Savod oʻrgatish darslarida oʻquvchilarni ongli oʻqishga oʻrgatish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	133.4KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Savod oʻrgatish darslarida oʻquvchilarni ongli oʻqishga oʻrgatish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
ORIENTAL UNIVERSITETI
«Himoyaga ruxsat etilsin»
« Pedagogika» fakulteti menejeri
________ M. X. Meliboyev
«____» ________2025 y «Himoyaga tavsiya etilsin»
«Uzluksiz ta’lim pedagogikasi»
kafedrasi mudiri:_______ T.Isaqulov
«____» ________2025 y
«Pedagogika» fakulteti
60110500 – «Boshlang‘ich ta’lim» yo‘nalishi
sirtqi ta’lim shakli, 4.105BT-talabasi
Xasanova Mastura Toshkanboy qizining
«ONA TILI O QITISH METODIKASI»ʻ fanidan
«Savod o rgatish darslarida o quvchilarni ongli o qishga o rgatish»
ʻ ʻ ʻ ʻ
mavzusida tayyorlagan
KURS ISHI
Ilmiy rahbar: Hojiyeva.Z
Talaba: Xasanova.M
TOSHKENT - 2025

ANNOTATSIYA
Ushbu tadqiqotda savod o‘rgatish darslarida o‘quvchilarni ongli o‘qishga
o‘rgatish jarayoni va uning ta’siri keng yoritilgan. Savod o‘rgatish faqat harf va
so‘zlarni o‘rganish bilan cheklanmaydi, balki o‘quvchilarga o‘qilgan matnni
anglash, tushunish va mazmunini to‘g‘ri qabul qilish ko‘nikmalarini
rivojlantirishni ham o‘z ichiga oladi. O‘qishning ongli bo‘lishi o‘quvchilarning
fikrlash jarayonini faollashtiradi, bu esa ularning o‘qish va tushunish
ko‘nikmalarini yuqori darajaga ko‘tarishga yordam beradi. Tadqiqotda, ongli
o‘qishning pedagogik asoslari, uning bolalar psixologiyasiga ta’siri, shuningdek,
o‘quvchilarda bu ko‘nikmalarni rivojlantirishga qaratilgan metodik yondashuvlar
hamda samarali o‘qish usullari batafsil tahlil qilingan. Maqolada, o‘quvchilarni
ongli o‘qishga o‘rgatishda muallimning roli katta ahamiyatga ega ekanligi, ayniqsa
o‘qish jarayonida o‘quvchilarga matnni to‘g‘ri tahlil qilish, mantiqiy fikrlashni
rivojlantirish va o‘qilgan ma’lumot asosida savollar berish orqali matnni chuqur
tushunishga erishish muhimligi ta’kidlanadi. Shuningdek, tadqiqotda
o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshirish va diqqatni jamlash, o‘quv
jarayonini samarali tashkil etish uchun ilg‘or pedagogik tajribalar hamda metodik
yondashuvlar keltirilgan. Bu jarayon o‘quvchilarni nafaqat o‘qish jarayonini
yaxshi tushunishga, balki o‘z fikrlarini aniq ifodalash va mustaqil ravishda bilim
olishga ham o‘rgatadi. Maqolada, savod o‘rgatish jarayonida muallimlar
tomonidan qo‘llanilishi lozim bo‘lgan turli usullar va texnikalar, jumladan, matnni
tahlil qilish, savollar berish, interaktiv metodlar va boshqalar ko‘rsatilgan.
Bularning barchasi o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan motivatsiyasini oshirish va
ularning umumiy bilim darajasini yuqori darajaga ko‘tarish uchun xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar: savod o‘rgatish, ongli o‘qish, o‘quvchilar, pedagogika,
metodika, tahlil qilish, o‘qish ko‘nikmalari, diqqatni jamlash, matnni tushunish,
o‘qish faoliyati, psixologik ta’sir, interaktiv metodlar, mantiqiy fikrlash.
2

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 4
I-BOB. SAVOD O‘RGATISH JARAYONI HAQIDA UMUMIY
MA’LUMOT
1.1. Savod o‘rgatishni to‘g‘ri tashkil etish bolalarning nutqiy tayyorgarligini
oshirish …………………………………………………………………………... 7
1.2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qishga
o‘rgatish …………………... 10
II-BOB. O‘QISH DARSLARIDA O‘QUVCHILARNING OG‘ZAKI
NUTQINI O‘STIRISH VA YOZUVGA O‘RGATISH
2.1. Savod o‘rgatish jarayonida yozuvga o‘rgatish ……………………………… 17
2.2. O‘qish darslarida nutq o‘stirishga yaratilgan
imkoniyatlar.............................. 24
XULOSA……………………………………………………………………….. 31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 32
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Har bir mamlakatning taraqqiyoti, istiqboli,
farovonligi, ma’naviy yuksalishi, jahonning eng rivojlangan davlatlar qatoridan
o‘rin olishi – bilimli, yuqori intellektual salohiyatli, qalbiga va ongiga ezgu
fazilatlarni mujassamlagan yoshlarga bog‘liq hisoblanib, har jihatdan yetuk va
barkamol, Vatan taqdiri uchun sidqi dildan xizmat qiladigan, fidoyi, iymonli
avlodni voyaga yetkazish, o‘qitishni sifatli va mazmun jihatdan yuqori
pog‘onalarga olib chiqish avvalo o‘qituvchi va tarbiyachi murabbiylar zimmasiga
sharafli va ayni paytda mas’uliyatli vazifani yuklaydi. Taraqqiyotning omili
ma’naviyatli xalq, ma’naviyatli millat, ma’naviyatli shaxs, ma’naviy yetuk inson
qo‘lida bo‘lishi lozimligi bugungi hayot tarsi va uning rivoji ko‘rsatib turibdi.
Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot qurish bosh g‘oyamiz hisoblanib, bu
g‘oyani ma’naviy yetuk, barkamol insonlargina amalga oshiradi. Mustaqil
O‘zbekistan Respublikasini ma’naviy jihatdan rivojlantirish amalga oshirilayotgan
hozirgi sharoitda sodir bo‘layotgan tub islohotlarni bozor iqtisodiyotiga o‘tish
qonuniyatlarini bilishni taqozo etadi.
Mustaqillik sharofati bilan ta’lim tizimida katta o‘zgarishlar sodir bo‘ldi.
Ta’lim tizimining barcha bo‘g‘inlarida, jumladan, boshlang‘ich sinflarda o‘quv-
tarbiya jarayonini samarali tashkil etish, dars turlaridan unumli foydalanish,
yangicha pedagogik va axborot texnologiyalari, o‘qitishning interfaol usullarini
o‘zlashtirish va amaliyotga tatbiq etish bugungi kunning dolzarb muammolaridan
bo‘lib turibdi. Sharq xalqlari taraqqiyotida yoshlarga bilim berish, ularni halol
mehnat qilishga da’vat qilish, turli davralarda yashagan donishmandlarni asarlarda
va boshqa turli manbalarda keng bayon etilgan. Al-Xorazmiy, Al-Farg‘oniy, Al-
Marg‘iloniy, Abu Nosir Farobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Yusuf
Xos Xojib, Ahmad Yugnakiy, Xoja Ahmad Yassaviy, Bahouddin Naqshbandiy,
Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi ko‘plab
donishmand mutafakkirlar asarlarida ham yoshlarning odobi, ahloqi hamda bilim
va ko‘nikmalarini shakllantirish to‘g‘risida qimmatli fikr-mulohazalar bildirilgan.
4

Jamiyatimiz yuqori ma’lumotli, fan asoslarini chuqur egallagan, milliy istiqlol
ruhida tarbiyalangan, o‘z bilimlarini ishlab chiqarishga mohirlik bilan tatbiq eta
oladigan kishilarni talab etadi. Bunday kishilarni tarbiyalashda dars muhim rol
o‘ynaydi. Shu tufayli darsga bo‘lgan talab ham o‘sib boradi.
Darsga qo‘yiladigan asosiy talablardan biri ilmiylikdir. Darslarda
o‘rganiladigan bilimlar mazmuni o‘zbek tilshunosligining ilmiy yutuqlarini o‘zida
aks ettirishi, ta’lim jarayonining maqsadiga hamda bolalarning bilim saviyasiga
mos bo‘lishi zarur. Ta’limda bularning birontasiga rioya qilinmasa, ona tili
mashg‘ulotlarining samaradorligiga putur yetkaziladi. O‘quvchilarning yoshiga
mos kelmaydigan elementar yoki nihoyatda murakkab bilimlar bolalarning til
faniga oid qiziqishlariga salbiy ta’sir qiladi. Ona tili darslarida o‘qitish metodlari
bilan birga, fan sohasida ishlatiladigan usullardan foydalanish mashg‘ulotlarning
samaradorligini oshiradi. Bolalarga tahlil va qayta qo‘sha olish, induktiv va
deduktiv xulosalar chiqara bilish, til hodisalarini kuzatish, kuzatilgan hodisalarga
oid dalillar to‘plash, to‘plangan dalillarni taqqoslash yo‘llarini o‘rgatish
o‘qituvchining asosiy vazifasidir.
Kurs ishning ob’ekti: Boshlang‘ich sinflarda savod o‘rgatish darslarida
qiziqarli o‘yinlardan foydalanish asoslarini yoritish jarayoni.
Kurs ishning predmeti : Boshlang‘ich sinflarda grammatika va imlo
darslarida qiziqarli o‘yinlardan foydalanish uslubiy asoslari.
Kurs ishining maqsadi: Boshlang‘ich sinflarda grammatika va imlo
darslarida qiziqarli o‘yinlardan foydalanish mavzusini o‘rganishda ilmiy-metodik
tavsiyalar ishlab chiqish va ularni o‘quv jarayoniga tatbiq etish.
Kurs ishining vazifalari:
1. Savod o‘rgatish darslarida qiziqarli o‘yinlardan foydalanish metodikasi
innovatsion texnologiyalarni shakllantirish;
2. Qiziqarli o‘yinlarni o‘tkazish usullari texnologiyalarini aniqlash;
3. Didaktik o‘yinlardan foydalanish metodikasini yoritish;
4. Savod o‘rgatish darslarida zamonaviy texnologiyalardan foydalanish
pedagogik texnologiyalardan foydalanish.
5

Kurs ishining amaliy ahamiyati: Tadqiqot natijasida umumiy o‘rta ta’lim
boshlang‘ich sinflarida ona tili o‘qitish metodikasini o‘rgatish bo‘yicha ta’limiy
topshiriqlar, dars ishlanmalar, dars modellari, ilmiy-metodik tavsiyalar bilan
boyitildi.
Kurs ishining tuzilishi: Kirish, 2 bob, 4 band, xulosa va tavsiyalar,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va ilovadan iborat.
6

I BOB. SAVOD O‘RGATISH JARAYONI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT,
TASHKIL ETISH
1.1 Savod o‘rgatishni to‘g‘ri tashkil etish bolalarning nutqiy tayyorgarligini
oshirish.
Savod o‘rgatishni to‘g‘ri tashkil etish uchun bolalarning nutqiy tayyorgarligini
maxsus o‘rganish talab etiladi. Oldin bolalar maxsus o‘rganish avgust oyida, hatto
undan oldin — bahordan boshlangan. Bunda 1-sinfga keladigan o‘quvchining
oilasiga yoki bolalar bog‘chasiga borilgan, suhbat o‘tkazilgan, bolalarning umumiy
bilim saviyasi aniqlangan. Hozir 1-sinfga qabul qilinadigan bolalar savod
o‘rgatishga maxsus tayyorlanyaptilar. Ular uchun bir-ikki, ba’zi joylarda uch-to‘rt
oylik tayyorlov sinflari tashkil qilingan. Tayyorlov mashg‘ulotlarda bolalar tovush-
harf bilan tanishtirilmoqda, elementar tarzda yozuvga ham o‘rgatilyapti.
Metodistlar tayyorlov sinflar uchun aniq talablar, metodik tavsiyalar ishlab
chiqishmoqda. Tayyorlov sinflarining ta’lim mazmuni va tashkil etish muddati bir
xil bo‘lmasa-da, lekin bu davrda bolalarning nutqiy tayyorgarligini o‘rganish
uchun quyidagilarni aniqlash tavsiya etiladi:
1. O‘qish ko‘nikmasini aniqlash:
 So‘zni sidirg‘a o‘qiydi;
 Bo‘g‘inlab o‘qiydi;
 Harflab o‘qiydi (noto‘g‘ri o‘qish);
 Anchagina harflarni biladi, lekin o‘qishni bilmaydi;
 Ayrim harflarni taniydi.
2. Yozuv ko‘nikmasi:
 Hamma harfni yozishni biladi, so‘z yozadi (bosma yoki yozma);
 Ayrim harflarni yozishni biladi (bosma yoki yozma);
 Yozishni umuman bilmaydi.
3. Tovushni tahlil qilishga tayyorgarlik:
 So‘zni bo‘g‘inlarga bo‘ladi;
 So‘z yoki bo‘g‘indagi tovushni ajratadi;
 Hammasini to‘g‘ri talaffuz qiladi;
7

 Ayrim tovushlarni noto‘g‘ri talaffuz qiladi (qaysi tovushlar ekanini
hisobga olish);
 Nutqining baland yoki pastligi, diksiyasiga e’tibor qaratiladi.
4. Og‘zaki bog‘lanishli nutq:
 She’mi yoddan o‘qish:
 3 ta yoki undan ortiq she’rni biladi, uni zavqlanib aytadi;
 1-2 ta she’rni biladi, aytishga uyaladi;
 Birorta she’rni yoddan o‘qishni bilmaydi.
5. Ertak aytish:
 Bir yoki bir nechta ertakni biladi va aytib bera oladi;
 Ertakni biladi va uni aytishga harakat qiladi, lekin ayta olmaydi;
 Ertak aytishni bilmaydi, o‘rganishga ham harakat qilmaydi.
 Fikr bayon qilish (Rasmda nimalar ko‘rayotganini aytib berish):
 20 so‘zdan ortiq bog‘lanishli hikoya, bir necha gap tuza oladi;
 10-20 tagacha so‘z, bir necha gap tuza oladi;
 10 tagacha so‘z bilan bog‘lanishli nutq tarzida javob qaytara oladi;
 3-4 so‘z bilan qisqa javob bera oladi.
Bu jarayonda bola nutqining sintaktik qurilishi, foydalanadigan so‘zlar
doirasi ham o‘rganiladi. To‘plangan materiallar ikki variantda yoziladi: Har bir
o‘quvchi haqida alohida ma’lumot (bu bolaga yakka yoki differensial yondashish
uchun kerak); Sinf o‘quvchilari uchun umumiy ma’lumot (bu ma’lum bir o‘tdan
darsda sinf o‘quvchilari uchun umumiy ishlar metodikasini tanlashda
foydalaniladi). O‘quvchilar 1-sinfga har xil tayyorgarlik bilan keladi. O‘quv
materiallari 1-sinf o‘quvchilari saviyasiga mos ravishda, izchil ravishda beriladi.
Shunga qaramay, har xil tayyorgarlik bilan kelgan o‘quvchilarning o‘zlashtirishlari
turlicha bo‘ladi. Bu savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga differensial va
individual yondashishni taqozo etadi. Bunday yondashish ta’limning barcha
bosqichlarida ham yaxshi natija beradi. Differensial yondashishda o‘quvchilar
guruhlarga bo‘linadi, har bir guruhning saviyasiga va imkoniyatiga mos
topshiriqlar beriladi. Sinf o‘quvchilari 3 guruhga bo‘linishi mumkin. Topshiriqlar
8

ham 3 variantda ishlab chiqiladi. O‘qituvchi sinfda frontal ishlash jarayonida 3
guruhdagi o‘quvchilar bilan parallel ish olib boradi. 3 guruh uchun ham o‘quv
materiali «Alifbe» hisoblanadi, unga qo‘shimcha tarzda tarqatma materiallardan,
jadvallardan, mustaqil ishlardan foydalanish mumkin. Alifbedagi o‘quv materiali
yoki o‘qilayotgan matnning qiyin joylari oldin tayyorgarligi puxta o‘quvchiga,
so‘ng bo‘sh o‘quvchiga o‘qitiladi. Ba’zi o‘quvchilar bilan darsdan tashqari vaqtda
yakka tartibda ishlar olib borishga ham to‘g‘ri keladi. Og‘zaki nutq madaniyatini
egallash, unga xos xususiyatlarni bilish; o‘quvchini gap va nutqni grammatik,
orfografik, stilistik jihatdan adabiy til me’yorlariga rioya qilgan holda tuzishga
o‘rgatish. Og‘zaki nutqni rivojlantirish uchun o‘quvchi lug‘at boyligini izchil
oshirib borish, gapning sintaktik tuzilishiga oid bilimlarni amaliy jihatdan egallash,
nutq birliklari o‘rtasidagi mantikiy uyg‘unlikni ta’minlashga oid malakalarni
rivojlantirish, yangi harf-tovushga bog‘lab tavsiya etilgan so‘zlar ma’nosini
o‘quvchiga to‘liq anglashini ta’minlash, rasm asosida o‘zaro bog‘langan kichik
hikoyachalar tuzishga o‘rgatish.
O‘quvchining bog‘lanishli nutqini o‘stirishga oid ta’limiy ishlarni amalga
oshirish. Lug‘at ustida ishlash. O‘quvchi nutqini boyitish, ular nutqida kam
qo‘llaniladigan so‘zlarni alohida yozdirib borish, dars jarayonida lug‘at daftaridagi
so‘zlarning ishlatilishiga e’tibor berish. «O‘zbekiston – Vatanim manim» bo‘limida
bolalarga barcha quvonch-shodliklar baxsh etuvchi ona maskanimiz – O‘zbekiston
ekanini tushuntirish. Tanlangan asarlar o‘quvchida ona vatan oldidagi burch va
mas’uliyatni anglashlarini ta’minlaydi. Vatanga muhabbat hissini tarbiyalaydi.
«Biz – buyuklar avlodi» bo‘limida xalqimiz ichidan yetishib chiqqan ulug‘
allomalarning hayoti haqida tushunchalar bеriladi. O‘quvchi xotirasiz kelajakning
bo‘lmasligini anglaydi, grammatik xatolarini to‘g‘rilaydi.
1.2. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish
9

Ta’limning yangi mazmuni o‘quvchilarning har tomonlama kamol topishiga,
ularni faollashtirishga qaratilgandir. Ayniqsa, bolalarni xat-savodga o‘rgatish,
lug‘atni boyitish va nutqlarni rivojlantirish orqali boshqa o‘quv fanlarini
o‘zlashtirishga erishmoq lozim. Xat-savod o‘rgatish ta’limning muhim bosqichi
bo‘lib, bu davrda o‘quvchilarga to‘g‘ri o‘qish, chiroyli yozish hamda o‘qiganlarni
so‘zlab berish o‘rgatiladi. Nutqni gaplarga, gapni so‘zlarga, so‘zni bo‘g‘inlarga
ajratish, tovushlarni eshitib va talaffuz qilib, bir-biridan farqlash, so‘zda
tovushlarning birin-ketinligiga e’tibor berishni ham bilib olishlari ta’minlanadi.
Bolalarning nutqini o‘stirishda kesma harflar bilan ishlashga o‘rgatish alohida
ahamiyat kasb etadi. Ular yordamida bolalar bo‘g‘inlar tuzishga tez o‘rganadilar.
Ochiq va yopiq bo‘g‘inlarni turli ko‘rinishdan tuzilgan gaplar tuzishni ham mashq
qiladilar. Kichik matnlarni ovoz chiqarib bo‘g‘inlab, ongli to‘g‘ri va ravon o‘qishni
o‘rganadilar. Bu davrda bolalarni sidirqa, ya’ni so‘zlarni bo‘g‘inlab o‘qishlariga
aloqada ahamiyat berish lozim. Bola avval ichida bo‘g‘inlab o‘qish, so‘ng ovoz
chiqarib so‘zni butunicha aytish, o‘qish va yozuv bilan uzviy bog‘lab olib boriladi.
Bu usul bolalarning og‘zaki va yozma nutqining baravar rivojlanishiga yordam
beradi.
O‘qish darslarida o‘quvchilar so‘zdagi harflarni bir-biriga bog‘lab yozish,
so‘z va gaplarni kichik hamda bosh harflarni alifbe kitobida berilgan tartibda
yozishga o‘rgatiladi. Xat-savod o‘rgatish davrida bolalarni bosma harflar bilan
yozma harflarning o‘xshash tomonlarini farqlab, bosma harflarni yozma ravishda
ko‘chirib yozishga ham o‘rgatish foydalidir. Chunki ular ko‘pincha bosma
harflarni aralashtirib yozib qo‘yadilar. Shunday paytda ular e’tiborini yozuv
namunalariga jalb qilish, yozuvlarini to‘g‘ri va chiroyli bo‘lishiga erishmoq lozim.
Bolalarning og‘zaki nutqini rivojlantirish ishlari ham bu davrning asosiy
vazifalaridan biridir. Alifbе davrida bolalarga tovush talaffuziga mos kеladigan
so‘zlar tanlanadi. Bolalarni yozuvga o‘rgatishda dastlab yozilishi talaffuziga mos
kеladigan so‘zlar tanlanadi. Bolalarni yozuvga o‘rgatishda so‘z tarkibidagi
harflarning to‘g‘ri aniq yozilishi va qo‘shilishiga daftarlarni ozoda tutishga bolalar
e’tibori tortiladi. Bu davrdagi darslarni maqsadga muvofiq tashkil etish o‘quvchilar
10

bilimining kеlgusida pishiq- puxta bo‘lishiga mustahkam zamin yaratadi. Savod
o‘rgatish ishlarini to‘g‘ri tashkil qilish uchun quyidagilarga e’tibor berish lozim:
1.Ta’limning didaktik jixatlariga e’tibor bеrib uni so‘nggi yutuqlar bilan
to‘ldirib borish;
2. O‘quvchilarning yosh va fiziologik jiqatlariga e’tibor berish;
3.Ularda mustaqil faoliyatni rivojlantirish usullarini kеng qo‘llash;
4. O‘qish va yozishning uzviyligiga e’tibor berish;
5. Alifbo va unga qo‘shimcha matеriallardan ijodiy foydalanish;
Мaktabda o‘quvchilarning oqzaki va yozma nutqini o‘stirish uchun kurash
barcha o‘qituvchilarning ayniqsa ona tili o‘qituvchilarining asosiy vazifasi
sanaladi. O‘quvchilar nutqini o‘stirish ularga o‘z halqining adabiy tilini o‘rgatish
dеmakdir. Adabiy til esa normallashtirilgan qonun-qoidali til. Ona tili o‘qituvchisi
o‘quvchilarni ana shu adabiy tilda so‘zlashga odatlantira borish kеrak.
O‘qituvchining nutqni o‘stirish ishi bola maktabga 1-qadam qo‘ygan kunidan
boshlanadi. Nutq ko‘nikmalari izchil ravishda olib borilgan amaliy ishlar
natijasidagina hosil bo‘ladi. Shuning uchun o‘qituvchi grammatikaning har bir
bo‘limiga oid mashqulotda o‘tilgan mavzu asosiyda o‘quvchilarning nutq
ko‘nikmalarini o‘stirishga e’tibor berishi lozim. O‘qituvchi o‘quvchilarni matnni
to‘g‘ri, ifodali, ravon talaffuz etishiga katta e’tibor berishi kеrak. Bu ko‘nikmaga
dastavval nutqning ixcham, sodda va ravon mazmundor bo‘lishi kiradi. Shuning
uchun har bir grammatika va imlo darsida nutq o‘stirishi o‘qituvchining diqqat
markazida turishi, o‘quvchilarni to‘g‘ri talaffuzga o‘rgatish va so‘z boyligini
kеngaytirish birinchi darajali vazifa qilib qo‘yilishi shart. Savod ta’limida
o‘quvchining nutq o‘stirishda bir turdagi mashq’ulotlar o‘zoq davom etsa
o‘quvchilar tеz charchab qoladi. Shuni hisobga olib mashqulotlarning turi va
usullarini o‘zgartirib turish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, dastlabki
mashq’ulotlar ta’sirchanlik va mu’jizakorlik jihatidan yo‘qsak darajada bo‘lishi
kеrak. Chunki bolalar yozish va o‘qishdеk aqliy faoliyatga birdaniga kirisha
olmaydilar.
11

Savod ta’limning adabiy til mеyorlariga rioya qilgan holda olib borilishi
qisqa va lo‘nda ta’sirchan va tabiiy muloyim va ravon bo‘lishi bolalar jamoasini
tashkil etishda katta ahamiyatga egadir. O‘quvchilarning nutqini mukammal
rivojlantirish uchun o‘qituvchi ko‘p izlanishi va ko‘p bilim malaka va ko‘nikmaga
ega bo‘lmoq’i lozim. Zеro, kеlajagimiz bo‘lmish bolalar o‘z ustozlari bilan
fahrlanib yurishsin! Ma’lumki, savod o‘rgatish, o‘qish darslarining asosiy vazifasi
o‘quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish
orqali bolalarda turri, ongli, ifodali o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat.
Shuningdеk, o‘quvchilar lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, bilimini
boyitish, mavxum tafakkurini shakllantirish, eshitish, qabul qilish sеzgisini
o‘stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan alohida o‘rin tutadi. Tayyorgarlik
davri o‘qishda o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi. Bu davrda bolalarda o‘zgalari
nutqini eshitish, diqqatni to‘plash, til birikmalarini (tovush, bo‘g‘in, so‘z, gap)
farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi xususiyatlar shakllanadi. Bular
o‘quvchilarniig o‘qishni muvaffaqmyatli egallashlariga yordam bеradi.
O‘qishga o‘rgatish uchun avvalo o‘quvchi tovush va harf bilan yaxshi
tanishtirilishi lozim. Tovush va harf bilan tanishtirishda bo‘g‘indan tovushni
ajratish tamoyiliga rioya qilinadi. Harf bilan tanishtirish bir nеcha xil yo‘nalishda
amalga oshirilishi mumkin:
1. Mazmunli rasm yuzasidan savol-javob usuli bilan bog‘lanishli hikoya
tuzdiriladi. Undan kеrakli gap, so‘ng kеrakli so‘z ajratib olinadi, so‘ngra so‘z
ustida yuqoridagi kabi tahlil ishlari uyushtiriladi.
2. So‘z asos qilib olinadi. Analitik mashqlar yordamida o‘rganiladigan
tovush ajratib olinadi: ot. o‘qituvchi ot rasmini ko‘rsatadi, o‘quvchilar uning
nomini – so‘zni aytadi. O‘qituvchi o tovushini cho‘zib (o-o-o-o t) aytadi va qaysi
tovushni chuzib aytayotganini o‘quvchilardan so‘raydi. O‘quvchilar o tovushini
aytgach, uning xususityalari haqida savol-javob o‘tkaziladi. O tovushli so‘zlar
o‘ylab toptiriladi. Shundan so‘ng o harfi kеsma harfdan yoki rasmli alifbodan
ko‘rsatiladi. Bunda o harfining shaklini esda olib qolishlariga alohida e’tibor
bеriladi.
12

3. O‘rganilgan harflar ichiga bugun o‘rganiladigan harf aralashtirib quyiladi.
Bolalar uning ichidan notanish harfni ajratadilar, so‘ng o‘qituvchi bu harf
ifodalaydigan tovushni aytadi. O‘quvchilar tovushning xususiyatlarini aytadilar.
Shu harfni kеsma harflar ichidan topib, kitob sahifasidan, rasmli alifbodan
ko‘rsatadilar. Shu tariqa tovush-harf bilan tanishtirilgach, o‘qishga o‘rgatish ustida
ishlanadi.
O‘qishga o‘rgatishda bo‘g‘in asos qilib olinadi. Buning uchun o‘qituvchida
bo‘g‘in jadvali bo‘lishi lozim. Bo‘g‘in jadvali asosida o‘qish namunasi
ko‘rsatiladi, ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko‘z bilan ko‘rib, uning
nomini dilda saqlab, ikkinchi xarfni ko‘rish va ikkalasini bog‘lab, unlini mo‘ljallab
ulab aytish tushuntiriladi. Bo‘g‘in o‘qish o‘qituvchining namunasi asosida doimiy
ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda «Alifbе» sahifalaridagi so‘zlarni
oldin bo‘g‘inga bo‘lish, so‘ng o‘qishni mashq qilish yaxshi samara bеradi.
O‘qituvchining namunali o‘qishidan so‘ng xor bilan o‘qish, yakka— yakka
o‘qishdan, shivirlab o‘qishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sеkin o‘qiydigan o‘quvchilar
bo‘lgan sinflarda xor bilan o‘qitish o‘qishni tеzlashtirishga yordam bеradi. Sinf
o‘quvchilarining o‘qish ko‘nikmalaridan kеlib chiqib, matndagi so‘zlarni harf
xattaxtasiga bo‘g‘inlarga bo‘lib yozish, o‘rganilgan harflarni hisobga olgan xolda
qo‘shimcha so‘z birikmalari, gaplar tuzib yozish va o‘qitish usulidan ham
foydalaniladi.
Dars ta’limning asosiy shakli hisoblanadi. Savod o‘rgatish darslari xilma-xil
bo‘lishiga qaramay o‘qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim turlari uchun
umumiy bo‘lgan asosiy talablar mavjud. Bu o‘rinda umumdidaktik talablar
talabalardan so‘rab aniqlanadi. So‘ngra ona tili darslariga qo‘yiladigan talablar
sanab ko‘rsatiladi:
1.O‘quvchilar nutqi uchun qayg‘urish.
2. Darsda adabiy til nuqtai nazaridan to‘g‘ri ifodali, obrazli, aniq logik nutq
eshittiriladi.
3. Darsda nutq madaniyati hukmron bo‘ladi.
13

O‘qish va yozuv ko‘nikma malakalarini shakllantirish mashqlari darsda
yеtakchi o‘rinni egallab taxminan, darsning 2,3 qismiga to‘g‘ri kеlishi lozim. Har
bir o‘qish va yozuv darsida «Alifbе»dagi matnlar bilan bir qatorda
Q.Muxammadiy, P.Mumin, A.Obidjon kabi sеvimli bolalar shoiri va yozuvchilari
asarlaridan namunalar tanlanadi. Shunday qilib o‘qish, sinfdan tashqari o‘qish,
o‘qib bеrilgan matini eshitish bilan bog‘lanadi. O‘qish va yozuv darslari bir— biri
bilan uzviy bog‘lanadi: o‘qish darsi o‘quvchilarni yozuv darsiga tayyorlaydi,
yozuv darsi oldingi o‘qish darsining davomi sifatida xizmat qiladi. Talabalar bilan
«Dars va uning vazifalari, qurilishi» haqida suhbat qilinadi. Ularning javoblarini
yakunlab, savod o‘rgatish darslari quyidagi bеlgilariga ko‘ra farqlanadi. Savod
o‘rgatish davrida o‘quvchilar bilimi dars jarayonida barcha ishlarga bog‘lab
aniqlanadi, bog‘lanishli nutqni o‘stirish ham o‘qish va yozuv darslariga uzviy
bog‘lanib kеtadi. O‘quvchilarning sinfdan tashqari o‘qishlariga rahbarlik
qilishlariga xaftada bir marta 20 daqiqa ajratiladi.
Savod o‘rgatish darslarida vaqti-vaqti bilan dam olish daqiqalari o‘tkaziladi.
Darslar sistеmasi dеyilganda o‘quv vaqtini mavzularga nazariy va amaliy jihatdan
rеjali taqsimlangan darslarning mantiqiyligi va istiqboli bir-biri bog‘langan dars
turlari va unda o‘qituvchi bilan o‘quvchilar foydalaniladigan asosiy mеtodik
vositalar xilma-xil bo‘lgan izchillik nazarda tutiladi. Amaldagi «Alifbе» darsliklari
va ularga yozilgan qollanmalarga asosan savod o‘rgatishda tayyorgarlik davri
uchun 5 dars, alifbеdan so‘nggi davrga xam 5 dars ajratiladi. Oraliq davr alifbе
davri hisoblanadi. Ta’limning har bir bosqichidagi darsning o‘ziga xos
xususiyatlari mavjud. Darslar siklini qurilishida ichki mantiqiylik bo‘lib, har bir
siklda yangi tovush va harf o‘rganiladigan dars bilan yangi mavzu
o‘rganilmaydigan darsni navbatlashtirish, orfografiya va so‘zning bo‘gin tuzilishi
haqida ma’lumot bеrish, o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirish kabi talablarga
rioya qilinadi. Darslar sikli takrorlash-umumlashtirish darsi bilan yakunlanadi.
Ma’lumki, «Alifbе» sahifalarida bo‘g‘in tuzilishi murakkablashib boradi.
Shuning uchun o‘qituvchi har bir bo‘g‘in tuzilishining murakkabligiga qarab ish
usullarni bеlgilab olishi zarur. Masalai, uch tovushdan tuzilgan, to‘rt tovushdam
14

tuzilgan bo‘g‘inlarni o‘qishga o‘rgatish ham o‘ziga xos qiyinchiliklarni kеltirib
chiqaradi. Bunda o-lam, Man—non, tipidagi bo‘g‘inlarda — o-la:m, Ma: n- no: n
tarzidagi qo‘shimcha chiziqdan, bodring, do‘st tipidagi bo‘g‘inda ring, do‘st
tarzidaga qo‘shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So‘zlarni o‘qishga o‘rgatishda
bilib o‘qitishdan tashqari jadvallar xam yaxshi samara bеradi. Umuman olganda,
har bir o‘qish darsida albatta bo‘g‘in tuzilishi murakkab so‘zlarni o‘qish mashqi
o‘tkazilishi lozim. Bu usul o‘quvchilarda o‘qish malakasining takomillashuviga
yordam bеradi. O‘qishga o‘rgatishda so‘zlarni va gaplarni to‘ldirib o‘qish
ko‘nikmalarini xosil qilish o‘quvchini gap tuzishga, tеz fikrlashga yo‘naltiriladi.
O‘quvchi tushirib qoldirilgan harf va so‘zni rasmga qarab topadi, uning gap
mazmuniga mos yoki mos emasligiga e’tibor bеradi, o‘rtoqlariga nisbatan tеz
topib, o‘qituvchining rahmatiga sazovor bo‘lishga intiladi.
«Alifbе» darsligidagi matnlarda turli tinish bеlgilari ishlatilgan. Ular
shularga mos oxang tanlashni, to‘xtash, pauza qilish o‘rinlarini bеlgilab olishni
taqazo etadi. Bunda ham o‘qituvchining tusuntirishi (birinchi uchragan tinish
bеlgini izohlashi) va ifodali o‘qish namunasini ko‘rsatishi katta ahamiyat kasb
etadi. Ifodali o‘qilgan matngina tushunarli bo‘ladi. Har bir prеdmеtda bo‘lgani kabi
o‘qish darslarida ham ta’lim-tarbiya birligiga e’tibor bеriladi. O‘qish darslarida
tarbiya o‘qilgan matnning ongli o‘zlashtirilishiga bog‘liq. O‘quvchi matnda fikr
nima haqida borayotganini anglasagina, o‘zida shunday xislatlarni shakllantirishga
xarakat qiladi. Ikkinchidan esa yaxshi inson bo‘lish uchun o‘qishning zarurligini
anglaydi. Shuning uchun ongli o‘qishni ta’minlashda matn bilan unga ishlangan
mazmunli rasmlar urtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan
savollar bеrishga diqqat qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzatish, endi matnni
uning, matnda nima haqida gapiriladi? Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida
bog‘lanish bormi? Matn mazmunini rasmga qarab so‘zlab bеring. Yoki: Bolalar
qaеrga bordilar? qizning ismi nima? Bolaning ismi-chi? Ali, Lola nima qildi? Ular
qanday lolalar tеrdilar? Dеmak, o‘qish o‘qilganlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan
bo‘lishi lozim, Shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g‘oya
15

o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtiriladi. So‘ng so‘z va matnlar yod olingan taqdirda
ham o‘quvchiniki bo‘lib qoladi.
O‘qishning ongliligini va ta’sirchanligiki ta’minlash uchun matn mazmunini
o‘quvchilarning ko‘rgan-kеchirganlarini, taassurotlari bilan bog‘lash lozim.
Shunda o‘quvchida o‘qishga, o‘rganishga qiziqish ortadi. Ongli o‘qishni amalga
oshirishda lug‘at ustida ishlash ham muxim ahamiyat kasb etadi. Masalan, 51-
sahifada uvol, rizq-ro‘z so‘zlari bor. Ularning ma’nosi ustida to‘xtalish,
birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan tarbiyalashga ham xizmat
qiladi. Shе’r, tеz aytish, topishmoq, maqol, xikmatli so‘zlardan o‘qitish, yod
oldirish ham o‘quvchilarni o‘qishga qiziqishini oshiradi, o‘qish malakasini
shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi. O‘qish darslarining uchdan ikki kismi
o‘qishni mashq qilishga ajratilishi lozim. Dеmak, o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish,
ularniig o‘qish sur’atini oshirish, ifodali va ongli o‘qish elеmеntlarini
shakllantirish, tarbiyalash o‘qish darslariniig muhim vazifalari hisoblanadi.
16

II BOB. O‘QISH DARSLARIDA O‘QUVCHILARNING OG‘ZAKI
NUTQINI O‘STIRISH VA YOZUVGA O‘RGATISH.
2.1. Savod o‘rgatish jarayonida yozuvga o‘rgatish.
Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilar o‘qishga o‘rganish bilan parallel
ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga muvofiq
o‘quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim:
1. Partada to‘g‘ri o‘tirish, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, chiziqlarni chamalash,
yozayotganda ruchkadan to‘g‘ri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish.
2. Ish daftari yoki alifbe asosida o‘zbek alifbosidagi barcha katta va kichik
harflarni yozish, shuningdek, harflarni so‘zda bir-biriga bog‘lab yoza olish: bosma
matnni yozma matnga aylantirib yozish.
3. Tahlil qilingan so‘z va ikki-uch so‘zli gaplarni o‘qituvchi yordamida
yozish.
4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni ko‘chirib yozish va
diktovka bilan yozish: yozganlarini matnga qarab, izohlab o‘qish bilan tekshirish.
5. Og‘zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish.
Analitik-sintetik tovush metodi tamoyiliga muvofiq, o‘qish va yozuv birligi
saqlanadi. Harflarni yozishda o‘qishga o‘rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi, ya’ni
o‘qish darsida o‘quvchilar harfni o‘zlashtiradilar, matnni o‘qiydilar, yozuv darsida
esa shu harfli so‘zni yozadilar. Yozuvga o‘rgatish, birinchi navbatda, grafik malaka
hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta’lim berish, ko‘nikmani shakllantirish va shu
asosda qator mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi. Grafik malaka,
birinchidan, qo‘l-harakat malakasidir, bu harakat birinchi qarashda muskul kuchiga
asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutqning o‘zlashtirilgan birligi bo‘lgan
tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat
17

tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan, tovush va harfning to‘g‘ri nisbatini,
ikkinchidan, bir qancha grafik va orfografik qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan,
o‘z fikrini, taassurotini ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanishni talab qiladi.
Yozishdan birdan bir maqsad fikrni ifodalashda yozuv malakalaridan foydalanish
hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar qanchalik tez anglab etsalar, ularda yozma nutq
malakasi shunchalik muvaffaqiyatli va to‘g‘ri shakllanadi. Savod o‘rgatish
jarayonida bolalar juda sekin yozadilar, o‘z fikrini, hatto bir so‘z bilan yozma
ifodalash uchun ham yarim oylar o‘tadi. Yozuv malakasi o‘qish malakasi bilan
uzviy bog‘liqdir. Bola yomon o‘qisa, yozuvni egallashi qiyin bo‘ladi, chunki
bo‘g‘inlab o‘qish malakasidan so‘ng bo‘g‘inlab yozish malakasi shakllanadi.
Yozish va o‘qish uchun bolaning umumiy nutqiy rivojlanishi katta ahamiyatga ega.
Keyinroq bolalarda o‘z fikrini yozma ifodalash malakasi bir oz barqarorlashganda,
bu malaka nutqqa, tafakkurga, fikrni ifodalash jarayoniga ham ijobiy ta’sir etadi.
Grafik malakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar mavjud:
1. Turli shakllar andozasi ustidan chizish. Erkin rasmlar chizish. Yozuv
qurollarini to‘g‘ri tutish, to‘g‘ri qiya elementlar chizish, uzunlikni, oraliq masofani
chamalash va h.
2. Harf elementlarini yozish, baravar masofada qisqa va uzun elementlar,
osti va usti ilmoqli elementlar chizish.9
3. Bosh va kichik harflarni alohida yozish.
4. Harf birikmalarini, bo‘g‘inni yozish, harflarni to‘g‘ri qo‘shib yozish
malakasini hosil qilish uchun so‘z yozish.
Grafik malakani hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmadan bir
tekisda, elementlarga ajratmay bog‘lab tez, bir maromda yozish, so‘zlarni qatorga
to‘g‘ri joylashtirishdir.Shuni ta’kidlash kerakki, savod o‘rgatish davrida bola
harflarni yozishdan oldin uni qanday shakllantirishni ko‘z oldiga keltirib, fikrlab
oladi, ba’zan harf shaklini havoda «chizadi», harf namunasini ko‘chiradi, tarkibini
tahlil qiladi, uni qanday yozishni o‘zicha sekin gapiradi: o‘qituvchi o‘quvchi
yoniga o‘tirib, ruchkani to‘g‘ri ushlatadi va uning qo‘li bilan harfni yozishni
ko‘rsatadi yoki o‘zi yozib tushuntiradi. Bundan tashqari, bola yozuvning texnik
18

tomoniga katta jismoniy kuch sarflaydi. Savod o‘rgatish oxirida bola bir darsda 20
tacha so‘zni yozishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga
binoan 1993 yil 2 sentyabrda «Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy
etish to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi. 1995 yil 6 mayda qonunga o‘zgartirishlar
kiritildi. Bu alifbodagi harflarning asosiy xususiyati bosmasdan, qo‘lni uzmasdan
bog‘lab yozishga mo‘ljallangan. Shuning uchun yozuvga o‘rgatish metodikasida
harflarni qo‘shishga alohida ahamiyat beriladi. O‘quvchilar barcha harflarni bir-
biriga qo‘shish yo‘lini bilishlari lozim. Maktabda asosiy yozuv quroli sharikli
ruchka, xattaxtada yozish uchun bo‘rdan foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida
bolalarni yozuvga o‘rgatish uchun turli vaqtlarda turli xil chiziqli daftardan
foydalanilgan: dastlab chiziqsiz, silliq qog‘oz ishlashtilgan bo‘lsa, keyin
quyuqyopiq chiziqlar bilan kesilgan uch chiziqli daftardan foydalanilgan. Hozirgi
vaqtda yozuvga o‘rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi. Xattaxta ham
shunga mos bo‘lishi talab qilinadi: 2-sinfdan, ba’zan birinchi sinfda o‘quv yilining
ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga o‘tiladi. Daftar tutishda
bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya qilishga, harflarni bir xil
hajmda yozishga, sarlavhani aniq va to‘g‘ri ajratishga, xat boshidan yozishda joy
qoldirishni unutmaslikka o‘rgatib borish ularda saranjom-sarishtalikni tarbiyalaydi.
Yozuv darsida o‘quvchilar «Yozuv daftari» bilan ishlaydilar. Sinfda o‘rganilgan
harfni uyda mashq qilish uchun alohida daftar bo‘lgani ma’qul. O‘qituvchi yozish
vaqtida 65 gradus qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta ustida 25 gradus
qiyalikda qo‘yilishini ta’kidlab turadi. Orfografiya grekcha «to‘g‘ri» va
«yozaman» so‘zlaridan olingan bo‘lib, adabiy tilning yozma shakli bilan bog‘liq.
Orfografiya to‘g‘ri yozish haqidagi qoidalar ko‘nikmasidir. Orfografiyani bilmay
turib, fikrni adabiy til normalari asosida yozma ifodalab bo‘lmaydi.
O‘quvchilarning orfografik savodxonligi haqida g‘amxo‘rlik qilish tilning aniqligi,
fikrni to‘g‘ri ifodalash, kishilar bilan o‘zaro xatosiz muomala qilish uchun
g‘amxo‘rlik demakdir. Savod o‘rgatishda bolalarda grafik malakani shakllantirish
bilan bir vaqtda imloga oid malakani shakllantirishga ham zamin yaratiladi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar:
19

a) talaffuzi va yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarda tovush bilan harfning
mosligini;
b) so‘zlarni alohida yozishni, ya’ni yozuv vositasida so‘z ma’no birligi
sifatida ajratishni;
v)so‘zning satrga sig‘may qolgan qismini keyingi qatorga bo‘g‘inlab
ko‘chirib yozishni, bunda bo‘g‘in hosil qilgan bir unli harfni qatorga ko‘chirib
yozib bo‘lmasligi;
g) gap boshida, shuningdek, kishilar ismida, hayvonlarga qo‘yilgan
nomlarda bosh harfning ishlatilishini amaliy tarzda o‘rganadilar. Savod o‘rgatish
davridayoq ko‘chirib yozish, diktant va ijodiy yozuvlardan foydalaniladi. O‘z-
o‘zini tekshirishga o‘rganadilar.
Yozuv darslarida ham o‘quvchilar nutqini o‘stirish, fikrlashga o‘rgatish
asosiy vazifalardan hisoblanadi. Dars ta’limining asosiy shakli hisoblanadi.
Analitik – sintеtik tovush mеtodida olib boriladigan savod o‘rgatish darslari savod
o‘rgatishning vazifalarini, asosiy ish jarayonlarini, mashg‘ulot turlarini,
mashqlarni, ko‘rgazma qo‘llanmalarni va boshqa didaktik matеrialni
umumlashtiradi. Savod o‘rgatish davridagi darslar juda xilma-xil bo‘lishiga
qaramay, o‘qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim turlari uchun umumiy
bo‘lgan asosiy talablar mavjud. Bu talablarni umumdidaktik va maxsus talablarga
ajratish mumkin.
Umumdidaktik talablar:
a) dars tarbiyalovchi haraktеrda bo‘ladi. Har bir darsning tarbiyalovchilik
maqsadi aniq bo‘lishi, unda biror axloqiy sifat o‘stirilishi zarur.;
b) darsning ta’limiy maqsadini, ya’ni bolalar qanday yangilikni bilishi,
nimani o‘rganishi, qanday ko‘nikma va malaka o‘stirilishi, darsda bolalarning
mustaqilligi, ularning bilish faolligi, fikrlashning o‘sishi qandayligi aniq
bеlgilansin;
v) darsning izchilligi va istiqboli, uning oldingi va kеyingi darslar bilan
bog‘liqliqi, shu mavzudagi darslar zanjirida, dasturning shu bo‘limda tutgan o‘rni
aniq bo‘lsin;
20

g) dars uchun tanlangan mеtodik vositalar va ish jarayonlarning xilma-
xilligi, matеrial haraktеri va ta’lim vazifasidan kеlib chiqib mеtodik vositalarni
tanlash, mеtodikaning qiziqarli va o‘yin haraktеrida bo‘lishi ta’minlansin;
d) ish barcha o‘quvchilarning imkoniyati, bilim, ko‘nikma darajasi, fikrlash
faoliyatini xisobga olib uyushtirilsin, dars jarayonida o‘quvchilarga diffеrеntsial va
individual yondashilsin;
е) o‘quvchilarni aqliy mеhnat jarayonlariga o‘rgatilsin, o‘larda maktabda
muvaffaqiyatli o‘qish uchun zarur bo‘lgan ko‘nikmalar hosil qilinsin;
j) matеrial ilmiy va muvofiq bo‘lsin va hokazo.
Ona tili darslariga quyidagi aniq mеtodik talablar qo‘yiladi. O‘quvchilar
nutqi uchun qayg‘urish ona tili darsining muhim vazifasi hisoblanadi: darsda
adabiy til nuqtai- nazaridan tug‘ri, ifodali, obrazli, aniq, logik nutq, ya’ni
yozuvchilar, badiiy so‘z ustalari nutqi, fonogramma yozuvlar eshitiladi: darsda
nutq madaniyati muhiti hukmron bo‘ladi. Maktab va sinf dеvorlariga osilgan,
doskaga yozilgan har qanday yozuv mazmunan va imlo jixatdan savodli bo‘lishi
lozim: har bir dars «tilga sеzgirlikni», ona tiliga, aniq, ifodali, jonli so‘zga
muhabbatni tarbiyalaydi. O‘qish darsida ham, yozuv darsida ham o‘quvchilar
nutqni o‘stirishga, lugatini boyitishga, unga aniqlik kiritish va faollashtirishga, gap
tuzish va uni tahlil qilishga, so‘z birikmasi ustida ishlashga, ogzaki hikoya qilish,
qayta hikoyalash, yod o‘qish, rollarga bo‘lib o‘qish va boshqalarga alohida o‘rin
bеrilishi zarur: bu mashqlarning hammasi tovushni tahlil va sintеz qilish bilan,
o‘qish va yozish bilan birgalikda bajariladi. Darsning vazifalari va unga qo‘yilgan
talablarga muvofiq, dars har xil bo‘lishi mumkin. Dars qurilishidagi xilma-xillik
ixcham, puxta fikrlashga o‘rgatadi, o‘quv faoliyatiga qiziqishini oshiradi.
Ta’limning davri va bosqichlariga ko‘ra: alifbеgacha bo‘llgan davrdagi
darslar; alifbе davrining birinchi, ikkinchi, uchinchi bosqichdagi darslar: alifbеdan
so‘ngi darslar. Darsda yangi mavzu o‘rganilishi-o‘rganilmasligiga ko‘ra: yangi
tovush va yangi harfni o‘rganish darsi; yangi harfni yozish darsi: yangi tovush va
harf o‘rganilmaydigan dars. Shunday qilib, alifbе davrining har bir bosqichida
darsning to‘rtta asosiy turi 1) yangi mavzu (tovush va harf) o‘rganiladigan o‘qish
21

darsi 2) yangi harfni yozish darsi 3) yangi mavzu o‘rganilmaydigan o‘qish darsi 4)
yangi mavzu o‘rganilmaydigan yozuv darsi.
Bulardan tashqari, alifbе davrining birinchi va ikkinchi bosqichi hamda
alifbе davri oxirida umumlashtiruvchi takrorlaSh darsi, alifbеdan so‘nggi davr
oxirida esa «alifbе bayrami» o‘tkaziladi. Darslar tizimi dеyilganda o‘quv vaqtini
mavzularga nazariy va amaliy jihatdan rеjani taqsimlab tasdiqlangan, darslarning
mantiqiyligi va istiqboli bir-biri bilan bog‘langan, dars turlari va unda o‘qituvcni
bilan o‘quvchilar foydalanadigan asosiy mеtodik vositalar xilma-xil bo‘llgan
izchillik nazarda tutiladi.
Oz komplеktli maktablarda o‘g‘ituvchi bir vaqtning o‘zida ikki yoki uch sinf
bilan ishlaydi. Shuning uchun bunday maktablarda maxsus o‘qitish mеtodikasi
zarur. Hozirgi oz komplеktli maktablarda sinflar o‘g‘ituvchilariga ikki xil
tag‘simlanadi:
1) o‘g‘ituvchi har uch sinfni o‘g‘itadi
2) bir o‘g‘ituvchi 1 va 3 sinfni oz komplеktli maktab mеtodikasi asosiyda
ikkinchi o‘qituvcni esa 2 sinfni mavjud mеtodika asosiyda o‘qitadi. Bir yarim
navbatda har uch sinfni o‘qitadigan o‘qituvcni savod o‘rgatish davrida jadval
bo‘yicha birinchi va ikkinchi darsni faqat 1-sinf o‘quvchilari bilan o‘tkazgani
ma’qul. Savod o‘rgatishdan so‘ngi 1sinfda o‘qish darsi 3 sinf ona tili darsi bilan
birgalikda o‘tkaziladi. Bir o‘qituvcni uch sinf bilan ishlaganda, dars 30 minutgacha
qisqartiriladi. O‘quvchi soni kam bo‘llgan bunday sinflarda o‘quvchilar yarim soat
davomida yuqori aqliy faollikda ishlaydilar, dars foydali natija bеradi. Savod
o‘rgatish davridagi yozuv darslarini boshqa sinfda olib boriladigan matеmatika,
tabiatshunoslik, ba’zan esa o‘qish darslari bilan bir vaqtda o‘tkazish maqsadga
muvofiqdir. Oz komplеktli maktablarda o‘quvchilarning mustaqil ishlariga alohida
ahamiyat bеriladi, chunki o‘qituvcni ikki sinf bilan alohida ishlay olmaydi: u 1
sinfga mustaqil ish topshirib, boshqa sinf bilan ishlashga majbur. Shunday ekan,
savod o‘rgatishning barcha bosqichlarida o‘quvchilar bajaradigan mustaqil ishlar
tizimi puxta ishlab chiqilishi zarur. Oz komplеktli maktablarda savod o‘rgatish
davrida mustaqil ishlarni muvaffaqiyatli uyuShtirish uchun «Alifbе» ga
22

qo‘shimcha, ishni jonlantiradigan didaktik-tarqatma matеriallar muhim ahamiyatga
ega.Mustaqil ish ayniqsa, savod o‘rgatish jarayonida o‘qituvcni rahbarlik qilishni
talab etadi: o‘qituvcni aniq vazifa topshiradi, uni qanday bajarishni yaxshilab
tushuntiradi, o‘quvchi bajargan ishni sinfning o‘zida tеkshiradi: u boshqa sinf bilan
ishlayqigan 1-sinf o‘quvchilari mustaqil ishni qanday bajarayotganini ko‘zatib
turadi. «Alifbе» birinchi o‘quv kitobi bo‘lib, asosan, quyidagi ilmiy-pеdagogik
prinsiplar asosiyda tuziladi.: «Alifbе» matеriali bolalarda ongli, to‘g‘ri va ravon
o‘qish, Shuningdek, harf, so‘z, kichik gap va boglanishli matnlarni to‘g‘ri еzish
malakalarini hosil qilishga yordam bеradi.
O‘qish uchun bеrilgan matnlar, shuningdek, rasmlar mavzusi jihatidan
bolalarning saviyasiga mos bo‘lishi hamda ularni oiladi va maktabda, shaharda
hozirgi turmush tarzi haqidagi faktlar – ma’lumotlar bilan tanishtiradi. Alifbеda
ta’lim-tarbiyaviy suhbatlar, bolalarning tafakkuri va nutqni o‘stirish uchun rasmlar
bеriladi. Rasmlar bolalarda savollarga javob berish ko‘nikmasini o‘stirishi,
prеdmеtlarni taqqoslash va guruhlaShga o‘rgatishi, o‘quvchilarni nutq elеmеntlari
bilan tanishtirishga, mustaqil ravishda so‘z tanlash, gap va hikoya tuzishga xizmat
qilishi kеrak. O‘qish va yozish uchun matеrial savod o‘rgatishning har bir davri
haraktеriga moslab bеriladi. Alifbеgacha bo‘llgan davrda ovalsimon chiziqlarni
chizishga o‘rgatadigan barg, Sholgom, olma rasmlarini chizish, еtuk to‘gri
chiziqlarini chizishga o‘rgatadigan bayrokchalar chizish, ko‘z bilan chamalaSh
qobiliyatini o‘stirish uchun bir xil masofani nuqtalar bilan bеlgilaSh, ayrim kichik
va katta elеmеntlarini yozish mashqlari bеrilishi talab etiladi.
23

2.2 O‘qish darslarida nutq o‘stirishga yaratilgan imkoniyatlar .
Ma’lumki, nutq tafakkur bilan bog‘liq, shuning uchun u tafakkur bilan uzviy
bog‘liq holda o‘stiriladi. Darsda o‘qilgan asarni o‘quvchilar ongli tushunishi,
asosiy mazmunini, g‘oyasini anglab etishi uchun analiz, sintez, taqqoslash,
umumlashtirish kabi logik priyomlar qo‘llanadi. O‘qilgan asarni analiz qilishda har
xil ish usullaridan foydalaniladi. Bolalar hikoyadagi asosiy qatnashuvchi
shaxslarni aytadilar, o‘qituvchi rahbarligida asarning sxematik rejasini tuzadilar
(tugun, kulminasiya, echim). Masalan, bolalar O‘ Usmonovning «Chumchuq bola»
hikoyasida qatnashuvchi shaxslar sifatida Boboxonni, chumchuq bolani, Tal’atni
aytadilar; «Laqma it» ertagida qatnashuvchilarni: laqma it, echki, mushuk, xo‘roz,
olaqashqani aytadi. Qatnashuvchi shaxslarni o‘quvchilar har xil tartibda aytishlari
mumkin. Ammo, o‘qituvchi ularni asarda qatnashgan tartibda aytishni so‘raydi.
Natijada o‘qituvchi rahbarligida hikoyaning jadvali tuziladi. O‘qituvchi bergan
savoli yordamida bolalar Boboxon chumchuq bolani bug‘doyzordan tutib olgani,
uni qiynagani, ko‘chada o‘rtog‘i Tal’atni ko‘rib qolgani, Boboxonning ishidan
Tal’atning xafa bo‘lgani, chumchuq bolani qizil qalam va o‘chirg‘ichga almashib
olgani va uchirib yuborgani (qutqargani), Boboxon esa uyalganidan dovdirab
qolganini aytib beradilar.
Hikoyaning mazmuni shunday aniqlanadi. SHunday qilib, hikoya mazmuni
bilan birinchi tanishish o‘quvchilardan ongli ishlashni, ya’ni voqealarni,
qatnashuvchilar sostavini analiz qilishni talab qiladi. O‘qish bilan bog‘liq holda
bajariladigan bunday logik ishlar asta-sekin murakkablasha boradi. Boshlang‘ich
sinflar o‘qish darslarida o‘quvchilar nutqini o‘stirish vositalaridan biri to‘g‘ri
uyushtirilgan qayta hikoyalashdir. Maktab tajribasida to‘liq, qisqartirib, tanlab va
24

ijodiy qayta hikoya qilish turlari mavjud. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun
matnni to‘liq yoki matnga yaqin qayta hikoyalash ancha oson, boshqa turlari esa
nisbatan qiyinroqdir. Qayta hikoyalashda o‘qilgan hikoya mazmuni yuzasidan
o‘qituvchining savoli o‘quvchilarni hikoyaning detallari haqida, ayrim voqealar
o‘rtasidagi bog‘lanishning sabab-natijalari haqida fikrlashga qaratilishi lozim. Asar
syujetining rivojlanishida qatnashuvchi shaxslar, ularning xatti-harakati asosiy rol
o‘ynaydi. Bolalar asar mazmunini unda ishtirok etuvchi shaxslar va ularning xatti-
harakati, harakterli xususiyatlarini tahlil qilish yordamida yaxshi anglab etadilar.
O‘qituvchining savoli asar qahramonlari nima qilgani, ularning u yoki bu xatti-
harakatlari qaerda va qanday sharoitda yuz bergani haqida so‘zlab berishga,
voqealarning izchil bayon qilinishiga va o‘zaro bog‘liqlikni yoritishga
yo‘naltirilishi lozim. O‘quvchi o‘qilgan asar mazmunini o‘qituvchi savoli
yordamida aytib berishida faqat analizdan emas, sintezdan ham foydalanadi: ayrim
faktlarni o‘zaro bog‘laydi (sintezlaydi), bir-biriga taqqoslaydi, ular yuzasidan
muhokama yuritadi va xulosa chiqaradi. Ko‘pincha boshang‘ich sinf o‘quvchilari
qatnashuvchi shaxslar xatti-harakatini yaxshi tushunmasliklari, ba’zan noto‘g‘ri
yoki yuzasi tushunishlari natijasida asar mazmunini anglab etmaydilar.
Shuning uchun ham o‘qituvchi savolni juda o‘ylab tuzishi, u bolani
fikrlashga, o‘ylashga majbur etadigan, qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati,
voqealarning bog‘lanishi yuzasidan muhokama yuritadigan, ularni o‘zaro
qiyoslashga, ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlashga yordam beradigan bo‘lishi
lozim. O‘quvchi asarda qatnashuvchilarning xatti-harakatini qanchalik aniq ko‘z
oldigan keltira olsa, u hikoyaning asosiy mazmunini shunchalik chuqur tushunadi,
shunchalik mustaqil qayta hikoya qilib beradi. O‘qilgan asar mazmunini izchil
ravishda qayta hikoyalash uning rejasini tuzishga yordam beradi. Reja tuzishda
o‘quvchi hikoyani tarkibiy qismlarga bo‘ladi va har qaysi qismdagi asosiy fikrni
aniqlaydi. Bularning hammasi analitik ish hisoblanadi. Keyin sintetik ishga
o‘tiladi, ya’ni bolalar hikoya qismlariga sarlavha topadilar. O‘quvchilar o‘qituvchi
rahbarligida reja tuzish jarayonida o‘qilgan hikoyaning har bir qismida bosh va
ikkinchi darajali masala nimalardan iboratligi haqida, qanday qilib fikrni qisqa va
25

aniq ifodalash haqida o‘ylaydilar. Sarlavha topish ustida ishlash, o‘quvchilar
topgan sarlavhani jamoa bo‘lib muhokama qilish, reja tuzish jarayonining o‘zi
bolaning fikrlash qobiliyatini faollashtirishi, unda o‘z mulohazasini isbotlash,
asoslash odatlarini tarbiyalashi lozim. Asarni o‘qish va tahlil qilish jarayonida
tuzilgan reja doskaga yozilsa, hikoya mazmunini izchil qayta hikoya qilishga
yordam beradi. Reja asosida hikoya qilishning vazifasi mazmunni berilgan
izchillikda o‘zlashtirishdir. Reja asosida qayta hikoyalash o‘qituvchi savoligi javob
berishga nisbatan asar mazmunini aytib berishning hiyla mustaqil formasidir.
O‘qilgan asar mazmunini o‘zlashtirish ustida ishlashdagi keyingi bosqich,
qisqartirib hikoyalash hisoblanadi.
Qisqartirib hikoyalash uchun 2-3 qismga bo‘linadigan, bu bo‘limlar yaqqol
ajralib turadigan, mazmuni sodda asarlar tanlanadi. Qisqartirib hikoyalashga
o‘rgatish quyidagicha uyushtiriladi: o‘qituvchi hikoyaning oldindan belgilab
qo‘yilgan birinchi qismini o‘qiydi va o‘quvchilar bilan birgalikda eng muhim,
asosiy fikr aniqlanadi. Bunda o‘quvchilar ba’zan asardagi so‘zlardan
foydalanadilar. Bu o‘quvchilarga qiyinlik qilsa, bo‘limdagi asosiy fikrni o‘z
so‘zlari bilan aytib berishlari mumkin. Keyin o‘quvchilar o‘qituvchi bilan bu
qismni qisqartirib hikoyalashda nimalar haqida gapirmaslik kerakligini, qaysilar
ikkinchi darajali yoki kam ahamiyatli fikr ekanini aniqlaydilar. Asarning boshqa
qismlari yuzasidan ham shunday ish olib boriladi va o‘quvchilar asarni qisqartirib
qayta hikoya qiladilar. O‘qilgan asarni qisqartirib hikoya qilishga 3-sinfdan
boshlab o‘rgatiladi. Tanlab hikoyalash ham bolalarning tafakkuri va nutqini
o‘stirish vositalaridan biridir. Tanlab hikoyalashda o‘quvchi:
1) o‘qigan matndan bir qismini, uning chegarasini ongli ravishda ajratib
so‘zlab beradi;
2) hikoyadan faqat bir voqeani aytib beradi;
3) hikoya mazmunini faqat bir syujet yo‘nalishida so‘zlab beradi.
Bolalar tanlab qayta hikoyalash malakasini hosil qilishga boshlang‘ich sinf
izohli o‘qish darsida keng qo‘llanadigan metodik usullar yordam beradi:
1) hikoya qismiga chizilgan rasm asosida hikoyalash;
26

2) hikoyadagi bir voqeani tasvirlovchi rasm asosida hikoyalash;
3) tanlab qayta hikoyalashni talab etadigan savollarga javob berish.
O‘quvchi tanlab hikoya qilishga tayyorlanganda o‘qilgan matnni tahlil qiladi.
Bunday tahlil bolalar tafakkurini, ular nutqidagi mustaqillikni o‘stiradi va o‘qilgan
matn mazmunini o‘zlashtirishga yordam beradi.
Hikoyani o‘qish bilan bog‘liq holda o‘tkaziladigan ijodiy ishlar ham
o‘quvchilar nutqini, tafakkurini o‘stiradi. Bular:
1) ijodiy qayta hikoyalash;
2) inssenirovka qilish;
3) o‘qilgan asarga rasm chizish; hikoyani davom ettirish.
1.Ijodiy qayta hikoyalashda o‘qilgan hikoyaning sharoitini, yo formasini
o‘zgartirib hikoya qilinadi, yoki hikoyani yangi epizodlar bilan to‘ldirib hikoya
qilinadi.
2.Inssenirovka yoki sahnalashtirishda o‘quvchilar o‘qilgan hikoyani
sahnabop qilib o‘zgartiradilar. Buning uchun ular hikoyaga ssenariy haqida,
kostyum, qatnashuvchilarning imo-ishorasi haqida o‘ylaydilar, monologik nutqni
dialogik nutqqa aylantiradilar (bu tilni o‘rgatish nuqtai nazaridan eng muhim ish
hisoblanadi).
3.O‘qilgan hikoyaga rasm chizishda o‘quvchi rassomlar tomonidan chizilgan
rasmlardan o‘qilgan asarning mazmuniga mos rasm tanlaydi yoki o‘zi rasm
chizadi. Agar o‘quvchi rasmni yaxshi chiza olmasa, o‘zi chizmoqchi bo‘lgan
rasmni og‘zaki tasvirlab beradi, ya’ni so‘z bilan rasm chizadi.
4.O‘qilgan hikoyani davom ettirish usuli maktab tajribasida keng qo‘llanadi.
Bu usul hikoyaning mazmuni uni davom ettirishga imkon beradigan asarlarda
qo‘llanadi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar bilimi dars jarayonida barcha ishlarga
bog‘lab aniqlanadi, bog‘lanishli nutqni o‘stirish ham o‘qish va yozuv darslariga
uzviy bog‘lanib kеtadi. O‘quvchilarning sinfdan tashqari o‘qishlariga rahbarlik
qilishlariga xaftada bir marta 20 daqiqa ajratiladi. Savod o‘rgatish darslarida vaqti-
vaqti bilan dam olish daqiqalari o‘tkaziladi. Darslar sistеmasi dеyilganda o‘quv
27

vaqtini mavzularga nazariy va amaliy jihatdan rеjali taqsimlangan darslarning
mantiqiyligi va istiqboli bir-biri bog‘langan dars turlari va unda o‘qituvchi bilan
o‘quvchilar foydalaniladigan asosiy mеtodik vositalar xilma-xil bo‘lgan izchillik
nazarda tutiladi. Amaldagi «Alifbе» darsliklari va ularga yozilgan qollanmalarga
asosan savod o‘rgatishda tayyorgarlik davri uchun 5 dars, alifbеdan so‘nggi davrga
xam 5 dars ajratiladi. Oraliq davr alifbе davri hisoblanadi. Ta’limning har bir
bosqichidagi darsning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Darslar siklini qurilishida
ichki mantiqiylik bo‘lib, har bir siklda yangi tovush va harf o‘rganiladigan dars
bilan yangi mavzu o‘rganilmaydigan darsni navbatlashtirish, orfografiya va
so‘zning bo‘gin tuzilishi haqida ma’lumot bеrish, o‘quvchilar nutqi va tafakkurini
o‘stirish kabi talablarga rioya qilinadi. Darslar sikli takrorlash-umumlashtirish
darsi bilan yakunlanadi.
Ma’lumki, «Alifbе» sahifalarida bo‘g‘in tuzilishi murakkablashib boradi.
Shuning uchun o‘qituvchi har bir bo‘g‘in tuzilishining murakkabligiga qarab ish
usullarni bеlgilab olishi zarur. Masalai, uch tovushdan tuzilgan, to‘rt tovushdam
tuzilgan bo‘g‘inlarni o‘qishga o‘rgatish ham o‘ziga xos qiyinchiliklarni kеltirib
chiqaradi. Bunda o-lam, Man—non, tipidagi bo‘g‘inlarda — o-la:m, Ma: n- no: n
tarzidagi qo‘shimcha chiziqdan, bodring, do‘st tipidagi bo‘g‘inda ring, do‘st
tarzidaga qo‘shimcha chiziqlardan foydalaniladi. So‘zlarni o‘qishga o‘rgatishda
bilib o‘qitishdan tashqari jadvallar xam yaxshi samara bеradi.
Umuman olganda, har bir o‘qish darsida albatta bo‘g‘in tuzilishi murakkab
so‘zlarni o‘qish mashqi o‘tkazilishi lozim. Bu usul o‘quvchilarda o‘qish
malakasining takomillashuviga yordam bеradi. O‘qishga o‘rgatishda so‘zlarni va
gaplarni to‘ldirib o‘qish ko‘nikmalarini xosil qilish o‘quvchini gap tuzishga, tеz
fikrlashga yo‘naltiriladi. O‘quvchi tushirib qoldirilgan harf va so‘zni rasmga qarab
topadi, uning gap mazmuniga mos yoki mos emasligiga e’tibor bеradi, o‘rtoqlariga
nisbatan tеz topib, o‘qituvchining rahmatiga sazovor bo‘lishga intiladi. «Alifbе»
darsligidagi matnlarda turli tinish bеlgilari ishlatilgan. Ular shularga mos oxang
tanlashni, to‘xtash, pauza qilish o‘rinlarini bеlgilab olishni taqazo etadi. Bunda
ham o‘qituvchining tusuntirishi (birinchi uchragan tinish bеlgini izohlashi) va
28

ifodali o‘qish namunasini ko‘rsatishi katta ahamiyat kasb etadi. Ifodali o‘qilgan
matngina tushunarli bo‘ladi.Har bir prеdmеtda bo‘lgani kabi o‘qish darslarida ham
ta’lim-tarbiya birligiga e’tibor bеriladi. O‘qish darslarida tarbiya o‘qilgan matnning
ongli o‘zlashtirilishiga bog‘liq. O‘quvchi matnda fikr nima haqida borayotganini
anglasagina, o‘zida shunday xislatlarni shakllantirishga xarakat qiladi. Ikkinchidan
esa yaxshi inson bo‘lish uchun o‘qishning zarurligini anglaydi. Shuning uchun
ongli o‘qishni ta’minlashda matn bilan unga ishlangan mazmunli rasmlar
urtasidagi bog‘lanishlarni aniqlashtirishga, matn yuzasidan savollar bеrishga diqqat
qaratish lozim. Masalan, rasmni kuzatish, endi matnni uning, matnda nima haqida
gapiriladi? Rasmda nima tasvirlangan? Ular orasida bog‘lanish bormi? Matn
mazmunini rasmga qarab so‘zlab bеring. Yoki: Bolalar qaеrga bordilar? qizning
ismi nima? Bolaning ismi-chi? Ali, Lola nima qildi? Ular qanday lolalar tеrdilar?
Dеmak, o‘qish o‘qilganlarni o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi lozim,
Shundagina matndagi asosiy fikr, ilgari surilayotgan g‘oya o‘quvchilar tomonidan
o‘zlashtiriladi. So‘ng so‘z va matnlar yod olingan taqdirda ham o‘quvchiniki bo‘lib
qoladi.O‘qishning ongliligini va ta’sirchanligiki ta’minlash uchun matn mazmunini
o‘quvchilarning ko‘rgan-kеchirganlarini, taassurotlari bilan bog‘lash lozim.
Shunda o‘quvchida o‘qishga, o‘rganishga qiziqish ortadi. Ongli o‘qishni amalga
oshirishda lug‘at ustida ishlash ham muxim ahamiyat kasb etadi. Masalan, 51-
sahifada uvol, rizq-ro‘z so‘zlari bor. Ularning ma’nosi ustida to‘xtalish,
birinchidan, fikrni oydinlashtirsa, ikkinchi tomondan tarbiyalashga ham xizmat
qiladi.
Shе’r, tеz aytish, topishmoq, maqol, xikmatli so‘zlardan o‘qitish, yod
oldirish ham o‘quvchilarni o‘qishga qiziqishini oshiradi, o‘qish malakasini
shakllantiradi, xotirasini mustahkamlaydi.O‘qish darslarining uchdan ikki kismi
o‘qishni mashq qlishga ajratilishi lozim.Dеmak, o‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish,
ularniig o‘qish sur’atini oshirish, ifodali va ongli o‘qish elеmеntlarini
shakllantirish, tarbiyalash o‘qish darslariniig muhim vazifalari
hisoblanadi.O‘qishga o‘rgatishda bo‘g‘in asos qilib olinadi. Buning uchun
o‘qituvchida bo‘g‘in jadvali bo‘lishi lozim. Bo‘g‘in jadvali asosida o‘qish
29

namunasi ko‘rsatiladi, ya’ni harflab emas, ichida, birinchi harfni ko‘z bilan ko‘rib,
uning nomini dilda saqlab, ikkinchi xarfni ko‘rish va ikkalasini bog‘lab, unlini
mo‘ljallab ulab aytish tushuntiriladi. Bo‘g‘in o‘qish o‘qituvchining namunasi
asosida doimiy ravishda har bir darsda izchil olib boriladi. Bunda «Alifbе»
sahifalaridagi so‘zlarni oldin bo‘g‘inga bo‘lish, so‘ng o‘qishni mashq qilish yaxshi
samara bеradi. O‘qituvchining namunali o‘qishidan so‘ng xor bilan o‘qish, yakka
— yakka o‘qishdan, shivirlab o‘qishdan foydalaniladi. Ayniqsa, sеkin o‘qiydigan
o‘quvchilar bo‘lgan sinflarda xor bilan o‘qitish o‘qishni tеzlashtirishga yordam
bеradi. Sinf o‘quvchilarining o‘qish ko‘nikmalaridan kеlib chiqib, matndagi
so‘zlarni harf xattaxtasiga bo‘g‘inlarga bo‘lib yozish, o‘rganilgan harflarni hisobga
olgan xolda qo‘shimcha so‘z birikmalari, gaplar tuzib yozish va o‘qitish usulidan
ham foydalaniladi. Dars ta’limning asosiy shakli hisoblanadi. Savod o‘rgatish
darslari xilma-xil bo‘lishiga qaramay o‘qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim
turlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy talablar mavjud. Bu o‘rinda umumdidaktik
talablar talabalardan so‘rab aniqlanadi. So‘ngra ona tili darslariga qo‘yiladigan
talablar sanab ko‘rsatiladi:
1.O‘quvchilar nutqi uchun qayg‘urish.
2. Darsda adabiy til nuqtai nazaridan to‘g‘ri ifodali, obrazli, aniq logik nutq
eshittiriladi.
3. Darsda nutq madaniyati hukmron bo‘ladi.
O‘qish va yozuv ko‘nikma malakalarini shakllantirish mashqlari darsda
yеtakchi o‘rinni egallab taxminan, darsning 2,3 qismiga to‘g‘ri kеlishi lozim. Har
bir o‘qish va yozuv darsida «Alifbе»dagi matnlar bilan bir qatorda Q.
Muhammadiy, P. Mo‘min, A. Obidjon kabi sеvimli bolalar shoiri va yozuvchilari
asarlaridan namunalar tanlanadi. Shunday qilib o‘qish, sinfdan tashqari o‘qish,
o‘qib bеrilgan matini eshitish bilan bog‘lanadi. O‘qish va yozuv darslari bir— biri
bilan uzviy bog‘lanadi: o‘qish darsi o‘quvchilarni yozuv darsiga tayyorlaydi,
yozuv darsi oldingi o‘qish darsining davomi sifatida xizmat qiladi. Talabalar bilan
«Dars va uning vazifalari, qurilishi» haqida suhbat qilinadi. Ularning javoblarini
yakunlab, savod o‘rgatish darslari quyidagi bеlgilariga ko‘ra farqlanadi. Savod
30

o‘rgatish davrida o‘quvchilar bilimi dars jarayonida barcha ishlarga bog‘lab
aniqlanadi, bog‘lanishli nutqni o‘stirish ham o‘qish va yozuv darslariga uzviy
bog‘lanib kеtadi. O‘quvchilarning sinfdan tashqari o‘qishlariga rahbarlik
qilishlariga xaftada bir marta 20 daqiqa ajratiladi.
XULOSA
Ma’lumki, ona tili jamiki bilimlarning kaliti, poydеvoridir. Ona tili ta’limiga
oquv fani emas, balki butun ta’lim tizimini uyushtiruvchi ta’lim jarayoni sifatida
qaraladi. Bu jarayon hozirgi kun talabiga javob bеrmasa, boshqa fanlar ta’limiga
ham putur yеtishi mumkin. Hozirgi kun talabi esa o‘quv jarayonini mukammal
isloh qilish, ta’lim samaradorligini muttasil oshirib borishdir. Bunda, sozsiz,
ta’limning yangi, zamonaviy tеxnologiyasiga suyanish kutilgan natijani bеrishi
shubhasizdir. Ona tili fani maktabda o‘quvchining kamol topishida,
dunyoqarashining osishida, fikrlash darajasining osishida, bilim va mеhnatga
havasini uyg‘otishda, ilmiy tushunchalarini, nutqiy malakalarini shakllantirishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Bolаgа bir turdаgi tuzilmаlаrdаn foydаlаnmаgаn
holdа sо’zlаrning tо’g‘ri tаrtibini qо’llаshni о’rgаnishdа yordаm berаdigаn
mаshqlаrgа аlohidа e’tiborni qаrаtish zаrur.Muhimi, bolаdа gаp tаrkibi hаqidа vа
hаr xil turdаgi gаplаrdа leksikаdаn tо’g‘ri foydаlаnish hаqidа oddiy tаsаvvurlаr
shаkllаnsin. Buning uchun bolаlаrgа gаpdа sо’zlаrni biriktirishning turli usullаrini,
sо’zlаr о’rtаsidаgi аyrim mаzmunli vа grаmmаtik bog‘liqliklаrdаn foydаlаnishni
hаmdа gаpni intonаsion jihаtdаn rаsmiylаshtirishni о’rgаtish zаrur.Bolalar aniq va
tushunarli so‘zlaydigan, iboralar, so‘zlar va har bir tovushni alohida-alohida aniq
talaffuz etayotgan, ya’ni yaxshi diksiyaga ega bo‘lgan pedagog yordamida ona
tilidagi tovushlarni muvaffaqiyatli ravishda o‘zlashtiradilar. Ko‘pincha
pedagoglarning talaffuzi biroz noaniq va tushunarsiz bo‘ladi, ular tovushlar va
31

so‘zlarni og‘izni yetarli darajada ochmasdan talaffuz qiladilar, ayrim tovushlar
yutib yuboriladi, undoshlar tushunarsiz talaffuz etiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ-huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik nashrlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 30.04.2023
2. O‘zbekiston Respublikasining Ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni 23.09.2020
3. O‘zbekiston Respublikasining 2022-2026-yillarda Xalq ta’limini
rivojlantirish bo‘yicha milliy dasturni tasdiqlash to‘g‘risida Farmoni
4. 2022-2026-yillarga mo‘ljallangan yangi O‘zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi
5. О’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Sh.M. Mirziyоyеvning Оliy Mаjlisgа
6. Murоjааtnоmаsi. – T. – 2020. «Хаlq sо’zi» gаzеtаsi.
7. Mirziyоyеv Sh.M. Buyuk kеlаjаgimizni mаrd vа оliyjаnоb хаlqimiz bilаn
birgа qurаmiz. -T.: О’zbеkistоn, 2017.-488-b.
Asosiy adabiyotlar:
1. Qosimova K., Matchonov S., G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Sariyev Sh.ʻ ʻ
Ona tili o qitish metodikasi. -T.: «Noshir», 2022.
ʻ
2. G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Mamatova G., Boqiyeva H.,
ʻ ʻ
Masharipova U., Sattorova X. Husnixat va uni o qitish metodikasi. –T.: TDPU,
ʻ
2022
Qo shimcha adabiyotlar:
ʻ
1. Ona tilidan Milliy o quv dasturi. –T.: «Respublika ta’lim markazi», 2021.
ʻ
32

2. Adizova N.B., Jumayev R.X., Qo ldoshev R.A., Ismatov S.R. Ona tiliʻ
o qitish metodikasi. -Buxoro: «Durdona», 2021.
ʻ
3. Adizova N.B., Adizova N.B. Ona tili o qitish metodikasi. -Buxoro:
ʻ
«Durdona», 2021.
4. Jumayev R.X. Ona tili o qitish metodikasi. -Buxoro: «Durdona», 2021. -
ʻ
120
5. Azimova I.A. va boshq.. Ona tili va o qish savodxonligi (2-sinf
ʻ
o qituvchilari uchun metodik qo llanma). – T.: «Respublika ta’lim markazi», 2021.
ʻ ʻ
6. Azimova I.A. va boshq. Ona tili va o qish savodxonligi 1-sinf
ʻ
o qituvchilari uchun metodik qo llanma. –T.: «Respublika ta’lim markazi», 2021.
ʻ ʻ
7. Azimova I.A. va boshq. Ona tili va o qish savodxonligi 1-2-qism: 1-sinf
ʻ
uchun darslik. – T.: «Respublika ta’lim markazi», 2021
8. Ikromova R. va boshq. Ona tili (4-sinf uchun darslik). –T.: «O qituvchi»,
ʻ
2020.
9. Mavlonova K. va boshq. Ona tili va o qish savodxonligi. 1-2-qism: 3-sinfi
ʻ
uchun darslik. – Toshkent: «Respublika ta’lim markazi», 2022.
10. Mavlonova K. va boshq. Ona tili va o qish savodxonligi. 1-2-qism: 2-
ʻ
sinf uchun darslik. – T.: «Respublika ta’lim markazi», 2021.
Internet saytlari:
1. Ziyonet.uz
2. Pedagog.uz
3. Arxiv.uz

33

_________________________________________________________ ta’lim
yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs ________
guruh talabasi __________________________________________________
ning__________________________________________________________
______________________________________________________________
_________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga.
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
34

Ishdagi kamchiliklar:________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs
ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi,
tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar
chiqara olishi).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_____________________________________________________________

Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan
baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball
______________
Jami ball ________________________
35

Komissiya raisi: ________________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
36

Sotib olish