Savod o’rgatish davrida o‘qish va yozuv faoliyatining bogʻliqligi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	199.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 May 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

12 Sotish

Savod o’rgatish davrida o‘qish va yozuv faoliyatining bogʻliqligi

Sotib olish

SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QISH VA YOZUV FAOLIYATINING
BOG LIQLIGIʻ
MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………..3
I.BOB. O‘ZBEK TILINING TOVUSH TIZIMI VA YOZUVI
1.1. Savod o‘rgatishning nazariy asoslari, maqsad va vazifalari……………5
1.2. Sav о d o‘rgatish davri yozuv darslarini o‘rgatish usullari……………….9
II.BOB. SAVOD O‘RGATISHGA TAYYORGARLIK BOSQICHIDA
O‘QISH VA YOZUVGA O‘RGATISH
2.1.O‘qish darslarining maqsad va vazifalari, ta’limiy – tarbiyaviy
ahamiyati…………………………………………………………………..16
2.2.O‘qish darslarida qo‘llaniladigan metod va usullar................................21
2.3. Yozuvga o‘rgatish yuzasidan dars ishlanmasi.......................................33
XULOSA…………………………………………………………..…………..36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………….………………….……38
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Savod o‘rgatish darslari o‘quvchilarning umumiy
kamolotiga, ularga do‘stlik, o‘rtoqlik qadriyatlarini shakllantirish, jamoa ichida
o‘zini boshqarish, mehnatsevarlik, halollik, rostgo‘ylik, o‘qishga ongli
munosabatda bo‘lish kabi ijodiy xususiyatlarni tarbiyalaydi. Bolalar tovushlarni
yozuvda harf bilan ifodalashga, bo‘g‘in va so‘z tuzishga, ularni o‘qishga
o‘rganadilar. Gap va bog‘lanishli matnni ongli, to‘g‘ri, bo‘g‘inlab ravon o‘qish,
so‘ngra so‘zni butunicha sidirg‘a o‘qish malakasini egallashdan iboratdir. Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish davri asosiy davrlardan
hisoblanadi. Agar o‘quvchi savod o‘rgatish davrida yaxshi o‘zlashtirsa,
yuqori sinflarda ham yaxshi natijalarga ega bo‘ladi. Umumiy o‘rta ta’limda
yaxshi natijalarga erishgan o‘quvchi kelajakda yaxshi kasb egasi bo‘lib
jamiyat uchun, uning ravnaqi, xalqning farovon yashashi uchun jon
kuydiradigan mutaxassis bo‘lib kamol topadi.
Ta’lim sohasidagi muhim hujjatlar – “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun,
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, “2004-2009-yillarga mo‘ljallangan
maktab ta’limini rivojlantirish davlat umummilliy dasturi” talablariga asosan
yosh avlodga jahon ta’lim standartlari darajasida ta’lim va tarbiya berish
ko‘zda tutilgan. Milliy istiqlol mafkurasining asosiy g‘oyalaridan biri komil
inson g‘oyasi hisoblanadi. O‘quvchilarni komil inson etib tarbiyalash har bir
pedagogning vazifasidir. Komil inson asosiy g‘oyasini amalga oshirishda
savod o‘rgatish davri muhim ahamiyatga ega”.[1]
Tadqiqotning ob’ekti. Savod o‘rgatish darslari boshlang‘ich sinflarda
o‘tiladigan barcha predmet dasturlarining bo‘limlari bilan bevosita bog‘liq
mashg‘ulotlarning yangiligini ta’minlashga qaratilgan innovatsion texnologiyalar
asosida dars o‘tish jarayoni tadqiqotimizning ob’ektini tashkil etadi.
Tadqiqotning predmeti. Savod o‘rgatish darslari o‘qish samaradorligini
ijobiy tomonga ta’sir qilishning eng qulay usulidir. Sinfda va sinfdan tashqari
o‘qish darslari boshlang‘ich sinflarda o‘tiladigan barcha predmet dasturlarining
2

bo‘limlari bilan bevosita bog‘liq. O‘qish darslarida o‘tilgan mavzular asosida
badiiiy kitiblar axtarish, asar qahramonlarining nomlarini yozish, ularni tasvirlab
berish, ijodiy rasm ishlash, fikrni yakunlash uchun mos maqollar yod olish
ko‘nikmalarini shakllantirish dolzarb metodik manba ekanligini aniqlash,
ularning didaktik asosini belgilash ham mashg‘ulotning predmeti hisoblanadi.
Tadqiqotning maqsadi. Savod o‘rgatish mashg‘ulotlarida va unga ma’lum
bir o‘zgartirishlar kiritishda yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning
samarali usullarini shakllantirish tadqiqot ishi mavzusi bo‘yicha olib borayotgan
tadqiqot ishimizning maqsadi hisoblanadi.
Tadqiqotning vazifasi: Yuqorida oldimizga qo‘ygan maqasadimizdan kelib
chiqib:
1. Tadqiqot ishida tanlangan mavzu bo‘yicha ijtimoiy-pedagogik, falsafiy-
ma’rifiy, ilmiy-metodik hamda o‘quv adabiyotlarni o‘rganib chiqish va
umumlashtirish.
2. Savod o‘rgatish mashg‘ulotlari o‘qish darslariga oid mashg‘ulotlari bilan
ishlash jarayonini o‘rganish va tahlil qilish.
3. Mavzuga oid ilmiy metodik manbalarni o‘rganish va tahlil qilish asosida
Savod o‘rgatish mashg‘ulotlarini shakllantirishga oid mashg‘ulot mazmuni,
maqsadi va qurilishini o‘rganish hamda qayta takomillashtirish dolzarb
nuammo ekanligini aniqlash.
4. Savod o‘rgatish darslari o‘qish mashg‘ulotlariga oid mashg‘ulotlarning
samaradorligini oshirishga yo‘naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar
asosida dars ishlanmalarini yaratish.
Tadqiqot ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu tadqiqot ishi kirish, ikki bob,
har bir bobda ikkitadan qism, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan
iborat.
3

I.BOB. O‘ZBEK TILINING TOVUSH TIZIMI VA YOZUVI
1.1. Savod o‘rgatishning nazariy asoslari, maqsad va vazifalari

O‘zbek tili yozuvi fonimatik yozuv hisoblanadi. 1993- yil 2-sentardagi (lotin
yozuviga asoslangan “O‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qonunga muvofiq
o‘zbek tili yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olinadi. Nutqning har bir tovushi
uchun unga mos grafik shakl qabul qilinadi.
O‘qituvchi savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarni tovush va harflar bilan
tanishtirishda ularni sentizlab o‘qishga o‘rgatishda o‘zbek tilining fonetik
hususiyatlatini hisobga olishi zarur.
Savod o‘rgatish analitik- sentetik tovush metodiga asoslanib boriladi. So‘z
bog‘inga bo‘linadi. Bo‘g‘indan kerakli o‘rganilayotgan tovush ajratib olinadi, tahlil
qilinadi, o‘rganiladigan harf bilan sintezlanadi shu asosda butun o‘qish jarayoni
o‘zlashtiriladi. Bunda o‘zbek tili grafik tizimi tovushlarni belgilash hususiyatlari
hisobga olinadi. Savod o‘rgatishda o‘zbek tili grafik tizimining qo‘yidagi
hususiyatlarini hisobga olish muhim ahamiyatga ega:
1, Savod o‘rgatishda tovush-harf bilan tanishtirish unlilardan boshlanadi.
Hozirgi o‘zbek tilida 6ta unli fonima mavjud:a, o, i, e, u, o‘.
E harfi so‘z va bo‘g‘in boshida qo‘llanadi (ekin, echki, aeroplan), undoshdan
keyin o‘rta keng lablanmagan unli tarzida o‘qiladi. (kel, tez). Savod o‘rgatishda
oldin so‘z boshida keladigan e , so‘ngra undoshdan keyin keladigan e tovush- harfi
bilan tanishtiriladi.
O harfi o‘zbekcha umum turkiy so‘zlarda quyi keng, lablangan o tovushini
ifodalaydi, ruscha -baynalmilal so‘zlarda urg‘usiz bug‘inda a tarzida(botanika), o‘
tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (traktor) talaffuz qilinadi shuning uchun bu
unli qatnashgan ruscha -baynalmilal so‘zlar savod o‘rgatish davridan so‘ng o‘quv
jarayoniga kiritiladi.
a tovushi bahor, savol kabi so‘zlarda o kabi muomala, munosabat kabi
so‘zlarda i tovushiga yaqin talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi.
U tovushi qovun, sovun kabi so‘zlarda i tovushiga yaqin talaffuz etilsa ham u
5

yoziladi.
I tovushi bilan, sira kabi so‘zlarda talaffuz etilmasa ham doimo saqlanadi.
2. Ozbek tilida 24 ta undosh tovush bor. Yozuvda ular 23 ta harf bilan
ifodalanadi. Shulardan 3 tasi harf birikmasi, 21 tasi yakka harf bilan belgilanadi.
Ular qo‘yidagilar: b,d,f,g,h,j,(jurnal),j(juja), k,l,m,n,p,q,r,s,t,v,x,y,z,g‘,sh,ch,ng
undoshlarini o‘rgatishda ham muayyan tartibga, talabga asoslaniladi.
Alifbo davrida undosh tovushlar bilan tanishtirishni sonor ya`ni ovozdor
tovushlar bilan boshlash maqsadga muvofiqdir. Chunki, sonor undoshi n va g
undosh tovushlari va harflari bilan tanishtirilgach o‘rgatiladi. Harf birikmalarini
o‘rgatishdagi qiyinchilik hisobga olingan holda, ularning alifbe davrining oxirgi
bosqichida o‘rganilishi maqsadga muvofiqdir. J harfi ikki tovushni ifodalaydi
shuni hisobga olib, unga alohida darslar ajratiladi. 1- darsda portlovchi j tovushini
op`rgatish talaffuzini tushintirish analitik- sentetik mashqlar yordamida
ko‘nikmalar hosil qiladi, keyingi darsda esa sirg‘aluvchi j tovushi va uning
talaffuzi o‘rgatiladi. So‘ng bu tovushning ikki talaffuzdagi farqi taqqoslash usuli
orqali tushuntiriladi. Berilgan bilim analitik sentetik mashqlar yordamida
mustahkamlanadi.
Sh tovushini ifodalovchi sh harf birikmasi ham s va h harfi bilan, ch tovushini
ifodalovchi ch harf birikmasi h harfi bilan tanishtirilgach, o‘rgatiladi. O‘quvchilar
bu birikmalarini bir yaxlit tovush sifatida o‘qish va yozishga ko‘nikishlari lozim.
Bu davrda sh tarzida o‘qiladigan holatga to‘xtalmaydi
Jarangsiz jufti bor jarangli undoshlar talaffuzi (b-p, v-f, g-k, z-s kabi) haqida
dastlabki amaliy tushunchalar hosil qilinadi, ularning talaffuzi va imlosi haqida
ham dastlabki tushunchalar beriladi, ularni farqlash bo‘yicha maxsus mashqlar
ham uyushtiriladi.
X va h tovushlarining talaffuzi va imlosi va talaffuzi haqida ham dastlabki
tushunchalar beriladi, ularni farqlash bo‘yicha maxsus mashqlar ham uyishtiriladi.
Tutuq belgisi (,) unli tovushdan so‘ng kelsa, uni chuzib talaffuz qilishga,
undosh tovushdan so‘ng kelsa, undoshni unlidan ajratib talaffuz qilishga xizmat
qilishi haqida ham tushunchalar berilib, asta- sekin uni qo‘llashga doir ko‘nikmalar
6

shakllantiriladi.
Savod o‘rgatish jarayonida harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichchik)
shakli va ularning ishlatish o‘rni o‘rgatiladi.
O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish bo‘g‘in asosida olib boriladi. Bo‘g‘inlab
o‘qishga o‘rgatish uchun so‘zni bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini aniqlashni
o‘rgatish muhim sanaladi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar so‘zlarni
bo‘g‘nlarga to‘g‘ri ajrata olsalar, o‘qish ko‘nikmasini ham yaxshi egallaydi.
Savod o‘rgatish darslari dasturida ko‘rsatilgandek haftada 8 soat bo‘lib, 4 soat
yozuvga ajratiladi. Savod o‘rgatish 2-sentabrdan dekabrning oxirigacha davom
etadi. U 2 davrga bo‘linadi.
a. tayyorgarlik davri
b. asosiy davr
Tayyorgarlik davri o‘z navbatida 2 bosqichga bo‘linadi:
1. Harf o‘rganilmaydigan bosqich
2. Unli tovushlar va undosh tovushlar, harflar o‘rganiladigan bosqich.
1-bosqich uchun 10 soat dars ajratiladi. Bu bosqichning vazifasi
o‘quvchilarni maktab, sinf bilan tartib intizom qoidalari bilan tabishtirish. Ularga
og‘zaki va yozma nutq haqida, gap, nutqning gaplardan tuzilishi, so‘z, gaplarning
so‘zlardan tuzilishini: tovushlarning unli va undosh tovushlarga ajratilishini
o‘rgatish amaliy foydalana bilish ko‘nikmalarini hosil qilishdan iborat. Bu
bosqichdagi yozuv darslarida o‘quvchilarda daftar bilan, yozuv chiziqlari bilan
tanishtirish, harf elementlarini yozishga o‘rgatish, harf oralirining tengligiga rioya
qilish kabi ko‘nikmalar hosil qilinadi. 2-bosqichga 14 soat ajratiladi. Bu
bosqichda unli va undosh tovushlar o‘rgatiladi. Tovushni ifodalovchi harflar
ko‘rsatilgach, harf ustida ishlanadi. Tovushlarni talaffuz qilamiz, eshitamiz,
harflarni esa yozamiz, ko‘ramiz o‘qiymiz.
Asosiy davr uchun 90 soat dars ajratiladi. Bu davrning asosiy vazifasi
bolalarni o‘qishga o‘qilgan bo‘g‘in, so‘z va gaplarni yozish va tekshirishga
o‘rgatadigan davr.
Ta’limning davri va bosqichlariga ko‘ra:
7

1. Tayyorgarlik davri Alifbegacha.
2. Asosiy (Alifbo) davr.
Tayyorgarlik davridagi darslar 2 bosqichga ajratiladi.
Birinchi bosqich darslarida o‘quvchilar tovush va harfni o‘rganishga
tayyorlanadi. 1-bosqich darslari “Nutqning fonetik bo‘laklarini o‘rganish darslari”
deb nomlanadi. 2-bosqich darslari “Unli tovush va harflar o‘rganiladigan darslar”
deb ataladi.
Savod o‘rgatish jarayonidagi darslar predmetiga ko‘ra 2 turga ajratiladi.
1. Alifbe darsligi asosidagi o‘qish darslari.
2. Yozuv daftari asosidagi yozuv darslari.
Asosiy davri o‘qish darslari yangi bilim berish bermasligiga ko‘ra quyidagi
turlarga ajratiladi.
1. Yangi tovush va harf bilan tanishtiriladigan o‘qish darsi.
2. O‘rganiladigan tovush va harflarni mustaxkamlovchi o‘qish darsi.
3. Bilimlarni takrorlash, umumlashtirish darsi.
Asosiy davr yozuv harf yoziladigan yozuv darsi.
1. Kichik harf va bosh harf yoziladigan turlarga ajratiladi.
2. Kichik harf yoziladigan yozuv darsi.
3. Bosh harflar yoziladigan yozuv darsi.
4. O‘rganilgan bo‘g‘in, so‘z gaplarni yozishni mashq qilish darslari.
Har savod o‘rgatish jarayonida hafta oxiridagi o‘qish darslarining 15-20
daqiqasi sinfdan tashqari o‘qishga ajratiladi. Savod o‘rgatish darslari
taqvimlashgan analitik-sintetik tovush metodida olib boriladi. Analitik-sintetik
tovush metodi nutq haqida, nutqning gaplardan, gaplarning so‘zlardan,
so‘zlarning bo‘g‘inlardan, bo‘g‘inlarning tovushlardan tuzilishini o‘rgatishda,
so‘zdan o‘rganiladigan tovushni ajratib olish, uni o‘rganilgan harflarga qo‘shib
o‘qishga o‘rgatishda amal qiladi.[6]
8

1.2. Sav о d o‘rgatish davri yozuv darslarini o‘rgatish usullari
O‘zbekiston Respublikasi “Davlat tili to‘g‘risida”gi, “Talim to‘g‘risida”gi
qonunlari, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” hamda “2004-2009-yillarda maktab
ta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi”ga muvofiq boshlang‘ich
sinflarda ona tili fanini o‘qitish oldiga yangi-yangi vazifalar qo‘yilmoqda.
“Ona tili” fanini o‘qitishning bosh maqsadi yoshlarimizning ijodiy-
mustaqil, o‘z fikrini erkin va ta’sirli, mazmunli va mantiqli qilib yozma va
og‘zaki shaklda ifodalashga, o‘zbek tili qonun- qoidalarini ongli o‘zlashtirishga
o‘rgatish, shuningdek, ularning fikr doiralarini kengaytirishga, ona yurtimizga,
avlod-ajdodlarimiz qoldirgan boy ma'naviyatimizga, milliy urf-odatlarimizga
mehr-muhabbat ruhida tarbiyalashga qaratilgan.
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida yangi tahrirdagi DTSlari asosida
o‘quvchilarni ona tili ta'limi sohasi bo‘yicha tayyorgarlik darajasiga qo‘yilgan
talablar standart me’zon orqali aks ettiriladi:
1. O‘qish texnikasi
2. O‘zgalar fikrini va matn mazmunini anglash
3. Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi.
O‘quvchilar shu parametrlar asosida bilim, ko‘nikma va malakalarga ega
bo‘lishi kerak.
Ana shu maqsadlardan kelib chiqqan holda 1-4- sinf ona tili fanini
o‘qitishning oldiga bir qator vazifalar qo‘yiladi:
1. O‘quvchilarni erkin fikrlashga o‘rgatish;
2. O‘z fikrini o‘zbek tilining qonun-qoidalariga muvofiq ravishda
og‘zaki va yozma ifodalay olish;
3. Bir ma'noni turli shakllarda bera olish ko‘nikmalarini
shakllantirish, so‘zlardan o‘rinli foydalanish;
4. Dunyoni bilishda ona tilining ahamiyatini singdirish kabi
vazifalar shular jumlasidandir.
9

Shuningdek boshlang‘ich sinf ona tili ta'limi o‘quvchilarga nutq
faoliyatining asosiy turlarini o‘stirish bilan bir qatorda, quyidagi muhim
masalalarni ham hal etishni ko‘zda tutadi.
 Bolalarda ahloqiy va estetik tasavvurlarni shakllantirish;
 Bolalarga atrof- muhit, kishilar, tabiat va jamiyat haqida tushuncha berish;
 Nafosat hissini tarbiyalash;
 Mantiqiy tafakkur yuritishga o‘rgatish;
 O‘quv mashg‘ulotlariga, bilim manbai bo‘lgan kitobga qiziqish uyg‘otish.
Ona tili o‘qitishning mazmuni va metodlari o‘quvchilarga dastur talab qilgan
hajmda puxta bilim berish, ko‘nikma va malaka hosil qilishga ko‘maklashish
lozim.
Mazkur maqsad va vazifalarni to‘laqonli bajarish uchun o‘qituvchi faqat dars
bilan chegaralanib qolmasligi kerak. Darsdan tashqari paytlarda ham muntazam
ish olib borishi yaxshi natija beradi.
Tilni o‘rganishga doir kechalar, to‘garaklar, maktab ixtiyoridagi soatlar
hisobidan qo‘shimcha darslar, sinfdagi iqtidorli o‘quvchilar bilan ishlash
kabilardan foydalanish kerak.
O‘quvchilarga til ta'limini singdirishda ularning yosh va bilim darajalarini
ham hisobga olish zarur. Chunki 2-sinf o‘quvchisiga 4-sinf hajmdagi bilimni
berilsa o‘quvchi buni hazm qila olmaydi, o‘zlashtira olmaydi ham. Aksincha 4-
sinf o‘quvchisiga 1-2-sinfdagi bilimlar berish bilan cheklanib qolinsa bu ham
o‘quvchi uchun zerikarli bo‘ladi. Natijada o‘quvchilarda tilni o‘rganishga bo‘lgan
havas, qiziqish rivojlanish o‘rniga susayadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi DTS larida berilgan me’yoriy majburiy
ta'lablarni bilishlari kerak. 1-4-sinflarda o‘quvchilarning bilim, ko‘nikma va
malakasiga quyidagi asosiy talablar qo‘yiladi:
Fikrni yozma shaklda bayon etish malakasi. (1-sinf)
Miqdoriy ko‘rsatgich: 15-20 so‘zdan iborat diktant yoza olish.
Talablar:
a) imlo xatolarga yo‘l qo‘ymaslik;
10

b) ijodiy matnning mantiqiy jihatdan izchilligi;
Diktant turlari: Lug‘at diktant, izohli diktant, nazorat diktanti.
Miqdoriy ko‘rsatgich: 2-3 gapdan iborat sodda matnni (fikr ehtiyoji bilan
bog‘liq mavzu asosida) yaratish.
Talablar:
a) matndagi gaplarni mazmunan o‘zaro bog‘liqligi va aloqadorligi,
ko‘rsatilgan mavzu doirasida birlashish;
b) harf va tinish belgilarini to‘g‘ri yozish;
d) harflarni bir-biridan uzmay yoza olish;
e) so‘zlar orasidagi oraliqni to‘g‘ri belgilash;
Matnni xarakteri:
O‘quvchiga tanish bo‘lgan va ko‘z oldiga keltira oladigan buyum, manzara,
voqea –hodisalar tasviri.
2. Boshlang‘ich sinf ona tili darslariga qo‘yilgan talablar.
Boshlang‘ich sinf ona tili darslariga qo‘yilgan muhim talablardan biri
o‘quvchilar bilimini shakllantirish borasida ularning qobiliyatlarini o‘stirish
ustida ishlash bilimlarni ongli bo‘lishiga erishish, o‘quvchilarga har bir ishni
o‘ylab bajarishga odatlantirishdir.
Ma'lumki yangi tahrirdagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2004-
2009-yillarda maktab ta'limini rivojlantirish Davlat umummilliy dasturi” ta'lim
tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha-barchaga katta vazifalar yukladi.
Jumladan yoshlarni har tomonlama bilimli, yetuk, komil inson bo‘lib yetishishlari
uchun avvalo ularni savodli o‘qish va yozishga o‘rgatish zarur. Bu vazifa avvalo
ona-tili darslarida amalga oshiriladi. Yangi tahrirdagi DTS lari asosida
o‘quvchilarga puxta bilim berish uchun 1-2-sinflarda haftasiga 4 soatdan, 3-4-
sinflarda esa haftasiga 5 soatdan vaqt ajratilgan.[9]
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ona-tilidan bilim va malakalarni hosil qilish
ishlari asosan yozuv darslarida amalga oshiriladi. Yozuv darslarining mazmuni
boshlang‘ich sinf ona-tili dasturini va maktab oldiga qo‘yilgan talablar asosida
belgilanadi.
11

Yozuv darslarini tashkil etishda pedagogika va metodika tavsiyalari hisobga
olinadi. Yozuv darsi va unga qo‘yilgan talablarni belgilashda metodika fani
sohasidagi yangiliklar, boshlang‘ich sinflarda ishlayotgan eng tajribali
o‘qituvchilarning tajriblari asos qilib olinadi. Shunga alohida e'tibor berish
kerakki har bir darsda o‘quvchilarga bilim berish jarayonida tarbiyaviy
tomonlarga ham alohida ahamiyat berib borish, uzaro hurmat, mas'uliyatni his
etish, tengdoshlari va oila azolariga hurmat, g‘amxo‘rlik, tabiatga mehr-muhabbat
singari xislatlarni singdirib borish kerak.
O‘quv tarbiya ishlarida ko‘zlangan maqsadga yetishish uchun o‘quvchilarda
quyidagi qobiliyatlarni shakllantirb borish zarur:
1) Gapdagi so‘zlarni o‘xshash tomonlariga ko‘ra taqqoslab olish.
2) So‘zlar nimani ifoda etishiga ko‘ra turkumlarga ajratish.
3) O‘qituvchi tavsiya qilgan yoki o‘zi tuzgan reja asosida fikrlarni bayon
ega olish.
4) Gaplarda grammatik tushunchalarni, orfografik qoidalarni ifodalay
olish.
5) Darslikdagi turli mashqlar va topshiriqlarni birgalikda muhokama
qilinganidan keyin uni bajara olsh.
Ona tili darslari savodli yozuv darsi hisoblanadi. Shuning uchun ham yozma
ishlarga alohida e'tibor beriladi. Darsning uchdan ikki qismida o‘quvchilar
grammatik, orfografik va nutqiy yozma ishlarni bajaradilar.
Shuning uchun grammatik, orfografik bilimlarni o‘zlashtirish uchun qunt
bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Kuzatshlardan ma'lumki, darsda o‘quvchilarning
osoyishta va mustaqil ishlarini ta'minlagan o‘qituvchi ularning savodli bo‘lishga
erisha oladi.
Bunday darslarda ko‘rgazmali qurollar, didaktik materiallar, texnika
vositalaridan foydalanish o‘z o‘rnida bo‘ladi. O‘quvchilarning dars jarayonida
yo‘l qo‘ygan xatolarini sekin yotig‘i bilan tushuntirish lozim. O‘quvchi
shundagina yozuvida yo‘l qo‘ygan xatosini tushunib oladi va tuzatishga harakat
qiladi, bilimlarni o‘zlashtirishga qiziqishlari ortib boradi. Ayniqsa boshlang‘ich
12

sinf o‘quvchilarini bajargan ishlarini o‘z vaqtida baholab borish ham katta
ahamiyatga ega.
Boshlang‘ich sinf ona-tili darsliklaridagi manbalar oz bo‘lsada izlanish
metodi bilan ishlashni taqozo etadi O‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida mashq
shartini o‘qib unda talab etgan topshiriqlarni aniqlaydilar, savollarga javob
qidiradilar, undagi fikrlarni umumlashtiradilar, mashqlar bajaradilar.
Umumlashtirish va xulosalar asosida qoidalar ishlab chiqadilar.
Umuman ona tili darslarini to‘g‘ri va qiziqarli tashkil etilishi o‘quvchilarni
darsga bo‘lgan qiziqishlarini ortiradi.
II. Boshlang‘ich sinf ona tili ta'limida xato turlari va ularning kelib chiqish
sabablari.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining yozuvlarida turli xatolar uchrab turadi.
Bu uchraydigan xatolarni quyidagi turlarga ajratish mumkin.
1. Grafik xatolar. Grafik xatolarga harf shakllarini o‘xshata olmaslik,
harflarning o‘rnini almashtirib yozish, talaffuzi o‘xshash undoshlarni aniq
ajratmaslik natijasida yozuvda bir harf o‘rniga ikkinchisini ishlatish biror harfni
tushirib qoldirish kabi xatolar uchraydi. Shularga ko‘ra grafik xatolar quyidagi
ko‘rinishlarda bo‘ladi:
1. Alisher odobli bola.
2. Kuz fasli boshlandi
3. Qobil ikki tup ko‘chat ekdi
4. Olma, o‘rmon, to‘qmoq.
1. Fonetik xatolar. Bunday xatolar so‘zlarni tog‘ri talaffuz qila
bilmaslik, sheva va dialektlar ta’sirida bo‘ladi. Fonetik xatolar asosan
quyidagi ko‘rinishlarda bo‘ladi.
13Grafik xatolar
Harflar shakllarini buzib
yozish So’zda harflar birikmasini
buzib yozish Harflarni bir-biriga noto’g’ri
ulab yozish

Masalan: 1. Borgan edi – boruvdi. (sheva xatolari)
2. Tomni – tommi. Piyolaga – piylaga. (Assimilatsiya hodisasi)
3. Go‘sht – gosh. G‘isht – g‘ish Devor – devol.
(tovushlar almashuvi)
Xatolar ustida ishlashda orfografik tahlilni ahamiyati katta bir necha gapni
orfografik jihatdan to‘la tahlil qilish kerak. Bu bilan o‘quvchilar so‘z ma'nosi va
uning imlosini puxta o‘zlashtirib oladilar. O‘quvchilarning to‘g‘ri, xatosiz
yozishga o‘rgatish va yo‘l qo‘yilgan xatolarni bartaraf etish uchun quyidagilarga
e'tibor berish kerak:
1. Eng avvalo o‘quvchilarni to‘g‘ri talaffuz qilishga o‘rgatish. Ya'ni so‘z
aytilganda tovushlarni aralashtirmay, tovush tushirib yoki orttirib talaffuz
etmaslik. Masalan: kitob o‘rniga kitob, ruchka o‘rniga yuchka, maktab o‘rniga
matab deyishga yo‘l qo‘ymaslik.
14Morfologik xatolar
So’zning
ma’nosini
tushunmaslik Grammatik
qoidalarni
bilmaslik Orfografik
qoidalarni
unutish Parishon
xotirlik Mexanik
xatolarFonetik xatolar
Dissimilyatsiya
hodisasi natijasidaDialekt va sheva
xatolari Assimilyatsiya
hodisasi natijasida Tovushlar almashuvi
natijasida

2. Har bir darsda ko‘pchilik uchun bir xil uchraydigan tipik xatolar doskada
ko‘rsatilib, tuzatiladi.
3. Ayrim o‘quvchilar uchun tegishli xatolar o‘sha o‘quvchi bilan birgalikda
tuzatiladi.
4. Agar o‘quvchilar biror qoidani bilmasligi natijasida xatoga yo‘l qo‘ygan
anashu qoidani takrorlash bilan tushuntirish kerak bo‘ladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o‘quvchilar yozuvida xatolar
bo‘lmasligi uchun lug‘at ishiga ta'limiy harakterdagi yozma ishlarga ko‘proq
o‘rin berish zarur. Imlosi qoidalashtirlmagan va qiyin so‘zlar jadvali tuzilib, sinf
xonasiga o‘quvchilarga ko‘rinarli qilib osib qo‘yilishi va uni vaqti-vaqti bilan
almashtirib turishsa yaxshi natija beradi.
15

II.BOB. SAVOD O‘RGATISHGA TAYYORGARLIK BOSQICHIDA
O‘QISH VA YOZUVGA O‘RGATISH
2.1. Yozuvga o‘rgatish jarayoniga qo‘yiladigan talablar.
Harflarning asosiy elementlari va bu elementlarni yozishdagi izchillik.
Yanvar oyidan to may oyigacha bolalar harf elementlarini (haftada bitta
mashg‘ulot) yozishga o‘rganishadi.
Harf elementlarini daftarga yozishda quyidagi talablarga qat’iy rioya qilish
kerak: ular yozishni boshlagan qatorni oxiriga yetkazishlari kerak, yozishni
boshlagan sahifani to‘ldirish darkor. Har bir mashg‘ulotda o‘rganishning boshida
albatta 2-3 qator yozish kerak. Zarur malaka hosil bo‘lgach, 5 qator yozish
mumkin.Turli harfning har bir elementi ko‘p marta takrorlanib yozilishi tufayli, bir
elementni yozish ustida uzoq tuxtalishga zarurot qolmaydi.
Yozuvimizda harflarning asosiy va qo‘shimcha elementlari mavjud. Quyida bu
elementlarni bayon etamiz.
Harflarning asosiy elementlari
1 .To‘g‘ri chiziq (tayoqcha) uchini pastga bosib aylantirish.
2.to‘g‘ri chiziq uchini yuqori tomon aylantirish.
3.To‘g‘ri chiziqning yuqori va pastki uchlari aylantirilgan.
4.Ikkita birlashtiruvchi to‘lqinli chiziqchadan iborat to‘g‘ri chiziqcha.
5.Ilmoqli uzun to‘g‘ri chiziq
6.Chap yarm oval.
7. O‘ng yarim oval.
8.Ilmoqli o‘ng yarim oval.
9.Chap tomondan oval chizish.
10.O‘ng tomondan oval chizish.
Maktabgacha ta`lim muassasida harfning oddiy elementlari o‘rganiladi.
Bolalarni u yoki bu harf elementlari bilan tanishtirishni qo‘yidagi izchillikda olib
borish mumkin.
1. Oldingi ishlarni ko‘rib chiqish va tahlil qilish.
2.O‘qituvchi tomonidan yangi materialni doskada ko‘rsatish.
16

3.O‘qituvchi rahbarligida namunani muhokama qilish.
4.Yangi materialni bolalar tomonidan o‘qituvchi rahbarligida sanab turish bilan
yozish va mustaqil bajarish.
5.Yozilganini tahlil qilish. Bolalar bajargan ishlarni mustaqil ko‘rib chiqishadi,
qatorga yozilgan harf elementlari ichidan yaxshi yozilgan harf elementlarini aniqlab,
ana shu namuna asosida qo‘shimcha yana bir qator yoki ikki qator yozib chiqadilar.
6.Bolalarni harf elementlarini yaxshi yozishga o‘rgatish- bu bolalar harfning
o‘zini yozishni yengil o‘zlashtirishlarini yengillashtiradi.
To‘g‘ri tayoqchani yozish
Tayoqchani yozishda quyidagilarga erishish lozim:
a) tayoqcha yuqori qator chiziqchadan yozishni boshlash va uni pastki qator
chiziqchqda tugallash:
b) tayoqchalar orasidagi masofani bir xil bo‘lishini taminlash
d)tayoqchalarni to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida tasvirlash, qiyshayishiga yo‘l
qo‘ymaslik, yordamchi egri chiziqdan chiqmaslik.
O‘qituvchi to‘g‘ri chiziqni qanday yozish kerakligini doskada ko‘rsatadi va aniq
tushunchalar beradi.
Chunonchi, yuqori qatorda chiziqqa bitta nuqta qo‘yaman, ikkkinchi nuqtani
esa pastki qatordagi chiziqqa qo‘yaman, Ularni bir-biri bilan to‘g‘ri, tekis chiziq
chizib birlashtiraman. Yozilgan tayoqchadan o‘ng tamonga qarab ikkita katak
qoldirib yuqori qatordagi chiziqqa nuqta qo‘yaman, so‘ngra ikkita katak qoldirib
pastki qatordagi chiziqqa nuqta qo‘yaman va hakozo.
Bolalar daftarga xuddi o‘qituvchi tushuintirganidek namunaga qarab,
tayoqchani chiza boshlaydilar. Ikkinchi qatorni nuqta yordamida topadilar, ammo bir
tayoqcha bilan ikkinchi tayoqcha oralig‘idagi masofaga rioya qilgan holda nuqtasiz
tayoqchani yozadilar.
Bir mashg‘ulot davomida uch qator yoza olishlari mumkin.
Xatolarni o‘z vaqtida tuzatib olishlari zarur. Qiynaladigan bolalarga yordam
berish, topshiriqni muvofaqiyatli bajarganlarni rag‘batlantirib borish zarur.[3]
Pastga pastgi uchini aylantirish bilan yoziladigan tayoqchani yozish.
17

Pastga pastgi uchini aylantirish bilan yoziladigan tayoqchani yozishda uni
to‘g‘ri aylantirishga ahamiyat berish kerak. Buning uchun o‘qituvchi namunani
doskada tushuntirish bilan bog‘langan holda sekinlik bilan yozishi kerak.
Avval oldingi mashg‘ulotda yozgandek, to‘g‘ri tayoqchani yozamiz. Pastgi
qatordagi chiziqchaga ozgina qolganda qalamning uchini o‘ng tomonga bura
boshlaymiz. Pastgi chiziqchaga tekizib aylantiramiz va uchini yuqori qatordagi
chiziqchaning burchagi tomon ingichka chiziq o‘tkazamiz.
Tushuntirish vaqtida bolalar tayoqchaning to‘g‘ri tayoqchaning pastga qarab
pastgi uchini sekin astalik bilan o‘ng tomonga burab aylantirilgan holatda
keltirganlarini ko‘ra olishsin.
Bolalar qo‘l harakatini aniq his qila olishlari uchun ularga qolamni qo‘lda
tutish, havoda harf elementlarini qanday yozishh kerakligini tasvirlab mashq qilib
ko‘rishni taklif qilish kerak.
Bolalarning daftarga pastgi uchi qo‘yrilgan (aylantirilgan) tayoqchadan
ikkitasini namuna asosida yozish kerak.
Bolalar pastgi uchi o‘ng tomonga qo‘yrilgan (aylantirilgan) tayoqchani yozishni
yaxshi o‘zlashtirib olishgach, harfning yangi elementi tayoqchaning yuqori uchini
qayrilgan holda yozishni, so‘ngra yuqori va pastgi uchini qo‘yrilgan holga keltirib
yozishni o‘rganadilar
Yuqorigi va pastgi uchi qayrilgan tayoqchani yozish n,m harflarining
elementlari bo‘lib hisoblanadi.
O‘qituvchi yuqori va pastgi uchi qayrilgan tayoqchani yozadi va tushuntiradi.
Pastgi qatorning burchagidan o‘ng yuqori tomonga to‘g‘ri, ingichka chiziqcha
o‘tkazaman, yuqorigi chiziqning burchagiga tegmasdan uchini pastga qarab
qayiraman, songra egik chiziqcha bo‘ylab pastga qarab, qalamni bosib, to‘g‘ri
chiziqcha chizaman: pastgi uchini qayiraman va yuqorigi katakning burchagiga
ingichka chiziqcha chizaman. Bolalar bu harf elementini daftarga yozishdan avval
qalam bilan havoda 'bir, ikki, uch" sanog‘i ostida shu harfga mos harakatlarni
bajaradilar. O‘qituvchi harf elementlarini dafatrga yozishda tayoqcha uchini
qayirish bir tekisda bo‘lishini kuzatib borish kerak. To‘g‘ri tayoqchani qalam bilan
18

bosib yozish boshidan oxirigacha bir tekisda bo‘lishi kerak.
Uzun to‘g‘ri tayoqchani yozish
(p harfining elementi)
Mashg‘ulot to‘g‘ri tayoqchani yozishni takrorlashdan boshlanib so‘ngra bolalar
uchun yangi bo‘lgan hafr elementini doskaga yozib ko‘rsatiladi.
O‘qituvchi doskaga ikki nuqta qo‘yadi bittasini yuqorigi to‘g‘ri chiziq ustiga,
ikkinchisini yordamchi chiziqcha ustiga qo‘yadi, so‘ngra doskada bo‘r bilan uzun
tayoqcha hosil bo‘lishi uchun bu nuqtalarni qanday birlashtirish kerakligini
ko‘rsatadi. Ko‘rsatish o‘qituvchining tushuntirishi bilan bog‘lab olib boriladi.
Ilmoqli uzun tayoqchani yozish
( u harfining elementi)o‘qituvchi bolalarga ikkita katak tashlab, bitta uzun
tayoqcha yozishni taklif etadi. Bolalar yozib bo‘lishgach, u tushuntiradi. Bugun ham
uzun tayoqchani yozamiz. Mening qo‘l harakatimni diqqat bilan kuzating. Qatorning
yuqorigi chiziqchasidan pastga tomon qalamni qattiq bosib uzun to‘g‘ri tayoqcha
chizamiz. Pastgi qatordagi chiziqga ozgina yetmay qalam uchini ozgina o‘ng
tomonga qarab qaytaraman va yuqoriga qarab ingichka chiziq chizaman, xuddi
ilmoqchaga uxshash shakl hosil bo‘ladi.
Nuqtadan ingichka chiziq chizish
(l harfi elementini yozish)
O‘qituvchi doskada harf elementini yozadi va tushuntiradi.
Pastgi egri chiziqning o‘rtasiga nuqta qo‘yaman. Nuqtadan avval o‘ng tomonga
yuqoriga tomon ingichka chiziqcha chizib, o‘ning uchini chap tomonga qarab
aylantiraman va pastga qarab chizaman, uni o‘ng tomonga qarab uzaytirib ingichka
chiziqchani yuqorigi qatorning burchagiga olib boraman. Doskada yozib
ko‘rsatilgan va tushuntirilgan harf elementlari bolalar tomonidan havoda qo‘l
harakatlarti yordamida mustahkamlanadi.
Nuqtali chap yarim ovalni yozish
(s harfi elementini yozish)
Bolalar s harfi elementi bilan tanishadilar. Ular s harfi yarimta doiraga
oxshashligini oldindan bilishadi. o‘qituvchi bolalarga s harfi bu ovalning yarimtasi
19

degan tushunchani beradi va uni qanday yozishni tushuntiradi.
yozishni nuqtadan boshlayman, deydi o‘qituvchi. Buning uchun nuqtani
yuqoriga chiziqchaning sal pastiga, egri chiziqcha orasidan utgan tug‘ri chiziqqa
qo‘yaman. Nuqtadan boshlab pastga va o‘ngga tomon dumoloqlash boshlanadi.
O‘qituvchi tushuntirishni bir necha marta ko‘rsatish bilan takrorlaydi. So‘ngra
har bir bola qo‘liga qalamni olib, o‘qituvchining qo‘l harakatlarini havoda takrorlab
s harfini yozishga urinadi. Shundan keyin bola chap yarim ovalni daftarga yozadi,
Bolalarga chap yarim ovalni yozish qiyin. Ba’zi birlari qo‘yidagi xatolarga yo‘l
qo‘yadilar:
1.Nuqtani yuqoridagi chiziq qatorining ostiga normadan ancha pastga
qo‘yadilar.
2.Yozishni yuqoriga qo‘yilgan nuqtadan boshlasalar ham juda katta dumoloq
chizib qo‘yadilar.
Bu harf elementini yozishnio bir necha marotaba yozishi kerak.
Ovalni yozish
Bolalar ovalni yozishni biladilar. Endi ular olxuri, bodring, limon va
hakozolarning rasmini chiza oladilar. Ularga o harfi ham tanish. Shunday bo‘lsada
o‘qituvchi bolalarga ovalni qanday to‘g‘ri yozish kerakligini tushuntirishi juda
muhim. Buning uchun o‘qituvchi ovalni doskada yozib tushuntiradi.
Yozuv mashg‘ulotlariga qo‘yiladigan talablar
Mashg‘ulotlar ham ta`limning asosiy shakli hisoblanadi. Analitik-sentitik
tovush metodi asosida olib boriladigan yozuv mashg‘ulotlari xilma -xil bo‘lishi,
bolalarni zeriktirmasligi va charchatmasligi lozim.
Yozuv mashg‘ulotlari va ularning ayrim turlari uchun umumiy bo‘lgan asosiy
talablar mavjud:
20

2.2.O‘qish darslarida qo‘llaniladigan metod va usullar
Savod o‘rgatish tayyorgarlik jarayonida bolalar o‘qishga o‘rgatish bilan
parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka hosil qiladilar. Dasturga
muvofiq o‘quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni egallashlari lozim:
1.Partada to‘g‘ri o‘tirish, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, chiziqlarni chamalash,
yozayotganda ruchkadan to‘g‘ri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish
2.Yozuv daftari yoki alifbe asosida o‘zbek alifbosidagi barchi bosh va
kichik harflarni yozish, shuningdek, harflarni so‘zda bir-biriga bog‘lab yoza
olish; bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish.
3.Tahlil qilingan so‘z va ikki - uch so‘zli gaplarni o‘qituvchi yordamida
yozish.
4.Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni ko‘chirib yozish
va eshitib yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek izohlab o‘qish bilan
tekshirish.
5. Og‘zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish.
Analitik sentitik tovush metodi (tovush-tartib metodi) tamoiliga muvofiq,
o‘qish va yozish birligi saqlanadi. Harflarni yozishda o‘qishga o‘rgatishdagi
tarkib asos qilib olinadi, ya`ni o‘qish darsida o‘quvchilar harfni o‘rgatishdagi
tarkib asos qilib olinadi, ya`ni o‘qish darsida o‘quvchilar harfni
o‘zlashtiradilar, matnni o‘qiydilar, yozuv darsida esa shu harfli so‘zni
yozadilar. Yozuvga o‘rgatishning bu tartibiga genetik tamoil buzladi, ya`ni
oson harfni yozishdan asta sekin qiyin harfni yozishga o‘tiladi.
Yozuvga o‘rgatish, birinchi navbatda grafik malaka hosil qilishdir. Har
bir malaka ham ta`lim berish, ko‘nikmani shakllantirish va shu asosida qator
mashqlarni bajarish natijasida hosil qilinadi.[16]
Grafik malaka qo‘l- harakat malakasidir, bu harakat, birinchidan, mushkul
kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida nutq birligi bo‘lgan tovush
grafik belgilariga, ya`ni harfga tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat
tusini beradi. Yozuvning ongliligi, birinchidan touvsh va harfning to‘g‘ri
21

nisbatini, ikkinchidan bir qancha grafik va imlo qoidalariga rioya qilishni,
uchinchidan, o‘z fikrini taassurotini, istaklarini ifodalashda yozuv malakasidan
foydalanishni talab qiladi.
Yozishda birdan bir maqsad fikrni ifodalashda yozuv malakalaridan
foydalanish. Bu maqsadni bolalar tez anglab yetsalar ularda yozma nutq
malakasi shunchalik muvofaqiyatli va to‘g‘ri shakllanadi. Savod o‘rgatish
jarayonida bolalar juda sekin yozadilar.
Yozuv malakasi o‘qish malakasi bilan uzviy bog‘liqdir. Bola yomon
o‘qisa yozuvni egallashi ham qiyin bo‘ladi, chunki bo‘g‘nlab o‘qish
malakasidan so‘ng, bo‘g‘inlab yozish malakasi shakllanadi. Harf terish
kartonida tuzilgan so‘zni ko‘chirish yoki yozishga tayyorlanishda bolalar uni
bo‘g‘inlab o‘qiydilar, Bu o‘qish uchun ham, bo‘g‘inlab yozish uchun ham,
imloga oid malakasining osishi uchun ham muhimdir.
Yozish va o‘qish uchun bolaning umumiy nutqi rivojlanishi katta
ahamiyatga ega. Keyinroq bolalarda o‘z fikrini yozma ifodalash malakasi bir
oz barqarorlashganda, bu malaka nutqqa, fikrni ifodalash jarayoniga ham
ijobiy ta`sir qiladi.
Grafik malakani shakllantirishda quyidagi bosqichlar mavjud:
1. Turli shakllar andozasi ustidan chizish. Erkin rasmlar chizish yozuv
qurollarini to‘g‘ri tutish, turli qiya elimentlar chizish, uzunlikni, oraliq
masofani chamalash va hakozo.
2. Harf elementlarini yozish baravar masofada qisqa va uzun elementlar,
osti va usti ilmoqli elementlar chizish.
3. Bosh va kichchik harflarni alohida yuzish.
4. Harf birikmalarini, bo‘ginni yozish, harflarni to‘g‘ri qo‘shish yozuv
malakasini hosil qilish uchun so‘z yozish.
Grafik malakani hosil qilishdan asosiy maqsad, harflarni bosmasdan bir
tekisda, elementlarga ajratmay bog‘lab, tez, bir maromda yozish, so‘zlarni
qatorga to‘g‘ri joylashtirishdir.
Shuni takidlash kerakki, savod o‘rgatish davrida bola harflarni yozishdan
22

oldin uni qanday shakllantirishni ko‘z oldiga keltirib, fikrlab oladi, bazan harf
shaklini havoda "chizadi", harf namunasini ko‘chiradi, tarkibini tahlil qiladi,
uni qanday yozishni o‘zicha sekin gapiradi; o‘qituvchi o‘quvchi yoniga o‘tirib
ruchkani to‘g‘ri ushlatadi va uning qo‘li bilan harfni yozishni ko‘rsatadi yoki
o‘zi yozib tushuntiradi. Bundan tashqari, bola yozuvning texnik tomoniga katta
jismoniy kuch sarflaydi. Savod o‘rgatish oxirida bola bir darsda yigirmatacha
so‘zni yozishi mumkin.
Ozbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga binoan 1993- yil 2-
sentyabrda "Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish
to‘g‘risida"gi qonun qabul qilindi. 1995-yil bu qonunga o‘zgartirishlar kiritildi.
U alifbo, birinchidan, og‘zaki talaffuz bilan yozma nutq mosligini ta’minlaydi,
ikkinchidan jahon xalqlarining 30% dan ortig‘i mana shu yozuvdan
foydalanadi. Bu esa xalqaro aloqa almashinuvini birmuncha yengillashtiradi.
Lotin alifbosiga asoslangan o‘zek alifbosidagi harflar ham bosmasdan,
ortiqcha jimjimasiz, qo‘l uzmasdan bog‘lab yoziladi. Shuning uchun yozuvga
o‘rgatish metodikasida harflarni qo‘shishga alohida ahamiyat beradi.
O‘quvchilar barcha harflarni bir- bniriga qo‘shish yo‘lini bilishi kerak.
Yozuvga o‘rgatishning tashkiliy va gigienik shartlari. Maktabda
asosiy yozuv quroli sharikli ruchka bo‘lib, xattaxtaga yozishda bo‘rdan
foydalaniladi.
Savod o‘rgatish davrida bolalarni yozuvga o‘rgatish uchun turli vaqtlarda
turli xil chiziqli daftarlardan foydalanishgan: dastlab chiziqsiz silliq qog‘oz
ishlatilgan bo‘lsa, keyin quyuq yotiq chiziqlar bilan kesilgan uch chiziqli
daftardan foydalanishgan:
Bunday daftarda yozuvga yozuvga o‘rgatilgan boladan boshlang‘ich
sinflarni bitirguncha besh xil daftardan foydalanish talab etilar edi:
Hozirgi vaqtda yozuvga o‘rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya
etiladi. Xattaxta ham shunga mos bo‘lishi talab etiladi; 2-sinfdan, bazan 1-
sinfda o‘quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga
o‘tiladi.
23

Daftar tutishda bolalarni, hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga rioya
qilishga harfni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va to‘g‘ri ajratishga,
xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o‘rgatib borish ularda
saranjom sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darslarida o‘qvchilar "Yozuv
daftari” bilan ishlaydilar. Sinfda o‘rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun
alohida daftar bo‘lishi kerak.
O‘quvchi yozish paytida 65 qiyalikda yozishni, buning uchun daftar parta
ustida 25 qiyalikda qo‘yishini amaliy ko‘rsatib turadi.
Yozuv daftari bilan ishlash. yozuv daftari asosida uyishtiriladigan
yozuv darslarida o‘quvchilar asosan grafik malakalarni egallaydilar. Yozuv
ko‘nikmalarini shakllantirish ham bevosita nutq hamda tafakkur faoliyati bilan
bog‘liq. Shu sababli yozuv daftari ham savod o‘rgatish jarayoniga mos holda
tuziladi.
Yozuv daftarida ta`lim beruvchi, o‘rganuvchi-tekshiruvhci va
tekshiruvhci mahsqlar beriladi. Bu mashqlar bilan ishlash jarayonida lug‘at
ustida ishlash, to‘g‘ri talaffuz, og‘zaki suhbat gap va so‘z tahlili, so‘z yoki
bo‘g‘indagi yozilishi o‘rganiladigan harfni ajratish, bo‘g‘inlarni biriktirish
tuzilgan so‘zlarni o‘qish va yozish kabi ish turlaridan foydalaniladi.
Yozuv daftairda o‘quvchilar "Alifbe"da o‘rganilgan harfni yozma
shakllantiradilar. Suhbat uchun daftarning yuqori qismida predmet rasmi yoki
biror mazmunli rasm keltirilishi ayrim predmet nomlarini ifodalovchi so‘z
chizmasi kartochkalarga ajratib beriilshi, gap nusxalarining keltirilishi
maqsadga muvofiqdir. Ba’zi o‘rinlarda o‘quvchhilarda oquvchilar berilgan gap
yoki so‘z chizmasini o‘zlari mustaqil tasvirlaydilar
Predmet rasmi berilgan o‘rinda shu predmet nomi-so‘z bo‘g‘in-tovush
jihatiadn tahlil qilinadi, so‘zdagi tovushlar soni suhbat yo‘li bilan aniqlanadi va
katakchalarda ranglar bilan belgilanadi. Mazmunli rasm asosida gap
chizmasiga mos gap tuziladi keyin o‘sha gapning tahlili ustida ish olib
boriladi. Harflarning yozma shakli ularning bosma shakli bilan taqqoslash
orqali tanishtiriladi.
24

Yozuv daftarida tinish belgilari qo‘llangan. Ular shu belgi uchragan
o‘rinlarda tanishtirib boriladi.
Yozuvga o‘rgatishda o‘quvchilarning ko‘ruv, eshituv, qo‘l harakati
sezgilarini ishga solish lozim. Shuning uchun quruq yozuv bo‘lmay ongli
yozuvga aylanadi.
Lotin alifbosi asosidagi yozuv jahonga keng tarqalgan bo‘lib, bu yozuv
Qadimgi Rimda paydo bo‘lgan miloddan oldingi II asrda takomillashgan lotin
alifbosidan bizning davrimizgacha jahonning 70 dan ortiq mamlakat xalqi
foydalanmoqda. Bundan 30 dan ortiq Ovropa, 20 dan ortig‘i Osiyo, 20 dan
ortig‘i Afrika qit'alaridagi davlatlar xalqlaridir.
Dunyoda 5000 xil til bor. Bulardan 6 tasi til sifatida tan olingan.
Bundan 3 tasining yozuvi lotin yozuvi asosida (ingliz, fransuz, ispan), 3 tasining
yozuvi esa 3 xil: rus tiliniki kirill alifbosida, arab mamlakatlariniki arab
alifbosida, xitoy tiliniki esa iyeografik yozuvlardir.
Maktablarda 1927-1928 yildan boshlanib 1940-yil 8-maygacha lotin yozuvi
asosida ish olib borilgan. 1940 yil 8-maydan kirill alifbosi asosidagi yangi
alifboga o‘tish to‘g‘risida qonun qabul qilindi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 2-3 sentabrdagi 12-
chaqiriq 13-sesiyasida lotin yozuviga o‘tish haqida qaror qibul qilingandan so‘ng
ayrim muamollar kelib chiqdi. Bu ham bo‘lsa s- ш , c- ч , n- нг kabilardagi unsurlar
kompyuterda yo‘qligi sababli ushbu harflarni isloh qilish yoki kompyuterlarni
qayta ta'mirlash kerak edi. Lotinlashtirish komissiyasi bu muammoni har
tomonlama o‘ylab ushbu harflarni qayta isloh qilish haqida qaror qildi, 1995-yil
6-7 may oyida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qarori bilan ayrim
o‘zgartirishlar kiritildi, sh- ш , ch- ч , ng- нг birkma shaklida qabul qilindi. Yangi
alifboda 26 ta harf, 3 ta harf birikmasidan iborat alfavit hosil bo‘ldi.
Yangi lotin harflari asosida alifboni joriy etishi o‘zbek tilining talabiga
javob beradigan yangi imlo qoidalariga ma'lum o‘zgartirishlar kiritish bilan qabul
qilinishga imkon yaratdi.
25

Shu asosda 1995-yil 24-avgustda Respublika Vazirlar Mahkamasininng
339 –sonli qarori bilan yangi imlo qoidasi tasdiqlandi.
Yangi imlo qoidasi 82 ta bo‘lib 8 bo‘limdan iborat.
1. Unlilar imlosi.
2. Undoshlar imlosi.
3. Asos va qo‘shimchalar imlosi.
4. Qo‘shib yozish.
5. Chiziqcha bilan yozish.
6. Ajratib yozish
7. Bosh harflar imlosi.
8. Ko‘chirish qoidalari.
Biz quyida ayrim muhim imlo qoidalari to‘g‘risida to‘xtatib o‘tamiz.
Quiyidagi hollarda “s” harfi bilan yoziladi.
a) So‘z boshida kelsa; Masalan: цирк-sirk, цех-sex, центнер-sentner, Цейлон
чойи-Seylon choyi.
b) Undoshdan keyin kelsa: концерт-konsert, акция-aksiya, Франция-Fransiya,
концепция- konsepsiya.
s) So‘z ohirida kelganda: шприц-shpris, кварц-kvars, аизац-abzas kabi.
Unlidan keyin kelgan hollarda–“Ц” harfi o‘rniga –ts yoziladi:
Masalan: Конституция-konstitutsiya, канализация-kanalizatsiya, лицей-
litsey, милиция-militsiya, Греция-Gretsiya.
V. Egalik qo‘shimchalarning imlosi:
a) –m, -ng, -si, -miz, -i (si) shaklida tovush orttirmay yoziladi: Masalan: aka-
akam, aka-akang, aka-akasi, aka-akamiz, aka-akangiz, aka-akalari.
b) parvo, obro‘, mavqe, avzo so‘zlariga I-II shaxs egalik qo‘-shimchalari
qo‘shilganda bir –y tovushi qo‘shib aytiladi va shunday yoziladi:
Masalan: parvoyim, parvoying, parvoyimiz, parvoyingiz, obruyim,
obro‘ying, obro‘yimiz, obro‘yingiz.
26

III. Shaxs egalik qo‘shimchasi parvo, avzo, mavqe, avro so‘zlariga-yi
shaklida: ovzoyi, obro‘yi, parvoyi, mavqeyi; shaklida, xudo, dohiy, vodiy kabi
so‘zlarga si shaklida qo‘shiladi:
VI. Chiziqchalarning ishlatilishi:
Juft so‘zdan qo‘shimchalar yordamida yasalgan so‘zlar chiziqcha bilan yoziladi
(-)
Masalan: baxt-saodatli, xayr-xushlamoq.
Juft so‘z qismlari orasida-u (yu) bog‘lovchi bo‘lsa shu bog‘lovchidan oldin
chiziqcha qo‘yiladi va juft qism ajratib yoziladi. Masalan: do‘st-u dushman, ona-
yu bola, keldi-yu ketdi kabi.
Yetakchi va ko‘makchi fe'llar bir xil shaklda bo‘lsa chiziqcha bilan yoziladi:
Aytdi-qo‘ydi, borasan-kelasan, keldi-ketdi.
So‘zining -ma, -ba, yordamida birlashgan qismlari chiziqcha bilan yoziladi.
Masalan: ko‘chama-ko‘cha, rang-barang, dam-badam kabi. Lekin mustaqil
ishlatilmaydigan qism qatnashsa bunday so‘zlar qo‘shib yoziladi. Masalan:
darbadar, ro‘baro kabi.
Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslari o‘z mohiyati, maqsad va
vazifalariga ko‘ra ta’lim tizimida alohida o‘rin tutadi. Negaki uning zaminida
savodxonlik va axloqiy-ta’limiy tarbiya asoslari turadi. Shuning uchun ham
boshqa predmetlar ta’limini o‘qish ta’limisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. o‘quvchi
matnni to‘g‘ri, tez, tushunib o‘qish, mazmunini o‘zlashtirish bilan ilk bor o‘qish
darslarida yuzlashadi.
O‘qish darslari orqali o‘quvchilarning Davlat ta’lim standartlari (DTS)
talablari bo‘yicha o‘zlashtirishlari ko‘zda tutilgan o‘quv-biluv ko‘nikma-
malakalari hamda bilimlarni egallashlariga yo‘l ochiladi. Aynan o‘qish ta’limida
insonning, avvalo, o‘zligini, qolaversa olamni anglashga bo‘lgan intilishlariga
turtki beriladi.
Shu maqsadda «O‘qish kitobi» darsliklariga ona tabiat, atrofimizni o‘rab
turgan olam, Vatanimiz tarixi va bugungi qiyofasi, kattalar va bolalar hayoti,
mehnatsevarlik, istiqlol va milliy-ma’naviy qadriyatlar, xalqlar do‘stligi va
27

tinchlik kabi turli mavzular bo‘yicha atroflicha tushunchalar berishga
mo‘ljallangan badiiy, axloqiy-ta’limiy, ilmiy-ommabop asarlar kiritiladi.
O‘qish darslari savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarni bo‘g‘in, so‘z va gaplar
bilan tanishtirish va ularni o‘qish, rasmlar asosida hikoya qilish tarzida
uyushtirilsa, o‘qish texnikasi egallangandan so‘ng o‘qish muayyan mavzular
bo‘yicha tanlangan badiiy, ilmiy-ommabop matnlar yuzasidan olib boriladi.
Boshlang‘ich ta’lim bo‘yicha DTS va “Ona tili” o‘quv dasturida o‘qish
ta’limi oldiga qo‘yilgan talablarni amalga oshirish sinfda o‘qishni to‘g‘ri tashkil
qilish, o‘qitish bosqichlari, tamoyillari va metodlari, birinchi navbatda, ilg‘or
pedagogik texnologiyalardan o‘rinli foydalanishga ko‘p jihatdan bog‘liqdir.
Ma’lumki, sinfda o‘qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar turadi.
O‘quvchilarni matn bilan tanishtirish o‘qishga tayyorgarlik bosqichidan
boshlanadi.
Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma’lumot berish, o‘quvchilarni
asarda tasvirlanadigan voqyea-hodisalarni idrok qilish, asar pafosini his etish,
notanish va ko‘p ma’noli so‘zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli ifodalarni
izohlash kabi masalalarni o‘z ichiga oladi. Agar asar yil fasllari haqida bo‘lsa,
tabiat qo‘yniga sayohat uyushtirish ham sinfda o‘qish muvaffaqiyatini
ta’minlashga xizmat qiladi.
Matn bilan dastlabki tanishuvdan so‘ng quyidagicha savollar bilan murojaat
qilish darsda o‘quvchilarning faolligini oshiradi:
1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli deb o‘ylaysiz?
2. Hikoya qahramonlaridan qaysi birining xatti-harakatini ma’qullaysiz?
Qaysi birining fe’l-atvori, o‘zini tutishi sizga yoqmadi?
3. Hayotda shunday kishilarni uchratganmisiz?
Sinfda o‘qishning muvaffaqiyatini ta’minlaydigan omillardan yana biri
tanlab o‘qishdir. Masalan: 3-sinfda X. To‘xtaboyevning «Hassa» hikoyasi bilan
tanishish jarayonida Qobil boboning savollariga Shavkatning javoblari yoki S.
Anorboyevning «Bahs» hikoyasidagi bolalarning bahslashishi epizodi yuzasidan
28

o‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra mazkur o‘rinlarni tanlab qayta o‘qilishi natijasida
ushbu asarlarning badiiy estetik qimmatini chuqurroq o‘zlashtirishga erishiladi.
«O‘qish kitobi» darsliklaridan turli mavzudagi asarlar o‘rin olgan.
Vatanparvarlik, atrofimizdagi olam, mehnatsevarlik kabilar o‘qish darsliklaridagi
keng qamrovli mavzulardan bo‘lib, 2-sinfda «Ona yurtim-oltin beshigim»
bo‘limiga kiritilgan «O‘zbekistonim» (H. Imonberdiyev), «Istiqlol» (J. Jabborov),
«O‘lka» (E. Vohidov), «Yur tog‘larga» (U. Nosir), 3-sinfda «Ona bitta, Vatan
yagona» bo‘limidagi «Vatanni suymak» (A. Avloniy), «Vatan mo‘tabardir» (X.
Davron), «Bilib qo‘yki, seni Vatan kutadi» (Tohir Malik), 4-sinfda «O‘zbekiston
- Vatanim manim» bo‘limidagi «Serquyosh o‘lka» (Z. Diyor), «Iqboli buyuksan»
(A.Oripov), «Toshkentnoma» (M. Shayxzoda) kabi asarlar misolida atroflicha
tahlilga tortiladi.
Boshlang‘ich sinflarning o‘qish darslarida o‘rganiladigan asarlarning mavzu
doirasi ancha keng bo‘lib, ona tabiat, yil fasllari, xalq og‘zaki ijodi, mehnatga
muhabbat, asosiy bayram sanalari, milliy istiqlol va ma’naviyat kabi umumiy
mavzular doirasida birlashtirilgan.
Uzluksiz ta’limning boshqa bosqichlaridan farqli o‘laroq, boshlang‘ich
sinflarning o‘qish darslarida o‘quvchilarning o‘qish malakalarini shakllantirish,
asar matni ustida ishlash ta’limning didaktik maqsadi hisoblanadi. U turli
mavzudagi matnlar ustida ishlash orqali ma’naviy-ahloqiy, adabiy - estetik
tarbiya bilan chambarchas bog‘lab olib boriladi.
Shunga ko‘ra o‘qish darslarining yetakchi hususiyati o‘quvchilarning
savodxonligini ta’minlash bilan birga badiiy adabiyotning sehrli olamiga olib
kirish, milliy mafkura asosida yuksak axloqiy qadriyatlar ruhida tarbiyalashga
qaratiladi.
O‘qish ta’limi bo‘yicha o‘quvchilarni faqat matn bilan tanishtirish
yordamida dastur talablariga javob berib bo‘lmaydi. Negaki matn tagzaminidagi
tarbiyaviy g‘oya uni tushunish, idrok qilish natijasidagina ochiladi. Boshqacha
aytganda , har qanday asardagi sehr-joziba matn zaminidagi yashirin mazmun-
mohiyatni anglab yetilganda o‘quvchi diqqatini o‘ziga jalb etishi mumkin. Bunga
29

adabiy-nazariy tushunchalarni o‘zlashtirish, adabiy tahlil malakalarini
shakllantirish orqali erishiladi.
Asar tahlili jarayonida o‘qituvchi savollariga o‘quvchilarning o‘z so‘zlari
bilan javob berishi ham matnda tasvirlangan voqyea - hodisalar yuzasidan
mantiqiy fikrlashga, qahramonlarning xatti-harakatlarini to‘g‘ri baholashga
yaqindan yordam beradi. Savollar uzuq-yuluq va mantiqsiz bo‘lmasdan, qat’iy
maqsad asosida izchil berilishi o‘quvchilarning o‘qilgan matn mohiyatini chuqur
anglab yetishlariga imkon yaratadi. Negaki har qanday javob mustaqillikni taqozo
etadi.
Ta’kidlash joizki, o‘quvchilarning o‘zlarini ham savol tuzishga o‘rgatish
lozim. K. D. Ushinskiy qayd etganidek, to‘g‘ri qo‘yilgan masalaning o‘zi yarim
javobdir. Matn yuzasidan savol tuzishda o‘quvchining dars mavzusi bilan bog‘liq
jihatlarga e’tibor berishi asarda tasvirlangan voqyea-hodisalar o‘rtasidagi sababiy
bog‘lanishlarni bilib olishga, hayotiy xulosalar chiqarishga yo‘l ochadi. Shuning
uchun ham matn yuzasidan savol tuzish o‘quvchini ongli va tushunib o‘qishga
yo‘llaydi. Uning o‘ziga xos xususiyatini o‘quvchilarni badiiy adabiyotning sehrli
olamiga olib kirish orqali dunyoqarashlarini milliy istiqlol mafkurasi asosida
to‘g‘ri shakllantirishga qaratilishi bilan belgilanadi.
O‘qish darslari uchun tanlangan mavzular o‘quvchilarga kundalik hayot,
mustaqillikni mustahkamlash va insoniy munosabatlar bo‘yicha ham bilim va
tarbiya berishni ko‘zda tutadi. Bular ichida istiqlol, vatan, ma’naviyat va tabiat
haqidagi mavzular alohida ajralib turadi. Ulardan ko‘zlangan maqsad o‘zlikni
anglash, istiqlol, vatan va tabiat bilan bog‘liq tuyg‘ularini uyg‘otishdir.
Tabiatga oid mavzular yordamida o‘quvchilar tabiatdagi o‘zgarishlar, yil
fasllarining almashinuvi, hayvonot olamiga doir bilimlarni egallaydilar. Ular
o‘quvchilarni kuzatuvchanlikka, tabiatni sevishga, unga nisbatan to‘g‘ri
munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi.
«O‘qish kitobi» darsliklaridagi materiallar sinfdan sinfga o‘tgan sari mavzu
jihatidan ham, mazmun jihatidan ham kengaya borishi hisobga olingan.
30

1-sinfda o‘rgatiladigan «Ajdodlarimiz-faxrimiz», «Ilm-aql chirog‘i»,
«Zumrad bahor», «Kumush qish» kabi mavzular 2-4 sinflarda ham davom
ettiriladi. Natijada o‘quvchilarning oldingi bilimlari to‘ldiriladi va boyitiladi.
Darsliklardagi har bir mavzu uchun tanlangan matnlarning janriy rang-
barangligiga, poetik mukammalligiga, o‘quvchilarning bilim darajasi va yosh
xususiyatlariga mos kelishiga alohida e’tibor qaratiladi.
Ijtimoiy-tarixiy mazmundagi mavzular Vatanimiz o‘tmishi, xalqimiz hayoti,
mardonavor kurashi, ulug‘ siymolar tomonidan amalga oshirilgan ishlar, tarixiy
sanalar to‘g‘risida muayyan tasavvur beradi. Beruniy, Amir Temur, Alisher
Navoiy, Bobur va boshqa ajdodlarimiz haqidagi matnlar shular jumlasidandir.
Bu xildagi asarlar o‘quvchilarni faqat o‘tmishimiz bilan tanishtirib
qolmasdan, Vatan oldidagi farzandlik burchi va mas’uliyatini teran anglashga
ham yordam beradi. Ularda Vatanga muhabbat tuyg‘usi shu tariqa shakllanadi.
Vatanimiz o‘tmishi haqida hikoya qilingan asarlar bilan tanishish va ularni
tahlil qilish jarayonida o‘quvchilar o‘tmish bilan bugungi kunni taqqoslash
imkoniga ega bo‘ladilar. Jamiyat taraqqiyoti xususida qisqacha bo‘lsa-da,
tushuncha hosil qiladilar. Bu borada ayniqsa milliy istiqlol bilan bog‘liq H.
Imonberdiyevning «O‘zbekistonim», J. Jabborovning «Istiqlol» (2-sinf), A.
Rustamovning «Bayroq nima?», A. Obidjonning «O‘ktam avlod» (3-sinf), S.
Barnoyevning «Mangulikka tatigulik kun», Ullibibining «E’zoz» (4-sinf)
mavzusidagi asarlari yaqindan yordam beradi.
Badiiy asarlar matni ustida ishlash jarayonida ularning janriy
hususiyatlaridan tashqari, mavzusi ham nazarda tutiladi. Masalan, tabiat tasviriga
oid matnlar ustida ishlashda tabiat bag‘riga sayohat uyushtirilib, bolalar
kuzatuvchanlikka o‘rgatilsa, vatanparvarlikka oid asarlar tahlili vatanning
dongdor kishilari bilan uchrashuvlar yoki mavzuga daxldor kinofilmlar namoyishi
vositasida amalga oshirilsa, dars samaradorligi yanada ortadi.
Umuman «O‘qish kitobi» darsliklaridagi barcha mavzular o‘quvchilarga
ta’lim-tarbiya berish bilan birga, ularning lug‘atini boyitishga, og‘zaki va yozma
nutqini to‘g‘ri shakllantirish, nutq madaniyatini o‘stirishga ham qaratiladi.
31

O‘quvchilar darsliklar yordamida o‘zlashtiriladigan bilim, ko‘nikma va
malakalarining kelajak hayotda zarur bo‘lishini tushunib yetishlariga erishish
o‘qituvchilar oldidagi muhim vazifalardandir.
O‘qish darslari oldiga qo‘yiladigan didaktik vazifalar quyidagilardan iborat:
1. O‘quvchilarda yaxshi o‘qish sifatlari: to‘g‘ri, tez, ongli, ifodali o‘qish
malakalarini shakllantirish.
2. O‘quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilimlarni olishga
o‘rgatish, kitobga muhabbat uyg‘otish; ularni oddiy kitobxondan chuqur
mulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko‘tarish.
3. O‘quvchilarning atrof-muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va boyitish
hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish.
4. O‘quvchilarni axloqiy, estetik jihatdan yetuk va mehnatga muhabbat
ruhida tarbiyalash.
5. O‘quvchilarning bog‘lanishli nutqini va adabiy estetik tafakkurini
o‘stirish.
6. O‘quvchilarning hayolot olamini boyitish.
7. Adabiy tasavvur elementlarini shakllantirish.
Shuni unutmaslik kerakki, har bir ta’limiy vazifani bajarishning aniq va
ilmiy metodik usullari mavjud bo‘lib, ular zamonaviy o‘qitish usullari bilan
boyitib borilmoqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o‘zaro bog‘liq holda va sinfdan
tashqari o‘qish mashg‘ulotlari jarayonida hal qilinadi.[5]

32

2.3. Yozuvga o‘rgatish yuzasidan dars ishlanmasi
Mavzu : “ I i ” harfini yozishga o‘rgatish
Maqsad: O‘quvchilarni “I i “ harfini to‘g‘ri va chiroyli yozishga o‘rgatish.
Darsning jihozlari : Yozish vaqtida “To‘g‘ri o‘tir “ nomli plakat, “I i “ harfining
yozilish qoidalari kattalashtirib ko‘rsatilgan jadvallar.
Darsning rejasi:
1. Darsning tashkiliy qismi.
2. Chiroyli yozuv qoidalari haqida suhbat.
3 . Panja va barmoq muskullarining harakatini o‘stiruvchi mashqlar.
4. “I i” harfining elemenlarini doskada yozib ko‘rsatish.
5 . “I i” harfining yozma va bosma shakllarini taqqoslab ko‘rsatish.
6. Harflarning shaklini daftarga yozdirish.
7. .Badantarbiya mashqlari o‘tkazish.
8. “I i “ harfini qo‘l harakatini uzmasdan bog‘lab yozishga o‘rgatish.
9. “I i “ harfining boshqa harflar bilan bog‘lanishini mashq qilish.
10.Uyga vazifa berish.
11 . Yaxshi yozgan o‘quvchilarning ishlarini ko‘rsatish va rag‘batlantirish.
Darsning borishi:
1. O‘qituvchi o‘quvchilarning darsga tayyorgarligini har bir o‘quvchining
oldida daftar ruchka borligini tekshirib, yozuv daftarlarini ham ko‘rib chiqadi.
2.Sinfda osib qo‘yilgan ,, Yozish vaqtida to‘g‘ri o‘tir “ nomli plakatdan
foydalanib, o‘quvchilarning o‘tirishini tekshirib chiqish, parta ustidagi qiya
chiziqlarga daftarning holatini to‘g‘rilab olish.
3.O‘quvchilarga barmoqlarning harakatlarini o‘stiruvchi mashqlar
bajartiriladi.
Bunday mashqlarni partada o‘tirgan holda bajartirish mumkin. Chunonchi,
qo‘llarimizni oldinga uzatib, barmoqlarimizni harakatlantiramiz.
33

O‘rmalaydi o‘rgimchak,
To‘xtamasdan g‘izillab.
To‘qir katta belanchak,
Uychasida bizillab.
Ushbu mashq davomida qo‘l barmoqlari 9-10 marotaba harakatlantiriladi.
Bu sinfda badantarbiya daqiqalarini o‘tkazish ta’lim-tarbiya, gigiyena
vazifalarini bajaribgina qolmay, balki bolalarning jismoniy jihatdan sog‘lom
o‘sishiga, qaddi- qomatining to‘g‘riva erkin shakllanishiga yordam beradi.
4. Bugun katta va kichik ,, I i “ harflarini yozishni mashq qilamiz.
O‘qituvchi doskada katta va kichik “I i” harflari kattalashtirib chizilgan
plakatdan foydalanib, uning elementlarini va qanday yozilishini tushintirib
beradi. Shundan so‘ng ,, I i “ harflarini doskada yozib ko‘rsatadi. O‘quvchilar
esa uning yozilishini diqqat bilan kuzatadilar. O‘qituvchi doskada harf
elementlarini tushuntirish bilan birga, uning qanday shaklda yozilishini ham
eslatib o‘tadi.
5.O‘qituvchi bosma va yozma ,, I i” harfini bir-biri bilan solishtirib
ko‘rsatadi.
O‘quvchilarga “I i” harfining bosma va yozma shakllarini bunday
taqqoslab ko‘rsatishning ahamiyati katta, chunki ko‘pchilik o‘quvchilar ayrim
harflarni kitobdagi bosma shakliga o‘xshatib yozishga harakat qiladilar.
6.O‘qituvchi kichik ,, I i” harfining birinchi elementini yana qayta doskada
ko‘rsatib beradi.
Shundan so‘ng o‘quvchilar daftarlarida qizil siyoh bilan yozib ko‘rsatilgan
shu elementni topib, uning davomidan yozish ko‘rsatiladi.
7.O‘quvchilarni o‘rnidan turg‘azib, oldin o‘rganilgan badantarbiya
mashqlaridan 2-3 tasini bajartiriladi. Bu mashqlar 2-3 daqiqadan oshmasligi
kerak. Mashq tugagandan so‘ng yana yozuv mashqlari davom ettiriladi.
34

8. O‘qituvchi doskani katta va kichik ,, I i” harfining elementlariga
ajratmay, bir butun shaklda yozilishini ko‘rsatib beradi. O‘qituvchilar
o‘qituvchining ko‘rsatmasiga muvofiq yozishni davom ettiradilar.
9. Bolalarga katta va kichik ,, I i” harfining bir necha kichik harflar bilan
bog‘lanishi ko‘rsatib berilgandan so‘ng ular o‘z daftarlarida mashq qiladilar.
10.Uyga vazifa. Daftarga ikki qatordan katta va kichik ,, I i” harflarini va
shu harf bilan bog‘langan so‘zlarni yozib kelish topshiriladi. O‘qituvchi uy
vazifalarni bajarish vaqtida ham yozuv qoidalariga qat’iy amal qilish lozim
ekanligini esalatib o‘tadi.
11. Dars jarayonida toza va chiroyli yozgan o‘quvchilarning daftarlari
namuna qilib ko‘rsatiladi, rag‘batlantiriladi va shunday chiroyli, toza yozish
zarurligi uqtiriladi.
Husnixat mashg‘ulotlarini yuqorida ko‘rsatilgani kabi uyushtirish
chiroyli va to‘g‘ri yozish malakasini hosil qilish, o‘quv fanlarini puxta
o‘zlashtirishga yordam beradi.[14]
35

XULOSA
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ona-tilidan bilim va malakalarni hosil qilish
ishlari asosan yozuv darslarida amalga oshiriladi. Yozuv darslarining mazmuni
boshlang‘ich sinf ona-tili dasturini va maktab oldiga qo‘yilgan talablar asosida
belgilanadi.
Yozuv darslarini tashkil etishda pedagogika va metodika tavsiyalari hisobga
olinadi. Yozuv darsi va unga qo‘yilgan talablarni belgilashda metodika fani
sohasidagi yangiliklar, boshlang‘ich sinflarda ishlayotgan eng tajribali
o‘qituvchilarning tajriblari asos qilib olinadi. Shunga alohida e'tibor berish
kerakki har bir darsda o‘quvchilarga bilim berish jarayonida tarbiyaviy
tomonlarga ham alohida ahamiyat berib borish, uzaro hurmat, mas'uliyatni his
etish, tengdoshlari va oila azolariga hurmat, g‘amho‘rlik, tabiatga mehr-muhabbat
singari xislatlarni singdirib borish kerak.
O‘quv tarbiya ishlarida ko‘zlangan maqsadga yetishish uchun o‘quvchilarda
quyidagi qobiliyatlarni shakllantirb borish zarur:
6) Gapdagi so‘zlarni o‘xshash tomonlariga ko‘ra taqqoslab olish.
7) So‘zlar nimani ifoda etishiga ko‘ra turkumlarga ajratish.
8) O‘qituvchi tavsiya qilgan yoki o‘zi tuzgan reja asosida fikrlarni bayon
ega olish.
9) Gaplarda grammatik tushunchalarni, orfografik qoidalarni ifodalay
olish.
Darslikdagi turli mashqlar va topshiriqlarni birgalikda muhokama
qilinganidan keyin uni bajara olsh.
Dars ta’limning asosiy shakli hisoblanadi. Savod o‘rgatish darslari xilma-
xil bo‘lishiga qaramay o‘qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim turlari uchun
umumiy bo‘lgan asosiy talablar mavjud. Bu o‘rinda umumdidaktik talablar
talabalardai so‘rab aniqlanadi. So‘ngra ona tili darslariga qo‘yiladigan talablar
sanab tadqiqotatiladi.
1.O‘quvchilar nutqi uchun qayg‘urish.
36

2.Darsda adabiy til nuqtai nazaridan to‘gri ifodali, obrazli, aniq nutq
eshittiriladi.
3.Darsda nutq madaniyati hukmron bo‘ladi.
O‘qish va yozuv ko‘nikma malakalarini shakllantirish mashqlari darsda
yetakchi o‘rinni egallab taxminan, darsning 2,3 qismiga to‘gri kelishi lozim.
Har bir o‘qish va yozuv darsida “Alifbe”dagi matnlar bilan bir qatorda
Q.Muxammadiy, P.Mumin, A.Obidjon kabi sevimli bolalar shoiri va yozuvchilari
asarlaridan namunalar tanladik. Shunday qilib o‘qish sinfdan tashqari o‘qish,
o‘qib berilgan matnni eshitish bilan boglanadi. O‘qish va yozuv darslari bir—
biri bilan uzviy boglanadi: o‘qish darsi o‘quvchilarni yozuv darsiga tayyorlaydi,
yozuv darsi oldingi o‘qish darsining davomi sifatida xizmat qiladi.[6]
Talabalar bilan "Dars va uning vazifalari, qurilishi" haqida suhbat qilinadi.
Ularning javoblarini yakunlab, savod o‘rgatish darslari quyidagi belgilariga ko‘ra
farqlanadi.
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar bilimi dars jarayonida barcha ishlarga
boglab aniqlanadi boglanishli nutqni o‘stirish ham o‘qish va yozuv darslariga
uzviy boglanib ketadi. O‘quvchilarning sinfdan tashqari o‘qishlariga rahbarlik
qilishlariga xaftada bir marta 20 daqiqa ajratiladi.
Savod o‘rgatish darslarida vaqti-vaqti bilan dam olish daqiqalari
o‘tkaziladi. Darslar sistemasi deyilganda o‘quv vaqtini mavzularga nazariy va
amaliy jihatdan rejali taqsimlangan darslarning mantiqiyligi va istiqboli bir-biri
boglangan dars turlari va unda o‘qituvchi bilan o‘quvchilar foydalaniladigan
asosiy metodik vositalar xilma-xil bo‘lgan izchillik nazarda tutiladi.
37

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh. Mirziyo y ev . Tanqidiy tahlil, qathiy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. –ʻ
T.:O zbekiston, 2017.
ʻ
2. Sh. Mirziyo y ev . Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz
bilan birga quramiz. – Toshkent: O zbekiston, 2017
ʻ .
3. Mirziyoyev Sh. Milliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom
ettirib, yangi bosqichga ko‘taramiz. – Toshkent: “O zbekiston” NMIU, 2017. –
ʻ
592 b.
4. I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:
“Ma’naviyat”, 2008.
5. I.Karimov. Barkamol avlod - O zbekiston taraqqiyotining
ʻ
poydevori.-Toshkent, “Sharq” nashriyoti, Toshkent, 1997.
6. I.Karimov. Mamlakatimizning modernizatsiya qilish yo lini izchil
ʻ
davom ettirish – taraqqiyotimizning muhim omilidir. Boshlang ich ta’lim, 2011,
ʻ
1-son, 2-3- betlar
7. O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida”gi Qonuni:
ʻ ʻ ʻ
Barkamol avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: “Sharq”
ʻ
nashriyot-matbaa konserining Bosh tahririyati, 1998.
8. O zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”
ʻ
Barkamol avlod – O zbekiston taraqqiyotining poydevori. – Toshkent: “Sharq”
ʻ
nashriyot-matbaa konsernining Bosh tahririyati, 1998.
9. Barkamol avlod orzusi (Tuzuvchilar: Qurbonov Sh., Saidov H.,
Ahliddinov R.) – Toshkent: “Sharq” nashriyot-matbaa konserni Bosh tahririyati,
1999.
10. Boshlang ich ta’lim konsepsiyasi, Boshlang ich ta’lim, 1998, 6-son
ʻ ʻ
11. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti va o quv dasturi, -
ʻ
Toshkent, 2017.
12. Abdullayeva Q. Yangi pedagogik texnologiyalar. Boshlang ich
ʻ
ta’lim, 1999, 4-son, 8-9-betlar.
38

13. Azizxo jayeva N. Pedogogik texnologiyalar va pedogogik mahorat. –ʻ
Toshkent: O zbekiston yozuvchilar uyushmasi Adabiyot jamg armasi nashriyoti,
ʻ ʻ
2006.
14. Ikromova R., G ulomova X., Yo ldosheva Sh., Shodmonqulova D.
ʻ ʻ
Ona tili. 4-sinf uchun darslik.- “O qituvchi” nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012.
ʻ
15. Matchonov S., G ulomova X. va boshqalar. Boshlang ich sinf o qish
ʻ ʻ ʻ
darslarini pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish. – Toshkent:, “Yangiyul
Poligraph servise”, 2008.
16. Mirzayev A. Diktant metodikasi- Toshkent, “O qituvchi”, 1979.
ʻ
17. Qosimova K., Matchonov S., G ulomova X., Yo ldosheva Sh.,
ʻ ʻ
Sariyev Sh. Ona tili o qitish metodikasi. – Toshkent, “Nosir”, 2009.
ʻ
18. Sattorova M., Sharipova R. Mukammalik yo lida, Boshlang ich
ʻ ʻ
ta’lim, 2008, 34-son, 14-15-betlar.
19. Umarova M. O quvchilarning imloviy malakalarini rivojlantirish//
ʻ
Boshlang ich ta’lim, 2005, 3-son, 42-43-betlar.
ʻ
20. Internet ma’lumotlari: www. ziyonet.uz

39

SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA O‘QISH VA YOZUV FAOLIYATINING BOGʻLIQLIGI

Sotib olish