT-2024
1

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………….................. 3
I BOB SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI DIKTANT
YOZISHGA O‘RGATISH MASALALARI
1.1. Savod o‘rgatish davrining o‘ziga xos xususiyatlari, maqsad va vazifalari……. 6
1.2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish
masalalari…………………………………………………………………………. 12
II BOB SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI DIKTANT
YOZISHGA O‘RGATISHDA PEDAGOGIK TEXNILOGIYADAN
FOYDALANISH
2.1. Diktant turlari haqida ma’lumot……………………………………………... 17
2.2. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati
o‘ziga xos tomonlari……………………………………………………………… 20
XULOSA ………………………………………………………………………… 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………..…… 26
2

KIRISH
Kurs ishining maqsadi: Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari
o‘quvchilarga dastur ta’lab qilgan hajmda puxta bilim berish , ko‘nikma va malaka
hosil qilishga ko‘maklashish lozim.
Nutq deganda so‘zlash jarayoni, uning natijasi tushuniladi. Aslida - chi, nutq
– bu insonnning eng oliy , murakkab, ruhiy vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi.
Odamning ijtimoiy mehnat jarayonida kishilar o‘rtasida o‘zaro fikr almashinuv
vositasi sifatida vujudga kelgan spetsifik funksiyasi. Inson tashqi olamdagi
predmetlar va hodisalarni sezgi organlari yordamida va nutq vositasida idrok etadi.
So‘z signalizatsiyasi, ya’ni nutq tufayli odam borliqni umuman, fikran idrok etishi
mumkin. Nutq organlari, odam organizmining nutq tovushlari hosil bo‘lishida
qatnashadigan turli qismlari. Faol nutq organlariga til, lab, yumshoq tanglay,
nofaol nutq organlariga esa tishlar , qattiq tanglay, burun bo‘shlig‘i kiradi.
Nutqning tashqi va ichki, og‘zaki va yozma turlari bor.
Tashqi nutq asosan aloqa bog‘lash maqsadlariga xizmat qiladi, shuning uchun
u tinglovchilarga tushunarli qilib tuziladi. So‘zlanmaydigan va yozmaydigan ichki
nutq, ya’ni o‘zi uchun bo‘lgan nutq ong? O‘zini bilish, tafakkur jarayonlarida
g‘oyat muhim ro‘l o‘ynaydi. Yozma nutq (xat yozish va o‘qish) funksional
jihatdan ichki nutq (yozilajak narsani ichida pichirlash, tovush chiqarmasdan
o‘qish) bilan chambarchas bog‘liqdir.
Ma’limki, so‘zlashuv tili nutq o‘stirishning dastlabki boshqichi hisoblanib, u
asta-sekin takomillashib boradi. So‘zlashuv tili esa o‘qilgan matnlarni og‘zaki
hikoya qilishda namoyon bo‘ladi. So‘zlashuvga o‘rganish barcha
darslar jarayonida amalga oshadi , lekin o‘qish darslari yetakchi ahamiyat kasb
etishi kerak. Kichik yoshdagi maktab o‘quvchilariga ma’naviy kamolot ona tili
orqali mujassamlashadi. Ona tili, shu jumladan, o‘qish nutq o‘stirish ta’lim –
tarbiya jarayonidagi eng muhim vositalardandir.
O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini me’yorlashda, ularning
mutanosibligini ta’minlashda, milliy tilning tabiati va o‘ziga xos xususiyatini
belgilashda, ifoda va talaffuz qonuniyatlarini aks ettirishda ohangdorlik, ya’ni
3

qiroat bilan o‘qishning amaliy ahamiyatini o‘stirish, adabiy til me’yori va
mezonlariga rioya qilish, o‘qish, o‘qish metodlarini takomillashhtirish yo‘llarini
izlash va eng qulaylarini amaliyotga tatbiq qilish zarur.
Adabiy til tushunchasi keng qamrovli, ko‘p qirrali hodisadir. Adabiy til
taraqqiyoti barqarorligini ta’minlashda bolalarning yoshlikdan nutq
madaniyatlarini tarkib toptirish va tarbiyalash lozim.
Til qonunlarning ta’limga tatbiqi munosabati bilan bolalarni o‘qishga
o‘rgatishdagi usullarni to‘g‘ri qo‘llashi (ko‘rgazmalilik, tarqatib berilgan
topshiriqli qog‘ozlar bilan ishlash yo‘llarini bilish) usullari takomillashtiriladi.
O‘quvchilarning bilish faoliyatlarining o‘ziga xos taraqqiy etishini hisobga olish ,
ayniqsa, ularning ruhiy, fiziologik xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan ishlarga
yetarli ahamiyat qilish lozim. Ularga nisbatan e’tiborni kuchaytirish, mehrli va
hamisha shirinsuxan bo‘lish zarur.
Bola shaxsi pedagogik va psixologik nuqtayi nazardan juda nozik his-
tuyg‘ularga boy bo‘lib, o‘qituvchi ana shu tuyg‘ularni ilg‘ashi. Bola ruhiyatini
ko‘rsatishi, ta’lim jarayonida insonparvarlik tarbiyasiga alohida e’tibor berishi
zarur.
O‘qituvchining turli fanlarni o‘qitishdan maqsadi o‘quvchilarning nutq
madaniyatini, nutq ko‘nikmalrini shakllantirish, ijodiy qobiliyatlarini taraqqiy
ettirish kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. O‘qituvchi nutqi o‘quvchilar uchun
namunadir. O‘quvchilarning nutqi ravon, tushunarli bo‘lishi uchun eng avvalo
uning nutqidagi nuqsonlarni bartaraf etishga e’tibor berih zarur.
Nutq ichki va tashqi ko‘rinishiga ega. Ichki nutq odamning o‘z ichiga
gapiradigan passiv nutqi bo‘lib, u ikkinchi kishining ishtirokini talab qilmaydi.
Shuning uchun bu nutq o‘z – o‘ziga qaratilgan sanaladi, uni nazorat qilib
bo‘lmaydi. Ichki nutq og‘zaki va yozma nutqning asosi sifatida xizmat qiladi.
Tashqi nutq boshqlarga qaratilgan va nazorat qilish mumkin bo‘lgan faol nutq
bo‘lib, u og‘zaki va yozma ko‘rinishiga ega.
4

Mazkur maqsad va vazifalarni to‘laqonli bajarish uchun o‘qituvchi faqat dars
bilan chegaralanib qolmasligi kerak. Darsdan tashqari paytlarda ham muntazam ish
olib borishi yaxshi natija beradi.
Kurs ishining obyekti. Kurs ishida Boshlang‘ich sinflarda ona tilidan
o‘quvchilarning yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatishda zamonaviy
pedagogika texnologiyalari asosida o‘rganishni anniq belgilab beradi.
Kurs ishining predmeti. Boshlang‘ich sinf ona tili ta’limi o‘quvchilarga nutq
faoliyatining asosiy turlarini o‘stirish masalalarni hal etadi va zamonaviy
pedagogik texnologiyalar yordamida o‘rganish shuning barobarida o‘quvchilarini
ona tili darslarida bo‘lgan darslarini oshirishdan iborat deb belgiladik. 1
Kurs ishi vazifalari:
 savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni diktant yozishga o‘rgatish;
 savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanish;
 boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish
 diktant turlari haqida ma`lumot berish.
Kurs ishi mavzusining ilmiy –amaliy ahamiyati: Barcha ona tili darslarida
o‘quvchilar bilishini va malaka qobiliyatlarini takomillashtirish, ona tilidan
o‘quvchilarning yozilishi qiyin so‘zlarni yozishga o‘rgatish maqsadida oldin
o‘tilgan darslarni takrorlashga vaqt ajratiladi. Takrorlash bilimlarni aniqlashga,
hisobga olish va shu bilan bir vaqtda mustahkamlashga yordam beradi.
Boshlang‘ich sinflarda oldin o‘tilganlarni takrorlash bilan bir vaqtda va takrorlash
jarayonida oz-ozdan yangi bilimlar berib boriladi. Takrorlash orqali o‘quvchilar
o‘z bilimlarini tartibga soladilar, mustahkamlaydilar.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Kurs ishi, kirish , 2 ta asosiy bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
1
O’zbekiston Respublikasi Davlat ta’lim standartlari. O’zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim standartlarining
davlat tizimi. Oliy ta’lim. 5141600 - Boshlang’ich ta’lim va sport-tarbiyaviy ish yunalishi. - Toshkent: 2006
5

I BOB SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI DIKTANT
YOZISHGA O‘RGATISH MASALALARI
1.1. Savod o‘rgatish davrining o‘ziga xos xususiyatlari, maqsad va vazifalari
Ma’lumki, savod o‘rgatish, o‘qish darslarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga
tovush va harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda
to‘g‘ri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. SHuningdek,
o‘quvchilar lugatini boyitish, boglanishli nutqini o‘stirish, bilimini boyitish,
mavxum tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham
bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi.
Tayyorgarlik davri o‘qishda o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda
bolalarda o‘zgalar nutqing eshitish, diqqatni to‘plash, til birikmalarini (tovush,
bo‘gin, so‘z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar
shakllanadi. Bular o‘quvchilarniig o‘qishni muvaffaqiyatli egallashlariga yordam
beradi. O‘qish va yozish — nutq faoliyatining turi. Maktabda o‘qitish o‘qish va
yozishga o‘rgatishdan boshlanadi. 2
, “Alifbe”ga suyangan holda qisqa vaqt ichida
o‘quvchilar o‘qish va yozishga o‘rganadilar. Savod o‘rgatish davrtda o‘qish va
yozish harakatini maqsadga muvofiq ravishda bajara olish o‘qish va yozish
ko‘nikmasi deyiladi.Ushbu ko‘nikma bilimni talab qiladi, chunki har qanday
ko‘nikmalarsiz shakllanmaydi. Bilim ko‘nikmaga aylanmagan bo‘lishi iiuimkin.
Masalan, bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari bo‘ylab qanday
joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki o‘quvchi harflarni tanib,
ularni o‘qiy olmasligi mumkin. ko‘nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat
turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to‘g‘ri o‘tirish, ruchkani barmoqlar orasida
tutitsh, daftarni qiyalikda qo‘yish kabilar ham o‘rgatiladi.
O‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi.
Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha marta takrorlanishi lozim.
Yozish malakasida o‘quvchi ruchkani qanday uhlash, qanday yurgizish haqida
‘ylab o‘tirmay, so‘z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‘qish va yozish malakasi
harakatning o‘ylab o‘tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o‘qitishning
2
M. Asqarova va boshqalar Kichik yoshdagi bolalar nutqini o‘stirish T.: 2001yil.
6

keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi.
O‘qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo‘lib, u nutqqa oid malakadir.
O‘qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq faoliyaiiniiig boshqa turlari bilan,
ya’ni og‘zaki hikoya qilish, o‘zgalar nutqini eshitish orqali anglash, ichki nutq
bilan uzviy bog‘liq holda shakllantirldi. Maktabda o‘qitishning muvaffaqiyati
savod o‘rgatishning qanday darajada o‘qitilganligiga bog‘liq. O‘quvchini savod
o‘rgatish jarayonida elementar “o‘qish va yozishga” o‘rgatishda o‘quvchilarning
faoliyat ko‘rsatishi va nutq faoliyatiga intilishlari uchun talab bo‘lishi, o‘z fikrini
og‘zaki yoki yozma ifodalay olishlari uchun zaruriyat va ehtiyojni yuzaga
keltiruvchi vaziyat yaratilishi zarur. 3
O‘qish va yozish malakasi biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini
ta’minlaydi. Shuning uchun ham o‘qishga o‘rgatish bilan yozuvga o‘rgatish
parallel olib boriladi va bu faoliyat muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday
ekan, savod o‘rgatish jarayonida bola juda ko‘p o‘qishi va yozishi zarur.
O‘qish uchun ham, yozish uchun ham yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir
necha bor qayta o‘qish bilan maqsadga erishish qiyin. Bu ko‘pincha o‘qilgan
matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi. Takroriy faoliyatda vaziyat va
mazmunning almashinishi malakani mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni
o‘stiradi. O‘quvchi oldida uzoq muddatda amalga oshadigan maqsad — o‘qish va
yozishni o‘rganish hamda hozirda bajarishi shart bo‘lgan kundalik maqsad —
topishmoqni o‘qish va javobini topish, so‘z va gaplarni o‘qish, rasm asosida
so‘zlab berish kabilar turadi. O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik
yozuvdir.
Har bir tovush uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan.
O‘qishda grafik shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar
harflarga aylantiriladi. Bu o‘qish va yozish faoliyatida o‘quvchi uchun qiyinchilik
tug‘dirgandek tuyulsa- 16 da, aslida o‘qish va yozish jarayonini soddalashtiradi,
chunki tilimizdagi tovushni ifodalovchi harflar soni uncha ko‘p emas. O‘qish va
yozishni o‘zlashtirish uchun tovush va harflarning o‘zaro munosabatiga oid
3
Q.Abdulla е va,K.Nazarov,Sh.Yo’ldosheva "Savod o’rgatish metodikasi" T."O’qituvchi" 2010.
7

qoidalarni o‘zlashtirish kifoya. Savod o‘rgatish metodikasida o‘zbek tili tovushlar
va harflar tizimining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. O‘zbek
tilining tovush tizimi va yozuvi.
O‘zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi. 1993-yil 2-sentabrdagi
“Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qonunga
muvofiq o‘zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har bir
tovushi uchun unga mos grafik shakl qabul qilindi. O‘qituvchi savod o‘rgatish
jarayonida o‘quvchilarni tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab
o‘qishga o‘rgatishda o‘zbek tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur.
Savod o‘rgatish analitik-sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So‘z
bo‘g‘inga bo‘linadi, bo‘g‘indan kerakli — o‘rganilayotgan tovush ajratilib olinadi,
tahlil qilinadi, o‘rganiladigan harf bilan sintezlanadi , shu asosda harf va butun
o‘qish jarayoni o‘zlashtiriladi. Bunda o‘zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda
belgilash xususiyatlari hisobga olinadi. Savod o‘rgatishda o‘zbek tili grafik
tizimining quyidagi xususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega: Savod
o‘rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi.
Hozirgi o‘zbek tilida 6 ta unli fonema mavjud: a, o, i, e, u, o‘. E harfi so‘z va
bo‘g‘in boshida qo‘llanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan keyin o‘rta keng
lablanmagan unli tarzida o‘qiladi (kel, tez). Savod o‘rgatishda oldin so‘z boshida
keladigan e, so‘ngra undoshdan keyin keladigan e tovush-harfi bilan tanishtiriladi.
0 harfi o‘zbekcha, umumturkiy so‘zlarda quyi keng, lablangan o lovushini
ifodalaydi, ruscha-baynalmilal so‘zlarda urg‘usiz bo‘g‘inda a tarzida (botanika), o‘
tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (traktor) ta- 17 talaffuz qilinadi. Shuning
uchun bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal so‘zlar savod o‘rgatish davridan
so‘ng o‘quv jarayoniga kiritiladi. A tovushi bahor, savol kabi so‘zlarda o kabi,
muomala, munosabat kabi so‘zlarda i tovishiga yaqin talaffuz qilinadi, lekin a
yoziladi. U tovushi qovun, sovun kabi so‘zlarda i tovushiga yaqin talaffuz eshitilsa
ham u yoziladi.
1. Tovushi bilan, sira kabi so‘zlarda talaffuz etilmasa ham yozuvda doimo
saqlanadi.
8

2.O‘zbek tilida 24 ta undosh tovush bor.
Yozuvda ular 23 ta harf bilan ifodalanadi: shulardan 3 tasi harf birikmasi, 21
tasi yakka harf bilan belgilanadi.
Ular quyidagilar: b, d, f, g, h, j (jurnal), j (jo‘ja), k, i, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y,
z, g, sh, ch, ng. Undoshlarni o‘rgatishda ham muayyan tartibga, talabga
asoslaniladi. Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor, ya’ni
ovozdor tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor tovushlarni
bo‘g‘in va so‘z tarkibidan ajratib olish oson. Lekin ng sonor undoshi n va g undosh
tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach, o‘rgatiladi.
Harf birikmalarini o‘rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, ularning
alifbe davrining oxirgi bosqichida o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir. J harfi ikki
tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. Birinchi
darsda portlovchi j tovushini o‘rgatish, talaf-liizini tushuntirish, analitik-sintetik
mashqlar yordamida ko‘nikmalar liosil qiliinadi, keyingi darsda esa sirg‘aluvchi j
tovushi va uning talaffuzi o‘rgatiladi. 4
So‘ng bu ikki tovushning talaffuzidagi farq taqqoslash usuli orqali
tushuntiriladi. Berilgan bilim analitiksintetik mashqlar yordamida
mustahkamlanadi. Sh tovushini ifodalovchi sh harf birikmasi ham s va h harfi
bilan, ch tovushini ifodalovchi ch harf birikmasi h harfi bilan
tanishtirilgach,o‘rgatiladi. O‘quvchilar bu harf birikmalarini bir yaxlit tovushli
sifatida o‘qish va yozishga ko‘nikishlari lozim. Bu davrda s’h (is’hoq) tarzida
o‘qiladigan holatga to‘xtalmaydi Jarangsiz jufti bor jarangli undoshlar talafluzi (b
—p, d~t, v—f, g~k, Z~s kabi) haqida dastlabki amaliy tiishunchaiar hosil qilinadi,
utaniing talaffuzi va yozilishiga e’tibor qaratiladi. X va h tovushlarining talaffuzi
va imlosi haqida ham dastlabki tiishunchaiar beriladi, ularni farqlash bo‘yicha
maxsus mashqlar ham uyushtiriladi. Tutuq belgisi (‘) unli tovushdan so‘ng kelsa,
uni cho‘zib talaffuz qilishga, undosh tovushdan so‘ng kelsa, undoshni unlidan
ajratib talaffuz qilishga xizmat qilishi haqida ham tiishunchalar berilib, asta-sekin
uni qo‘llashga doir ko‘nikmalar shakllantiriladi.
4
Q.Abdulla е va,K.Nazarov,Sh.Yo’ldosheva "Savod o’rgatish metodikasi" T."O’qituvchi" 2010.
9

Savod o‘rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik)
shakli va ularning ishlatilish o‘rni o‘rgatiladi. O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish
bo‘g‘in asosida olib boriladi. Bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish uchun sozni bog‘inga
bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini aniqlashni o‘rgatish muhim sanaladi. Savod o‘rgatish
davrida o‘quvchilar so‘zlarni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri ajrata olsalar. o‘qish
ko‘nikmasini ham yaxshi egallaydilar. Talaffuzi yozilishiga mos kelmaydigan
tovushlar ishtirok etgan so‘zlar oldin orfografik, so‘ngra oifoepik o‘qib beriladi va
ularning o‘qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi.
O‘quvchilar muayyan darajada tushunchaga ega bo‘lganlaridan so‘ng
orfoepik o‘qish mashq qilinadi.
O‘qish ham, yozish ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar
kichik yoshdagi o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi.
Kichik yoshdagi o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda quyidagilar kuzatiladi:
1. Bola o‘qish paytida bitta harfni ko‘radi, uni bilish uchun rasmlarni ko‘z oldiga
keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga
oshiqadi, biroq o‘qituvchi aytishga yo‘l qo‘ymaydi, undan bo‘g‘inni aytishni talab
qiladi. O‘quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan chiqib qoladi yoki
ularni qo‘shib bo‘g‘in, bo‘g‘indan so‘z hosil qilguncha, o‘qish jarayoni sustlashad
Boshlang‘ich ta’limning asosiy vazifalaridan biri o‘quvchilar nutqini o‘stirishdir.
Nutq o‘stirish uch yo‘nalishda: so‘z ustida ishlash, so‘z birikmasi va gap ustida
ishlash, bog‘lanishli nutq ustida ishlash orqali amalga oshirilishi metodik
adabiyotlarda qayd etilgan. Savod o‘rgatish darslarida ham yuqoridagi uch
yo‘nalish bo‘yicha ish olib boriladi. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning
hammasi, shu jumladan savod o‘rgatish ham o‘quvchilar nutqi va tafakkurini
o‘stirish bilan bog‘liq holda uyushtiriladi. Savod o‘rgatish davridagi ishlarning
miqyosi keng bo‘lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, predmet va sujetli
rasm yuzasidan suhbat va shu kabiiar bilan bog‘lanadi.
Bu davrda o‘quvchilar nutqini o‘stirishning vazifalari quyidagilardan iborat:
1) o‘quvchilar nutqidagi kamchiliklarni to‘g‘rilash;
10

2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan bog‘liq holda
lug‘atini boyitish;
3) o‘quvchilar nutqidagi ayrim so‘zlarning ma’nosiga aniqlik kiritish;
4) gap va uch-to‘rt gapli kichik ,,hikoya" (bog‘lanishli nutq)ni og‘zaki to‘g‘ri
tuzish ko‘nikmasini o‘stirish. Bolalar bu davrda, birinchidan, kiyim-kechak, ish
qurollari, mevalar kabi predmetlar bilan tanishish yordamida so‘zni ongli
ishlatishga; ikkinchidan, turli sodda yig‘iq gap (Bolalar yuguiyaptilar), sodda
yoyiq gap (Lola do‘konga bordi), uyushiq bo‘lakli gap (Anvar o‘qidi va yozdi)
tuzadilar.
Ular bu ko‘nikmalarni amaliy mashqlar yordamida egallaydilar.
Bolalarning shaxsiy tajribalari , kishilar hayoti va tabiatni kuzatishlari nutq o‘stirish
uchun asosiy manba hisoblanadi. Narsalar, uy-ro‘zg‘or buyumlari, o‘simliklar,
hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo‘lib xizmat qiladi.
Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq tushunchalar
shakllanadi.
Birinchi sinf o‘quvchilari nutqini o‘stirishda bolalarning o‘yin va ermaklari,
rasm ko‘rish va “Bu nima?, Bu kim?, U nima qilyapti?” kabi savollar asosida
suhbatdan ham foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida nutq o‘stirishga oid ish
turlariga atrofdagi jonli predmetlarning nomini , ularning belgilarini aytish,
predmetiarni ma’lum belgilari asosida guruhlash kabi mashqlar kiradi. Masalan,
o‘qituvchining topshirig‘iga muvofiq, ma’lum bir mavzuda (kuz, mevali bog‘, sinf,
maktab haqida) ikki so‘zdan iborat gap tuzadilar; keyinroq esa shunday yig‘iq
gaplar tuzib, uni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar.
O‘qishni endi o‘rganayotgan bola o‘qiyotgan matn mazmunini
o‘zlashtirmaydi, chunki u so‘zni qanday o‘qishga ko‘p kuch beradi. 5
5
Ro’ziboy е va O’. "Boshlang’ich sinf o’quvchilari unli va undosh tovushlarni o’rganish bilan og’zaki nutqni
o’stirish" T. 2006.
11

1.2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qish va yozishga o‘rgatish
masalalari
Ma’lumki, savod o‘rgatish, o‘qish darslarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga
tovush va harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda
to‘g‘ri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. Shuningdek,
o‘quvchilar lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, bilimini boyitish,
mavxum tafakko‘rini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham
bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi. Tayyorgarlik davri o‘qishda
o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o‘zgalar nutqning eshitish,
diqqatni to‘plash, til birikmalarini (tovush, bo‘g‘in, so‘z, gap) farqlash, ajratish,
ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi. Bular o‘quvchilarning
o‘qishni muvoffaqiyatli egallashlariga yordam beradi. O‘qishga o‘rgatish uchun
avvalo o‘quvchi tovush va harf bilan yaxshi tanishtirilishi lozim. Tovush va harf
bilan tanishtirishda bo‘g‘indan tovushni ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf
bilan tanishtirish bir necha xil yo‘nalishda amalga oshirilishi mumkin:
1 1.Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog‘lanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan kerakli gap, so‘ng kerakli so‘z ajratib olinadi, so‘ngra so‘z
ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiridadi.
2. So‘z asos qilib olinadi. Analitik mashqlar yordamida o‘rganiladigan tovush
ajratibolinadi: ot. O‘qituvchi ot rasmini ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning nomini -
so‘zni aytadilar. O‘qituvchi o tovushini cho‘zib (o-o-o-ot) aytadi va qaysitovushni
cho‘zib aytayotganini o‘quvchilardan so‘raydi.
O‘quvchilar o tovushini aytgach, uning xususiyatlari haqida savol-javob
o‘tkaziladi. O tovushli so‘zlar o‘ylab toptiriladi. Shundan so‘ng o harfi kesma
harfdan yoki rasmli alifbodan ko‘rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib
qolishlariga alohida e’tibor beriladi
3. O‘rganilgan harflar ichiga bugun o‘rganiladigan harf aralashtirib qo‘yiladi,
bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so‘ng o‘qituvchi bu harf
ifodalaydigan tovushni aytadilar. O‘quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar.
Shu harfni kesma harflar ichidan topib , kitob sahifasidan, rasmli alifbodan
12

ko‘rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o‘qishga o‘rgatish ustida
ishlanadi. O‘qishga o‘rgatishda bo‘g‘in asos qilib olinadi. Buning uchun
o‘qituvchida bo‘g‘in jadvali bo‘lishi lozim. Bo‘g‘in jadvali asosida o‘qish
namunasi ko‘rsatiladi, ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko‘z bilan ko‘rib,
uning nomini dilda saqlab, ikkinchi harfni ko‘rish va ikkalasini bog‘lab, unlini
mo‘ljallab ulab aytish tushuntiriladi. 6
Bo‘g‘in o‘qish o‘qituvchining namunasi asosida doimiy ravishda har bir darsda
izchil olib boriladi. Bunda quyidagi kabi jadvaldan foydalanish mumkin. Bunda
“Alifbe” sahifalaridagi so‘zlarni oldin bo‘g‘inga bo‘lish, so‘ng o‘qishni mashq
qilish yaxshi samara beradi. O‘qituvchining namunali o‘qishidan so‘ng xor bilan
o‘qish, yakka-yakka o‘qishdan, shivirlab o‘qishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sekin
o‘qiydigan o‘quvchilar bo‘lgan sinflarda xor bilan o‘qitish o‘qishni tezlashtirishga
yordam beradi. Sinf o‘quvchilarining o‘qish ko‘nikmalaridan kelib chiqib,
matndagi so‘zlarni harf xattaxtasiga bo‘g‘inlarga bo‘lib yozish, o‘rganilgan
harflarni hisobga olgan xolda qo‘shimcha so‘z birikmalari, gaplar tuzib yozish va
o‘qitish usulidan ham foydalaniladi. Ma’lumki, “Alifbe” sahifalarida bo‘g‘in
tuzilishi murakkablashib boradi.
Shuning uchun o‘qituvchi har bir bo‘g‘in tuzilishining murakkabligiga qarab
ish usullarni belgilab olishi zarur. Masalan, uch tovushdan tuzilgan, to‘rt
tovushdan tuzilgan bo‘g‘inlarni o‘qishga o‘rgatish ham o‘ziga xos qiyinchiliklarni
keltirib chiqaradi. Bunda o-lam, Man-non, tipidagi bo‘g‘inlarda — o-la:m, Ma: n-
no: n tarzidagi qo‘shimcha chiziqdan, bodring, do‘st tipidagi bo‘g‘inda ring, do‘st
tarzidagi qo‘shimcha chiziqlardan foydalaniladi.
So‘zlarni o‘qishga o‘rgatishda bilib o‘qitishdan tashqari jadvallar ham yaxshi
samara beradi. 24 Umuman olganda, har bir o‘qish darsida albatta bo‘g‘in tuzilishi
murakkab so‘zlarni o‘qish mashqi o‘tkazilishi lozim. Bu usul o‘quvchilarda o‘qish
malakasining takomillashuviga yordam beradi. O‘qishga o‘rgatishda so‘zlarni va
gaplarni to‘ldirib o‘qish ko‘nikmalarini hosil qilish o‘quvchini gap tuzishga, tez
6
Ro’ziboy е va O’. "Boshlang’ich sinf o’quvchilari unli va undosh tovushlarni o’rganish bilan og’zaki nutqni
o’stirish" T. 2006.
13

fikrlashga yo‘naltiriladi. O‘quvchi tushirib qoldirilgan harf va so‘zni rasmga qarab
topadi, uning gap mazmuniga mos yoki mos emasligiga e’tibor beradi, o‘rtoqlariga
nisbatan tez topib, o‘qituvchining raxmatiga sazovor bo‘lishga intiladi. «Alifbe»
darsligidagi matnlarda turli tinish belgilari ishlatilgan. Ular shularga mos ohang
tanlashni, to‘xtash, pauza qilish o‘rinlarini belgilab olishni taqozo etadi. Bunda
ham o‘qituvchining tushuntirishi (birinchi uchragan tinish belgini izohlashi) va
ifodali o‘qish namunasini ko‘rsatishi katta ahamiyat kasb etadi.
Ifodali o‘qilgan matngina tushunarli tuziladi. Har bir predmetda bo‘lgani kabi
o‘qish darslarida ham ta’lim-tarbiya birligiga e’tibor beriladi. O‘qish darslarida
tarbiya o‘qilgan matnning ongli o‘zlashtirilishiga bog‘liq. O‘quvchi matnda fikr
nima haqida borayotganini anglasagina, o‘zida shunday xislatlarni shakllantirishga
harakat qiladi. Ikkinchidan esa yaxshi inson bo‘lish uchun o‘qishning zarurligini
anglaydi. Shuning uchun ongli o‘qishni ta’minlashda matn bilan unga ishlangan
mazmunli rasmlar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan
savollar berishga diqqat qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzating, matnda nima
haqida gap boradi? Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bog‘lanish bormi?
Matn mazmunini rasmga qarab so‘zlab bering.
Yoki: Bolalar qayerga bordilar? Qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi? Ali,
Lola nima qildi? Ular qanday lolalar terdilar? Demak, o‘qish o‘qiganlarni
o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim, shundagina matndagi asosiy fikr,
ilgari surilayotgan g‘oya o‘qituvchilar tomonidan o‘zlashtiriladi. So‘ng so‘z va
matnlar yod olingan taqdirda ham o‘quvchiniki bo‘lib qoladi, 25 O‘qishning
ongliligini va ta’sirchanligini ta’minlash uchun matn mazmunini o‘quvchilarning
ko‘rgan kechirganlarini, taassurotlari bilan bog‘lash lozim. Shunda o‘quvchida
o‘qishga, o‘rganishga qiziqish ortadi. Ongli o‘zlashtirishni amalga oshirishda
lug‘at ustida ishlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. 7
Masalan, 51 - sahifada uvol, rizq-ro‘z so‘zlari bor. Ularning ma’nosi ustida
to‘xtalish, birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan tarbiyalashga ham
7
Ro’ziboy е va O’. "Boshlang’ich sinf o’quvchilari unli va undosh tovushlarni o’rganish bilan og’zaki nutqni
o’stirish" T. 2006.
14

xizmat qiladi. She’r, tez aytish, topishmoq, qo‘shiq, maqol, hikmatli so‘zlardan
o‘qitish, yod oldirish ham o‘quvchilarni o‘qishga qiziqishini oshiradi, o‘qish
malakasini shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. O‘qish darslarining uchdan
ikki qismi o‘qishni mashq qilishga ajratilishi lozim.
Demak, o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish, ularning o‘qish sur’atini oshirish,
ifodali va ongli o‘qish elementlarini shakllantirish, tarbiyalash o‘qish darslarining
muhim vazifalari hisoblanadi. Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu
jumladan savod o‘rgatish ham, o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirish bilan
bog‘liq xolda uyushtiriladi. Savod o‘rgatish davridagi ishlarning miqyosi keng
bo‘lib, ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, predmet darslar, rasm yuzasidan
suhbat va boshqalar bilan bog‘lanadi. Bu davrda o‘quvchilar nutqini o‘stirishning
vazifalari:
1) bolalar nutqidagi kamchiliklarni to‘g‘irlash;
2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini kengaytirish bilan bog‘liq xolda
lug‘atini boyitish;
3) o‘quvchilar nutqidagi ayrim so‘zlarning ma’nosiga aniqlik kiritish;
4) gap va uch-to‘rt gapli kichik “hikoyacha” (bog‘lanishli nutq)ni og‘zaki turli
tuzish ko‘nikmasini o‘stirishdan iborat.
Dasturga muvofiq o‘quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari
lozim:
1. Partada to‘g‘ri o‘tirish, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, chiziqlarni chamalash,
yozayotganda ruchkadan to‘g‘ri foydalanish, xoshiyaga rioya qilish.
2. Ish daftari yoki alifbe asosida o‘zbek alifbosidagi barcha katta va kichik
harflarni yozish, shuningdek, harflarni so‘zda bir-biriga bog‘lab yoza olish: bosma
matnni yozma matnga aylantirib yozish.
3. Tahlil qilingan so‘z va ikki-uch so‘zli gaplarni o‘qituvchi yordamida yozish.
4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni ko‘chirib yozish va
diktovka bilan yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izoxlab o‘qish bilan
tekshirish.
15

5. Og‘zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish. Analitik-sintetik tovush
metodi tamoyiliga muvofiq, o‘qish va yozuv birligi saqlanadi.
Harflarni yozishda o‘qishga o‘rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya’ni o‘qish
darsida o‘quvchilar harfni o‘zlashtiradilar, matnni o‘qiydilar, yozuv darsida esa shu
harfli so‘zni yozadilar. Yozuvga o‘rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka hosil
qilishdir.
Har bir malaka ham ta’lim berish, ko‘nikmani shakllantirish va shu asosda
qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi. Grafik malaka, birinchidan,
qo‘l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi.
Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning o‘zlashtirilgan birligi bo‘lgan tovush
grafik belgilarga, ya’ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini
beradi.
O‘quvchilarning orfografik savodxonligi qaqida g‘amxo‘rlik qilish tilning
aniqligi, fikrni to‘g‘ri ifodalash, kishilar bilan o‘zaro xatosiz muomala qilish uchun
g‘amxo‘rlik demakdir. Savod o‘rgatishda bolalarda grafik malakani shakllantirish
bilan bir vaqtda imloga oid malakani shakllantirishga ham zamin yaratiladi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar: 8
a) Talaffuzi va yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarda tovush bilan harfning
mosligini;
b) So‘zlarni alohida yozishni, ya’ni yozuv vositasida so‘zni ma’no birligi
sifatida ajratishni
v) So‘zning satrga sig‘may qolgan qismini keyingi qatorga bo‘g‘inlab ko‘chirib
yozishni, bunda bo‘g‘in hosil qilgan bir unli harfni qatorga ko‘chirib yozib
bo‘lmasligini;
g) Gap 31 boshida, shuningdek, kishilar ismida, hayvonlarga qo‘yilgan
nomlarda bosh harfning ishlatilishini amaliy tarzda o‘rganadilar.
8
K.Qosimova "Boshlang’ich sinflarda ona tili o’qitish m е todikasi" T."O’qituvchi" 2002.
16

II BOB SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNI DIKTANT
YOZISHGA O‘RGATISHDA PEDAGOGIC TEXNILOGIYADAN
FOYDALANISH
2.1. Diktant turlari haqida ma`lumot
Diktantning bu turi o‘rganilganlarni o‘quvchilar qanchalik o‘zlashtirganini
sinash, tekshirish maqsadida o‘tkaziladi. Shu o‘rinda biz bu aytib o‘tgan diktant
o‘tkazish usullari xususida to‘xtalishni joiz deb bildik. Lug‘at diktanti. Lug‘at
diktant o‘rganilgan imlo qoidalarini mustahkmlash, o‘quvchilarning so‘z
boyligingi oshirish maqsadida o‘tkaziladi. Bundan tashqari, o‘rgailgan imlo
qoidalarini o‘quvchilar tomonidan qanchalik o‘zlashtirlganini sinash, hisobga olish
maqsadida ham o‘tkazilishi mumkin. Lug‘at diktant uchun o‘rganilgan imlo
qoidasi asosida yoziladigan so‘zlar, so‘z birikmalari yoki turli narsalar va ularning
rasmlaridan foydalaniladi. Agar tayyor so‘z va so‘z birikmalari yozdiriladigan
bo‘lsa, dastlab ularning ma`nosi, talaffuzi va yozilishi suhbat orqali izohlab
tushuntiriladi. Diktantda turli narsalar yoki ularning rasmlaridan foydalaniladigan
bo‘lsa, ishni quyidagicha tashkil etiladi: tanlangan narsa rasmlari yoki o‘zi tartib
bilan o‘quvchilarga ko‘rsatiladi. O‘quvchilar rasmda ifodalangan narsa nomini
yozib, vergul qo‘yadilar. Ish shu tarzda davom etadi. 9
O‘qituvchi birinchi so‘zni bosh harf bilan boshlab yozish va oxirgi so‘zdan
keyin nuqta qo‘yish kerakligini ta`kidlaydi. O‘quvchilar yozganlarini imlo
lug‘atiga yoki o‘zlarining lug‘at daftarlariga solishtirib tekshiradilar. Yo‘l qo‘ygan
xatolarini mustaqil ravishda to‘g‘rilaydilar, keyin esa o‘qituvchi tomonidan
tekshirib baholanadi Lug‘at diktantini yozish uchun: 2 sinfda 3 ta so‘z; 3-sinfda 10
so‘z; 4-sinfda 12-15 ta so‘z bo‘lishi mumkin. Saylanma diktant. Saylanma diktant
o‘rganilgan grammatik va imlo qoidalarini mustahkamlashga, ularni amalda
qo‘llashga yordam berish bilan o‘quvchilar mavzuni qay darajada
o‘zlashtirganliklarini aniqlashga ham imkon beradi. Diktantning bu turida o‘quvchi
o‘qituvchi aytgan matnning yoki gapning hammasini yozmay, o‘rganilgan qoidalar
asosida yoziladigan so‘zlar yoki so‘z birikmalarinigina saylab yozadi, shuning
9
Davlat tili to’g’risidagi qonun-amalda” Qumri Abdullayeva, Boshlang’ich ta’lim jurnali 2007-4-son. 5-bet.32b
17

uchun ham saylanma diktant deyiladi. Saylanma diktant quyidagi tartibda
o‘tkaziladi: o‘qituvchi “Diktantlar to‘plami” dan o‘rganilgan qoidaga mos, shu
yozuv ko‘proq ishtirok etgan matnni tanlaydi. Matn darsdan oldin yozuv taxtasiga
yozib qo‘yiladi. (Ko‘chma yozuv taxtasidan foydalanish ham mumkin). O‘qituvchi
matnni bir marta o‘qib bergach, matn tahlil qilinib, o‘rganiladigan qoida asosida
yoziladigan so‘zlar yoki so‘z birikmalari aniqlatiladi hamda qoida takrorlab
mustahkamlanadi. Keyin matn bir o‘uvchiga o‘qitilib, bolalar diqqati shu yozuvga
jalb qilinadi. Matn parda bilan berkitib qo‘yiladi va o‘qituvchi bolalarga
ta`kidlaydi: - Men matndagi gaplarni tartib bilan o‘qiyman. Sizlar men o‘qigan
gaplarni to‘liq yozmay, takrorlangan qoidaga muvofiq bo‘lgan so‘z va so‘z
birikmalarinigina saylab yozasizlar.
Agar gapda shu qoida asosida yoziladigan so‘z yoki so‘z birikmasi bo‘lmasa, u
gapni butunlay yozmaysizlar. O‘uvchilar saylanma diktantni yozib bo‘lgach, yozuv
taxtasidagi matn ochiladi va ish o‘qituvchi rahbarligida tekshiriladi: o‘qituvchi
saylab yozish kerak bo‘lgan so‘z va so‘z birikmalarining tagiga chizadi,
o‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi matn bilan solishtiradilar. Saylanma
diktantni 3-4-sinflarda o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. 12
Diktantning bu turini
yozish uchun o‘quvchi grammatik va imlo qoidalarini puxta bilgan bo‘lishi kerak.
Saylanma diktant o‘quvchilarni har bir gapga, so‘z birikmasiga, har bir so‘zga
diqqat bilan qarashga odatlantiradi, kerakli so‘zni, grammatik shaklni, qoidaga mos
yozuvni tezroq topa bilishga, ziyraklikka o‘rgatadi. Ko‘rsatish diktanti. Ko‘rsatish
diktanti boshlang‘ich sinflarning hammasida o‘tkaziladi. Buning uchun o‘tilgan
mavzuga doir matn “Diktantlar to‘plami” dan tanlanadi va darsdan odin husnixat
qoidlalariga rioya qilgan holda yozuv taxtasiga yozib qo‘yiladi. Matn bir marta
shoshmasdan ifodali qilib o‘qib beriladi. Suhbat (savol javob) yordamida
tushuntiriladi va o‘rganilgan qoidalar eslatilib, matn mazmuni mustahkamlanadi.
Shundan keyin matn parda bilan bekitib qo‘yiladi va aytib yozdiriladi. Matnni
aytib yozdirib bo‘lingach, parda osiladi. O‘quvchilar yozganlarini yozuv
taxtasidagi yozuvga taqqoslab, yo‘l qo‘ygan xatolarini to‘g‘rilaydilar. Masalan, 2-
sinfda nutq va gap haqida tushuncha hosil qilingandan keyin shunga oid birorta
18

matn yuzasidan ko‘rsatish diktanti o‘tkaziladi. Yozuv taxtasidagi matn ifodali qilib
o‘qilgach, gapning oxirida ovozning pasayishi, yozuvda nuqta qo‘yilishi, gapning
birinchi so‘zi bosh harf bilan boshlab yozilishi suhbat yordamida tushuntiriladi.
So‘ng matn ustini parda bilan berkitib, aytib yozdiriladi. O‘qituvchi birinchi gapni
(Tong otdi) aytadi, nuqta qo‘yilishi aytmaydi. O‘quvchilar gapni yozib oxiriga
nuqta qo‘yadilar. O‘qituvchi keyingi gaplarni ham shu tartibda aytib yozdiradi.
Matn yozdirib bo‘lingach, yozuv taxtasidagi matn ochiladi. 10
O‘quvchilar yozganlarini yozuv taxtasidagi yozuvga taqqoslab, xatolarini
tekshirib to‘g‘rilaydilar. O‘qituvchi o‘quvchilar daftarini darsning oxirida yig‘ib
oladi, tekshirib, mustaqil ishlar singari baholaydi. 2-sinfda so‘z oxirida jarangsiz
jufti eshitiladigan maktab, maqsad kabi so‘zlarning yozilishini mustahkamlash
uchun quyidagi to‘rtlikni ko‘rsatish diktanti qilib yozdirish mumkin. Bizlar yosh
avlad, Yashaymiz hur, shod. Mehnat-la obod, Mening Vatanim. Bunda matn
ifodali o‘qib berilgach, savol-javob yordamida o‘quvchilar shod, avlod, obod
so‘zlarining oxirida kelgan undoshning jarangsiz jufti “t” talaffuz qilinishini,
ammo yozuvda “d” harfi bilan yozilishini aytib, tekshirish yo‘lini (bunday so‘zlar
oxirida qanday harf yozilishini aniqlash uchun shu so‘zga unli qo‘shib o‘qilishi
kerakligini) eslatadilar. Matnni bekitib aytib yozdiriladi. O‘quvchilar matnni yozib
bo‘lgach, parda ochiladi. Ishning davomi yuqoridagi tartibda davom ettiriladi. So‘z
oxirida jarangsiz jufti eshitiladigan so‘zlarning yozilishini mustahkamlash
maqsadida ko‘rsatish diktantining ikkinchi usulidan ham foydalanish mumkin.
Bunda matn to‘liq yozilmay, balki o‘rganilishi lozim bo‘lgan mavzuga doir
so‘zlargina (shod, avlod, obod) yoziladi.
2.2. Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning
ahamiyati o‘ziga xos tomonlari
10
Davlat tili to’g’risidagi qonun-amalda” Qumri Abdullayeva, Boshlang’ich ta’lim jurnali 2007-4-son. 5-
bet.32b
19

Savod o‘rgatish davrida zamonaviy usullardan foydalanishning ahamiyati
o‘ziga xos tomonlari Bolalarni o‘qish va yozishga o‘rgatish, davrida savod
o‘rgatish darslarini to‘g‘ri tashkil etilishi ham muhim ahamiyatga ega. Analitik-
sintetik tovush metodida o‘qish va yozish darslari bir vaqtda , parallel olib boriladi.
Bir soatda tovush-harf o‘rganilsa, keyingi darsda o‘sha tovushni ifodalovchi
harfning yozilishi o‘rgatiladi, har ikki turdagi darsni to‘g‘ri tahlil qilish uchun
quydagilarga e’tibor beriladi;
1.Ta’limning didaktik jihatlariga e’tibor berilib, uni so‘nggi yutuqlar bilan
to‘ldirib borish.
2. O‘quvchilarni yosh va fizialogik jihatlariga e’tibor berish.
3. Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish ishlarini keng qo‘llash.
4. O‘qish va yozishning uzviyligiga e’tibor berish
5. Alifbo va unga qo‘shimcha materillardan unumli foydalanish. Savod
o‘rgatish jarayoni o‘qituvchi uchun ham, o‘quvchi uchun ham g‘oyat ma’suliyatli
davr bo‘lib ulardan kuch, g‘ayratni, bilmni talab etadi. Bu davrdagi darslar
qanchalik qiziqarli va ta’sirli tashkil qilinsa bolaning savodini chiqarish shunchalik
oson kechadi, ularning o‘qishni o‘rganishga bo‘lgan qiziqishlari ortadi. Buning
uchun mualimlar bolada motiv hosil qilish va uni rivojlantirishga e’tibor
qaratishlari lozim. Motiv kishini biror ish harakatga undovchi, da’vat, turtki.
Motiv bolada bilim olish ishtiyoqiga va qiziqish uyg‘otadi. O‘qituvchilar
bundan mohirlik bilan foydalanishlari va o‘quchilarga beriladigan mustaqil ishlar
tizimini ishlab chiqishlari foydadan holi bo‘lmaydi. Motiv hosil qilishga ta’limiy
o‘yinlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunki 6-7 yoshli bolalar hayotida maktab davri ancha murakkab davr bo‘lib
bolalar jiddiy sinov turadi. Bola yangi jamoa-maktab jamoasiga kirib boradi, endi
shu jamoaning 54 asosi ekaninni his etishga intizomga yangi sharoitiga
moslashishiga majbur bo‘ladi. 13 Bola kichkina bo‘lishga qaramay uni bajaradigan
ishlari ko‘p. Bular maktab, o‘qish, uy vazifalarini bajarish, murakkab vazifalarni
bajarish va boshqalar. Muhimi o‘yindan maktabga, kundalik majburiy va uzoq
20

mehnatga o‘tish bola hayotida tub burilishdir. Buning o‘zi bo‘lmaydi; hatto
maktabgacha tarbiya muassasalaridan bolalarga ham bu oson emas.
Uydan maktabga kelgan bolalar uchun yana ham qiyindir. Ayniqsa 40-45
minutlik darsda o‘tirish, tinglash va topshiriqlarni bajarish aqliy mehnat bolani tez
toliqtiradi bola o‘qishida maktabdan sovushi mumkin. Shuning uchun ham
o‘qituvchilar bola faoliyatini qiziqarli tashkil etishga intilishlari motiv hosil qilish
va uni rivojlantirishga harakat qilishlari lozim. Motiv o‘z-o‘zidan hosil bo‘lmaydi.
Uni bolalar yoshiga psixalogik xususiyatlariga mos didaktik o‘yinlar va mustaqil
ishlar vositalariga nazariy bo‘limlar oson egallanadi; o‘quvchilarning bilim olishda
qiziqishlari ortadi. Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol usullar, innovatsion
texnologiyalar, pedagogik va axborot texnologiyalarni qo‘llashga bo‘lgan qiziqish
kundan-kunga kuchayib bormoqda. Bunday usul o‘quvchilarni tayyor bilimlarni
o‘zlari qidirib topishlariga, mustaqil o‘rganib tahlil qilishlariga, xatto xulosalarni
ham o‘zlari keltirib chiqazishlariga o‘rgatadi. 11
O‘qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va
tarbiyalanishiga sharoit yaratadi. Shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik,
yo‘naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Ta’lim jarayonida o‘quvchi asosoiy
figuraga aylanadi. Darlarda yangi pedagogik texnologiyalarni shunday tashkil
etilishi kerakki, bunda sinfdagi barcha o‘quvchilar faollashishi zarur, ya’ni dars
o‘tish jarayonida o‘quv materiallarining ma’lum bir qismi o‘quvchilar tomonidan
mustaqil o‘rganiladi, so‘ngra sinfda xar tomonlama muxokama etiladi. 15
O‘qituvchi
o‘quv jarayoni tashkilotchisi, rahbari, nazoratchisi hamdir.
Yangi pedagogik texnologiyalar xilma-xil bo‘lib, qaysi metodni tanlash
o‘qituvchining o‘tayotgan mavzusi, darsning maqsadi va vazifalariga bog‘liq.
Ulardan interfaol mashg‘ulot - o‘qituvchi va o‘quvchilar o‘zaro faol ishtirok
etadigan mashg‘ulot, hamkorlikda kechadigan jarayon. Interfaol metodlarning
qo‘llanishi darslarda beixtiyor psixologik o‘yin yoki musobaqaga aylantirib,
yuqorida tilda olingan bo‘sh o‘quvchilarni ham bir oz bo‘lsada, o‘z fikrlarini keng
ommaga izhor etishga, umuman sinfda kechayotgan bahs-munozaralarga befarq
11
G`offorovaT, G`ulomova X, Eshturdiyeva G “1-sinfda savod darslari” Toshkent “O`qituvchi” 2005 yil, 86 bet
21

bo‘lmasdan, faol ishtirok etishga undaydi. O‘quvchilarni faollashtirish uchun dars
jarayonida qo‘llaniladigan usullarni to‘g‘ri tanlash va savollarni aniq tuzish katta
samara beradi.
Buning uchun darsga, mavzuga qo‘yilgan maqsad aniq belgilanib, shu
maqsadga erishish yo‘li, usuli puxta ko‘rib chiqilishi lozim. Demak, o‘qituvchi har
bir foydalanadigan interfaol usulni o‘quvchiga nima berishini oldindan ko‘ra olishi
va darsni to‘g‘ri tashkil qilishi kerak. Demak, siz qo‘llanmoqchi bo‘lgan interfaol
usulini ko‘rib bo‘lgach, o‘zingizga kerakli rasm, tarqatma material
ko‘rgazmailardan keragini qirqib olib konvertga solib qo‘yishingiz, mavzularni
o‘rgatishda ishlatishingiz mumkin.
Interfaol uisullardan foydalanib o‘tganda quyidagilarga etibor berish lozim.
l. O‘quvchilar ishni bajarish uchun bilim, malaka, ko‘nikmaga ega ekanligiga
ishonch xosil qilaman.
2. Guruhda sust o‘quvchilar va bilimi kuchli o‘quvchilar teng bo‘lishiga e’tibor
beraman.
3. Jamoa bo‘lib o‘rganish yoki muxokama vaqtida shovqin bo‘ladi, bunga
e’tibor bermayman.
4. Har bir guruhning ishiga e’tibor beraman, kerak bo‘lsa yordam beraman.
5. Mustaqil fikr va g‘oyalarni olqishlab, rag‘batlantiraman.
6. Guruhlarga doimo aniq tushunarli yo‘rliqlar beraman. Vazifani tez bajargan
Interaktiv usullardan foydalanib diktant yozishga o‘rgatish darslarini tashkil
etish Respublikamizda ta’lim sohasida mustaqillik yillarida muhim islohotlar
amalga oshirildi. Bu islohotlar hozirgi kunda o‘zining samarali natijalarini
ko‘rsatmoqda. Yoshlarimiz orasida dunyo miqyosidagi tanlovlar, olimpiada va
musobaqalarda faxrli o‘rinlarni egallayotgan iqtidorli yoshlar soni yildanyilga ortib
bormoqda. Bu g‘alabalarning barchasiga albatta, inson kamolotining poydevorini
yaratuvchilar sababchidirlar. Oilada birgina farzand tarbiyasi bilan
shug‘ullanayotgan ota-onalar ba’zida o‘z farzandining qiliqlaridan bezor bo‘ladi.
Ular farzandini “bog‘chaga berib, ancha qulog‘im tinchib qoldi” deydilar.
Maktabga borgandan keyin esa ular endi “farzandim maktabga borib, ancha bosilib
22

qoldi” deydilar. Buning boisi nimada? Bolaning maktabga borib ancha bosilib
qolishi sinf o‘qituvchisining savod o‘rgatishining pedagogik asosini yaxshi bilishi
va unga suyanishidir. Maktabga kelgan bolada savod o‘rgatishning tayyorgarlik
davrida maktabga kelib-ketish odobi maktabning ichki tartib qoidalari kattalarni
hurmat qilish, kichiklarni izzat qilish qoidalari o‘rgatiladi. Bunda o‘qituvchi
o‘quvchilarni bir-biriga taqqoslashi yoki eng intizomli, odobli, tartibli o‘quvchini
namuna, ibrat qilib ko‘rsatishi eng yaxshi usullardan. Chunki har qanday yosh bola
yaxshi so‘zning, ayniqsa maqtovning rag‘batning yoki arzimagan bo‘lsa ham biror
narsaning gadosi bo‘ladi. Savod o‘rgatishning asosiy (Alifbo) davrida o‘qituvchi
“Alifbo” darsligidagi har bir so‘zning ma’nolarini tushuntiradi, har bir rasmning
nima ekanligi, uning ijobiy xususiyatlari va o‘quvchilarning unga nisbatan
munosabatlari qanday bo‘lishini o‘quvchilarga ijodkorlik ruhida singdiriladi.
Demak, bunda o‘quvchi savod chiqarish bilan birgalikda o‘zining ma’noviy
jihatidan ham saviyasini oshirib boradi. Kuzatuvlarimiz shuni isbot etadiki, qaysi
o‘qituvchi o‘quvchilarga ta’lim berish jarayonida ularning tarbiyasiga ham alohida
e’tibor bergan bo‘lsa, o‘sha sinf o‘quvchilari boshqa sinf o‘quvchilaridan
tarbiyaviy tomondan ajralib turadi.
Demak, o‘qituvchining savod o‘rgatish jarayonida pedagogik asosga suyanishi:
- o‘quvchining yaxshi talim olishi; - hayotdagi voqea hodisalarga teran ko‘z bilan
qarab, ijobiy munosabatda bo‘la olishlari; - hayotda o‘z o‘rnini topib, o‘z oilasi,
xalqi Vatani uchun jon fido qila oladigan, fidoiy inson bo‘lib yetishishlarida eng
samarali asos bo‘ladi. Rasmlarning pedagogik qimmati.
Ta’lim sohasidagi dapsturulamal hujjatlar “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun,
“Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”, 2004-2009 yillarga mo‘ljallangan maktab
ta’limini rivojlantirish haqidagi davlat umummilliy dasturi talablariga asosan yosh
avlodni har tomonlama yetuk yoshlar etib tarbiyalash hisoblanadi. “Alifbe”
darsligidagi rasmlar ham o‘quvchilarni yuqoridagi talablar asosida tarbiyalash
uchun katta xizmat qiladi. 12
12
“Ta’lim to’g’risida”gi qonun G’.G’. “Barkamol avlod - O’zbekiston taraqqiyotining poydevori”. -
Toshkent: O’zbekiston, 2010.
23

O‘quvchilarni rasmlar orqali Vatan haqidagi tushunchalarni shakllantirish va
rivojlantirish, Vatanga bo‘lgan muhabbat va sadoqatlarini oshirish, Vatanimizning
go‘zal tabiati, tabiiy boyliklari, shirindan shakar nozu-ne’matlarini qadrlash, komil
inson bo‘lish maqsadlarini amalga oshirish uchun rostgo‘ylik, mehribonlik,
do‘stlik, ahillik, bilimdonlik kabi fazilatlarga ega bo‘lish kabi maqsadlarni amalga
oshirish mumkin.
https://ininet.org/reja-kirish-i-bob-savod-orgatish-davrida-oquvchilarni-diktant.html?
page=3#Kurs_ishi_mavzusining_ilmiy_%E2%80%93amaliy_ahamiyati
https://ya.ru/search/?text=savod+o%27rgatish+davrida+nutq+o
%27stirishga+oid+rejalarni+tuzish+metodikasi&lr=10335&clid=2422917
24

Xulosa
Ma’lumki savod o‘rgatish jarayoni o‘quvchilarnng nafaqat xat savodlarini
chiqarish, Kelgusida ularning fe’l –atvori, ko‘plab ko‘nikmalar va odatlarning
shakllanishida ilk bosqich sanaladi. Shunday ekan biz, o‘quvchilarni chiroyli va
savodli yozishga o‘rgatish orqali ularda iroda, tartiblilik, ozodalik kabi sifatlarni
shakllantirishga erishishimiz mumkin.
O‘quvchilar savodli va to‘g‘ri yozish oqali e’tiborli, irodali, tartibli bo‘lishga
o‘rganib boradilar. Bu esa jamiyatimizda shakllanayotgan har bir shaxsga tegishli
bo‘lgan fazilatlardan biridir. Savod o‘rgatish jarayonida ta’limiy diktantlardan
foydalanishga bag‘ishlangan ushbu bitiruv malakaviy ishda biz ana shu masalani
ko‘rib chiqdik. Unda asosan o‘quvchilarni savodli va husnixat asosida yozishga
o‘rgatish masalalari, darslarni interaktiv usulllar hamda didaktik o‘yinlardan
foydlalanib tashkil etish masalalirga asosiy e’tibor qaratildi.
Ilmiy metodik adabiyotlar, tadqiqot jarayonida olingan natijalar tahlili hamda
boshlang‘ich ta’lim jarayonini kuzatishlar asosida quyidagi xulosa va tavsiyalarni
taqdim etishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Kichik yoshdagi bolalarga
beriladigan til ta’limi va tarbiyasi o‘zgacha yo‘nalish, o‘zgacha usullar bilan
boyitib, til sofligi, adabiy til me’yorlarini singdirish kabi zaruriy mashqlar
vositasida olib boriladi.
Shuningdek, savod o‘rgatish jarayonida ham pedagogik texnologiyalarning
ilg‘or usullariga tayanib ish ko‘rmoq joiz hamda bolalar idrok eta oladigan
topshiriqlar tizimini ishlab chiqish va ular qisman maxsus o‘quv qo‘llanmalar
mazmuniga kiritilishi zarur. Boshlang‘ich ta’limining samaradorligini oshirish
omillaridan biri bolalarning savodli yozish malakalarini tarbiyalashdir. Buni 1-
sinfdan boshlanib, yuqori sinflarda ham davom ettirilishi lozim.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Ahmedova M. O‘zbek tilini o‘qitishda kompyuterdan foydalanish. “Til va
adabiyot ta’limi” jurnali, 2006. 2-son, 73-75-betlar
2. Abdullayeva, M. Ochilov, K. Nazarov, S. Fuzailov, N. Bikboyeva. —Т.:
1994
3. Abdullayev. Eski maktabda xat-savod o‘rgatish. - Т. “O‘qituvchi", 2005.
4. F.R. Qodirova “Nutq о ’stirish metodikasi” О ’UM T.; 2012yil (electron)
5. Karimov I.A. Yangicha fikrlash va ishlash davr talabi. Asarlar, 5-jild. – T.:
“O‘zbekiston” nashriyoti, 1997 yil.
6. Ne’matova A K. Qosimova,. 2-sinfda ona tili darslari. — Т.:Cho‘lpon, 2004
7. Qosimova. K Boshlang‘ich sinflarda imlosi qiyin so‘zlarni o‘rgatish. — Т.:
2002
8. Usmonov A J. G‘. Yo‘ldoshev, S. Pedagogik texnologiya asoslari.— Т.:
“O‘qituvchi”, 2004
9. Umarova M. Sh. Hakimova. O‘qish kitobi (3-sinf uchun darslik).— Т.: Y.
Abdullayev. Eski maktabda xat-savod o‘rgatish. - Т. “O‘qituvchi", 2005.
10. Umumiy o’rta ta’limning Davlat ta’lim standarti va o‘quv dasturi.
Boshlang‘ich ta’lim. ”Ta’lim taraqqiyoti” jurnali. Toshkent, ”sharq” 2021-y, 7-
maxsus son, 50-b
11. Xudoyberganova M. M. Muxtorova. 3-sinfda ona tili darslari. —Т.:
“O‘qituvchi", 2005.
12. O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim muassasasi to‘g‘risidagi
Nizom. T., 2018y
26

_______________________________________________ ta’lim yo nalishiʻ
talabasi ______________________________________________________ning
____________________________________________mavzusidagi kurs ishiga
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi,
mavzu to liq qamrab olinganligi) ______________________
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar_______________________________________________
_______________________________________________________________
__________________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga
ʻ
ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
27

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og zaki bayoni(yoritib berishi, tushunchasi,ʻ
savollarga to liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi)
ʻ
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining og zaki bayoni bo yicha komissiya tomonidan baholanishi
ʻ ʻ
(kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
Jami ball_______________________
Komissiya raisi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi ____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi _____________________ ____________________
(FISH) (imzo)
28

Купить