Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 13000UZS
Размер 33.7KB
Покупки 1
Дата загрузки 30 Апрель 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Bohodir Jalolov

Savod o'rgatish davri yozuv darslarda o'tkaziladigan diktantlar

Купить
1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
OSIYO XALQARO UNIVERSITETI       
“PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA” kafedrasi
Ona tili o'qitish savodxonligi va uni o'qitish metodikasi fanidan 
Savod o'rgatish davri yozuv darslarda o'tkaziladigan diktantlar  mavzusi uchun
KURS ISHI
bajarish bo’yicha 
USLUBIY KO’RSATMA 2Mundarija 
Kirish……………………………………………………………………..3
Savod   o‘rgatish   davrida   yozuv   darslarida   o‘tkaziladigan   diktantlarning   roli   va
ahamiyati………………………………………………………….6
Boshlang‘ich   sinflarda   diktant   mashqlarining   turlari   va   ularning
xususiyatlari……………………………………………………………..12
Diktant mashqlarini o‘tkazish metodikasi………………………………19
Xulosa…………………………………………………………………...29
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati…………………………………...…30 3Kirish
Kurs   ishining   dolzarbligi:   Boshlang‘ich   ta’limning   asosiy   maqsadi   bolalarga
savod o‘rgatish, ya’ni ularni o‘qish va yozishga o‘rgatishdir. Bu jarayonda yozuv
mashqlari,   ayniqsa,   diktantlar   muhim   o‘rin   tutadi.   Chunki   diktantlar   orqali
o‘quvchilarning eshitish, eslab qolish, yozuv malakalarini  shakllantirish, imlo va
tinish belgilari qoidalarini o‘zlashtirishga yordam beriladi.
Hozirgi   zamon   ta’lim   tizimida   savod   o‘rgatishning   samaradorligini   oshirish
masalasi   dolzarb   bo‘lib,   bu   jarayonda   innovatsion   metodlar,   interfaol   ta’lim
texnologiyalaridan   foydalanish   muhim   ahamiyat   kasb   etmoqda.   Diktant
mashqlarining   to‘g‘ri   tashkil   etilishi   o‘quvchilarning   mustaqil   fikrlashini
rivojlantirish, ularning yozma nutq madaniyatini oshirish va aniq mantiqiy bayon
qilish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Shu   sababli,   savod   o‘rgatish   davrida   yozuv   darslarida   o‘tkaziladigan
diktantlarning   didaktik   ahamiyatini   o‘rganish,   ularning   o‘quvchilarning
savodxonligiga   ta’sirini   aniqlash   va   ularni   samarali   tashkil   etish   usullarini
takomillashtirish   bugungi   kun   ta’lim   tizimi   uchun   dolzarb   masalalardan   biri
hisoblanadi.
K urs ishining maqsadi.  Ushbu kurs ishining maqsadi – savod o‘rgatish davrida 
yozuv darslarida o‘tkaziladigan diktantlarning o‘quvchilarning savodxonligini 
oshirishdagi ahamiyatini ilmiy-metodik jihatdan o‘rganish va ularning 
samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqishdir.
Kurs ishida quyidagi maqsadlarga erishish ko‘zda tutiladi:
Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarining o‘rni va ahamiyatini aniqlash; 4Diktant mashqlarining turlari va ularning o‘quvchilarning yozuv ko‘nikmalariga 
ta’sirini tahlil qilish;
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining imlo va tinish belgilaridan to‘g‘ri foydalanish 
malakalarini shakllantirishda diktantlarning roli va samaradorligini aniqlash;
Diktant mashqlarini o‘tkazishning eng samarali usullarini tahlil qilish va metodik 
tavsiyalar ishlab chiqish;
Diktant mashqlaridan foydalanishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va 
innovatsion usullarni qo‘llash imkoniyatlarini o‘rganish.
Ushbu maqsadlar asosida kurs ishi boshlang‘ich sinflarda savod o‘rgatish 
jarayonining samaradorligini oshirishga hissa qo‘shishga xizmat qiladi.
Kurs ishining vazifalari.  Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarining ahamiyatini
o‘rganish
Diktant   mashqlarining   turlarini   va   ularning   o‘quvchilarning   yozma   nutqiga
ta’sirini tahlil qilish
Boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilarining   imlo   va   tinish   belgilaridan   foydalanish
malakalarini shakllantirishda diktantlarning o‘rnini aniqlash
Diktant   mashqlarini   samarali   tashkil   etish   metodikasini   o‘rganish   va
takomillashtirish
Diktant   o‘tkazishda   zamonaviy   pedagogik   texnologiyalar   va   innovatsion
usullardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash
Kurs   ishining   obyekti   –   boshlang‘ich   sinflarda   savod   o‘rgatish   davrida   yozuv
darslarida   o‘tkaziladigan   diktant   mashqlari,   ularning   shakllari,   metodikasi   va
o‘quvchilarning savodxonligiga, yozma nutq ko‘nikmalariga ta’siri. 5Savod   o‘rgatish   davrida   o‘tkaziladigan   diktant   mashqlari   o‘quvchilarning   imlo
qoidalarini   o‘zlashtirishiga,   yozuv   madaniyatini   shakllantirishiga,   eshitib
tushunish va fikrni izchil ifodalash qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. Shu
sababli,   mazkur   kurs   ishida   diktantlarning   o‘quv   jarayonidagi   o‘rni,   ularning
samarali   tashkil   etilishi   hamda   pedagogik   yondashuvlar   orqali   ta’sirchanligini
oshirish imkoniyatlari o‘rganiladi.
Kurs ishining predmeti  – boshlang‘ich sinflarda savod o‘rgatish davrida yozuv 
darslarida o‘tkaziladigan diktant mashqlarining mazmuni, turlari, metodikasi va 
ularning o‘quvchilarning savodxonligini oshirishdagi o‘rni.
Ushbu kurs ishida diktant mashqlarining o‘quvchilarning imlo qoidalarini 
o‘zlashtirishga, yozuv madaniyatini shakllantirishga va mustaqil fikrlash 
ko‘nikmalarini rivojlantirishga ta’siri tahlil qilinadi. Shuningdek, samarali o‘qitish
metodlari, innovatsion yondashuvlar va zamonaviy pedagogik texnologiyalar 
yordamida diktantlarni tashkil etishning ta’lim jarayoniga ta’siri o‘rganiladi.
Kurs ishining tuzilishi  va tarkibi:   Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda 3 ta
reja,     xulosa   va   foydalanilgan   adabiyiotlar   ro’yxatidan   iborat.     Mavzuning
mazmunini yoritishda ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining umumiy hajmi
30 betdan iborat. 6Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarida o‘tkaziladigan
diktantlarning roli va ahamiyati
Savod o‘rgatish davrining umumiy tavsifi
Savod   o‘rgatish   davri   boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilari   uchun   eng   muhim
bosqichlardan   biri   hisoblanadi.   Bu   jarayon   bolalarning   o‘qish   va   yozish
malakalarini   shakllantirish,   tovush   va   harflarni   farqlash,   so‘z   va   gap   tuzish,
matnni   tushunish   va   mustaqil   fikrlash   kabi   ko‘nikmalarini   rivojlantirishga
qaratilgan.  Mazkur  davr  bolalar   tafakkurini  o‘stirish  bilan birga, ularning yozma
nutqini to‘g‘ri va savodli shakllantirishda asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi.
Savod   o‘rgatish   davri   odatda   ikki   bosqichga   bo‘linadi.   Birinchi   bosqich   alifbo
davri bo‘lib, unda bolalar tovush va harflarni o‘zlashtiradi, ularni yozish va o‘qish
qoidalarini   o‘rganadi,  harflardan bo‘g‘in, so‘z  va sodda   gaplar   tuzish  malakasini
hosil   qiladi.   Bu   bosqichda   og‘zaki   va   yozma   nutq   o‘rtasidagi   bog‘liqlik
shakllanib, o‘quvchilarning savodxonlik asoslari shakllantiriladi.
Ikkinchi   bosqich   esa   savod   mustahkamlash   davri   bo‘lib,   unda   bolalar
o‘zlashtirgan   bilimlarini   amaliyotda   mustahkamlash   bilan   birga,   murakkabroq
so‘z va gaplar bilan ishlash, matnni to‘g‘ri o‘qish va tushunish, o‘z fikrini yozma
shaklda   ifodalash   kabi   ko‘nikmalarni   rivojlantiradi.   Bu   bosqichda   o‘quvchilarga
diktant,   ko‘chirish,   yozma   mashqlar   kabi   turli   yozuv   turlari   o‘rgatiladi,   bu   esa
ularning yozuv malakasini oshirish va xatolarni kamaytirishga yordam beradi.
Savod   o‘rgatish   davri   faqat   yozuv   va   o‘qish   ko‘nikmalarini   shakllantirish   bilan
cheklanib qolmay, balki o‘quvchilarning eshitish, xotira, diqqat, mantiqiy fikrlash,
lug‘at   boyligini   oshirish   kabi   jihatlariga   ham   ijobiy   ta’sir   ko‘rsatadi.   Bu   davrda 7o‘qituvchi   turli   o‘yinlar,   interfaol   metodlar   va   zamonaviy   texnologiyalardan
foydalangan   holda,   o‘quvchilarning   savodxonligini   oshirish   uchun   ijodiy
yondashuvlarni qo‘llaydi.
Savod   o‘rgatish   jarayonining   samarali   tashkil   etilishi   bolalarning   keyingi
bosqichdagi   o‘quv   faoliyatiga   ham   bevosita   ta’sir   qiladi.   Shuning   uchun   bu
davrda   o‘quvchilarning   qiziqishini   oshirish,   ularni   o‘qish   va   yozishga   bo‘lgan
ishtiyoqini shakllantirish muhim vazifalardan biri hisoblanadi.
Yozuv darslarida o‘quvchilarning imlo savodxonligini shakllantirish
Boshlang‘ich   sinflarda   yozuv   darslari   o‘quvchilarning   imlo   qoidalarini
o‘zlashtirish   va   savodxonlik   darajasini   oshirishning   asosiy   vositalaridan   biri
hisoblanadi.   Ushbu   darslarda   bolalar   harflarni   to‘g‘ri   yozish,   so‘z   va   gaplarni
grammatik   jihatdan   to‘g‘ri   shakllantirish,   tinish   belgilaridan   foydalanish,   matn
tuzish va uni tushunish ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar.
Yozuv darslari orqali o‘quvchilarga harflarni yozish qoidalari, ularning shakllari,
so‘zlarni   to‘g‘ri   yozish   tamoyillari   o‘rgatiladi.   Dastlab   bolalar   alohida   harflarni
yozishni   mashq   qiladilar,   so‘ngra   bo‘g‘in,   so‘z   va   gaplarni   shakllantirishga
o‘tadilar. Bu jarayonda ularning qo‘l harakatlari, husnixat qoidalariga rioya qilish
malakalari ham shakllanadi.
Imlo   savodxonligini   shakllantirishda   yozuv   darslarida   quyidagi   usullar
qo‘llaniladi.   O‘quvchilarga   so‘zlarni   to‘g‘ri   yozish   qoidalarini   o‘rgatish   uchun
avvalo ularni talaffuzga asoslangan holda yozish mashqlari bajariladi. O‘qituvchi
har   bir   so‘zning   to‘g‘ri   yozilishini   tushuntiradi   va   uni   mustahkamlash   uchun
mashqlar   beradi.   Ko‘chirish   mashqlari   ham   imlo   qoidalarini   o‘rgatishda   muhim
rol o‘ynaydi. O‘quvchilar berilgan matnni nusxalab yozish orqali so‘zlarni to‘g‘ri
yozish   ko‘nikmalarini   shakllantiradilar.   Bu   mashqlar   bolalarning   diqqatini
oshirish, xatolar ustida ishlash va yozma nutqini mustahkamlashga yordam beradi. 8Yozuv   darslarida   diktant   mashqlari   o‘quvchilarning   imlo   savodxonligini
oshirishda   muhim   o‘rin   tutadi.   Diktant   yozish   orqali   bolalar   tinglab   tushunish,
eslab   qolish   va   to‘g‘ri   yozish   malakalarini   rivojlantiradilar.   Turli   xil   diktant
turlari,   jumladan,   tayyorlov   diktanti,   izohli   diktant,   erkin   diktant   va   nazorat
diktanti o‘quvchilarning savodxonligini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi.
Yozuv darslarida o‘quvchilarning imlo xatolarini kamaytirish uchun ularga izchil
tushuntirish,   amaliy   mashqlar   orqali   o‘rgatish   va   individual   yondashuv   muhim
sanaladi. O‘qituvchi har bir bolaning savodxonlik darajasini tahlil qilib, ularning
ehtiyojlariga   mos   o‘quv   strategiyalarini   ishlab   chiqishi   lozim.   Shu   tariqa,   yozuv
darslari   bolalarning   nafaqat   imlo   qoidalarini   o‘zlashtirishiga,   balki   ularning
mustaqil   fikrlash,   aniq   va   ravon   yozish   ko‘nikmalarini   shakllantirishga   ham
xizmat qiladi.
Diktant turlari va ularning o‘qitish jarayonidagi o‘rni
Boshlang‘ich sinflarda diktant mashqlari o‘quvchilarning savodxonligini oshirish,
imlo qoidalarini o‘zlashtirish va yozuv malakasini shakllantirishda muhim vosita
hisoblanadi. Diktant bolalarning tinglab tushunish, matnni eslab qolish va to‘g‘ri
yozish qobiliyatini rivojlantirish bilan birga, ularning xotirasini mustahkamlashga,
mantiqiy fikrlashiga va mustaqil ishlashga ham yordam beradi.
Diktant mashqlari turlicha bo‘lib, ularning har biri ma’lum bir didaktik maqsadga
xizmat   qiladi.   O‘quvchilarning   imlo   qoidalarini   o‘zlashtirish   darajasiga   qarab,
turli diktantlardan foydalaniladi.
Osonlashtirilgan   diktant   –   bu   turdagi   mashqlarda   o‘qituvchi   matnni   oldindan
muhokama   qiladi,   o‘quvchilar   bilan   matndagi   asosiy   so‘z   va   gaplar   ustida
ishlaydi.   Diktant   davomida   o‘qituvchi   murakkab   so‘zlarni   aytib,   ularni   yozishga
yo‘naltiradi. Bu usul imlo qoidalarini yangi o‘rganayotgan o‘quvchilar uchun juda
foydali bo‘lib, ularga xatolardan qochishga va to‘g‘ri yozishga yordam beradi. 9Ko‘chirma diktant  – bu usulda o‘quvchilarga matn yoki gaplar oldindan beriladi
va   ular   uni   yodlab   yoki   tushunib,   qayta   yozadilar.   Bunday   mashq   yozma   nutqni
rivojlantirish   bilan   birga,   imlo   va   tinish   belgilari   qoidalarini   mustahkamlashga
xizmat   qiladi.   O‘quvchilar   matnni   diqqat   bilan   kuzatib,   undan   kerakli
ma’lumotlarni eslab qolishga harakat qiladilar.
Eslab yozish (xotira) diktanti   – bunda o‘qituvchi matnni bir necha marta o‘qib
beradi   va   o‘quvchilar   uni   eslab,   mustaqil   ravishda   yozib   chiqadilar.   Bu   usul
bolalarning   diqqatini   jamlash,   xotira   hajmini   oshirish   va   mustaqil   fikrlash
qobiliyatini rivojlantirishda juda foydalidir.
Erkin   diktant   –   bunda   o‘quvchilarga   ma’lum   bir   mavzu   yoki   rasm   asosida
mustaqil matn tuzish topshiriladi. Ular o‘z fikrlarini ifodalash orqali yozma nutq
ko‘nikmalarini   rivojlantiradilar   va   grammatik   qoidalarga   rioya   qilish   malakasini
oshiradilar. Bu usul bolalarning ijodiy qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi.
Nazorat   diktanti   –   o‘quvchilarning   imlo   va   grammatik   bilimlarini   baholash
maqsadida   o‘tkaziladigan   yozma   ish   turi   hisoblanadi.   Bu   mashq   orqali
o‘quvchilarning   qoidalarni   qay   darajada   o‘zlashtirgani   aniqlanadi.   Nazorat
diktanti   oldindan   o‘rganilgan   mavzular   asosida   tuziladi   va   o‘quvchilarning
xatolari tahlil qilinib, ularni bartaraf etish choralari ko‘riladi.
Diktantlarning   har   biri   o‘quv   jarayonining   muhim   qismi   bo‘lib,   bolalarning
nafaqat   yozuv   ko‘nikmalarini,   balki   mustaqil   ishlash,   matnni   tushunish   va   eslab
qolish   qobiliyatlarini   ham   shakllantiradi.   O‘qituvchi   diktant   turlaridan   to‘g‘ri   va
maqsadga muvofiq foydalansa, bu o‘quvchilarning savodxonlik darajasini sezilarli
darajada oshirishga yordam beradi.
Savod   o‘rgatish   davrida   diktantlarning   bolalar   nutqini   rivojlantirishga
ta’siri 1
0Savod   o‘rgatish   davrida   diktant   mashqlari   nafaqat   o‘quvchilarning   imlo   va
grammatik bilimlarini mustahkamlashga, balki ularning og‘zaki va yozma nutqini
rivojlantirishga   ham   katta   ta’sir   ko‘rsatadi.   Diktant   yozish   jarayonida   bolalar
so‘zlarni   to‘g‘ri   talaffuz   qilish,   ularni   yozuvga   to‘g‘ri   ko‘chirish,   gaplar
o‘rtasidagi   mantiqiy   bog‘liqlikni   tushunish   va   fikrini   yozma   shaklda   ifodalash
kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar.
Diktant   o‘quvchilarning   lug‘at   boyligini   oshirishda   muhim   vosita   hisoblanadi.
O‘qituvchi tomonidan tanlangan matnlar turli mavzularga oid bo‘lib, bolalar yangi
so‘z  va iboralarni   o‘zlashtirish  imkoniga  ega  bo‘ladilar.  Bunday  mashqlar  orqali
ularning   so‘z   boyligi   kengayadi   va   jumlalarda   to‘g‘ri   qo‘llash   malakalari
shakllanadi.
Diktant   jarayonida   o‘quvchilarning   eshitish   va   diqqat   qaratish   qobiliyatlari   ham
rivojlanadi.   Bolalar   o‘qituvchi   tomonidan   o‘qib   berilgan   matnni   diqqat   bilan
tinglash,   uni   tushunish   va   to‘g‘ri   yozish   uchun   bor   e’tiborini   jamlashga
o‘rganadilar.   Bu   esa   kelajakda   ularning   og‘zaki   nutqini   rivojlantirishda   ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Diktant   mashqlari   yordamida   o‘quvchilarning   mantiqiy   fikrlash   qobiliyati
shakllanadi.   Ular   matn   tarkibini   tushunib,   undagi   asosiy   fikrlarni   ajratib   olish,
gaplar o‘rtasidagi bog‘lanishni anglashi kerak bo‘ladi. Bu esa ularning yozma va
og‘zaki nutqida fikrlarini izchil va tushunarli bayon qilishlariga yordam beradi.
Diktant yozish jarayoni bolalarning husnixatiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ular
harflarni to‘g‘ri shakllantirish, yozuv madaniyatiga rioya qilish va yozma nutqda
grammatik qoidalarga amal qilishga o‘rganadilar. Bu esa kelajakda aniq va ravon
yozish malakalarini shakllantirishga xizmat qiladi.
Diktantlar   yordamida   o‘quvchilar   nutqiy   va   grammatik   xatolar   ustida   ishlashni
o‘rganadilar. Xato qilingan so‘z yoki gaplarning to‘g‘ri shaklini aniqlash va ularni 1
1qayta yozish orqali bolalar o‘z nutqini yanada mukammallashtiradilar. O‘qituvchi
xatolarni   tahlil   qilib,   ularni   tuzatish   bo‘yicha   tushuntirish   berishi   natijasida
o‘quvchilarda   o‘z-o‘zini   nazorat   qilish   va   xatolar   ustida   ishlash   ko‘nikmalari
rivojlanadi.
Shunday qilib, savod o‘rgatish davrida diktant mashqlaridan samarali foydalanish
o‘quvchilarning   og‘zaki   va   yozma   nutqini   rivojlantirish,   lug‘at   boyligini
kengaytirish, mustaqil fikrlash qobiliyatini oshirish va to‘g‘ri yozish malakalarini
shakllantirishga xizmat qiladi. Bu jarayonda o‘qituvchining to‘g‘ri yondashuvi va
didaktik materiallardan samarali foydalanishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Boshlang‘ich sinflarda diktant mashqlarining turlari va
ularning xususiyatlari
Osonlashtirilgan diktant va uning ahamiyati
Osonlashtirilgan   diktant   boshlang‘ich   sinf   o‘quvchilari   uchun   mo‘ljallangan
bo‘lib,   savod   o‘rgatish   davrida   imlo   va   yozuv   ko‘nikmalarini   shakllantirishda
katta   ahamiyatga   ega.   Ushbu   diktant   turi   o‘quvchilarning   yozma   nutqini
rivojlantirish,   so‘z   va   gap   tuzilishini   tushunish,   harflarni   to‘g‘ri   shakllantirish
hamda eshitish orqali ma’lumotni idrok etish qobiliyatini oshirishga xizmat qiladi.
Osonlashtirilgan   diktant   jarayonida   o‘qituvchi   bolalarga   yoziladigan   matnni
oldindan   tushuntirib   beradi,   undagi   asosiy   so‘z   va   iboralar   ustida   ishlaydi.
So‘zlarning   to‘g‘ri   talaffuzi,   ularning   ma’nosi   va   yozilish   qoidalari   haqida
muhokama   olib   boriladi.   Shu   sababli,   bu   turdagi   diktant   o‘quvchilarning
xatolarini   minimallashtirish  va ularni  yangi   imlo qoidalariga asta-sekin  o‘rgatish
uchun samarali usul hisoblanadi. 1
2Bu   diktantni   o‘tkazish   usullari   turlicha   bo‘lishi   mumkin.   Masalan,   o‘qituvchi
avval   butun   matnni   ifodali   tarzda   o‘qib   beradi,   so‘ng   har   bir   jumlani   qismlarga
ajratib, o‘quvchilar bilan birga muhokama qiladi. Matndagi murakkab so‘zlar yoki
tinish belgilarini ishlatish qoidalari tushuntiriladi. Ba’zan o‘quvchilarga oldindan
tayyorlangan matn berilib, ular uni yozuv orqali mustahkamlashadi.
Osonlashtirilgan   diktant   o‘quvchilarning   imlo   xatolarini   kamaytirish,   matn
tuzilishini   to‘g‘ri   tushunish   va   mustaqil   yozish   qobiliyatini   rivojlantirishga
yordam   beradi.   Bu   usul   bolalarni   yozma   nutq   bilan   tanishtirishning   dastlabki
bosqichi   bo‘lib,   ularning   ishonchini   oshiradi   va   yozuv   darslariga   qiziqish
uyg‘otadi. Shuningdek, o‘quvchilar uchun individual yondashuv imkonini yaratib,
ularning   o‘zlashtirish   darajasiga   qarab   moslashtirilgan   topshiriqlar   berishga   yo‘l
ochadi.
Savod   o‘rgatish   jarayonida   osonlashtirilgan   diktantlardan   to‘g‘ri   foydalanish
bolalarning   yozuv   ko‘nikmalarini   mustahkamlash,   ularning   xotira,   diqqat   va
tinglab   tushunish   qobiliyatlarini   rivojlantirishga   katta   ta’sir   ko‘rsatadi.   Shu   bois
bu turdagi mashqlar o‘quvchilarning yozma nutqini shakllantirishda muhim o‘rin
tutadi.
Eslab yozish diktanti va uning o‘quvchilarga ta’siri
Eslab yozish diktanti boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun muhim bo‘lib, ularning
eshitish,   xotirada   saqlash   va   yozma   nutq   ko‘nikmalarini   shakllantirishga   xizmat
qiladi.   Ushbu   diktant   o‘quvchilarning   tinglab   tushunish   qobiliyatini   oshirish,
matnni   eslab   qolish,   yozuv   jarayonida   mustaqil   ishlash   va   mantiqiy   tafakkurini
rivojlantirishga   yordam   beradi.   Bu   metod   bolalarning   mustaqil   fikrlashiga,
diqqatini   jamlashiga   va   o‘z   fikrlarini   yozma   shaklda   to‘g‘ri   ifodalashiga   imkon
yaratadi. 1
3Bu   turdagi   diktantda   o‘qituvchi   oldindan   tanlangan   matnni   bolalarga   bir   necha
marta   ifodali   tarzda   o‘qib   beradi.   O‘quvchilar   matnni   tinglab,   uning   mazmunini
tushunib   olishga   harakat   qiladilar.   Matn   o‘qib   bo‘lingach,   o‘quvchilar   uni   eslab
qolganicha   mustaqil   yozadilar.   Matnning   uzunligi   va   murakkabligi   bolalarning
yosh xususiyatlari va bilim darajasiga qarab tanlanadi. Shu sababli, xotira diktanti
o‘quvchilarning   individual   rivojlanish   darajasiga   moslashuvchan   bo‘lib,   har   bir
bolaning imkoniyatlarini hisobga olgan holda o‘tkazilishi mumkin.
Eslab   yozish   diktanti   bolalarning   eshitish   qobiliyatini   rivojlantirishga   yordam
beradi. O‘quvchilar matnni tinglaganda uning asosiy mazmunini tushunib, muhim
so‘z   va   iboralarni   ajratib   olishni   o‘rganadilar.   Bu   esa   ularning   kelajakda   matnni
anglab o‘qish va tushunish malakalarini yaxshilashga xizmat qiladi. Shuningdek,
bolalar eshitganlarini xotirada saqlashga intiladilar, bu esa ularning xotira hajmini
kengaytiradi va eslab qolish qobiliyatini kuchaytiradi.
Bunday mashqlar o‘quvchilarning mantiqiy tafakkurini shakllantirishda ham katta
ahamiyatga   ega.   Matnni   eslab   qolish   va   yozishda   bolalar   gaplarning   qanday
bog‘langanligini   tushunishga   harakat   qiladilar.   Ular   so‘zlarning   tartibiga   e’tibor
qaratib,   yozish   davomida   fikrlarini   izchil   ifodalashga   o‘rganadilar.   Bu   esa
ularning kelajakdagi yozma nutq malakalariga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Xotira   diktanti   bolalarning   yozuv   texnikasini   shakllantirish   va   grammatik
qoidalarga rioya qilishini ta’minlaydi. O‘quvchilar matnni yozish jarayonida imlo
va tinish belgilari qoidalarini eslab qolishga harakat qiladilar. Ular avval eshitgan
matnlarini   qayta   tiklashga   uringanlari   sababli,   xatolar   ustida   ishlash   ko‘nikmasi
ham   rivojlanadi.   O‘qituvchi   xatolarni   tahlil   qilib,   ularni   to‘g‘rilash   bo‘yicha
tushuntirish   bergach,   o‘quvchilar   kelajakda   bunday   xatolarga   yo‘l   qo‘ymaslikka
harakat qiladilar.
Eslab   yozish   diktanti   bolalarning   mustaqil   ishlashiga   ham   yordam   beradi.
O‘quvchilar   tinglab   eshitgan   matnni   hech   qanday   yordamsiz   yozishlari   kerak 1
4bo‘lganligi   sababli,   bu   usul   ularning   o‘zlariga   bo‘lgan   ishonchini   oshiradi.
Mustaqil ishlash orqali ular o‘z bilimi va eslab qolish qobiliyatini sinab ko‘radilar.
Ushbu mashq o‘quvchilarning yozma nutq darslariga bo‘lgan qiziqishini oshirish
bilan birga, ularning ijodiy fikrlashiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Savod   o‘rgatish   jarayonida   xotira   diktantidan   samarali   foydalanish   nafaqat
bolalarning   yozuv   ko‘nikmalarini   rivojlantirishga,   balki   ularning   umumiy
tafakkurini   va   eshitish   orqali   tushunish   qobiliyatlarini   mustahkamlashga   yordam
beradi.   Shu   sababli,   o‘qituvchilar   ushbu   metodni   o‘quv   jarayoniga   muntazam
tatbiq   etishlari   lozim.   O‘quvchilarning   yozma   nutqini   rivojlantirish,   ularning
e’tiborini oshirish va mustaqil ishlash qobiliyatlarini shakllantirishda eslab yozish
diktanti eng samarali metodlardan biri hisoblanadi.
Erkin diktantning mazmuni va o‘quvchilarning mustaqil fikrlashiga ta’siri
Erkin diktant boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mustaqil fikrlashini rivojlantirish,
yozma   nutq   ko‘nikmalarini   shakllantirish   va   ijodiy   yondashuvni   rivojlantirishga
xizmat qiladigan samarali metodlardan biridir. Bu usul orqali bolalar o‘z fikrlarini
mustaqil   ifodalashga   o‘rganadilar,   matn   mazmunini   anglab,   uni   yozma   shaklda
qayta tiklash qobiliyatini rivojlantiradilar.
Erkin   diktant   jarayonida   o‘quvchilar   tayyor   matnni   aniq   eslab   qolish   va   aynan
nusxa   ko‘chirib   yozish   o‘rniga,   uning   mazmunini   tushunib,   o‘z   so‘zlari   bilan
ifodalashga harakat qiladilar. O‘qituvchi matnni ifodali tarzda o‘qib beradi, so‘ng
o‘quvchilar ushbu matn asosida o‘zlarining tushunganlarini yozma shaklda qayta
ifodalaydilar.   Bu   usul   nafaqat   yozuv,   balki   mantiqiy   tafakkur,   xotira   va   ijodiy
fikrlashni ham rivojlantirishga yordam beradi.
Bunday   diktant   o‘quvchilarning   mustaqil   fikrlashini   shakllantirishda   muhim   rol
o‘ynaydi.   Bolalar   tayyor   matnni   yodlashga   emas,   balki   uning   asosiy   mazmunini
tushunib,   uni   o‘z   fikrlari   bilan   ifodalashga   harakat   qiladilar.   Ular   matnning 1
5mazmunini   anglab,   uni   o‘z   so‘zlari   bilan   bayon   qilishga   intiladilar.   Bu   esa
bolalarning   lug‘at   boyligini   oshirish,   so‘zlarni   to‘g‘ri   qo‘llash,   gap   tuzilishlariga
e’tibor berish kabi muhim ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Erkin diktant yozish jarayonida o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq va mantiqiy tartibda
bayon qilishga harakat qiladilar. Bu esa ularning nutqiy rivojlanishiga ham ijobiy
ta’sir   ko‘rsatadi.   O‘quvchilar   so‘zlarni   tartibga   solish,   gaplarning   o‘zaro
bog‘liqligini   saqlash,   fikrlarni   izchil   ifodalash   kabi   muhim   ko‘nikmalarni
egallaydilar.
Erkin diktantning yana bir muhim jihati shundaki, u bolalarning ijodiy tafakkurini
rivojlantiradi. O‘quvchilar matn asosida o‘zlari mustaqil ravishda fikr yuritishga,
matnga   o‘ziga   xos   yondashishga   o‘rganadilar.   Ba’zan   o‘qituvchi   matnning   faqat
boshlanish qismini berib, bolalarga uni mustaqil davom ettirishni taklif qiladi. Bu
usul   bolalarning   tasavvurini   kengaytiradi   va   ularning   yozma   nutq   darslariga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Shuningdek,   erkin   diktant   o‘quvchilarning   grammatik   va   imlo   savodxonligini
mustahkamlashda   ham   muhim   rol   o‘ynaydi.   Bolalar   yozgan   matnlar
tekshirilgandan   so‘ng,  ularning  xatolari   tahlil   qilinadi   va   to‘g‘ri   yozish   qoidalari
qayta tushuntiriladi. Bu jarayon orqali o‘quvchilar o‘z xatolarini anglab, kelajakda
ularga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qiladilar.
Savod o‘rgatish davrida erkin diktantdan foydalanish bolalarning mustaqil fikrlash
qobiliyatini   rivojlantirish,   ularning   yozma   nutq   ko‘nikmalarini   shakllantirish   va
o‘z   fikrlarini   ravon   bayon   etishga   o‘rgatishda   samarali   metodlardan   biri
hisoblanadi.   Bu   usul   o‘quvchilarning   qiziqishini   oshirib,   ularning   faolligini
kuchaytiradi va o‘qitish jarayonini yanada samarali qilishga xizmat qiladi.
Nazorat diktanti: maqsadi, o‘tkazish usullari va natijalarni baholash 1
6Nazorat   diktanti   savod   o‘rgatish   davrida   o‘quvchilarning   yozuv   malakalarini
aniqlash,   ularning   imlo   va   grammatik   qoidalarga   qanchalik   rioya   qilishlarini
baholash   hamda   yozma   nutq   ko‘nikmalarining   rivojlanish   darajasini   tekshirish
uchun   o'tkaziladigan   muhim   metodlardan   biridir.   Bu   turdagi   diktant
o‘quvchilarning   o‘rganilgan   mavzular   bo‘yicha   bilimini   sinashga   va   ulardagi
mavjud xatolarni aniqlashga yordam beradi. Shu sababli nazorat diktanti o‘qitish
jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi.
Nazorat   diktantining   asosiy   maqsadi   o‘quvchilarning   imlo   qoidalarini   qanday
o‘zlashtirganligini aniqlash, ularning yozma nutqdagi xatolarini aniqlab, ularning
oldini   olishga   yo‘naltirilgan   tuzatish   ishlarini   tashkil   etishdir.   Bu   jarayonda
bolalar   matnni   diqqat   bilan   tinglab,   uni   imlo   va   grammatik   qoidalarga   mos
ravishda yozishga harakat qiladilar. Shu tariqa ular nafaqat yozuv ko‘nikmalarini
takomillashtiradilar,   balki   o‘z   fikrlarini   aniq   va   to‘g‘ri   ifodalashga   ham
o‘rganadilar.
Nazorat diktanti odatda o‘quv yilining ma’lum bosqichlarida yoki biror mavzuni
yakunlash jarayonida o‘tkaziladi. Diktant matni  o‘quvchilarning bilim  darajasiga
mos   ravishda   tanlanadi   va   unda   ilgari   o‘rganilgan   imlo   qoidalari,   grammatik
tushunchalar   va   tinish   belgilari   qoidalarini   tekshirish   uchun   yetarli   misollar
bo‘lishi   lozim.   O‘qituvchi   matnni   avval   butunlay   ifodali   qilib   o‘qib   beradi,
so‘ngra   har   bir   jumlani   alohida-alohida,   to‘xtab,   so‘zlarning   aniq   talaffuz
qilinishiga   e’tibor   qaratgan   holda   o‘qiydi.   O‘quvchilar   matnni   yozib   bo‘lgach,
yana   bir   marta   matn   qayta   o‘qiladi,   bu   esa   ularga   o‘z   yozganlarini   tekshirib
chiqish imkoniyatini beradi.
Nazorat   diktanti   natijalarini   baholash   o‘quvchilarning   individual   xatolarini   tahlil
qilish   va   ularga   kerakli   tushuntirish   berish   bilan   amalga   oshiriladi.   O‘qituvchi
yozma   ishlarni   tekshirgach,   xatolarni   belgilab,   ularni   to‘g‘ri   yozish   yo‘llarini
o‘quvchilarga   tushuntiradi.   Ayrim   hollarda   xatolar   ustida   alohida   ishlash,   ularni
to‘g‘rilash   bo‘yicha   mashg‘ulotlar   tashkil   etiladi.   Bu   o‘quvchilarga   o‘z 1
7kamchiliklarini   anglash   va   keyingi   diktantlarda   ularga   yo‘l   qo‘ymaslik   uchun
harakat qilish imkoniyatini beradi.
Nazorat   diktantlari   o‘quvchilarning   o‘z   bilimlariga   tanqidiy   yondashishiga,
mustaqil   ishlash   ko‘nikmalarini   shakllantirishiga   ham   yordam   beradi.   Diktant
natijalari   asosida   o‘qituvchi   sinf   bo‘ylab   umumiy   xatolarni   tahlil   qilib,   qaysi
mavzularni yana takrorlash yoki chuqurroq tushuntirish kerakligini aniqlaydi. Bu
esa ta’lim jarayonining yanada samarali bo‘lishiga xizmat qiladi.
Savod   o‘rgatish   davrida   nazorat   diktantidan   foydalanish   bolalarning   yozuv
malakalarini   shakllantirish   va   ularning   o‘rganilgan   bilimlarni   qay   darajada
o‘zlashtirganligini aniqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. To‘g‘ri tashkil etilgan
nazorat   diktantlari   o‘quvchilarning   imlo   savodxonligini   oshirishga,   mustaqil
fikrlash   qobiliyatini   rivojlantirishga   va   yozma   nutqdagi   xatolarini   kamaytirishga
yordam beradi.
Diktant mashqlarini o‘tkazish metodikasi
Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarini tashkil etish tamoyillari
Savod   o‘rgatish   davrida   yozuv   darslari   o‘quvchilarning   yozma   nutqini
shakllantirish,   imlo   qoidalariga   rioya   qilish   ko‘nikmalarini   rivojlantirish   va
ularning   fikrlarini   aniq   ifodalashga   yordam   beradigan   asosiy   bosqichlardan
biridir.   Ushbu   darslarni   samarali   tashkil   etish   uchun   o‘qituvchi   turli   metodik
tamoyillarga   amal   qilishi   lozim.   Bu   tamoyillar   bolalarning   yoshiga,   idrok   qilish
xususiyatlariga va ularning ilgari o‘rganilgan bilimlariga asoslanadi.
Yozuv   darslarini   tashkil   etishda   eng   muhim   tamoyillardan   biri   bosqichma-
bosqichlikdir.   O‘quvchilar   dastlab   harflarni   o‘rganib,   ularni   yozish   malakasini
shakllantiradilar.   Keyingi   bosqichda   so‘zlarni,   so‘ngra   esa   gap   va   matnlarni
yozishga   o‘tadilar.   Bunday   izchillik   bolalarning   savod   o‘rganish   jarayonini 1
8osonlashtiradi   va   ularning   harflar,   tovushlar,   so‘z   va   gaplar   o‘rtasidagi
bog‘liqlikni anglashiga yordam beradi.
Yozuv darslarining yana bir muhim tamoyili tushunarli va mantiqiy izchillik bilan
ta’lim   berishdan   iborat.   O‘qituvchi   dars   davomida   yangi   bilimlarni   avvalgi
o‘rganilgan   mavzular   bilan   bog‘lab   tushuntirishi   lozim.   Masalan,   harflarni
yozishni o‘rganish jarayonida ularning shakli, talaffuzi va imloviy xususiyatlariga
alohida   e’tibor   qaratilishi   kerak.   O‘quvchilarning   o‘zlashtirish   darajasiga   qarab,
mashqlar murakkabligi asta-sekin oshirib boriladi.
Yozuv darslarini tashkil etishda muhim omillardan biri didaktik tamoyillarga amal
qilishdir.   Darslar   davomida   o‘quvchilarning   qiziqishini   oshirish   uchun   turli
didaktik   materiallardan   foydalanish   tavsiya   etiladi.   Rangli   kartochkalar,   suratlar,
o‘yinli   topshiriqlar   va   multimediya   vositalari   bolalarning   diqqatini   jamlashga   va
darsni yanada qiziqarli qilishga yordam beradi. Bundan tashqari, dars jarayonida
amaliy   mashqlarga   keng   o‘rin   berilishi   lozim.   Chunki   yozuv   faqat   nazariy
tushuntirish   bilan   emas,   balki   doimiy   mashq   qilish   orqali   shakllanadigan
ko‘nikmadir.
Differensial   yondashuv   ham   yozuv   darslarini   tashkil   etishda   muhim   ahamiyatga
ega.   Har   bir   o‘quvchining   individual   xususiyatlari   inobatga   olinib,   ularga   mos
mashqlar   berilishi   lozim.   Masalan,   ba’zi   o‘quvchilar   yozuv   jarayonida   sekin
harakat   qilishi   mumkin,   boshqalari   esa   tez   yozadi,   lekin   xatolarga   yo‘l   qo‘yadi.
Shu boisdan har bir bola bilan individual ishlash, ularga yordam berish va kerak
bo‘lsa, qo‘shimcha topshiriqlar tayyorlash muhimdir.
Yozuv   darslarini   samarali   tashkil   etishda   o‘quvchilarni   rag‘batlantirish   va
ularning motivatsiyasini oshirish ham muhimdir. O‘quvchilarning yutuqlari e’tirof
etilishi, ularga iltifot va maqtov bildirilishi kerak. Bu bolalarning yozuvga bo‘lgan
qiziqishini oshiradi va ularning o‘z ustida ishlashiga turtki beradi. Shu bilan birga, 1
9xatolarni   to‘g‘rilash   jarayonida   bolaning   o‘ziga   bo‘lgan   ishonchi   pasayib
ketmasligi uchun tanqidni to‘g‘ri va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirish lozim.
Savod   o‘rgatish   davrida   yozuv   darslarini   tashkil   etishda   zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish ham katta ahamiyatga ega. Interfaol ta’lim usullari,
maxsus   dasturlar   va   elektron   darsliklar   yordamida   o‘quvchilar   uchun   darslarni
yanada   qiziqarli   va   samarali   qilish   mumkin.   Shu   bilan   birga,   an’anaviy   yozuv
daftarlari,   qalam   va   doska   ishlatish   ham   yozuv   ko‘nikmalarini   rivojlantirishning
ajralmas qismi bo‘lib qoladi.
Xulosa   qilib   aytganda,   savod   o‘rgatish   davrida   yozuv   darslarini   tashkil   etish
o‘quvchilarning yozuvga bo‘lgan qiziqishini oshirish, ularning imlo va grammatik
qoidalarga   rioya   qilish   ko‘nikmalarini   shakllantirish   va   yozma   nutqini
rivojlantirishda   muhim   o‘rin   tutadi.   To‘g‘ri   tanlangan   metodik   yondashuv   va
samarali   o‘qitish   tamoyillari   asosida   tashkil   etilgan   yozuv   darslari   bolalarning
savodxonligini oshirishga katta hissa qo‘shadi.
Diktant matnlarini tanlash mezonlari
Savod o‘rgatish davrida diktant matnlarini tanlash jarayoni juda muhim bo‘lib, u
o‘quvchilarning  imlo  va  yozma  nutq  malakalarini   shakllantirishga   xizmat   qiladi.
Diktant   uchun   tanlangan   matn   o‘quvchilarning   yosh   xususiyatlariga,   lug‘aviy
boyligiga   va   savod   o‘rgatish   bosqichiga   mos   kelishi   kerak.   Diktant   mashqlari
orqali o‘quvchilarning yozma nutqini rivojlantirish, imlo qoidalarini o‘zlashtirish
va matn ustida ishlash ko‘nikmalarini shakllantirishga erishish mumkin.
Diktant   matnlarini   tanlashda   birinchi   navbatda   uning   mazmuni   ahamiyatlidir.
Matn   tushunarli   va   bolalar   uchun   qiziqarli   bo‘lishi   kerak.   Juda   murakkab   yoki
mavhum matnlar o‘quvchilarning tushunish jarayonini qiyinlashtirishi va ularning
diktantga   bo‘lgan   qiziqishini   kamaytirishi   mumkin.   Shuning   uchun   tanlangan
matn hayotiy, bolalarga tanish bo‘lgan mavzularni qamrab olishi kerak. Masalan, 2
0tabiat,   oila,   maktab   hayoti,   do‘stlik,   mehnat   kabi   mavzular   bolalar   tomonidan
tezroq qabul qilinadi va tushuniladi.
Diktant   matnlarining   lug‘aviy   tarkibi   ham   muhim   ahamiyatga   ega.   Matndagi
so‘zlar o‘quvchilarning yoshiga mos bo‘lishi, avval o‘rganilgan lug‘at boyligidan
kelib   chiqishi   lozim.   Agar   matnda   juda   ko‘p   notanish   yoki   murakkab   so‘zlar
uchrasa,   bu   bolalarning   yozuv   jarayonida   qiynalishiga   olib   kelishi   mumkin.   Shu
sababli o‘qituvchi har bir diktant oldidan uning matnini tahlil qilib, o‘quvchilarga
tushunarli bo‘lishiga ishonch hosil qilishi kerak. Zarur hollarda yangi so‘zlarning
ma’nosi oldindan tushuntirib berilishi mumkin.
Diktant   matnining   grammatik   tuzilishi   ham   muhim   mezonlardan   biridir.   Matnda
o‘rganilgan   grammatik   va   imlo   qoidalarini   mustahkamlashga   xizmat   qiladigan
misollar   bo‘lishi   lozim.   Matndagi   gaplar   murakkab   bo‘lishi   shart   emas,   balki
o‘quvchilarning   yozuv   malakasini   rivojlantirish   uchun   yetarli   darajada   sodda   va
tushunarli   bo‘lishi   kerak.   Shu   bilan   birga,   bosqichma-bosqich   murakkab   gaplar,
tinish belgilari va so‘z birikmalari qo‘shib borilishi mumkin. Bu o‘quvchilarning
grammatik bilimlarini yanada mustahkamlashga yordam beradi.
Diktant   matnlarini   tanlashda   uning   hajmi   ham   hisobga   olinishi   kerak.   Savod
o‘rgatish   davrining   dastlabki   bosqichlarida   qisqa   va   sodda   matnlar   ishlatiladi.
Keyinchalik,   o‘quvchilarning   yozish   tezligi   oshib,   ularning   matnni   anglash
qobiliyati rivojlangani sari diktantlar hajmi ham ortib borishi mumkin. Biroq, juda
uzun matnlar bolalarni charchatib qo‘yishi va diqqatini pasaytirishi mumkin, shu
sababli   o‘qituvchi   har   doim   bolalarning   tayyorgarlik   darajasini   hisobga   olishi
kerak.
Diktant   matnlari   bolalarning   nafaqat   imlo   va   grammatik   qoidalarni
o‘zlashtirishiga,   balki   ma’naviy   tarbiyasiga   ham   ta’sir   ko‘rsatishi   kerak.   Shu
sababli   tanlangan   matnlar   axloqiy   qadriyatlarni   singdiruvchi,   vatanparvarlik,
insoniylik,   mehnatsevarlik   kabi   tushunchalarni   o‘z   ichiga   olgan   bo‘lishi   lozim. 2
1Bolalar   diktant   yozish   jarayonida   nafaqat   yozuv   ko‘nikmalarini   rivojlantiradilar,
balki   ular   uchun   muhim   bo‘lgan   ijtimoiy   va   axloqiy   qadriyatlarni   ham
o‘zlashtiradilar.
Diktant matnlarini tanlashda yana bir muhim omil – uning ifodaviy jihatidir. Matn
o‘qilganda   o‘quvchilarga   tushunarli   bo‘lishi,   to‘g‘ri   urg‘ular   bilan   talaffuz
qilinishi   lozim.   Juda   murakkab   gap   tuzilmalari   yoki   uzun   jumlalar   bolalarning
matnni   eslab   qolishiga   va   uni   to‘g‘ri   yozishiga   qiyinchilik   tug‘dirishi   mumkin.
Shuning uchun diktant matnlari ravon va aniq talaffuz qilinadigan bo‘lishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, savod o‘rgatish davrida diktant matnlarini tanlash jarayoni
juda   muhim   bo‘lib,   bu   o‘quvchilarning   imlo   va   yozuv   malakalarini
shakllantirishda   hal   qiluvchi   ahamiyat   kasb   etadi.   To‘g‘ri   tanlangan   diktant
matnlari   o‘quvchilarning   yozma   nutqini   rivojlantirishga,   imlo   qoidalarini
mukammal   o‘zlashtirishiga   va   savodxonlik   darajasini   oshirishga   xizmat   qiladi.
Shu   boisdan   o‘qituvchilar   matn   tanlashda   mazmun,   lug‘aviy   tarkib,   grammatik
tuzilish, hajm va ifodalilik kabi mezonlarga alohida e’tibor qaratishlari lozim.
Diktant yozish jarayonida o‘quvchilarga yordam berish usullari
Savod   o‘rgatish   davrida   diktant   yozish   jarayonida   o‘quvchilarga   to‘g‘ri   va
samarali   yordam   ko‘rsatish   ularning   yozuv   ko‘nikmalarini   shakllantirish,   imlo
qoidalarini   o‘zlashtirish   hamda   ishonch   bilan   yozishlariga   yordam   beradi.
O‘qituvchi   dars   davomida   turli   metodik   usullardan   foydalangan   holda   bolalarni
qo‘llab-quvvatlashi, ularga kerakli tushunchalarni yetkazishi va yozish jarayonida
yo‘l qo‘yiladigan xatolarni oldini olishi lozim.
Diktant yozish jarayonida yordam berishning eng asosiy usullaridan biri oldindan
tayyorgarlik   ko‘rishdir.   O‘qituvchi   diktant   boshlanishidan   oldin   o‘quvchilarga
matnning   mazmuni,   undagi   muhim   so‘zlar   va   grammatik   jihatlar   haqida
tushuncha berishi lozim. Agar matnda murakkab yoki notanish so‘zlar bo‘lsa, ular 2
2oldindan   tushuntirilishi   kerak.   Bu   o‘quvchilarga   yozish   jarayonida   kamroq
xatolarga yo‘l qo‘yishga va matnni to‘g‘ri tushunishga yordam beradi.
Diktant   yozish   jarayonida   o‘qituvchining   aniq   va   tushunarli   talaffuzi   katta
ahamiyatga   ega.   Matn   diktant   uchun   o‘qilganda,   so‘zlar   ravon,   ohangdor   va
tushunarli   tarzda   aytilishi   lozim.   Juda   tez   yoki   aksincha,   juda   sekin   talaffuz
qilingan   matn   o‘quvchilarni   chalg‘itishi   va   xatolar   sonining   ortishiga   sabab
bo‘lishi   mumkin.   Shuningdek,   o‘qituvchi   tinish   belgilari   va   so‘zlar   orasidagi
bo‘g‘inlarni to‘g‘ri ajratib, lozim bo‘lsa, urg‘ularni to‘g‘ri qo‘yib o‘qishi kerak.
Diktant   yozish   jarayonida   o‘quvchilarga   yordam   berishning   samarali   usullaridan
biri   vizual   qo‘llab-quvvatlashdir.   O‘qituvchi   ba’zi   muhim   qoidalarga   oid
misollarni   oldindan   doskaga   yozib   qo‘yishi   yoki   maxsus   jadval,   karta   va   rasmli
materiallardan   foydalanishi   mumkin.   Bu   usul   ayniqsa,   savod   o‘rgatishning
dastlabki   bosqichlarida   juda   foydalidir.   Masalan,   so‘zlarning   bo‘g‘inlarga
bo‘linishi, harflarning bog‘lanish shakllari yoki muayyan grammatik qoidalarning
tasviri  berilgan  materiallar  o‘quvchilarning xatolarga yo‘l  qo‘ymasligiga  yordam
beradi.
Diktant   jarayonida   o‘quvchilarning   e’tiborini   oshirish   ham   muhim   jihatlardan
biridir.   Ba’zan   bolalar   yozish   jarayonida   shoshilib,   diqqatini   to‘liq   jamlay
olmaydi.   Shu   sababli,   o‘qituvchi   diktant   o‘qilishidan   oldin   bolalarni   tayyorlab,
ularning   e’tiborini   matnga   qaratishi   kerak.   Buning   uchun   qisqa   savol-javob
o‘tkazish, matnning mavzusiga oid kichik suhbat qilish yoki matnda uchraydigan
qiyin so‘zlarni oldindan muhokama qilish mumkin.
Diktant yozish jarayonida o‘quvchilarga yordam berishning yana bir muhim jihati
ularning   ruhiy   holatini   qo‘llab-quvvatlashdir.   Ba’zi   o‘quvchilar   diktant   yozishda
ishonchsizlik  sezishi  yoki  xatolar  qilishdan  qo‘rqishi  mumkin. O‘qituvchi  ularga
dalda   berib,   diktant   yozish   jarayoni   o‘rganish   va   mashq   qilishning   bir   qismi 2
3ekanligini tushuntirishi lozim. O‘quvchilar xatolar ustida ishlashdan cho‘chimay,
ulardan to‘g‘ri xulosa chiqarishlari uchun rag‘batlantirilishi kerak.
Diktant yozish jarayonida o‘quvchilarga yordam  berishning yana bir usuli  oraliq
nazorat va qo‘shimcha tushuntirishlardir. Agar o‘quvchilarning aksariyati ma’lum
bir   joyda   qiyinchilikka   duch   kelsa,   o‘qituvchi   ushbu   qismini   qayta   o‘qib,
tushuntirish   berishi   mumkin.   Ba’zan   o‘quvchilar   ma’lum   so‘zlarni   qanday
yozishni   so‘rab,   o‘qituvchidan   yordam   so‘rashlari   mumkin.   Bunday   hollarda
o‘qituvchi   so‘zning   talaffuziga   e’tibor   qaratib,   uni   qanday   to‘g‘ri   yozish
kerakligini bilvosita tushuntirib berishi kerak.
Diktant   yakunlanganidan   keyin   xatolar   ustida   ishlash   ham   yordam   berish
jarayonining   muhim   qismidir.   O‘qituvchi   o‘quvchilarning   yozgan   diktantlarini
tekshirib,   ularning   xatolarini   muhokama   qilish   uchun   umumiy   tahlil   o‘tkazishi
lozim. Xatolarni umumlashtirib, ularning sabablari haqida tushuntirish berish, eng
ko‘p uchraydigan xatolarni doskaga yozib, ularga alohida e’tibor qaratish foydali
bo‘ladi. Ba’zan o‘quvchilar xatolarini o‘zlari to‘g‘rilashi uchun o‘qituvchi ularga
mustaqil ishlash imkoniyatini berishi mumkin.
Xulosa   qilib   aytganda,   diktant   yozish   jarayonida   o‘quvchilarga   samarali   yordam
berish ularning imlo qoidalarini to‘g‘ri o‘zlashtirishiga, mustaqil fikrlash va yozuv
malakalarini rivojlantirishiga katta hissa qo‘shadi. Oldindan tayyorgarlik ko‘rish,
aniq   va   tushunarli   talaffuz   bilan   o‘qish,   vizual   yordam   berish,   diqqatni   jamlash,
ruhiy   qo‘llab-quvvatlash   va   xatolar   ustida   ishlash   kabi   usullar   o‘quvchilarning
diktant yozish jarayonida muvaffaqiyatga erishishiga yordam beradi.
O‘quvchilarning yozma ishlarini tekshirish va xatolar ustida ishlash
Savod   o‘rgatish   davrida   o‘quvchilarning   yozma   ishlarini   tekshirish   va   xatolar
ustida   ishlash   jarayoni   muhim   pedagogik   bosqichlardan   biri   hisoblanadi.   Bu
jarayon   faqatgina   xatolarni   aniqlash   va   to‘g‘rilash   bilan   cheklanmay,   balki 2
4o‘quvchilarning   yozuv   madaniyatini   shakllantirish,   imlo   qoidalarini   o‘zlashtirish
va   mustaqil   fikrlash   ko‘nikmalarini   rivojlantirishga   ham   xizmat   qiladi.   Shu
sababli, o‘qituvchi yozma ishlarni tekshirish va xatolar ustida ishlashda tizimli va
samarali metodlarga asoslanishi lozim.
Yozma ishlarni tekshirish jarayonida birinchi navbatda baholash mezonlarini aniq
belgilash   zarur.   O‘quvchilarning   yozgan   diktantlari   yoki   boshqa   yozma   ishlarini
baholashda nafaqat imlo va grammatik to‘g‘rilik, balki matnning mazmuni, tinish
belgilari,   yozuvning   saranjomligi   va   ifodaviyligi   ham   hisobga   olinishi   kerak.
O‘quvchilar yozma ishlariga qo‘yiladigan talablarni oldindan bilsalar, ular yozish
jarayonida ularga ko‘proq e’tibor qaratadilar.
Diktant   va   yozma   ishlarni   tekshirishda   xatolarni   aniqlashning   turli   usullari
mavjud. O‘qituvchi xatolarni qizil qalam bilan belgilashi, muayyan joylarda izoh
qoldirishi   yoki   o‘quvchiga   xato   ustida   o‘zi   ishlashi   uchun   imkoniyat   yaratishi
mumkin.   Ayrim   hollarda   o‘quvchilar   o‘zaro   ishlarni   tekshirishlari   yoki   o‘z
diktantlarini qayta ko‘rib chiqishlari ham foydali bo‘ladi. Bu usul o‘quvchilarning
xatolarini anglash va kelajakda ularni takrorlamasliklariga yordam beradi.
Xatolarni   umumiy   tahlil   qilish   o‘quvchilarning   yozma   savodxonligini   oshirishda
muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   O‘qituvchi   har   bir   diktant   yoki   yozma   ish
tekshirilgandan so‘ng, eng ko‘p uchraydigan xatolarni umumlashtirib, ularni sinf
bilan   birga   muhokama   qilishi   lozim.   Bu   usul   o‘quvchilarga   o‘z   xatolarini
tushunish va ularni qanday to‘g‘rilash kerakligini o‘rganish imkoniyatini beradi.
Xatolar   ustida   ishlash   jarayonida   o‘quvchilarga   individual   yondashuv   ham   katta
ahamiyatga   ega.   Ba’zi   o‘quvchilar   imlo   qoidalarini   yaxshi   o‘zlashtirgan   bo‘lsa,
boshqalari esa ayrim qoidalarga ko‘proq e’tibor qaratishi kerak bo‘lishi mumkin.
Shu   sababli,   o‘qituvchi   o‘quvchilarning   yozuv   darajasini   hisobga   olib,   xatolarni
to‘g‘rilash   bo‘yicha   individual   topshiriqlar   berishi   mumkin.   Masalan,   ba’zi 2
5o‘quvchilarga   muayyan   so‘zlarni   to‘g‘ri   yozish   bo‘yicha   mashqlar   berish,
boshqalarga esa tinish belgilari bilan bog‘liq vazifalarni bajarish tavsiya etiladi.
Xatolarni   bartaraf   etish   bo‘yicha   interfaol   metodlardan   foydalanish
o‘quvchilarning   yozma   nutqini   rivojlantirishga   yordam   beradi.   Masalan,
o‘quvchilar  bilan birgalikda xatolarni  tahlil  qilish, xato so‘zlarni  to‘g‘ri  shakllari
bilan   taqqoslash,   imlo   qoidalariga   oid   viktorinalar   yoki   o‘yinlar   o‘tkazish   orqali
ularning   o‘zlashtirish   darajasini   oshirish   mumkin.   Shuningdek,   ayrim   xatolar
bo‘yicha   guruhlarga   bo‘linib,   ularni   tuzatish   bo‘yicha   muhokamalar   o‘tkazish
ham samarali usullardan biridir.
Diktant   va   yozma   ishlarni   qayta   yozish   amaliyoti   ham   juda   foydalidir.
O‘quvchilar   o‘z   diktantlarini   tekshirib,   xatolarini   aniqlaganlaridan   so‘ng,   ularni
to‘g‘ri   shaklda   qayta   yozishlari   tavsiya   etiladi.   Bu   usul   xatolarni   anglash   va
kelajakda ularni takrorlamaslikka o‘rgatadi.
Xulosa qilib aytganda, yozma ishlarni tekshirish va xatolar ustida ishlash jarayoni
o‘quvchilarning imlo savodxonligini oshirish, yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish
va   mustaqil   fikrlashga   yo‘naltirishga   xizmat   qiladi.   O‘qituvchi   bu   jarayonda
tizimli  yondashuvni  tanlashi, xatolarni  umumiy va individual  tarzda tahlil qilishi
hamda   interfaol   metodlardan   foydalangan   holda   o‘quvchilarning   yozma   nutqini
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratishi lozim.
Xulosa
Savod o‘rgatish davrida yozuv darslarida o‘tkaziladigan diktantlar 
o‘quvchilarning yozma nutqini shakllantirish, imlo savodxonligini oshirish va 
mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Diktant  2
6mashqlari nafaqat o‘quvchilarning yozuv qoidalarini o‘zlashtirishiga yordam 
beradi, balki ularning e’tiborini jamlash, xotirasini mustahkamlash va nutq 
madaniyatini rivojlantirishga ham xizmat qiladi.
Diktant mashqlarining samaradorligi o‘qituvchining dars jarayonini qanday 
tashkil etishiga bog‘liq. Diktantlarni o‘tkazish jarayonida o‘quvchilarga tushunarli
tushuntirish berish, murakkab so‘z va iboralarni oldindan muhokama qilish, 
matnni to‘g‘ri talaffuz bilan o‘qish va xatolar ustida ishlash kabi metodlar muhim 
ahamiyatga ega. Bundan tashqari, diktant turlaridan to‘g‘ri foydalanish va ularni 
o‘quvchilarning bilim darajasiga moslashtirish ham savod o‘rgatish 
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
Diktant yozish jarayonida o‘quvchilarga yordam berishning turli usullari mavjud 
bo‘lib, ularga oldindan tayyorgarlik ko‘rish, vizual qo‘llab-quvvatlash, oraliq 
tushuntirishlar berish va ruhiy rag‘batlantirish kiradi. Shu bilan birga, yozma 
ishlarni tekshirish va xatolar ustida ishlash jarayoni o‘quvchilarning o‘z xatolarini 
anglab, ulardan to‘g‘ri xulosa chiqarishiga ko‘maklashadi. Xatolar ustida 
ishlashning tizimli va individual yondashuvlarga asoslangan bo‘lishi 
o‘quvchilarning imlo qoidalarini puxta o‘zlashtirishlariga yordam beradi.
Zamonaviy ta’limda diktant mashqlarini yanada samarali o‘tkazish uchun 
innovatsion usullardan foydalanish muhimdir. O‘yinli mashqlar, interfaol 
metodlar, raqamli texnologiyalar va differensial ta’lim usullari o‘quvchilarning 
qiziqishini oshirib, ularning bilimlarini mustahkamlashga xizmat qiladi. Shu 
sababli, diktant mashqlarini zamonaviy ta’lim talablari asosida takomillashtirish 
ham dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Umuman olganda, savod o‘rgatish davrida yozuv darslarida diktantlarni samarali 
o‘tkazish, ularning didaktik va tarbiyaviy ahamiyatini chuqur anglash hamda 
o‘quvchilarning individual xususiyatlarini inobatga olgan holda dars jarayonini 
tashkil etish o‘quvchilarning savodxonligini oshirishda muhim o‘rin tutadi. Shu  2
7bois o‘qituvchilar diktant mashqlarini rejalashtirish va o‘tkazishda pedagogik 
maqsadlarga muvofiq, innovatsion yondashuvlarni qo‘llagan holda ish olib 
borishlari zarur. 2
8Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. A. Abduqodirov, R. Mahmudov, Sh. Yuldashev.  Boshlang‘ich sinflarda 
o‘qitish metodikasi . Toshkent: O‘qituvchi, 2015.
2. O. Jo‘rayev, M. Yo‘ldoshev.  Boshlang‘ich ta’lim metodikasi . Toshkent: 
Fan va texnologiya, 2018.
3. M. Yuldashev, G. Eshqulova.  O‘zbek tilini o‘qitish metodikasi . Toshkent:
Sharq, 2016.
4. N. To‘rayev.  Savod o‘rgatishning nazariy va metodik asoslari . Toshkent:
Universitet, 2020.
5. X. Jo‘raqulov.  Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining savodxonligini 
shakllantirish . Toshkent: Ma’naviyat, 2019.
6. Sh. Raximova.  Boshlang‘ich ta’limda yozuv darslarini tashkil etish . 
Toshkent: Ilm Ziyo, 2017.
7. O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi.  Boshlang‘ich ta’lim fan 
dasturlari va metodik tavsiyalar . Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi 
XTV, 2021.
8. G. Qurbonova.  Diktant mashqlarining o‘qitish jarayonidagi o‘rni . 
Ilmiy-metodik maqola, “Ta’lim innovatsiyalari” jurnali, 2022, №3.
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori.  Ta’lim sifatini oshirish 
bo‘yicha davlat dasturi . Toshkent, 2019.
10. Internet manbalari: O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi rasmiy 
sayti ( www.uzedu.uz ), ilmiy maqolalar va elektron darsliklar.

Savod o'rgatish davri yozuv darslarda o'tkaziladigan diktantlar

Купить
  • Похожие документы

  • Grammatik kategoriyalar va ularning uslubiy xususiyatlari
  • Shaxs tarbiyasida pedagogik texnologiyalardan foydalanish
  • Zamonaviy ta’limda innovatsion pedagogik texnologiyalarning roli
  • O'quvchi yoshlarni umummilliy qadriyatlar asosida tarbiyalash texnologiyasi
  • Ta’limni o‘zlashtirilishi va rivojlanishi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha