Savod oʻrgatish davrida oʻquvchilarning nutqini oʻstirish uchun topshiriqlar tayyorlash - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	105.7KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

69 Sotish

Savod oʻrgatish davrida oʻquvchilarning nutqini oʻstirish uchun topshiriqlar tayyorlash

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ORIENTAL UNIVERSITETI
«Himoyaga ruxsat etilsin»
“ Pedagogika” fakulteti menejeri
_____________ M. Meliboyev
«____» ________2025-yil «Himoyaga tavsiya etilsin»
“Uzluksiz ta’lim pedagogikasi”
kafedrasi mudiri:_________ T. Isaqulov
«____» ________2025-yil
PEDAGOGIKA FAKULTETI
60110500 – “ BOSHLANG‘ICH TA’LIM ” YO‘NALISHI
UZLUKSIZ TA’LIM PEDAGOGIKASI KAFEDRA SI
Sirtqi talim shakli, 105-guruh talabasi Mirtolibova Durdona Shuxrat qizining
“ ONA TILI O QITISH METODIKASI”ʻ fanidan
Mavzu: Savod o rgatish davrida o quvchilarning nutqini o stirish uchun
ʻ ʻ ʻ
topshiriqlar tayyorlash
Ilmiy rahbar: Hojiyeva Zulfiya O‘ktamovna
Talaba: Mirtolibova Durdona Shuxrat qizi
TOSHKENT - 2025
ANNOTATSIYAKURS ISHI

Ushbu kurs ishi, savod o rgatish jarayonida o‘quvchilarning nutqiniʻ
rivojlantirish uchun samarali topshiriqlar tayyorlashning pedagogik asoslari va
metodlarini o‘rganishga qaratilgan. Kurs ishida, birinchi navbatda, savod
o rgatishning ta’lim tizimidagi o‘rni, uning o‘quvchilarning nutqini
ʻ
rivojlantirishdagi ahamiyati tahlil qilinadi. Nutqni rivojlantirish, faqat o‘qish va
yozish ko‘nikmalarini o‘zlashtirish bilan cheklanmay, balki o‘quvchilarning
fikrlash qobiliyatlarini, muloqot qilish ko‘nikmalarini ham shakllantiradi. Ishda
savod o rgatish jarayonida qo‘llaniladigan metodik yondashuvlar, zamonaviy
ʻ
pedagogik metodlar va interfaol usullar haqida batafsil ma’lumot beriladi.
O‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda o‘yinlar, interfaol metodlar va boshqa
innovatsion texnikalar qanday ishlatilishi, bu metodlarning samaradorligi taqdim
etiladi.
Savod o rgatish davrida o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish uchun
ʻ
topshiriqlar tayyorlashning o‘ziga xos jihatlari ham muhokama qilinadi.
Topshiriqlarni tayyorlashda e’tibor qaratilishi kerak bo‘lgan diqqatga sazovor
jihatlar, topshiriqlarning maqsadga muvofiqligi, didaktik mazmuni va uning
o‘quvchilarning nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishdagi roli ko‘rib chiqiladi.
Shuningdek, ishda, o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish uchun amaliy mashqlar
va misollar keltiriladi. Ular o‘quvchilarning nutqni to‘g‘ri va aniq ifodalash, so‘z
boyligini kengaytirish va muloqotda erkinlikni oshirishga yordam beradi.
Kurs ishida o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish uchun ilmiy izlanishlar va
metodologik yondashuvlar, shuningdek, pedagogik amaliyotdagi muvaffaqiyatli
misollar keltiriladi. Bunda savod o rgatishning umumiy maqsadlari, metodik
ʻ
jihatlari va amaliyotda qanday samarali qo‘llanishi haqida tahlil qilinadi.
O‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda savod o rgatishning ahamiyatini yanada
ʻ
chuqurroq tushunishga yordam beradi, shuningdek, ta’lim jarayonida
foydalaniladigan metod va yondashuvlarning samaradorligini oshirishga oid
foydali tavsiyalarni o‘z ichiga oladi.
2

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 4
I-BOB. SAVOD O RGATISH JARAYONIDA NUTQNI RIVOJLAN-ʻ
TIRISHNING PEDAGOGIK ASOSLARI
1.1. Savod o rgatishning maqsadi va
ʻ
vazifalari………………………………….. 7
1.2. Nutqni rivojlantirish metodlari va
usullari …………………………………... 14
1.3. Savod o rgatish jarayonida interfaol metodlar va
ʻ
o‘yinlar………………….. 19
II-BOB. SAVOD O RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNING
ʻ
NUTQINI O STIRISH UCHUN TOPSHIRIQLAR TAYYORLASH
ʻ
2.1. Nutqni rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlarni ishlab chiqish …………….. 24
2.2. Topshiriqlarning didaktik va metodik
jihatlari................................................. 30
2.3. Misollar va amaliy
mashqlar............................................................................ 33
XULOSA……………………………………………………………………….. 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 37
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Hozirgi kunda ta’lim tizimi jadal rivojlanmoqda va
o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini shakllantirishda yangi metodlar,
yondashuvlar va texnologiyalarni qo‘llashga katta e’tibor berilmoqda. Ta’lim
jarayonining asosiy vazifalaridan biri bu o‘quvchilarning bilim va ko‘nikmalarini
rivojlantirish, shu jumladan, ularning nutq madaniyatini oshirishdir. Nutqni
rivojlantirish nafaqat yozma va og‘zaki nutqni shakllantirishni, balki
o‘quvchilarning muloqot qilish qobiliyatlarini ham yaxshilashni o‘z ichiga oladi.
Savod o‘rgatish — o‘quvchilarga o‘qish va yozishni o‘rgatish jarayoni
bo‘lib, u tilni tushunish va foydalanishning asosiy bosqichlaridan biridir. Nutqni
rivojlantirish, ayniqsa, yosh o‘quvchilarda, til va nutq ko‘nikmalarini
mustahkamlash, muloqot qilishda ishonch hosil qilish, shuningdek, fikrni aniq va
ravon ifodalash kabi maqsadlarga xizmat qiladi. Bugungi kunda ta’limda nutqni
rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilayotgan bo‘lsa-da, bu jarayonni samarali
tashkil etish hali ham dolzarb masaladir. O‘quvchilarning nutqini rivojlantirish,
ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘ta muhim hisoblanadi, chunki bu davrda
bolalarning til o‘rganish qobiliyatlari va nutq madaniyati shakllanadi. Savod
o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar
tayyorlashning ahamiyati bugungi kunda yanada ortib bormoqda. O‘quvchilarning
nutqini rivojlantirishda faqatgina o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantirish
emas, balki muloqot, ijodiy fikrlash, so‘zlashda o‘z fikrini aniq va tushunarli
ifodalash, til boyligini kengaytirish kabi jihatlar ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Shuning uchun, ta’lim jarayonida nutqni rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlarni
tayyorlash va ularni amaliyotga joriy etish dolzarb va muhim masala bo‘lib
qolmoqda. Savod o‘rgatishning pedagogik asoslari va metodologiyasi,
4

o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish uchun samarali metodlarni ishlab chiqish
bugungi kunda ta’lim tizimining asosiy vazifalaridan biridir. Ayniqsa, interfaol
metodlar, didaktik yondashuvlar, o‘yin va mashqlarni qo‘llash, o‘quvchilarning
nutqini rivojlantirishda samarali usullardan hisoblanadi. O‘quvchilarga nutqni aniq
va tushunarli ravishda ifodalashni o‘rgatish, ularning fikrlash qobiliyatlarini
kengaytirish, shuningdek, ularga muloqot qilishda erkinlikni ta’minlashga yordam
beradi. Bularning barchasi, o‘quvchilarni nafaqat savodli, balki nutq madaniyatiga
ega bo‘lgan, o‘z fikrlarini erkin va ravon ifodalovchi shaxslar sifatida tarbiyalashga
xizmat qiladi.
Shu bilan birga, o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda ularning o‘rganish
uslublari va ehtiyojlarini inobatga olish zarur. O‘quvchilarning nutqini
rivojlantirish jarayonida ular uchun individual yondashuvlar va moslashtirilgan
topshiriqlar tayyorlash, har bir o‘quvchining imkoniyatlarini hisobga olib, eng
samarali natijalarga erishish imkonini yaratadi. O‘quvchilar uchun ishlab chiqilgan
topshiriqlar nafaqat o‘qish va yozish ko‘nikmalarini, balki so‘zlashish va fikrni
ifodalash qobiliyatlarini ham rivojlantirishi kerak. Ta’limda zamonaviy pedagogik
texnologiyalar va interfaol metodlarning qo‘llanilishi savod o‘rgatish jarayonini
samarali tashkil etish imkonini beradi. O‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda
video materiallar, onlayn platformalar, interfaol ta’lim dasturlari va boshqa
texnologiyalarni qo‘llash, ta’lim jarayonini yanada qiziqarli va samarali qilishga
yordam beradi. Bu usullar, o‘quvchilarning e’tiborini jalb etadi va ularning nutqni
rivojlantirishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. O‘quvchilarning nutqini
rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlarni tayyorlashda, shuningdek, o‘qituvchining
o‘quvchi bilan muloqotdagi o‘rni va o‘qituvchining metodik tayyorgarligi ham
katta ahamiyatga ega. O‘qituvchi, o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish uchun eng
mos metodlarni tanlashda, o‘quvchilarning individual xususiyatlarini va ularning
nutq ko‘nikmalarini hisobga olishga majburdir. Har bir o‘quvchining nutq
malakalarini rivojlantirish uchun o‘qituvchi o‘z bilimini va tajribasini amaliyotga
tadbiq etishi kerak. Ushbu mavzuning dolzarbligi, nafaqat savod o‘rgatish
5

jarayonini samarali tashkil etishga, balki o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishga
qaratilgan metodlarni ishlab chiqishga ham yordam beradi.
Kurs ishining maqsadi . Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarning nutqini
rivojlantirish uchun samarali topshiriqlarni tayyorlash va ularning pedagogik
ahamiyatini o‘rganishdir. Nutqni rivojlantirish orqali o‘quvchilarning fikrlash,
so‘zlashish va muloqot qilish ko‘nikmalarini yaxshilash, shuningdek, til va nutq
madaniyatini oshirish maqsad qilinadi. Kurs ishida savod o‘rgatish metodlari,
zamonaviy pedagogik yondashuvlar va interfaol metodlarning samaradorligini
tahlil qilish, o‘quvchilarning nutq ko‘nikmalarini shakllantirish uchun samarali
topshiriqlarni ishlab chiqish ko‘zda tutilgan. O‘quvchilarga nutqni aniq, ravon va
mantiqiy ifodalashni o‘rgatish, ularning ijodiy fikrlash qobiliyatlarini oshirish va
ijtimoiy muloqotda erkin ishtirok etishlariga yordam berishdir.
Kurs ishining obyekti . Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarning nutqini
rivojlantirishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatdir.
Kurs ishining predmeti . Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarning
nutqini rivojlantirish uchun tayyorlangan pedagogik topshiriqlar va metodik
yondashuvlar, ularning ta’lim jarayonidagi samaradorligini o‘rganishdir.
Kurs ishining vazifalari:
 Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarning nutq ko‘nikmalarini
rivojlantirish metodlarini tahlil qilish.
 O‘quvchilarga nutqni aniq va ravon ifodalashni o‘rgatish uchun samarali
topshiriqlarni ishlab chiqish.
 Nutqni rivojlantirishda qo‘llaniladigan pedagogik usullar va texnikalarni
o‘rganish.
 Savod o‘rgatish jarayonida innovatsion pedagogik texnologiyalarni
qo‘llashning samaradorligini baholash.
 O‘quvchilarning nutq madaniyatini oshirishga yo‘naltirilgan amaliy
mashqlarni ishlab chiqish.
6

Kurs ishining hajmi : kirish, ikki bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
I-BOB. SAVOD O RGATISH JARAYONIDA NUTQNIʻ
RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK ASOSLARI
1.1. Savod o rgatishning maqsadi va vazifalari
ʻ
Savod o‘rgatish ta’lim tizimida muhim o‘rin tutadi, chunki u
o‘quvchilarning til va nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishda, shuningdek, umumiy
ta’lim jarayonida muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilarga o‘qish va yozish
ko‘nikmalarini o‘rgatish, ularning dunyoqarashini shakllantirishga yordam beradi.
Savod o‘rgatish jarayoni boshlang‘ich sinfda alohida o‘rin tutadi, chunki bu
bosqichda bolalar hayotining ilk yillarida savodga asoslangan bilimlarni
shakllantiradilar. Bu jarayon o‘quvchilarga tilning grammatik, leksik va fonetik
tuzilmalari haqida tushuncha beradi, ular o‘zlarining fikrlarini aniq, ravon va
to‘g‘ri ifodalashni o‘rganadilar. Shuningdek, o‘quvchilarga yozish va o‘qish
jarayonida to‘g‘ri qoidalar va texnikalarga rioya qilishni o‘rgatish savod
o‘rgatishning asosiy maqsadidir. Savod o‘rgatish jarayonining ta’lim tizimidagi
o‘rni juda keng. O‘quvchilarga yozma va og‘zaki nutqni tushunish va ifodalashni
o‘rgatish orqali ularning tahlil qilish va mantiqiy fikrlash qobiliyatlari rivojlanadi.
O‘quvchilarga o‘qish va yozish ko‘nikmalarini o‘rgatish, ular o‘zaro muloqot
qilish, fikrlarini boshqalarga etkazish imkoniyatini yaratadi. Shuning uchun savod
o‘rgatish jarayoni o‘quvchilarga o‘z fikrlarini aniq va to‘g‘ri ifodalashni o‘rgatish
bilan birga, o‘z-o‘zini ifodalash, boshqalarning fikrlarini tushunish va muloqotda
qatnashish ko‘nikmalarini ham rivojlantiradi.
Savod o‘rgatish ta’lim tizimining o‘ziga xos qismi bo‘lib, u o‘quvchilarni
yuqori sinflarga tayyorlash uchun poydevor yaratadi. Ta’lim tizimida savod
o‘rgatish orqali o‘quvchilarga bilim olishning asosiy ko‘nikmalarini o‘rgatish bilan
7

birga, ular o‘zlarining keyingi ta’lim bosqichlarida muvaffaqiyatli bo‘lishlariga
yordam beradi. Masalan, boshlang‘ich sinflarda o‘qish va yozishning asosiy
qoidalari o‘rgatiladi, ular esa keyingi fanlarni o‘rganishda va kengroq ta’lim
olishda yordam beradi. O‘quvchilarga savod o‘rgatish, ularning nafaqat o‘qish va
yozish ko‘nikmalarini, balki ijtimoiy madaniyatini ham shakllantiradi. Bu jarayon
davomida o‘quvchilarga nutqning asosiy qoidalari, to‘g‘ri talaffuz, punktuatsiya va
grammatika kabi jihatlar o‘rgatiladi. Shu bilan birga, ular o‘zaro muloqot qilishda
qanday qilib ma’lum bir madaniyatga rioya qilishlari kerakligi haqida tushunchaga
ega bo‘ladilar. Nutq madaniyati o‘quvchilarni nafaqat o‘zaro muloqotda, balki
jamiyatda ham muvaffaqiyatli va samarali faoliyat yuritishlariga yordam beradi.
Ta’lim tizimida savod o‘rgatish o‘quvchilarning nutq madaniyatini
shakllantirishga, ularning jamiyatdagi o‘rni va faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadi.
O‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda savod o‘rgatish jarayoni katta
ahamiyatga ega, chunki u nafaqat nutq madaniyatini shakllantirish, balki
o‘quvchilarning ijtimoiy faolligini oshirishga ham yordam beradi. O‘quvchilar
savod o‘rgatish orqali o‘zlarining fikrlarini aniqlik va ravonlik bilan ifodalashni
o‘rganadilar. Bu jarayon, o‘quvchilarning muloqotda ishtirok etish, o‘z fikrlarini
boshqalarga yetkazish va boshqalarning fikrlarini to‘g‘ri tushunish ko‘nikmalarini
ham rivojlantiradi. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga nutqning asosiy
qoidalari va o‘qish, yozish qoidalarini o‘rgatish, o‘quvchilarni ijtimoiy hayotga
tayyorlashda muhim o‘rin tutadi. Ta’lim tizimida savod o‘rgatish jarayoni
bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. Bu jarayonni o‘quvchilarning individual
xususiyatlari va ehtiyojlariga mos ravishda tashkil qilish zarur. Savod
o‘rgatishning maqsadi o‘quvchilarga nafaqat tilning to‘g‘ri va ravon
foydalanilishini, balki nutq madaniyatini shakllantirishga ham qaratiladi.
O‘quvchilarga aniq, tushunarli va to‘g‘ri ifodalash, boshqalar bilan samarali
muloqot qilish imkoniyatini yaratish, savod o‘rgatishning asosiy vazifalaridan
biridir. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishga
yo‘naltirilgan topshiriqlar va mashqlar ta’lim jarayonining samaradorligini
8

oshiradi. O‘quvchilarga turli xil yozma va og‘zaki nutq mashqlari orqali til
ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi. Bu jarayon o‘quvchilarning nutq
madaniyatini oshirishga, muloqotda yanada samarali bo‘lishiga, shuningdek,
ularning shaxsiy va ijodiy rivojlanishiga yordam beradi. Savod o‘rgatishning ta’lim
tizimidagi o‘rni, o‘quvchilarga o‘qish, yozish va nutq ko‘nikmalarini o‘rgatish
orqali, ularning kelajakdagi muvaffaqiyatlariga poydevor yaratadi.
Savod o‘rgatishning maqsadi, o‘quvchilarga tilning asosiy ko‘nikmalarini
o‘rgatish va rivojlantirishdan iborat bo‘lib, bu jarayonning asosiy maqsadi —
o‘quvchilarga to‘g‘ri o‘qish, yozish va nutq madaniyatini shakllantirishdir.
O‘quvchilarga o‘qish va yozish ko‘nikmalarini to‘g‘ri o‘rgatish, ularning bilim
olishga bo‘lgan ishtiyoqini oshirishga yordam beradi. Savod o‘rgatish
o‘quvchilarning fikrlarini aniq, tushunarli va mantiqiy tarzda ifodalashga yordam
beradi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning umumiy bilimlarining rivojlanishiga,
tahliliy fikrlash va muloqot ko‘nikmalarining shakllanishiga xizmat qiladi. Savod
o‘rgatish jarayoni o‘quvchilarni diqqat bilan tinglash, o‘z fikrlarini ravon, to‘g‘ri
va aniq ifodalashga o‘rgatadi. Bu, ayniqsa, boshlang‘ich sinfda muhim ahamiyatga
ega, chunki o‘quvchilar bu bosqichda savodning asosiy ko‘nikmalarini
o‘zlashtiradilar. Ular o‘qish va yozishning asosiy qoidalarini o‘rganib, keyingi
ta’lim bosqichlarida muvaffaqiyatli ta’lim olish uchun poydevor yaratadilar.
Shuningdek, savod o‘rgatish jarayoni o‘quvchilarga tilning grammatik, leksik va
stilistik jihatlarini o‘rgatish orqali nutq madaniyatini rivojlantiradi. Bu jarayon
orqali o‘quvchilar o‘zaro muloqotda ishtirok etish, o‘z fikrlarini boshqalarga
tushunarli tarzda etkazish va boshqalarning fikrlarini to‘g‘ri tushunish
ko‘nikmalarini o‘rganadilar.
Savod o‘rgatishning maqsadi faqat o‘qish va yozish ko‘nikmalarini
rivojlantirish emas, balki o‘quvchilarning shaxsiy rivojlanishiga ham yordam
beradi. O‘quvchilar savod o‘rgatish jarayonida o‘zlarini ifodalashda
erkinlashadilar, o‘z fikrlarini boshqalarga izchil va to‘g‘ri etkazishda ishonch hosil
qiladilar. Ularning nutq madaniyati rivojlanadi va jamiyatda o‘z o‘rnini topish
9

uchun zarur bo‘lgan kommunikatsiya ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. Shuningdek,
savod o‘rgatish o‘quvchilarga tilni tushunish va ishlatishdan tashqari, muloqot
madaniyatini, ijtimoiy me’yorlarga mos ravishda fikr almashishni o‘rgatadi. Bu
jarayon, o‘quvchilarning o‘zaro muloqotda, ilmiy va ish faoliyatlarida
muvaffaqiyatli bo‘lishiga yordam beradi. Savod o‘rgatish jarayonining muhim
jihatlaridan biri, o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqini rivojlantirishdir.
O‘quvchilar o‘qish va yozish orqali o‘zlarining fikrlarini ravon va aniq ifodalashni
o‘rganadilar. Bu jarayon ularga nutq madaniyatini rivojlantirish, muomala
madaniyati va ijtimoiy me’yorlarga rioya qilishni o‘rgatadi. Savod o‘rgatishning
yana bir muhim maqsadi — o‘quvchilarga o‘zgaruvchan dunyoda muloqot qilishda
zarur bo‘lgan til ko‘nikmalarini o‘rgatishdir. O‘quvchilar tilni to‘g‘ri va ravon
ishlatish orqali nafaqat o‘z fikrlarini ifodalashni, balki boshqalar bilan samarali
muloqot qilishni ham o‘rganadilar. Savod o‘rgatishning ta’lim tizimidagi o‘rni ham
nihoyatda muhimdir. Bu jarayon, o‘quvchilarning umumiy bilim olish
faoliyatining asosiy poydevorini tashkil etadi. Savod o‘rgatish jarayonida
o‘quvchilarga o‘qish va yozish qoidalari o‘rgatiladi, bu esa ularning keyingi ta’lim
bosqichlarida muvaffaqiyatli o‘qish va yozishda yordam beradi. Shuningdek,
savod o‘rgatish o‘quvchilarga bilim olishning asosiy ko‘nikmalarini o‘rgatish
orqali ularni ijtimoiy va madaniy faoliyatga tayyorlaydi. Bu jarayon o‘quvchilarga
nutqning barcha jihatlarini tushunish va to‘g‘ri ishlatish bo‘yicha ko‘nikmalarni
o‘rgatib, ularni jamiyatda muvaffaqiyatli muloqot qilishga tayyorlaydi.
Savod o‘rgatishning ta’lim tizimidagi o‘rni shundaki, u o‘quvchilarning
kelajakdagi bilim olish faoliyatining poydevorini tashkil qiladi. O‘quvchilarga
o‘qish va yozish ko‘nikmalarini o‘rgatish, ularni yuqori sinflarda yanada murakkab
bilimlarni o‘rganishga tayyorlaydi. Boshqa fanlarga oid bilimlarni o‘rganish, savod
o‘rgatish jarayonining samarali tashkil etilishi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqdir.
Bu jarayon o‘quvchilarga o‘zlarining bilimlarini rivojlantirish, o‘qish va yozish
ko‘nikmalarini to‘g‘ri va samarali ishlatish imkonini beradi. Savod o‘rgatishning
maqsadi shundan iboratki, o‘quvchilarga nafaqat tilni to‘g‘ri o‘qish va yozish,
10

balki o‘z fikrlarini aniq, tushunarli va mantiqiy tarzda ifodalashni o‘rgatishdir. Bu
jarayon orqali o‘quvchilar ijtimoiy va madaniy me’yorlarga mos ravishda muloqot
qilishni, o‘zaro muloqotda ishtirok etishni o‘rganadilar. O‘quvchilarni muloqot
madaniyati va nutqning to‘g‘ri ishlatish qoidalari bilan tanishtirish, ularning
umumiy ta’lim olish faoliyatining samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Savod o‘rgatishning vazifalari o‘quvchilarning ta’lim jarayoniga faol
ishtirok etishlarini ta’minlash va ularning til ko‘nikmalarini rivojlantirishga
qaratilgan. Bu vazifalar o‘quvchilarning umumiy ta’lim tizimidagi
muvaffaqiyatlariga ta’sir ko‘rsatadi va ularni kelajakda boshqa fanlar bo‘yicha
o‘qish va yozish ko‘nikmalarini samarali qo‘llashga tayyorlaydi. Quyidagi asosiy
vazifalarni ko‘rsatish mumkin:
1. O‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantirish.
Savod o‘rgatishning birinchi va eng asosiy vazifasi o‘quvchilarga to‘g‘ri va aniq
o‘qish, yozish va ularni samarali ishlatish ko‘nikmalarini o‘rgatishdir. Bu jarayon
o‘quvchilarning tilni anglash va to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Savod o‘rgatish orqali o‘quvchilar o‘qish va yozishdagi muammolarni yengib,
matnlarni tushunishda yaxshilanishga erishadilar.
2. Nutq madaniyatini oshirish. O‘quvchilarni o‘z fikrlarini ravon, aniq va
mantiqiy ifodalashga o‘rgatish nutq madaniyatini oshirishning muhim
vazifalaridan biridir. O‘quvchilarni og‘zaki nutqning asosiy qoidalari va til
madaniyati bilan tanishtirish, ularning fikrlarini boshqalarga tushunarli tarzda
etkazishda yordam beradi. Nutq madaniyati o‘quvchilarning ijtimoiy hayotga
muvaffaqiyatli kirishlari uchun zarur ko‘nikma bo‘lib, ularning ta’limdagi
muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
3. Tushunish va izhor qilish qobiliyatini rivojlantirish. Savod
o‘rgatishning yana bir muhim vazifasi o‘quvchilarning diqqatini rivojlantirish va
ular orasida tushunish va izhor qilish madaniyatini oshirishdir. O‘quvchilarni
nafaqat o‘qigan matnlarini tushunishga, balki o‘qishdan keyin o‘z fikrlarini
11

ifodalashga ham o‘rgatish lozim. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning tahliliy va
ijodiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantirishga yordam beradi.
4. Boshqa fanlarga tayyorlash. Savod o‘rgatish o‘quvchilarga kelajakda
boshqa fanlarni o‘rganishda zarur bo‘lgan asosiy ko‘nikmalarni taqdim etadi.
O‘quvchilar o‘zlarini turli mavzularda ifodalashni o‘rganadilar va boshqa fanlar
bilan bog‘liq tushunchalarni tushunish uchun kerakli ko‘nikmalarni olishadi. Bu,
o‘z navbatida, ularni o‘qish va yozish jarayonlarida yuqori muvaffaqiyatga
erishishga tayyorlaydi.
5. O‘quvchilarning ijtimoiy va madaniy rivojlanishini ta’minlash. Savod
o‘rgatish o‘quvchilarga ijtimoiy va madaniy me’yorlarga mos ravishda muloqot
qilishni o‘rgatish vazifasini ham bajaradi. O‘quvchilar, o‘z fikrlarini jamiyatda
erkin va samarali ravishda ifodalashni o‘rganib, ijtimoiy va madaniy faollikda
ishtirok etadilar. Bu, ularning hayotiy ko‘nikmalarini, jumladan, jamiyatda
muomala madaniyatini, boshqa odamlar bilan muvaffaqiyatli va to‘g‘ri muloqot
qilishni rivojlantiradi. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarning o‘zlashtirgan
bilim va ko‘nikmalari nafaqat ta’lim tizimida, balki ularning kundalik hayotida
ham muhim o‘rin tutadi. O‘quvchilarning ijtimoiy va madaniy rivojlanishi,
ta’limda muvaffaqiyatlari, shuningdek, ularning kelajakdagi faoliyatiga, nafaqat til
ko‘nikmalariga, balki ularning jamiyatdagi o‘rni va shaxs sifatida rivojlanishiga
ham katta ta’sir ko‘rsatadi.
Savod o‘rgatishning nutqni rivojlantirishdagi roli juda katta, chunki
o‘quvchilarning til ko‘nikmalarini shakllantirish, ularni o‘z fikrlarini aniq va ravon
ifodalashga o‘rgatish, ta’lim jarayonining asosiy maqsadlaridan biridir.
O‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda savod o‘rgatish jarayoni bir nechta muhim
jihatlarga e’tibor qaratadi. Avvalo, bu jarayon o‘quvchilarga to‘g‘ri o‘qish va
yozish ko‘nikmalarini o‘rgatish orqali tilning asosiy qoidalarini o‘rgatish imkonini
beradi. Bu esa o‘z navbatida, ularning fikrlash jarayonini, mantiqiy va tahliliy fikr
yuritish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘quvchilarga to‘g‘ri va aniq o‘qish va
yozishning asosiy qoidalari o‘rgatilsa, ularning nutqini rivojlantirish osonlashadi.
12

Savod o‘rgatish jarayonida, o‘quvchilar nafaqat grammatik jihatlarni, balki tilning
leksik va stilistik jihatlarini ham o‘rganadilar. Bu esa o‘quvchilarga tilni to‘g‘ri va
ma’lum kontekstda ishlatish imkoniyatini beradi. Nutqni rivojlantirishning asosiy
jihatlaridan biri o‘quvchilarning so‘zlashuv ko‘nikmalarini yaxshilashdir.
O‘quvchilarga o‘z fikrlarini aniq, ravon va tushunarli tarzda ifodalashni o‘rgatish,
ularning ijtimoiy muloqotda, jamiyatda o‘z o‘rnini topishlariga yordam beradi.
Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga so‘zlashuv va matn yaratish
ko‘nikmalarini o‘rgatish, ularning fikrlash jarayonini rivojlantirishga yordam
beradi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashini va diqqatini
rivojlantiradi. O‘quvchilarni to‘g‘ri yozuv, izoh va matn yaratishga o‘rgatish
orqali, ularning nutqini mustahkamlash mumkin. Masalan, o‘quvchilar o‘zlarining
shaxsiy tajribalari, fikrlarini ifodalashda va munozaralarda qatnashishda aniq va
mantiqiy tarzda so‘zlashni o‘rganadilar. Bu esa o‘quvchilarning nutqni ravon va
aniq ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Savod o‘rgatish o‘quvchilarning
xotirasini va diqqatini rivojlantirishga yordam beradi. O‘quvchilarga to‘g‘ri o‘qish
va yozish orqali, ularning matnlarni tushunish va muhokama qilishdagi
faoliyatlarini rivojlantirish mumkin. Bu jarayon nutqni samarali ishlatish, tilni aniq
ifodalash va fikrlarni bayon qilishda katta ahamiyatga ega. O‘quvchilarni savod
o‘rgatish jarayonida tilni to‘g‘ri ishlatishga va muloqotda samarali bo‘lishga
o‘rgatish, ularning jamiyatdagi muvaffaqiyatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Savod o‘rgatishning nutqni rivojlantirishdagi roli shundaki, bu jarayon
o‘quvchilarga faqatgina tilni o‘rganish emas, balki tilni muloqotda samarali va
to‘g‘ri ishlatish imkoniyatini ham beradi. O‘quvchilarni nutq madaniyatini
shakllantirish, ularga ijtimoiy va madaniy me’yorlarga mos ravishda muloqot
qilishni o‘rgatish, ularning o‘zaro aloqalarini yaxshilaydi. Bu esa, o‘z navbatida,
ularning kelajakdagi faoliyatlariga va jamiyatdagi o‘rni uchun muhim ahamiyatga
ega. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarga aniq va to‘g‘ri fikrlarni ifodalashni
o‘rgatish, ularning ijtimoiy faolligini oshirishga yordam beradi. Nutqni ravon va
aniq ifodalashning o‘quvchilarning umumiy rivojlanishiga ta’siri katta bo‘lib, bu
13

ularning ijtimoiy muloqotini yaxshilaydi va kelajakda muvaffaqiyatli faoliyat
yuritishlariga yordam beradi. O‘quvchilarning nutqini rivojlantirish, ularni
faqatgina akademik muvaffaqiyatlar bilan emas, balki ularning hayotdagi umumiy
muvaffaqiyatlari bilan ham bog‘laydi. Nutqni to‘g‘ri va samarali ishlatish
o‘quvchilarning o‘zini ifodalashda va boshqalar bilan muloqotda to‘g‘ri natijalarga
erishishlariga yordam beradi.
1.2. Nutqni rivojlantirish metodlari va usullari
Nutqni rivojlantirish jarayonida o‘quvchilarga turli metodlar va usullarni
qo‘llash muhim ahamiyatga ega. Zamonaviy ta’limda nutqni rivojlantirishga
yo‘naltirilgan metodlar va usullar o‘quvchilarning fikrlashini, nutq madaniyatini va
muloqot qobiliyatlarini samarali shakllantirishga yordam beradi. O‘quvchilarda
nutq madaniyatini rivojlantirish jarayonida metodlar va usullarni to‘g‘ri qo‘llash
ta’lim samaradorligini oshiradi va o‘quvchilarning til va nutqni anglashdagi
qobiliyatlarini yanada kuchaytiradi. Nutqni rivojlantirishda qo‘llaniladigan
metodlar o‘quvchilarning so‘zlashuv qobiliyatlarini, muloqotdagi malakalarini,
fikrlarini aniq va ravon ifodalashni o‘rgatadi.
Birinchidan, nutqni rivojlantirishda boshqa fanlar orqali ta’lim berish
usulining o‘rni kattadir. O‘quvchilarga boshqa fanlardan o‘rganiladigan
materiallar, misollar va matnlar yordamida nutqni rivojlantirish jarayonini yanada
samarali qilish mumkin. Ushbu metod o‘quvchilarga turli tillarda fikrlarini aniq
ifodalash imkonini beradi va ular nutq madaniyatini shakllantirishda o‘z bilimlarini
kengaytiradilar. Misol uchun, geografiya, tarix yoki adabiyot fanlarida o‘rganilgan
mavzular asosida o‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin tarzda ifodalashadi, bu esa
ularning umumiy bilim doirasini kengaytirishga yordam beradi.
Ikkinchidan, aqliy hujum (brainstorming) metodini qo‘llash orqali
o‘quvchilarning fikrlash jarayonini tezlashtirish va kreativ fikrlashni rivojlantirish
mumkin. Aqliy hujum usulida o‘quvchilar guruh bo‘lib ishlashadi va belgilangan
14

mavzu bo‘yicha o‘z fikrlarini ochiq va tezkor tarzda ifodalashadi. Bu metod
o‘quvchilarga o‘z fikrlarini samarali tarzda ifodalash imkonini beradi va fikrlash
jarayonini faol qiladi. Aqliy hujumning yana bir afzalligi shundaki, bu usulda
o‘quvchilar o‘zaro fikr almashadilar va guruh muhokamasi orqali yangicha va
kreativ yechimlarga erishadilar.
Kreativ yozish metodining ham o‘quvchilarni nutqni rivojlantirishda o‘rni
juda katta. Bu metodda o‘quvchilarga turli mavzular beriladi va ular o‘z fikrlarini
kreativ yondashuv bilan ifodalashga undaladi. Kreativ yozish usuli o‘quvchilarga
yozish va so‘zlashuv qobiliyatlarini oshirishda, nutq madaniyatini shakllantirishda
yordam beradi. O‘quvchilar mustaqil ravishda yozish orqali o‘z fikrlarini aniq va
ravon ifodalashga o‘rganadilar, bu esa ularning nutq madaniyatini rivojlantiradi.
Ushbu metodni qo‘llash orqali o‘quvchilar o‘z nutqlarini boshqalarga aniq va
tushunarli tarzda taqdim etishni o‘rganadilar.
Rol o‘ynash (role-playing) usuli ham nutqni rivojlantirishda samarali
metodlardan biridir. Bu metodda o‘quvchilar turli ijtimoiy vaziyatlarda ishtirok
etishadi, masalan, do‘stlar, o‘qituvchi, mijoz kabi rollarni bajaradilar. Rol o‘ynash
o‘quvchilarga muloqotda ishtirok etish, o‘z fikrlarini samarali ifodalash va o‘zaro
aloqalarni yaxshilash imkoniyatini yaratadi. Bu usul orqali o‘quvchilar turli
ijtimoiy vaziyatlarda so‘zlashishni o‘rganadilar va nutqni real hayotda qo‘llash
ko‘nikmalarini rivojlantiradilar. Ochiq va yopiq savollarni qo‘llash metodini ham
nutqni rivojlantirishda keng qo‘llash mumkin. Ochiq savollar o‘quvchilarni
fikrlashga undaydi, ularga keng javob berish imkoniyatini yaratadi va shu orqali
nutqni mantiqiy rivojlantiradi. Yopiq savollar esa o‘quvchilarning diqqatini
jamlashga yordam beradi, ular faqat aniq va qisqa javob beradilar. Bu metod orqali
o‘quvchilar o‘z bilimlarini yanada kengaytirib, fikrlash va muloqot qilishda
aniqroq bo‘ladilar. Tugallangan matnlar bilan ishlash ham nutqni rivojlantirishda
muhim rol o‘ynaydi. Ushbu metodda o‘quvchilarga matnlar berilib, ular bu matnni
tahlil qilishadi va o‘z fikrlarini yozadilar. Tugallangan matnlar o‘quvchilarga
nutqning tuzilishini va mantiqiy ketma-ketligini o‘rganishga yordam beradi.
15

Matnni o‘qish, uning ma’nosini tushunish va so‘ngra o‘z fikrlarini ifodalash orqali
o‘quvchilar nutqni ravon va mantiqiy tuzishda ko‘nikmalarini rivojlantiradilar.
Nutqning strukturasini tahlil qilish ham nutqni rivojlantirishda samarali
metodlardan biridir. O‘quvchilarga nutqning tuzilishi, gap tuzilmasi, nutqning
mantiqiy ketma-ketligi haqida ma’lumot berish orqali, ular nutqni aniq va mantiqiy
tuzishda ko‘nikmalarini oshiradilar. Bu metod o‘quvchilarning nutqni tuzishdagi
malakalarini rivojlantiradi va nutq madaniyatini oshiradi. O‘quvchilar nutqni
strukturaviy jihatdan to‘g‘ri tashkil etishni o‘rganadilar va shu orqali muloqotdagi
samaradorlikni oshiradilar.
Kuzatish va baholash usuli ham nutqni rivojlantirishda keng qo‘llaniladi.
O‘quvchilarga matn yoki nutqni tahlil qilish va baholash orqali ularning nutq
madaniyatini rivojlantirish mumkin. Bu metod o‘quvchilarga o‘z nutqini
yaxshilashda yordam beradi, chunki ular tahliliy fikrlashni rivojlantirishga
o‘rganadilar. Kuzatish va baholash o‘quvchilarning nutq madaniyatini oshiradi va
ularga nutqni yanada aniqroq va samaraliroq ifodalash imkonini yaratadi. Barcha
metodlarni birgalikda qo‘llash o‘quvchilarning nutqni rivojlantirish jarayonini
samarali qiladi va ularga muloqotda o‘z fikrlarini aniq va ravon ifodalash
imkoniyatini yaratadi. Har bir metodning o‘ziga xos afzalliklari mavjud, shuning
uchun ularni o‘quvchilarni eng yaxshi tarzda rivojlantirish uchun uyg‘unlashtirish
muhim ahamiyatga ega. Nutqni rivojlantirishda ushbu metodlar va usullarni
qo‘llash orqali o‘quvchilarning muloqotdagi qobiliyatlari, til madaniyati va
fikrlash jarayoni samarali rivojlanadi.
Nutqni rivojlantirishda didaktik va metodik yondashuvlar o‘quvchilarning til
ko‘nikmalarini samarali shakllantirishda juda muhim ahamiyatga ega. Didaktik
yondashuv ta’limning nazariy va amaliy asoslarini tashkil etadi, bu esa
o‘quvchilarning nutqini rivojlantirish jarayonida qo‘llaniladigan metodlarni
aniqlaydi. Metodik yondashuv esa o‘qitishning texnikasini va metodologiyasini o‘z
ichiga oladi, ya’ni ta’lim jarayonini samarali tashkil etish uchun qo‘llaniladigan
maxsus usullarni anglatadi. Nutqni rivojlantirishda didaktik va metodik
16

yondashuvlarning muhimligi nafaqat ta’limning sifatini oshirishga, balki
o‘quvchilarning nutq madaniyatini rivojlantirishga ham imkon yaratadi.
Didaktik yondashuvlar Didaktik yondashuvlarning birinchi prinsipi – bu
faollik prinsipi bo‘lib, unda o‘quvchilarni dars jarayonida faol ishtirok etishga
undash muhimdir. Bu prinsip o‘quvchilarga o‘z fikrlarini erkin ifodalash va nutqni
rivojlantirish imkoniyatini yaratadi. O‘quvchilar o‘z fikrlarini nafaqat o‘qituvchiga,
balki guruhdoshlariga ham ifodalashga o‘rgatiladi. Bu metod o‘quvchilarning o‘z
nutqini tushunarli, to‘g‘ri va mantiqiy ifodalashlarini ta’minlaydi. Faollik
prinsipining samarali ishlashi uchun darsda interfaol metodlar, masalan, o‘yinlar,
muhokamalar, guruhli ishlash kabi metodlar qo‘llaniladi.
Ikkinchi prinsip shaxsiy yondashuvdir. Har bir o‘quvchi o‘zining
ehtiyojlariga va imkoniyatlariga ega. O‘qituvchilar har bir o‘quvchining individual
xususiyatlarini inobatga olgan holda darslarni tashkil etishlari zarur. Bu
o‘quvchining shaxsiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Masalan, ba’zi
o‘quvchilar tez o‘zlashtiradilar, boshqalari esa qo‘shimcha yordamga muhtoj
bo‘lishi mumkin. Shaxsiy yondashuvda o‘qituvchi har bir o‘quvchining
ehtiyojlarini tushunib, ularga mos metodlar va materiallar bilan ishlaydi. Tajriba va
amaliyotning ahamiyati ham katta. O‘quvchilarni turli vaziyatlarda nutqni
ishlatishga o‘rgatish, ular o‘z bilimlarini amaliyotda qo‘llashga imkon yaratadi.
Bunday yondashuv o‘quvchilarga faqat nazariy bilimlarni olishni emas, balki real
hayotdagi turli vaziyatlarda nutqni ishlatishni o‘rgatadi. Masalan, o‘quvchilarni
turli ijtimoiy va professional vaziyatlarda qanday nutq qilishni o‘rgatish, ularga o‘z
nutqini qanday to‘g‘ri va aniq ifodalashni o‘rgatadi. Metodik yondashuvlar
o‘qituvchining o‘quv jarayoniga yondashuvi va metodlarni tanlashda katta rol
o‘ynaydi. Birinchi metod konkret yondashuv bo‘lib, bunda o‘quvchilarga maxsus
materiallar, misollar va mashqlar yordamida konkret nutq ko‘nikmalarini o‘rgatish
kerak. O‘quvchilarga o‘qish, yozish, tinglash va so‘zlash bo‘yicha amaliy mashqlar
berish orqali, ularning nutq qobiliyatlari aniq va tushunarli ravishda rivojlanadi. Bu
metodning asosiy maqsadi – o‘quvchilarni real vaziyatlarda nutq qilishga o‘rgatish.
17

Ikkinchi metod – integratsion yondashuvdir. Bu yondashuvda nutqni
rivojlantirishda boshqa fanlardan o‘rganilgan bilimlarni qo‘llash muhim
hisoblanadi. Nutqni yaxshilash uchun turli metodlarni uyg‘unlashtirish
o‘quvchilarning bilimlarini yanada kengaytiradi. Masalan, tarix, adabiyot yoki
tabiiy fanlardan o‘rganilgan bilimlarni nutqni rivojlantirishda ishlatish mumkin.
Integratsion yondashuv o‘quvchilarga bilimlarni bir-biri bilan bog‘lash va turli
fanlar orasidagi aloqani tushunishga yordam beradi. Savod o‘rgatish va nutqni
rivojlantirishda didaktik va metodik yondashuvlarning to‘g‘ri qo‘llanilishi
o‘quvchilarning til ko‘nikmalarini samarali shakllantirishga katta yordam beradi.
Nutqni rivojlantirish uchun yondashuvlarning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga
ega bo‘lib, birgalikda qo‘llanilsa, o‘quvchilarning nutq madaniyatini va muloqot
qobiliyatlarini mukammal shakllantiradi. Bu yondashuvlar o‘quvchilarning til
bilimlarini o‘stirishga, ularni turli vaziyatlarda nutq qilishga o‘rgatishga,
shuningdek, muloqotda to‘g‘ri va samarali nutqni qo‘llashga imkon yaratadi.
O‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda metod va yondashuvlarning to‘g‘ri
qo‘llanilishi o‘quvchilarning fikrlashini, nutq madaniyatini va muloqot
qobiliyatlarini yanada rivojlantiradi. Didaktik va metodik yondashuvlarning
samarali qo‘llanishi o‘quvchilarning o‘z fikrlarini erkin va aniq ifodalashiga
yordam beradi. Bunda o‘qituvchining o‘quvchilarga nisbatan yondashuvi, ularning
ehtiyojlarini tushunib, mos metodlarni tanlash juda muhimdir. Shuningdek,
o‘quvchilarni turli vaziyatlarda nutq qilishga o‘rgatish, ularning nutq madaniyatini
oshirishga yordam beradi. Savod o‘rgatish va nutqni rivojlantirishda didaktik
yondashuvlarni qo‘llash orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin va aniq ifodalashni
o‘rganadilar. Metodik yondashuvlar esa o‘quvchilarning nutqni turli vaziyatlarda
to‘g‘ri va samarali ishlatishini ta’minlaydi. O‘qituvchining yondashuvi va
metodlarning to‘g‘ri qo‘llanilishi orqali o‘quvchilar nutq madaniyatiga ega
bo‘ladilar, bu esa ularning o‘zini ifodalashga va muloqot qilishga yordam beradi.
Didaktik va metodik yondashuvlarning birgalikda qo‘llanilishi o‘quvchilarning
18

nutqini samarali rivojlantirishga yordam beradi va ularga o‘z fikrlarini aniq va
mantiqiy tarzda ifodalashga imkon yaratadi.
1.3. Savod o rgatish jarayonida interfaol metodlar va o‘yinlarʻ
Savod o‘rgatish jarayonida interfaol metodlar va o‘yinlarning ahamiyati juda
katta. Bu metodlar nafaqat o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishga, balki ularning
o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantirishga ham yordam beradi. Interfaol
metodlar va o‘yinlar o‘quvchilarni dars jarayoniga faol jalb etish, ularning fikrlash
qobiliyatini va til ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Interfaol
metodlar o‘quvchilarning ta’lim jarayoniga faol ishtirok etishini rag‘batlantirish va
ularning o‘qish, yozish hamda nutq ko‘nikmalarini rivojlantirishda muhim rol
o‘ynaydi. Bu metodlar o‘quvchilarni passiv tinglovchilardan faol ishtirokchilarga
aylantiradi, ularni o‘z fikrlarini erkin ifodalashga undaydi va nutqni rivojlantirish
uchun imkoniyat yaratadi. Interfaol metodlar orqali o‘quvchilar ta’lim jarayoniga
jiddiy jalb etiladi va bu metodlar orqali ularning muloqot va ijodiy fikrlash
ko‘nikmalari ham rivojlanadi.
Birinchidan, interfaol metodlar o‘quvchilarning faolligini oshiradi.
O‘quvchilar faqat o‘qituvchining gaplarini tinglash bilan cheklanmaydi, balki ular
o‘z fikrlarini o‘rtoqlashish, guruhlarda muhokama qilish, savollar berish va
javoblar olish orqali dars jarayoniga faol ishtirok etadilar. Bu metodlar
o‘quvchilarga o‘z fikrlarini aniq, mantiqiy va samarali ifodalashga yordam beradi.
Natijada, o‘quvchilarning nutqi o‘sadi va ularning o‘zaro muloqot qilish
qobiliyatlari yaxshilanadi.
19

Ikkinchidan, interfaol metodlar o‘qish va yozish ko‘nikmalarini
rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. O‘quvchilar o‘z o‘qish va yozish
ko‘nikmalarini amaliyotda qo‘llash imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Masalan, interfaol
mashqlar orqali o‘quvchilar o‘qish va yozish ko‘nikmalarini mustahkamlashadi, bu
esa ularning nutqini ham rivojlantiradi. O‘quvchilar matnlarni o‘qish, ularni tahlil
qilish va keyin o‘z fikrlarini yozma yoki og‘zaki ravishda ifodalashda interfaol
metodlardan foydalanadilar. Bu jarayon o‘quvchilarga so‘z boyligini oshirishga,
to‘g‘ri grammatika va imlo qoidasiga rioya qilishga yordam beradi.
Uchinchidan, interfaol metodlar o‘quvchilarni muloqotga jalb qilishni
rag‘batlantiradi. O‘quvchilar o‘z fikrlarini erkin ifodalashga, o‘z nuqtai nazarini
tushuntirishga va boshqalarni eshitishga imkon beradi. Shu bilan birga, o‘quvchilar
bir-birining fikrlariga hurmat bilan yondoshishni, muloqot qilishda madaniyatni
rivojlantirishni o‘rganadilar. Bu metodlar o‘quvchilarning nutq madaniyati va
muloqot qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Buning natijasida
o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq, to‘g‘ri va samarali tarzda ifodalashga o‘rganadilar.
To‘rtinchidan, interfaol metodlar ta’lim jarayonini qiziqarli va samarali
qiladi. O‘quvchilar o‘yinlar, topshiriqlar, guruh ishlarida ishtirok etish orqali
bilimlarni o‘rganadilar va mustahkamlashadi. Bu metodlar o‘quvchilarning darsga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi, ular dars jarayoniga faol qatnashishadi. O‘quvchilar
bilimlarni o‘rganish jarayonida ko‘proq yodda saqlashga harakat qiladilar, chunki
ular o‘rganilgan bilimlarni amaliyotda qo‘llash orqali mustahkamlashadi. Shu bilan
birga, bu metodlar o‘quvchilarning umumiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga
yordam beradi va ularni o‘qish jarayoniga yanada qiziqish bilan yondoshib
ishlashga undaydi.
Interfaol metodlar o‘quvchilarni o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi.
O‘quvchilar o‘z fikrlarini ochiq va erkin ifodalash orqali o‘zini hurmat qilishni
o‘rganadilar. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarni yanada muvaffaqiyatliroq qiladi,
chunki ular dars jarayonida faol qatnashishga va o‘z bilimlarini amaliyotda
qo‘llashga tayyor bo‘ladilar. O‘quvchilarning ishtirok etish qobiliyatini
20

rivojlantirishga yordam beradigan interfaol metodlar nafaqat ilmiy bilimlarni
mustahkamlash, balki shaxsiy rivojlanishni ham qo‘llab-quvvatlaydi. Interfaol
metodlar ta’lim jarayonida o‘quvchilarning faolligini oshiradi, o‘qish va yozish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi, muloqot va ijodiy fikrlashni rag‘batlantiradi va
ta’limni qiziqarli hamda samarali qiladi. Bu metodlar o‘quvchilarning nutq
madaniyati va umumiy rivojlanishini ta’minlashga yordam beradi, shuningdek,
o‘quvchilarning ijtimoiy va shaxsiy ko‘nikmalarini ham yaxshilashga imkon
yaratadi.
Nutqni rivojlantirishga mo‘ljallangan o‘yinlar va topshiriqlar
o‘quvchilarning til qobiliyatlarini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Bu o‘yinlar
orqali o‘quvchilar nafaqat so‘z boyligini oshiradilar, balki ularning fikrlash va
muloqot qilish qobiliyatlari ham mustahkamlanadi. Shuningdek, o‘quvchilarga o‘z
fikrlarini aniq va samarali ifodalashni o‘rgatadi. Quyidagi o‘yinlar va topshiriqlar
o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda juda foydalidir.
1. So‘zlar va iboralar bilan ishlash o‘yinlari o‘quvchilarning til
qobiliyatlarini rivojlantirishda juda samarali bo‘ladi. Bu o‘yinlar orqali o‘quvchilar
yangi so‘zlar va iboralarni o‘rganadilar, ularni to‘g‘ri ishlatishga o‘rgatiladi.
O‘quvchilar so‘zlar asosida iboralar tuzish, so‘zlar bilan biriktirilgan
tushunchalarni topish kabi o‘yinlarda qatnashadilar. Bunday o‘yinlar o‘quvchilarga
nafaqat yangi so‘zlar, balki ularni mantiqiy va to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmasini ham
beradi. Misol uchun, «so‘zlar kartochkalari» yoki «so‘zlarni birlashtirish» o‘yinlari
o‘quvchilarni yangi iboralar yaratishga va ularni nutq jarayonida to‘g‘ri ishlatishga
o‘rgatadi. Bu o‘yinlar o‘quvchilarning so‘z boyligini oshiradi va ularning nutqini
boyitadi.
2. Rolli o‘yinlar o‘quvchilarga o‘zlarini turli ijtimoiy vaziyatlarda tasavvur
qilish va nutqni real hayotga yaqin sharoitda ishlatishga imkon beradi. Bu o‘yinlar
o‘quvchilarga turli rollarda ishtirok etish, masalan, sotuvchi va xaridor bo‘lish,
do‘konda yoki restoranda suhbat qurish kabi vaziyatlarni taqlid qilishni o‘rgatadi.
O‘quvchilar rolli o‘yinlar orqali o‘z nutqiy malakalarini sinab ko‘rishadi va real
21

hayotda qanday muloqot qilish kerakligini o‘rganadilar. Bu o‘yinlar nafaqat nutqni
rivojlantiradi, balki o‘quvchilarga o‘zaro hurmat, diqqat va ehtiyotkorlik bilan
muloqot qilishni o‘rgatadi. Masalan, darsda sotuvchi va xaridor o‘rtasidagi
muloqotni o‘ynash o‘quvchilarga savol berish, javoblar olish, yangi so‘zlarni
ishlatish kabi ko‘nikmalarni oshiradi.
3. So‘zlashuv o‘yinlari o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda muhim o‘rin
tutadi. O‘quvchilar bu o‘yinlar orqali o‘z fikrlarini aniq va to‘g‘ri ifodalashga
o‘rganadilar. Masalan, «kim, nima, qachon, qayerda, nima uchun?» kabi savollar
asosida o‘quvchilar o‘z nutqini qisqacha va aniq ifodalashga harakat qiladilar.
So‘zlashuv o‘yinlari o‘quvchilarning fikrlashini rivojlantirishga yordam beradi va
ular nutqni to‘g‘ri, mantiqiy ravishda ishlatish uchun ko‘nikmalarni egallaydi. Bu
o‘yinlar o‘quvchilarni o‘z fikrlarini aniq va mantiqiy ravishda ifodalashga, nutqda
to‘g‘ri savollarni berishga, hamda boshqalarning fikrlarini tushunishga o‘rgatadi.
4. Topishmoqlar va jumboqlar o‘quvchilarning til qobiliyatlarini
rivojlantirishda juda foydali. O‘quvchilar topishmoqlarni yechishda yangi so‘zlarni
o‘rganadilar va ularni nutqda ishlatishga harakat qiladilar. Topishmoqlar
o‘quvchilarning fikrlash va mantiqiy qobiliyatlarini oshiradi. Misol uchun, «nima
deb ataladi, qush bo‘lib, yerga yaqin uchadi?» kabi topishmoqlar o‘quvchilarning
til boyligini oshiradi. Shuningdek, jumboqlar va og‘zaki ifodalashlar o‘quvchilarga
fikrni izchil va ravon ifodalashni o‘rgatadi. Bu o‘yinlar o‘quvchilarning so‘zlashuv
ko‘nikmalarini oshiradi va ularning nutqini boyitadi.
5. Gruplar bilan ishlash o‘yinlari o‘quvchilarning guruhda ishlash
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Bu o‘yinlar o‘quvchilarga o‘z fikrlarini boshqalarga
tushuntirish, guruh muhokamalarida ishtirok etish, fikrlar almashish va jamoaviy
qarorlar qabul qilish imkoniyatini beradi. Masalan, guruhda biror mavzu bo‘yicha
munozara qilish yoki loyiha yaratish kabi o‘yinlar o‘quvchilarning nutq
madaniyatini oshiradi va muloqot qobiliyatlarini rivojlantiradi. Guruhdagi ishlar
o‘quvchilarga o‘z fikrlarini aniq ifodalashga, boshqalarning fikrlarini tinglashga va
jamoaviy qarorlar qabul qilishga yordam beradi. Bu o‘yinlar o‘quvchilarga
22

jamoaviy ishlash, o‘z fikrlarini bildirish va boshqalar bilan o‘zaro muloqot qilish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
6. Nutq o‘yinlari va interaktiv mashqlar o‘quvchilarning nutqiy
ko‘nikmalarini yaxshilashga yordam beradi. Masalan, «to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri?»
o‘yinlari yoki so‘zlarni tez-tez ishlatib, to‘g‘ri jumlalarni tuzish kabi o‘yinlar orqali
o‘quvchilar o‘z nutqini yanada to‘g‘ri va samarali tarzda ifodalashni o‘rgatadi.
Interaktiv mashqlar o‘quvchilarga nutqni yanada silliq va ravon ifodalashga
yordam beradi. Bu o‘yinlar o‘quvchilarning nutq madaniyatini rivojlantirishga
yordam beradi, chunki ular turli nutqiy topshiriqlarni bajarish orqali tilni to‘g‘ri va
samarali ishlatish ko‘nikmalarini egallaydilar. Nutqni rivojlantirishga
mo‘ljallangan o‘yinlar va topshiriqlar o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini
rivojlantirishda juda samarali bo‘ladi. Bu o‘yinlar orqali o‘quvchilar nafaqat tilni
to‘g‘ri ishlatishni o‘rganadilar, balki o‘z fikrlarini aniq va samarali tarzda
ifodalash, guruhda ishlash, muloqot qilish va ijodiy fikrlashni ham rivojlantiradilar.
Savod o‘rgatish jarayonida interfaol metodlar va o‘yinlar o‘quvchilarning
nutqini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Bu metodlar o‘quvchilarga o‘z
fikrlarini erkin va aniq ifodalash, so‘z boyligini oshirish va turli vaziyatlarda
muloqot qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. O‘yinlar yordamida o‘quvchilar tilni
o‘rganish jarayonini yanada qiziqarli va samarali o‘tqazadilar. Interfaol metodlar
o‘quvchilarning nutq madaniyatini shakllantirish, ularning tilni tushunish va
ishlatish ko‘nikmalarini oshirishda juda foydalidir. Shu bilan birga, bunday
metodlar o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuvni rivojlantirishga
ham yordam beradi. O‘yinlar va interfaol metodlar o‘quvchilarning darsga faol jalb
etilishiga, ularning muloqot qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishga imkon yaratadi.
Shuningdek, ular o‘quvchilarga nutqiy jarayonlarni o‘zlashtirishda muvaffaqiyatga
erishish imkoniyatini beradi. Bu metodlar o‘quvchilarning o‘z fikrlarini aniq,
to‘g‘ri va mantiqiy tarzda ifodalash ko‘nikmalarini oshiradi. O‘yinlar va interfaol
metodlar o‘quvchilarga tilni o‘rganishda nafaqat amaliy, balki nazariy jihatlarni
ham o‘zlashtirishga yordam beradi. O‘quvchilar shu tarzda o‘z nutqlarini yanada
23

silliq va ravon qilishni o‘rganadilar. O‘yinlar yordamida o‘quvchilar turli rollarda
ishtirok etib, o‘z nutqiy malakalarini sinab ko‘rishadi. Bu esa ularning tilni
ishlatishdagi ishonchlarini oshiradi. Bunday metodlar o‘quvchilarning muloqot
qilishni va guruh bilan ishlashni o‘rganishlariga yordam beradi. O‘yinlar va
interfaol metodlar, shuningdek, o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Bu metodlar o‘quvchilarga nutqni aniq va samarali tarzda
ifodalashda yordam beradi. Shunday qilib, savod o‘rgatish jarayonida interfaol
metodlar va o‘yinlar o‘quvchilarning til va nutq malakalarini rivojlantirishda
alohida o‘rin tutadi.
II-BOB. SAVOD O RGATISH DAVRIDA O‘QUVCHILARNING NUTQINIʻ
O STIRISH UCHUN TOPSHIRIQLAR TAYYORLASH
ʻ
2.1. Nutqni rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlarni ishlab chiqish
O‘quvchilarning nutqini rivojlantirish uchun samarali topshiriqlarning turlari
turli xil maqsadlar va vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Har
bir topshiriq o‘quvchilarning nutq malakalarini yaxshilashga, so‘z boyligini
oshirishga va muloqot qilish ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Bu
topshiriqlarni to‘g‘ri va samarali qo‘llash orqali o‘quvchilarning nutqini yanada
mukammallashtirish mumkin. Quyida nutqni rivojlantirishda qo‘llaniladigan
samarali topshiriqlarning turlari batafsil tavsiflanadi.
Yozma topshiriqlar. Yozma topshiriqlar o‘quvchilarning yozma nutq
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Yozma nutqni rivojlantirishda o‘quvchilar aniq va
mantiqiy ifodalar yaratishga, fikrlarni to‘g‘ri va aniq tartibda yozishga o‘rgatiladi.
Yozma topshiriqlarni berishda o‘quvchilarga turli mavzular bo‘yicha qisqa esse
yoki hikoya yozish topshirilishi mumkin. Ushbu topshiriqlarni bajarishda
o‘quvchilar o‘z so‘z boyligini kengaytirishadi, fikrlarini yozma shaklda aniq va
to‘g‘ri ifodalashni o‘rganadilar.
Yozma topshiriqlarni tayyorlashda quyidagi elementlarga e’tibor qaratish
zarur:
24

1. Mavzu o‘quvchilarni qiziqtirishi va ularga o‘z fikrlarini ifodalashda
yordam berishi kerak. Mavzu qiziqarli va zamonaviy bo‘lishi, o‘quvchilarni
yaratishga ilhomlantirishi lozim. Misol uchun, «O‘zbekistonning eng go‘zal joyi»
yoki «Kelajakda qanday kasbni tanlashingiz mumkin» kabi mavzularni berish
o‘quvchilarga o‘z fikrlarini erkin ifodalashga yordam beradi.
2. Yozma topshiriqlar o‘quvchilarga o‘z fikrlarini izchil va mantiqiy
ravishda yozishni o‘rgatadi. Ular paragraf va jumlalarni to‘g‘ri tuzib, fikrni ravon
ifodalashni o‘rganadilar.
3. Yozma topshiriqlar o‘quvchilarning ijodiy fikrlashlarini rivojlantiradi.
O‘quvchilarga noan’anaviy va qiziqarli mavzularda topshiriqlar berish ularning
ijodiy yondashuvlarini kengaytiradi. Misol uchun, «Agar siz o‘zingizni o‘zgartira
olsangiz, qanday o‘zgarishlar qilishni xohlaysiz?» kabi mavzu o‘quvchilarga o‘z
fikrlarini keng qamrovli va chuqur ifodalash imkonini beradi.
4. Yozma topshiriqlar orqali o‘quvchilar grammatikani to‘g‘ri qo‘llash, so‘z
va iboralarni aniq ishlatish, so‘zlarni to‘g‘ri tartibda joylashtirishni o‘rganadilar.
Bu esa ularga yozma nutqni samarali va aniq ifodalashga yordam beradi.
Aqliy o‘yinlar va mashqlar. Nutqni rivojlantirishda aqliy o‘yinlar muhim
rol o‘ynaydi. Aqliy o‘yinlar mantiqiy fikrlashni rivojlantirish, so‘z boyligini
oshirish va nutqni yanada ravon qilishga yordam beradi. Aqliy o‘yinlar
o‘quvchilarga yangi so‘zlar, iboralar va ifodalar bilan tanishtirish uchun samarali
vosita hisoblanadi. Masalan, o‘quvchilarga jumlalarni to‘g‘ri va mantiqiy tarzda
tuzish, so‘zlarni to‘g‘ri tartibda joylashtirish kabi topshiriqlar berish mumkin. Bu
topshiriqlar o‘quvchilarning mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga
yordam beradi.
Aqliy o‘yinlar va mashqlarni ishlab chiqishda quyidagi jihatlarga e’tibor
qaratish zarur:
1. O‘quvchilarni yangi so‘zlar va iboralar bilan tanishtirish orqali ularning
so‘z boyligini kengaytirish zarur. Misol uchun, so‘zlarni sinonim va antonimlarga
25

ajratish, jumlalarni mantiqiy ravishda tartiblash kabi topshiriqlar o‘quvchilarning
so‘z boyligini rivojlantirishga yordam beradi.
2. O‘quvchilarga turli jumlalarni to‘g‘ri tartibda joylashtirish topshirilsa, ular
fikrlarni ravon ifodalashni o‘rganadilar. Bu topshiriqlar o‘quvchilarga mantiqiy
fikrlashni shakllantiradi.
3. Aqliy o‘yinlar orqali o‘quvchilar fikrlarini qisqa va aniq tarzda ifodalashni
o‘rganadilar. Bu, o‘quvchilarning nutqini tezkor va samarali qilishga yordam
beradi.
4. Aqliy o‘yinlar va mashqlar o‘quvchilarga o‘rganilgan bilimlarni
amaliyotda qo‘llashni ta’minlaydi. O‘quvchilar o‘z fikrlarini tezda va aniq
ifodalashni o‘rganadilar.
Verbal (so‘zlashuv) topshiriqlar. So‘zlashuv topshiriqlari o‘quvchilarga
o‘z fikrlarini aniq va to‘g‘ri ravon ifodalashga yordam beradi. So‘zlashuv
topshiriqlari muntazam ravishda muloqot qilishni va savollarga javob berishni
o‘rgatadi. So‘zlashuv topshiriqlari o‘quvchilarni real hayotdagi turli vaziyatlarda
o‘z fikrlarini ifodalashga yordam beradi. Masalan, o‘quvchilarga turli vaziyatlarda
muloqot qilish, savollarga javob berish, hikoya qilish yoki muhokama o‘tkazish
topshiriqlari berilishi mumkin.
So‘zlashuv topshiriqlari o‘quvchilarning kommunikativ ko‘nikmalarini
rivojlantiradi. Ular o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifodalash, suhbatni boshqarish, muloqot
qilishda ehtiyotkor bo‘lishni o‘rganadilar. Bunday topshiriqlarni tayyorlashda
quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish zarur:
1. O‘quvchilarni muntazam ravishda muloqotga jalb qilish, ularning nutqini
rivojlantirishga yordam beradi. Misol uchun, «Sizni nima qiziqtiradi?» yoki
«Bugun nima haqida gaplashamiz?» kabi topshiriqlar berilishi mumkin.
2. So‘zlashuv topshiriqlari orqali o‘quvchilar fikr almashishni, turli nuqtai
nazarlarni muhokama qilishni o‘rganadilar. Bu, ularning fikrlarni to‘g‘ri
ifodalashga yordam beradi.
26

3. O‘quvchilarga guruhlarda muloqot qilish, bir-biriga savollar berish,
fikrlarini taqdim etish imkoniyatini yaratish orqali ularning nutqini rivojlantirish
mumkin.
Nutqni rivojlantirish uchun o‘quvchilarga turli ijtimoiy vaziyatlarda nutqni
ishlatish topshiriqlari beriladi. Masalan, sotuvchi va xaridor, shifokor va bemor,
talabalar va o‘qituvchi kabi rollarda o‘ynash orqali o‘quvchilar o‘z nutqini real
hayotdagi vaziyatlarda sinab ko‘rishadi. Bu topshiriqlar o‘quvchilarga nutqni aniq
va to‘g‘ri ishlatishni, kommunikativ vaziyatlarni boshqarishni o‘rgatadi.
Ijtimoiy vaziyatlarni modellashning muhim jihatlari:
1. O‘quvchilarga kundalik hayotda uchraydigan turli vaziyatlarda nutqni
ishlatish topshiriqlari beriladi.
2. O‘quvchilarni turli rollarga joylashtirish orqali ularning nutqini real
sharoitda sinab ko‘rish imkoniyati yaratiladi. Bu o‘quvchilarni o‘z fikrlarini to‘g‘ri
va aniq ifodalashga o‘rgatadi.
O‘quvchilarga yarim tugallanagan jumlalarni to‘ldirish topshiriqlari berish,
so‘zlarni to‘g‘ri tartibda joylashtirish orqali nutqni yaxshilashga yordam beradi.
Masalan, «Men ko‘rgan ___ juda go‘zal edi» kabi topshiriqlar berilishi mumkin.
Bu topshiriqlar o‘quvchilarning so‘z va iboralarni to‘g‘ri joylashtirish
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Nutqni rivojlantirishda samarali topshiriqlarning
turlari o‘quvchilarning nutq malakalarini kengaytirish, ularning muloqot
ko‘nikmalarini oshirishga xizmat qiladi. Har bir topshiriqning o‘ziga xos maqsadi
bo‘lib, ularning barchasi o‘quvchilarning nutqini samarali rivojlantirishga yordam
beradi.
Nutqni rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlarni tayyorlashda bir qator
muhim omillarga e’tibor qaratish kerak. Bu omillar, o‘quvchilarning bilim darajasi,
ehtiyojlari, qiziqishlari va muloqot ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi.
To‘g‘ri tayyorlangan topshiriqlar, o‘quvchilarga nafaqat bilim olishda, balki
ularning nutqni samarali va aniq ifodalashlariga yordam beradi. Quyida,
27

topshiriqlarni tayyorlashda diqqat qilish kerak bo‘lgan asosiy omillar to‘liq
tavsiflanadi.
1. Mavzu va maqsadga moslik. Topshiriqning mavzusi va maqsadi
o‘quvchilarning yoshi, bilim darajasi va ehtiyojlariga mos bo‘lishi kerak. Har bir
o‘quvchining qiziqishlari va hohishlari turlicha bo‘lishi mumkin, shuning uchun
topshiriqlarni tayyorlashda mavzu tanlashda ehtiyotkorlik kerak. Mavzu
o‘quvchilarga qiziqarli bo‘lishi, ular uchun yangi bilim va ko‘nikmalarni
o‘zlashtirishga yordam berishi lozim. Masalan, kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun
oddiy va kundalik mavzular tanlansa, katta yoshdagi o‘quvchilar uchun
murakkabroq va chuqurroq mavzular tanlash zarur. Mavzuning maqsadi,
o‘quvchilarga biror yangi bilimni o‘rganishga yordam berish, ularning nutqiy
ko‘nikmalarini rivojlantirish va so‘z boyligini oshirishdan iborat bo‘lishi kerak.
Shuningdek, topshiriqlarda berilgan savollar yoki vazifalar o‘quvchilarni
muloqotga kiritadigan tarzda tuzilishi zarur. Topshiriqning maqsadi o‘quvchiga o‘z
fikrlarini aniq va tushunarli ifodalashga yordam beradigan, shuningdek, uning
diqqatini saqlashga imkon beradigan bo‘lishi lozim.
2. O‘quvchilarning darajasi va ehtiyojlari. Har bir o‘quvchi o‘ziga xos
ehtiyojlarga ega bo‘ladi, shuning uchun topshiriqlarni individual darajada tuzish
kerak. O‘quvchilarning bilim darajasi, so‘z boyligi va nutqiy ko‘nikmalari har xil
bo‘lishi mumkin, shuning uchun topshiriqlarni qiyinlashtirish yoki soddalashtirish
zarur. Masalan, o‘quvchilarning boshlang‘ich darajasi bo‘lsa, ular uchun oddiy va
aniq topshiriqlar tuzilishi kerak, lekin yuqori darajadagi o‘quvchilar uchun
murakkabroq va ma’lumotni tahlil qilishni talab qiladigan topshiriqlarni tayyorlash
lozim. Topshiriqlarni tayyorlashda, o‘quvchilarni guruhlarga ajratish yoki
individual tarzda ishlash imkoniyatlarini ko‘rib chiqish kerak. Ba’zi o‘quvchilar
guruhda ishlashni yaxshi ko‘rishi mumkin, boshqalari esa individual ravishda
yaxshiroq o‘rganadilar. Shuningdek, o‘quvchilarning o‘rganish uslublarini hisobga
olish muhimdir: ba’zilar vizual materiallarga, boshqalar esa eshitish va amaliy
28

mashqlar orqali yaxshiroq o‘rganadilar. Shu sababli, topshiriqlar turli xil o‘rganish
uslublariga mos bo‘lishi kerak.
3. Interfaol metodlarga moslik. Nutqni rivojlantirishga qaratilgan
topshiriqlar interfaol bo‘lishi kerak. O‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash,
ularning fikrlashini rag‘batlantirish va kommunikativ ko‘nikmalarini rivojlantirish
uchun interaktiv metodlar qo‘llanilishi zarur. O‘quvchilarni faqatgina kuzatuvchi
sifatida qoldirmaslik, balki ularni topshiriqlarni bajarishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri
ishtirok etishga undash kerak. Bu, o‘quvchilarning o‘rganish jarayonini yanada
samarali va qiziqarli qiladi. Interfaol metodlar, o‘quvchilarga o‘z fikrlarini va
nuqtai nazarlarini boshqalar bilan baham ko‘rish, guruhlar bilan ishlash va muloqot
qilish imkonini yaratadi. Masalan, topshiriqlarni guruhlarda bajarish yoki
interaktiv o‘yinlar, munozaralar tashkil etish orqali o‘quvchilarning nutqiy
ko‘nikmalarini yaxshilash mumkin. Bunday metodlar o‘quvchilarning ishtirokini
oshiradi va nutqni rivojlantirish jarayoniga qiziqish uyg‘otadi.
4. Tajriba va amaliyotga asoslanish. Teorik bilimlarni amaliyot bilan
uyg‘unlashtirish muhimdir. O‘quvchilarga faqatgina nazariy bilimlar berish yetarli
bo‘lmaydi; ular o‘z bilimlarini real hayotdagi vaziyatlarda qo‘llashni o‘rganishlari
kerak. Topshiriqlarni tayyorlashda real hayotdagi vaziyatlarni tasavvur qilish va
nutqni shu sharoitlarda ishlatishga imkon beradigan topshiriqlarni tanlash zarur. Bu
o‘quvchilarning amaliy ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam beradi. Masalan,
o‘quvchilarga biror mahsulotni sotish yoki mijoz bilan suhbatlashish kabi
topshiriqlarni berish orqali ular o‘z nutqini real sharoitlarda sinab ko‘rishadi.
Bunday topshiriqlar o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini shakllantirishga
yordam beradi va o‘rgangan bilimlarni kundalik hayotda qo‘llash imkonini beradi.
5. So‘z boyligini oshirish. Nutqni rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar
o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirishga yordam berishi kerak. Yangi so‘zlar va
iboralarni o‘rganish va ularni to‘g‘ri ishlatish uchun topshiriqlarda so‘zlarni
yangilash va boyitish kerak. O‘quvchilarga yangi so‘zlar va ifodalarni o‘rganish,
ularni to‘g‘ri kontekstdan foydalanishga o‘rgatish, shuningdek, so‘z va iboralar
29

orasidagi farqlarni tushunish zarur. Bu, o‘quvchilarga yanada boy va aniq nutqni
yaratishga yordam beradi. O‘quvchilarga sinonimlar va antonimlar bilan ishlash,
so‘zlarning ma’nolarini o‘rganish, shuningdek, murakkab iboralarni qo‘llash
topshiriqlari berilishi mumkin. Bu topshiriqlar o‘quvchilarni so‘z boyliklarini
oshirishga, nutqni yanada boy va rang-barang qilishga yordam beradi.
6. Motivatsiya. Topshiriqlar o‘quvchilarga qiziqarli va motivatsiyalovchi
bo‘lishi kerak. Bu, o‘quvchilarning ta’limga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va
ularning faol ishtirokini ta’minlaydi. Motivatsiya yuqori bo‘lgan o‘quvchilar
yanada samarali o‘rganadilar va ularning nutqiy ko‘nikmalari rivojlanadi. Shuning
uchun, topshiriqlarni tayyorlashda o‘quvchilarni qiziqtiradigan va
rag‘batlantiradigan mavzularni tanlash zarur. Motivatsiya yaratish uchun
o‘quvchilarga qiziqarli topshiriqlar, tanlovlar, o‘ylar va mashqlar berilishi
mumkin. Bu, o‘quvchilarni o‘z maqsadlariga erishishga ilhomlantiradi va
o‘rganish jarayonini qiziqarli va samimiy qiladi. Nutqni rivojlantirishga qaratilgan
topshiriqlarni tayyorlashda diqqat qilish kerak bo‘lgan omillar o‘quvchilarning
yoshi, bilim darajasi, ehtiyojlari va so‘z boyligini oshirishga yordam beradigan
metodlarni o‘z ichiga oladi.
2.2. Topshiriqlarning didaktik va metodik jihatlari
Topshiriqlarning didaktik va metodik jihatlari o‘quvchilarning nutqini
rivojlantirishda katta ahamiyatga ega. O‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini
yaxshilashda, topshiriqlarni tayyorlashda ularning didaktik mazmunini to‘g‘ri
tanlash zarur. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchilarning fikrlarini aniq, ravon va izchil
ifodalashiga yordam beradi. Har bir topshiriq, o‘quvchining kommunikativ
ko‘nikmalarini rivojlantirish, nutqiy malakalarini oshirish va bilimlarini
amaliyotga tadbiq etishga yordam berishi kerak.
Topshiriqlarning didaktik mazmuni. Topshiriqlarning didaktik mazmuni
o‘quvchilarga ta’lim berish jarayonida ular o‘zlashtirishi kerak bo‘lgan bilimlar,
ko‘nikmalar va malakalar bilan bog‘liq. Nutqni rivojlantirishga qaratilgan
30

topshiriqlar, o‘quvchilarning kommunikativ ko‘nikmalarini oshirishga, so‘z
boyligini boyitishga va fikrlarni aniq, izchil va to‘g‘ri ifodalashga yordam beradi.
Didaktik jihatdan topshiriqlarni tayyorlashda, o‘qituvchilar o‘quvchilarning nutqiy
rivojlanishini, ularning fikrlarini aniqligini, so‘z boyligini kengaytirishni va
muloqotdagi samaradorlikni ta’minlashni nazarda tutishlari zarur. Topshiriqlarning
didaktik mazmuni o‘quvchilarning har bir nutqiy qobiliyatini mustahkamlashga
qaratilgan bo‘lishi kerak. Shuning uchun o‘qituvchining roli topshiriqlarni
o‘quvchilar uchun qiziqarli va foydali qilishda, ularni faollashtirish va muloqotga
jalb etishda alohida ahamiyatga ega. Har bir topshiriq o‘quvchining fikrlash
faoliyatini faollashtirishi, ularni kreativ fikrlashga undashi, shuningdek,
o‘quvchilarga o‘z fikrlarini to‘g‘ri, izchil va asosli tarzda ifodalashni o‘rgatishi
kerak.
Topshiriqlarning metodik jihatlari. Topshiriqlarni metodik jihatdan
tayyorlashda, o‘qituvchining metodologik yondashuvi o‘quvchilarning nutqini
rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Metodik jihatdan, o‘qituvchining
topshiriqlarni taqdim etish usuli o‘quvchilarning faolligini oshirishi, muloqotdagi
muvaffaqiyatlarini ta’minlashi kerak. Masalan, o‘qituvchi topshiriqlarni
bosqichma-bosqich va o‘quvchilarning yoshiga, bilim darajasiga mos ravishda
tashkil etishi zarur. Har bir topshiriq, o‘quvchining yoshi va intellektual
salohiyatiga mos ravishda to‘g‘ri metodlar orqali taqdim etilishi kerak.
Topshiriqlar metodik jihatdan turli usullarni qo‘llashga imkon beradi. Masalan,
so‘zlashuvni rivojlantirish uchun rol o‘ynash, simulyatsiyalar, guruhli ishlash kabi
metodlar orqali o‘quvchilarni muloqotga jalb qilish mumkin. Shu bilan birga,
o‘qituvchi topshiriqlarga asoslangan suhbatlar va munozaralar orqali o‘quvchilarni
fikr bildirishga, o‘z fikrlarini asoslashga undaydi. Bu esa o‘quvchilarni turli nuqtai
nazarlarga hurmat bilan yondashishga, tanqidiy fikrlashga va argumentlarni
asoslashga o‘rgatadi.
Nutqiy ko‘nikmalarni rivojlantirish. Nutqiy ko‘nikmalarni
rivojlantirishda, topshiriqlarni o‘quvchilarga shunday shaklda taqdim etish
31

lozimki, ular faqat muloqot qilishni o‘rganibgina qolmasdan, balki o‘z fikrlarini
boshqalarga aniq va to‘g‘ri yetkazish, tahlil qilish va tushuntirishga ham
erishishlari kerak. Topshiriqlar o‘quvchilarni o‘z fikrlarini izchil, to‘g‘ri va asosli
tarzda ifodalashga rag‘batlantirishi kerak. Bu maqsadga erishish uchun,
topshiriqlar o‘quvchilardan o‘z fikrlarini to‘g‘ri ifodalashni, dalillar keltirishni,
turli nuqtai nazarlarga nisbatan fikr bildirishni talab qilishi mumkin. Nutqiy
ko‘nikmalarni rivojlantirishda o‘qituvchining metodik yondashuvi o‘quvchilarning
faolligini va motivatsiyasini oshirishga yordam beradi. Topshiriqlarni
o‘quvchilarning ijodiy va kreativ fikrlashini rivojlantirishga qaratish zarur.
O‘quvchilarga biror mavzu bo‘yicha hikoya yozish, nutq qilish yoki turli ijtimoiy
vaziyatlarni simulyatsiya qilish topshiriqlari berilishi mumkin. Bunday topshiriqlar
orqali o‘quvchilar o‘z fikrlarini aniq va ijodiy tarzda ifodalashni o‘rganadilar.
O‘quvchilarning kreativliklarini rivojlantirish orqali ularni yangi va original fikrlar
yaratishga undash mumkin.
Jamoaviy ishlash. Topshiriqlar o‘quvchilarning jamoaviy ishlash
ko‘nikmalarini rivojlantirishi ham kerak. Guruh ishlari va jamoaviy muhokamalar
o‘quvchilarga o‘z fikrlarini boshqalar bilan almashish, boshqalarning fikrlarini
tinglash va turli nuqtai nazarlarga hurmat bilan yondashishni o‘rgatadi. Jamoaviy
ishlash, o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda samarali
metodlardan biridir, chunki bu o‘quvchilarni birgalikda fikr yuritishga, muhokama
qilishga va fikrlarini birlashtirishga undaydi. Jamoaviy ishlashda topshiriqlar guruh
bo‘lib ishlashni, bir-birini tinglashni, birgalikda yechim topishni o‘rgatadi. Bunday
topshiriqlar o‘quvchilarning kommunikativ ko‘nikmalarini rivojlantirishga yordam
beradi va ular o‘z fikrlarini aniq va asosli tarzda ifodalashni o‘rganadilar. Bu,
shuningdek, o‘quvchilarni o‘zaro hurmat va muloqotga ochiq bo‘lishga, turli
fikrlarga nisbatan bag‘rikeng bo‘lishga o‘rgatadi.
O‘qituvchining roli. O‘qituvchining topshiriqlarda o‘quvchilarga nisbatan
roli nihoyatda muhimdir. O‘qituvchi topshiriqlarni tayyorlashda o‘quvchilarning
ehtiyojlari, qiziqishlari va rivojlanish darajasini hisobga olib, mos metodlarni
32

tanlashi kerak. O‘qituvchining asosiy vazifasi o‘quvchilarga nutqiy ko‘nikmalarni
rivojlantirishda yordam berishdir. Bu uchun o‘qituvchi topshiriqlarni to‘g‘ri tashkil
etishi, o‘quvchilarni samarali muloqotga jalb etishi, ularni o‘z fikrlarini izchil,
to‘g‘ri va aniq ifodalashga undashi zarur. O‘qituvchining vazifasi faqat
topshiriqlarni berish bilan tugamaydi. U o‘quvchilarning rivojlanishini kuzatib
borishi, ularga kerakli maslahatlar va tahrirlar berishi, ularning muloqotdagi
muvaffaqiyatlarini ta’minlashga yordam berishi kerak. O‘qituvchining qo‘llab-
quvvatlashi va rag‘batlantirishi o‘quvchilarning o‘rganishga bo‘lgan
motivatsiyasini oshiradi va ularning nutqiy rivojlanishini tezlashtiradi.
Topshiriqlarning didaktik va metodik jihatlari o‘quvchilarning nutqini
rivojlantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. O‘qituvchining metodik yondashuvi,
topshiriqlarni tayyorlashda o‘quvchilarning ehtiyojlari va rivojlanish darajasini
hisobga olish zarur. Nutqni rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar o‘quvchilarni
faol ishtirok etishga, o‘z fikrlarini aniq ifodalashga, ijodiy va tanqidiy fikrlashga
undashi zarur. O‘qituvchining roli esa bu jarayonning muvaffaqiyatli o‘tishini
ta’minlashda, ularning motivatsiyasini oshirishda va o‘rganish jarayonida yordam
berishda muhim ahamiyatga ega.
2.3. Misollar va amaliy mashqlar
O‘quvchilarning nutqini rivojlantirish jarayonida, misollar va amaliy
mashqlar alohida ahamiyatga ega. Ular nafaqat o‘quvchilarning bilim va
ko‘nikmalarini mustahkamlash, balki ularni amaliyotda qo‘llashga yordam beradi.
Nutqni rivojlantirishda misollar va topshiriqlar o‘quvchilarni faol ishtirok etishga,
muloqot qilishga, va fikrlarini aniq ifodalashga undaydi. Shu bilan birga, savod
o‘rgatish jarayonida qo‘llaniladigan amaliy mashqlar o‘quvchilarning o‘z-o‘zini
33

ifodalash qobiliyatini oshirishga yordam beradi. Quyida misollar, topshiriqlar va
amaliy mashqlar haqida batafsil ma’lumot keltirilgan.
1. Nutqni rivojlantirish uchun misollar va topshiriqlar. Nutqni
rivojlantirishga qaratilgan topshiriqlar o‘quvchilarga o‘z fikrlarini aniq, izchil va
to‘g‘ri tarzda ifodalashni o‘rgatishga yordam beradi. Bu topshiriqlarni turli usullar
va metodlar bilan taqdim etish mumkin.
Misollar:
 Suhbatlar va munozaralar: O‘quvchilarga o‘z fikrlarini bildirish va turli
nuqtai nazarlarga hurmat bilan yondashishni o‘rgatish uchun suhbatlar va
munozaralar o‘tkazish foydalidir. Misol uchun, o‘quvchilarga «Yozgi ta’tilni
qanday o‘tkazishni xohlaysiz?» yoki «Atrof-muhitni himoya qilishning eng
samarali yo‘llari nima?» kabi mavzular berilishi mumkin. Bu topshiriqlar
o‘quvchilarning muloqotdagi ishtirokini oshiradi va ularga o‘z fikrlarini asoslashni
o‘rgatadi.
 Hikoya va voqealar yaratish: O‘quvchilarga biror mavzu yoki
tasvirlangan vaziyat haqida hikoya yozish yoki og‘zaki tarzda ifodalash
topshiriqlari berilishi mumkin. Masalan, «Yangi yilni qanday nishonlashni
xohlaysiz?» yoki «Birinchi kuz faslini tasvirlab berish» kabi topshiriqlar
o‘quvchilarga ijodiy fikrlashni rag‘batlantiradi.
 Tahlil va baholash: O‘quvchilarga biror matn yoki voqeani tahlil qilish
topshiriqlari berilishi mumkin. Misol uchun, «Birinchi prezidentimizning nutqini
tahlil qiling va undagi asosiy fikrlarni ajratib ko‘rsating» yoki «O‘qilgan
hikoyaning asosiy qahramonining harakatlarini baholang.» Bu topshiriqlar
o‘quvchilarning tahliliy va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
 Savol-javob va munosabatlar: O‘quvchilarga savollar berish va ularning
javoblarini muhokama qilish topshiriqlari ularni muloqotga jalb qilishga yordam
beradi. Misol uchun, o‘quvchilarga «O‘qigan kitobingizning asosiy g‘oyasini
tushuntirib bering» yoki «Birinchi darsda o‘rganilgan materialni
34

izohlayotganingizda qanday metodlardan foydalandingiz?» kabi savollar berilishi
mumkin.
Topshiriqlar misollari:
 Rol o‘ynash (role-play): O‘quvchilarni biror vaziyatni simulyatsiya
qilishga, ya’ni rol o‘ynashga undash mumkin. Masalan, «Restoran muhitida
ofitsiant va mijoz o‘rtasida muloqot» yoki «Maktab rahbariyatiga yangi o‘quv
yilida qanday o‘zgarishlar kiritish kerakligini muhokama qilish.» Bu topshiriqlar
o‘quvchilarga real hayotdagi muloqot va ijtimoiy vaziyatlarni o‘rganish imkonini
beradi.
 Kreativ yozuv: O‘quvchilarga biror mavzuda kichik hikoya yoki insho
yozish topshiriqlari berilishi mumkin. Masalan, «Sizning eng yoqimli kuningiz»
yoki «Tabiatda o‘tkazgan bir kuningiz» kabi mavzular orqali o‘quvchilar o‘z
fikrlarini to‘g‘ri va aniq ifodalashni o‘rganadilar.
2. Savod o‘rgatish jarayonida qo‘llaniladigan amaliy mashqlar. Savod
o‘rgatish jarayonida qo‘llaniladigan amaliy mashqlar o‘quvchilarning o‘z-o‘zini
ifodalash qobiliyatini oshirish va yozma va og‘zaki nutqdagi savodxonlikni
yaxshilashga yordam beradi. Ushbu mashqlar o‘quvchilarning tilni to‘g‘ri qo‘llash,
so‘zlarni aniq talaffuz qilish va o‘qish-qo‘llash qobiliyatlarini rivojlantiradi.
Misollar:
 So‘z boyligini oshirish mashqlari: O‘quvchilarga yangi so‘zlarni
o‘rganish va ular bilan gaplar tuzishni mashq qilish mumkin. Misol uchun,
o‘quvchilarga yangi so‘zlardan foydalanib, ular bilan gaplar tuzish, so‘zlarning
sinonimlarini va antonimlarini o‘rganish topshiriqlari berilishi mumkin.
 Matnni o‘qish va tahlil qilish: O‘quvchilarga qisqa hikoya, maqola yoki
insho o‘qish va keyin ularni tahlil qilish topshiriqlari berilishi mumkin. Misol
uchun, «O‘qigan matningizda muallifning asosiy g‘oyasini ajratib ko‘rsating» yoki
«Matnning bosh va oxir qismini taqqoslab bering» kabi topshiriqlar o‘quvchilarni
o‘qish va tahlil qilishga undaydi.
35

 So‘zlashuv mashqlari: O‘quvchilarga biror mavzuda qisqa nutq yoki
chiqish tayyorlash topshiriqlari berilishi mumkin. Masalan, «Men nima uchun
ekologiyani himoya qilishni qo‘llab-quvvatlayman» yoki «Yozgi ta’tilda o‘tkazgan
vaqtim» kabi mavzular o‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirishga yordam
beradi.
 O‘z fikrini ifodalash: O‘quvchilarga o‘z fikrlarini izchil va to‘g‘ri
ifodalashni o‘rgatish uchun, biror mavzuda o‘quvchilardan qisqacha insho yoki ese
yozish talab qilinishi mumkin. Masalan, «Yaxshi o‘qituvchi qanday bo‘lishi
kerak?» yoki «Qishki ta’tilni qanday o‘tkazishni xohlaysiz?» kabi mavzular orqali
o‘quvchilarni o‘z fikrlarini to‘g‘ri va izchil ifodalashga undash mumkin.
Nutqni rivojlantirish va savod o‘rgatish jarayonida qo‘llaniladigan misollar
va amaliy mashqlar o‘quvchilarning so‘z boyligini oshiradi, nutqni ravonlashtiradi
va muloqotda samarali bo‘lishlariga yordam beradi. Shu bilan birga, o‘quvchilarni
ijodiy va tanqidiy fikrlashga undash, ularning og‘zaki va yozma nutqini
rivojlantirishda samarali rol o‘ynaydi. O‘qituvchilar, topshiriqlar va mashqlarni
o‘quvchilarning ehtiyojlari va rivojlanish darajasiga mos ravishda tayyorlashlari
kerak. Bu esa o‘quvchilarning nutqiy ko‘nikmalarini rivojlantirishda katta
ahamiyatga ega bo‘ladi.
XULOSA
Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarning nutqini o‘stirish juda muhim vazifa
bo‘lib, ularning umumiy bilim olish jarayonida asosiysi hisoblanadi. Nutqni
rivojlantirish uchun topshiriqlar tayyorlash, o‘quvchilarning fikrlarini aniq va
izchil ifodalashga, so‘z boyligini oshirishga, hamda muloqot ko‘nikmalarini
36

rivojlantirishga yordam beradi. Bu jarayonning samarali bo‘lishi uchun
topshiriqlarning didaktik va metodik jihatlari to‘g‘ri tashkil etilishi zarur. Savod
o‘rgatish jarayonida topshiriqlarni tayyorlashda birinchi navbatda, o‘quvchilarning
nutqiy rivojlanish darajasi va ehtiyojlari hisobga olinishi kerak. Topshiriqlar,
o‘quvchilarning lingvistik ko‘nikmalarini rivojlantirish, ularni muloqotda samarali
bo‘lishga, va o‘z fikrlarini aniq ifodalashga undash kerak. Masalan, suhbatlar, rol
o‘ynash, ijodiy yozuv, tahlil va baholash topshiriqlari yordamida o‘quvchilarni
nutqning turli shakllarida ishlashga o‘rgatish mumkin. Topshiriqlarni
o‘quvchilarga qiziqarli va ularga mos ravishda tuzish muhim. Ularning muloqotda
ishtirokini rag‘batlantiruvchi va ijodiy fikrlashni rivojlantiruvchi topshiriqlarni
berish, o‘quvchilarning faol ishtirokini oshiradi va natijada ularning nutqiy
ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Masalan, guruh ishlarini, munozaralar va boshqa
interaktiv mashqlar orqali o‘quvchilarning bir-biri bilan fikr almashishlarini va
turli nuqtai nazarlarni ko‘rib chiqishlarini ta’minlash mumkin. Savod o‘rgatish
jarayonida qo‘llaniladigan topshiriqlar o‘quvchilarning nutqiy savodxonligini
oshirishga yordam beradi. Bu jarayonning muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun
o‘qituvchilarning metodik malakasi, o‘quvchilarni to‘g‘ri va samimiy tarzda jalb
etish qobiliyati muhim ahamiyatga ega.
Xulosa qilib aytganda, savod o‘rgatish davrida o‘quvchilarning nutqini
o‘stirish uchun topshiriqlar tayyorlashda diqqat qilish zarur bo‘lgan asosiy jihatlar
– o‘quvchilarning ehtiyojlari, topshiriqlarning didaktik va metodik jihatlari, hamda
o‘qituvchining rollaridir. O‘qituvchilar tomonidan to‘g‘ri va samarali topshiriqlarni
tayyorlash, o‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda, ularning til o‘rganish
jarayonini yaxshilashda va muloqot ko‘nikmalarini oshirishda muhim ahamiyatga
ega.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdullayeva, M. N. - Savod o‘rgatish va nutq rivojlantirish - Toshkent:
Akademiya, 2019, 290 bet.
37

2. Akbarov, A. S. - Savod o‘rgatish metodikasi - Toshkent: O‘zbekiston
ta’lim nashriyoti, 2016, 180 bet.
3. Beresneva, E. A. - Lingvistik psixologiya: Nutqni rivojlantirish - Moskva:
Yuridik nashriyot, 2002, 225 bet.
4. Bekchanov, F. M. - Nutqni rivojlantirishning zamonaviy metodikasi -
Toshkent: Ta’lim nashriyoti, 2021, 310 bet.
5. Djalilov, B. F. - Birinchi sinfda nutqni rivojlantirish - Toshkent: Xalq
ta’limi, 2015, 220 bet.
6. Ibragimov, U. K. - O‘qish va yozish ko‘nikmalarini rivojlantirish -
Toshkent: O‘quvchi, 2018, 210 bet.
7. Jumaev, S. N. - Savod o‘rgatish metodologiyasi - Toshkent: Fikr, 2019,
185 bet.
8. Kurbanov, R. X. - Savod va yozish: metodik asoslar - Toshkent: Ta’lim
ilmiy markazi, 2017, 270 bet.
9. Maxmudov, I. Z. - Pedagogik metodlar va ularning amaliyoti - Toshkent:
Ilm, 2018, 315 bet.
10. Mammadov, A. - O‘qish metodikasi va nutqni rivojlantirish - Toshkent:
Ta’lim, 2018, 312 bet.
11. Mirzaeva, L. S. - Pedagogik metodika: nazariya va amaliyot - Toshkent:
Akademnashr, 2020, 320 bet.
12. Mirzoev, D. S. - Yoshlar uchun nutqni rivojlantirish - Toshkent:
O‘qituvchi, 2019, 225 bet.
13. Qodirov, B. T. - Nutqni rivojlantirish metodlari - Toshkent: Ilm-Ziyo,
2016, 275 bet.
14. Qobilov, Z. S. - O‘zbek tilida savod o‘rgatish metodikasi - Toshkent:
Yangi kun, 2016, 200 bet.
15. Rahmatov, M. T. - O‘quvchilarning nutqini rivojlantirishda interaktiv
metodlar - Toshkent: Jismoniy ta’lim, 2020, 195 bet.
38

16. Rakhimov, S. F. - O‘quvchilarning nutqiy faolligini oshirish - Toshkent:
Kitob dunyosi, 2017, 230 bet.
17. Shamsiyev, F. A. - O‘zbek tilida savod o‘rgatish - Toshkent:
Ma’naviyat, 2017, 150 bet.
18. Shuxratov, R. O. - Savod o‘rgatish metodikasi - Toshkent: O‘zbekiston
Milliy Universiteti, 2017, 248 bet.
19. Yuldashev, R. N. - Til va nutqni rivojlantirish - Toshkent: Fikr, 2015,
240 bet.
20. Zaripov, F. A. - Savod o‘rgatish va nutq rivojlantirishning metodik
yondashuvlari - Toshkent: O‘quvchi, 2021, 230 bet.
Internet saytlar:
21. www.edu.uz - O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligining rasmiy
sayti.
22. www.natlib.uz - O‘zbekiston Milliy kutubxonasi sayti.
23. www.xorazm.uz - Xorazm viloyatining ta’lim bo‘yicha rasmiy sayti.
24. www.tu.edu.uz - Toshkent Universiteti saytida ta’lim resurslari.
25. www.unesco.org - Birlashgan Millatlar Tashkilotining Ta’lim, Fan va
Madaniyat tashkiloti.
26. www.ziyonet.uz - O‘zbekiston ta’lim resurslari portali.
27. www.qorachol.uz - Qoraqalpog‘iston Respublikasi ta’lim sayti.
28. www.fio.uz - Fanlar akademiyasining ilmiy-ommaviy resurslar sayti.
29. www.tashkent.uz - Toshkent shahrining ta’lim resurslari.
30. www.unicef.org - UNICEFning ta’lim sohasidagi resurslari.
_________________________________________________________ ta’lim
39

yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs ________
guruh talabasi __________________________________________________
ning__________________________________________________________
______________________________________________________________
_________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga.
RAHBAR XULOSASI
Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati,
dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil
yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Ishdagi kamchiliklar:________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs
ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________
40

KOMISSIYA XULOSASI
Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi,
tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar
chiqara olishi).
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
_____________________________________________________________

Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan
baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball
______________
Jami ball ________________________
Komissiya raisi: ________________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
Komissiya a’zosi: ______________________________________________
_________________
(FISH) (imzo)
41

Sotib olish