Savod o‘rgatish davridagi dars tiplari, ularning maqsadi, mazmuni va ko‘rinishi - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	57.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

Savod o‘rgatish davridagi dars tiplari, ularning maqsadi, mazmuni va ko‘rinishi

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY AND
SCIENCE” INSTITUTI
“FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH” KAFEDRASI
ONA TILI O‘QITISH METODIKASI
fanidan kurs ishi
Mavzu: Savod o‘rgatish davridagi dars tiplari, ularning maqsadi, mazmuni va
ko‘rinishi
BAJARDI: ZIYATOVA MOHIRA RIZAYEVNA
GURUH 22-BTK-07
ILMIY RAHBAR: f.f.n. D.SH.SHADIYEVA
Toshkent - 2025

2 MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………….……….……..3
I BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDAGI TA’LIM JARAYONINING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Savod o‘rgatish davrining mazmuni va bosqichlari……………..…..….….7
1.2. Savod o‘rgatish davrida dars tiplari va ularning didaktik ahamiyati……...11
1.3. Savod o‘rgatish darslarining mazmuni va metodik talablari……………...14
II BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA DARS TURLARINING
AMALIY TATBIQI
2.1. Alifbegacha davr darslarining turlari, maqsadi va mazmuni…………...…18
2.2. Alifbe davrida dars turlari va ularning o‘quvchilarga ta’siri………….…..21
2.3. Alifbedan keyingi davrda darslarning o‘ziga xosligi va turlari………..….25
XULOSA……………………………………………………………………...28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………..…………..29

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi globallashuv jarayonida ta’lim
tizimi oldiga qo‘yilayotgan eng asosiy talab — o‘quvchilarda mustahkam
savodxonlik, mustaqil fikrlash, to‘g‘ri yozish va o‘qish madaniyatini
shakllantirishdan iboratdir. Ayniqsa, boshlang‘ich ta’lim bosqichi bu
jarayonning poydevorini tashkil etadi. Chunki aynan savod o‘rgatish davrida
bolalarda harf, tovush, bo‘g‘in va so‘z tushunchalari shakllanadi, ularning nutq
madaniyati, mantiqiy fikrlash qobiliyati rivojlanadi. Shu jihatdan savod
o‘rgatish davri ta’lim jarayonining eng mas’uliyatli bosqichlaridan biri
hisoblanadi.
Savod o‘rgatish darslarining samaradorligi o‘qituvchining metodik
tayyorgarligi, darsni to‘g‘ri rejalashtirishi, o‘quvchilarning yosh va psixologik
xususiyatlarini hisobga olishi bilan chambarchas bog‘liq. Bu jarayonda dars
turlarining to‘g‘ri tanlanishi, ularning maqsadi va mazmunining aniq
belgilanishi, o‘qituvchining interfaol yondashuvlarni qo‘llashi o‘quvchilarda
savodxonlikni tezroq shakllantirish imkonini beradi.
Mamlakatimizda ta’lim sifatini oshirish, o‘quvchilarni zamonaviy fikrlashga
tayyorlashga qaratilgan “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun, “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi”, “Ilmli jamiyat sari” kabi konseptual hujjatlar savod o‘rgatish
jarayonini modernizatsiya qilishni nazarda tutadi.Ayniqsa, “Boshlang‘ich
ta’limni takomillashtirish strategiyasi”da har bir o‘qituvchi dars turlarini
zamonaviy metodlar asosida tashkil etishi, o‘quvchilarni mustaqil fikrlashga
o‘rgatishi zarurligi qayd etilgan 1
. savod o‘rgatish davridagi dars tiplari, ularning
maqsadi, mazmuni va ko‘rinishini ilmiy asosda o‘rganish bugungi kunda
nafaqat metodik, balki pedagogik va psixologik jihatdan ham dolzarb masala
hisoblanadi. Bu mavzu o‘qituvchilar uchun amaliy qo‘llanma sifatida xizmat
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev. “Mamlakatni qudratli, millatni
buyuk qiladigan kuch bu – ilm-fan, ta’lim va tarbiyadir.” – Daryo.uz , 2023 yil 9 dekabr.
https://daryo.uz/2023/12/09/mamlakatni-qudratli-millatni-buyuk-qiladigan-kuch-bu-ilm-fan-
talim-va-tarbiyadir-shavkat-mirziyoyev

4qilishi mumkin, chunki savod o‘rgatish jarayonidagi har bir dars turi o‘ziga xos
maqsad va natijaga ega bo‘ladi. Shu bois mazkur mavzuning chuqur
o‘rganilishi ta’lim samaradorligini oshirishga bevosita xizmat qiladi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Savod o‘rgatish
metodikasi mustaqil ilmiy yo‘nalish sifatida shakllanib, uzoq yillik ilmiy va
amaliy tajriba asosida boyib bormoqda. Ushbu sohada o‘zbek olimlari va
metodistlarining hissasi katta. Jumladan, G‘.Abdurahmonova, M.Hakimova,
N.Mahmudova, D.Xoliqova, N.Karimova, S.Sodiqova, Sh.Yusupova,
Z.Sobirova kabi pedagog olimlar tomonidan savod o‘rgatish jarayonining
bosqichlari, dars turlari, o‘qish va yozish malakalarini shakllantirish metodikasi
keng o‘rganilgan. Ularning tadqiqotlarida alifbegacha davrda nutqni
rivojlantirish, alifbe davrida tovush-harf munosabatini shakllantirish, alifbedan
keyingi bosqichda o‘qish sur’atini oshirish masalalari yoritilgan. Rus va xorijiy
metodistlar — L.V.Zankov, M.R.Lvov, V.G.Goretskiy, M.S.Soloveychik,
D.B.Elkoninlarning ishlari ham savod o‘rgatish jarayonini takomillashtirishda
muhim nazariy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Ularning yondashuvlarida
bolalarning psixolingvistik rivojlanishiga, dars turlarining izchilligiga, o‘quv
materialining osondan qiyinga o‘tish tamoyiliga alohida e’tibor berilgan.
Shu bilan birga, so‘nggi yillarda savod o‘rgatish metodikasini raqamli ta’lim
bilan uyg‘unlashtirish, interfaol o‘yinlar, audio-video resurslar orqali darslarni
tashkil etish bo‘yicha yangi tadqiqotlar amalga oshirilmoqda. Bu sohada
o‘qituvchilarning innovatsion faoliyati, elektron dars ishlanmalari va
multimedia vositalaridan foydalanish tajribalari kengaymoqda.
Ammo shunga qaramay, dars turlarining maqsadi, mazmuni va ko‘rinishini
zamonaviy metodik yondashuvlar bilan uyg‘unlashtirish, o‘qituvchi faoliyatini
optimallashtirish bo‘yicha hali ham qo‘shimcha ilmiy izlanishlarga ehtiyoj
mavjud. Shu sababli, mazkur kurs ish mavzusi mavjud ilmiy tadqiqotlarni
to‘ldiradi, yangicha pedagogik qarashlarni shakllantirishga xizmat qiladi hamda

5savod o‘rgatish jarayonini yanada samarali yo‘lga qo‘yish uchun metodik asos
yaratadi.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Ushbu kurs ishining
nazariy ahamiyati shundan iboratki, u savod o‘rgatish metodikasining ilmiy
asoslarini chuqur tahlil etadi, dars turlarining tasnifi, ularning maqsadi va
mazmunini ilmiy jihatdan yoritadi. Natijada savod o‘rgatish jarayonida didaktik
tamoyillar va metodik yondashuvlar uyg‘unligini ta’minlash imkoniyati
yaratiladi.
Ishning amaliy ahamiyati esa boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari faoliyatida
namoyon bo‘ladi. Unda ishlab chiqilgan xulosalar va tavsiyalar savod o‘rgatish
darslarini rejalashtirishda, o‘qish-yozish ko‘nikmalarini shakllantirishda hamda
o‘quvchilarning faolligini oshirishda qo‘llanishi mumkin.Shuningdek, ish
natijalari pedagogika fakultetlari talabalari, metodistlar va amaliyotchi
o‘qituvchilar uchun uslubiy qo‘llanma sifatida ham xizmat qiladi. Bu orqali
ta’lim jarayonining samaradorligi oshib, savod o‘rgatish darslari sifat jihatidan
yangi bosqichga ko‘tariladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti — boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan olib
boriladigan savod o‘rgatish jarayoni, ya’ni o‘qish va yozish malakalarini
shakllantirishga qaratilgan dars faoliyati hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti — savod o‘rgatish davridagi dars tiplari,
ularning maqsadi, mazmuni va ko‘rinishi hamda bu darslarning o‘quvchilarning
savodxonlik darajasiga ta’sirini o‘rganishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining maqsadi — savod o‘rgatish davridagi dars
turlarining ilmiy-metodik asoslarini o‘rganish, ularning maqsad va mazmunini
aniqlash, darslarni samarali tashkil etish yo‘llarini tahlil qilish hamda
o‘qituvchilar faoliyatida bu darslarning ahamiyatini yoritishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari
 Kurs ishi maqsadidan kelib chiqib, quyidagi vazifalar belgilab olindi:

6 Savod o‘rgatish davrining mazmuni va bosqichlarini ilmiy asosda tahlil
qilish;
 Savod o‘rgatish dars turlarining nazariy va amaliy ahamiyatini aniqlash;
 Har bir dars tipining maqsadi, tuzilishi va o‘quvchilarga ta’sirini o‘rganish;
 Savod o‘rgatish davridagi darslarni tashkil etishda zamonaviy metodlardan
foydalanish yo‘llarini ko‘rsatish;
 O‘qituvchi faoliyatida dars turlarini to‘g‘ri tanlash va qo‘llash
samaradorligini tahlil qilish;
 Tajriba-sinov ishlarida olingan natijalar asosida amaliy tavsiyalar ishlab
chiqish.
Kurs ishi mavzusining metodlari
 Kurs ishida quyidagi metodlardan foydalanildi:
 Nazariy tahlil metodi — ilmiy, metodik va o‘quv adabiyotlarni o‘rganish;
 Taqqoslash va umumlashtirish metodi — turli dars turlarining
samaradorligini aniqlash;
 Kuzatish metodi — o‘quv jarayonidagi darslarni tahlil qilish;
 Tajriba-sinov metodi — amaliyotda o‘tkazilgan darslarni baholash orqali
natijalarni umumlashtirish.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish qismi, ikki bob, har bir
bob uchta bo‘limdan, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

7I BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDAGI TA’LIM JARAYONINING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Savod o‘rgatish davrining mazmuni va bosqichlari
Savod o‘rgatish davri boshlang‘ich ta’limning eng muhim va mas’uliyatli
bosqichlaridan biri hisoblanadi. Chunki aynan shu davrda bolalarda o‘qish va
yozish ko‘nikmalari shakllanadi, nutqiy, fonetik, grammatik va grafik
malakalarning poydevori yaratiladi. Bolaning ta’limdagi ilk qadami bo‘lgan
savod o‘rgatish jarayoni nafaqat harflarni tanish, balki fikrni to‘g‘ri ifoda etish,
matnni tushunish, tahlil qilish va mustaqil o‘qish qobiliyatlarini shakllantirishga
xizmat qiladi. Shu bois, bu davr ta’lim tizimida alohida ahamiyat kasb etadi. 2
Savod o‘rgatish jarayonining mazmuni, avvalo, o‘quvchilarni o‘qish va
yozishga o‘rgatish, tovush-harf munosabatini o‘zlashtirish, so‘z va gaplarni
to‘g‘ri talaffuz qilish, harflarni yozuvda to‘g‘ri shaklda ifodalashni
o‘rganishdan iboratdir. Bu jarayon o‘ziga xos psixologik va lingvistik
qonuniyatlarga tayanadi. Bolaning yosh xususiyatlari, eshitish, ko‘rish, nutqni
idrok etish imkoniyatlari, motorika va diqqat jarayonlari o‘qish va yozishga
tayyorlov ishlarida muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun savod o‘rgatish jarayoni
tizimli, izchil, osondan qiyinga qarab tashkil etilishi zarur.
Savod o‘rgatishning mazmuni deganda, unda o‘rganiladigan bilim,
ko‘nikma va malakalarning umumiy majmuasi tushuniladi. Bu davrda bolalar
fonematik eshituvni rivojlantirish, so‘zning tovush tarkibini tahlil qilish, tovush
va harfni farqlash, bo‘g‘in va so‘zlarni o‘qish, gapni ifodali talaffuz qilish kabi
ko‘nikmalarga ega bo‘ladilar. Har bir dars mazmunida fonetik, grafik,
orfografik va nutqiy mashqlar uyg‘un holda olib boriladi. Shuningdek, darslarda
bolalarning og‘zaki nutqi, tafakkuri, diqqat va xotirasi ham rivojlanadi.
2
Sirojiddinova O., Xakimova M. “Boshlang‘ich sinf matematika darslarida o‘quvchilarning
mantiqiy va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish.” – Toshkent: Pedagogika, 2022. –
B. 23–67.

8Savod o‘rgatish davri mazmunining asosiy yo‘nalishlaridan biri – bu
bolalarda o‘qishga qiziqish uyg‘otishdir. O‘qish jarayonini shunchaki tovush va
harf o‘rganish emas, balki ma’noli fikrlash faoliyati sifatida tashkil etish
o‘qituvchining asosiy vazifalaridan biridir. Bu jarayonda bolalar so‘z ortidagi
ma’noni tushunishni, gaplarni mantiqan bog‘lashni, matnni idrok etishni
o‘rganadilar. O‘qish jarayoni idrok, tafakkur, xotira va nutqning uyg‘un
faoliyatini talab qiladi. Shu sababli o‘qituvchi har bir darsda o‘quvchilarning
fikrini tahlil qilish, savol-javob asosida mustaqil xulosa chiqarishga o‘rgatadi.
Yozuvga o‘rgatish ham savod o‘rgatish davrining ajralmas qismidir. Yozuv
darslarida o‘quvchilar harflarning shaklini, yozuv yo‘nalishini, so‘zlar orasidagi
masofani, to‘g‘ri o‘tirish va ruchkani ushlash qoidalarini o‘zlashtiradilar.
Harfning grafik tuzilishini bilish, uni harakat orqali ongli ravishda hosil qilish
bolaning mayda motorikasini rivojlantiradi. Yozuv darslari o‘qish bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini to‘ldiradi: o‘qiganini yozish,
yozganini o‘qish orqali o‘quvchi so‘zning tovush va grafik shaklini mustahkam
o‘zlashtiradi. Shu jihatdan o‘qish va yozish darslarining o‘zaro bog‘liqligi
savod o‘rgatish mazmunining markaziy tamoyilidir.
Savod o‘rgatish davri, o‘z mazmuniga ko‘ra, uchta asosiy bosqichga
bo‘linadi: alifbegacha davr, alifbe davri, va alifbedan keyingi davr. Har bir
bosqich o‘zining maqsadi, mazmuni, dars tiplari va metodik xususiyatlariga
ega.
Alifbegacha davr savod o‘rgatish jarayonining tayyorgarlik bosqichi
hisoblanadi. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘qish va yozuv faoliyatiga psixologik,
fiziologik va nutqiy jihatdan tayyorlanadi. O‘qituvchi bolalarda diqqat, xotira,
eshituv va ko‘rish idrokini rivojlantirish, nutqni to‘g‘rilash, tovushlarni farqlash
va so‘z boyligini kengaytirish ustida ishlaydi. Shuningdek, bu bosqichda
o‘quvchilarga maktabda o‘tirish, daftar bilan ishlash, chiziq chizish, qalamni
to‘g‘ri ushlash kabi elementar ko‘nikmalar beriladi.
Alifbegacha davrning asosiy maqsadi – o‘quvchini o‘qish va yozishga

9tayyorlash, tovush-harf tahliliga tayyorgarlik ko‘rish, nutqni rivojlantirish va
ta’lim jarayoniga qiziqish uyg‘otishdan iborat. O‘qituvchi bu bosqichda o‘yin
elementlaridan, tasviriy materiallardan, suhbatlardan keng foydalanadi. Shu
tariqa o‘quvchilarda o‘rganishga bo‘lgan ijobiy motivatsiya shakllanadi.
Alifbe davri savod o‘rgatishning asosiy bosqichidir. Bu bosqichda
o‘quvchilar bevosita tovush va harflarni o‘zlashtirish, bo‘g‘inlab o‘qish, so‘z
tuzish, gap tuzish va ularni yozish malakalarini hosil qiladilar. Alifbe davrida
darslar ko‘proq amaliy mashqlarga asoslanadi. Har bir darsda yangi tovush
bilan tanishish, uni talaffuzda farqlash, grafik shaklini yozishda mashq qilish,
so‘z va gaplar tuzish ishlari bajariladi. O‘qituvchi o‘quvchilarga tovushlarning
so‘zdagi o‘rnini aniqlash, harflarni bog‘lab yozish, matnni bo‘g‘inlab o‘qish,
ifodali o‘qish ko‘nikmalarini hosil qiladi.
Bu bosqichda harflar osondan murakkabga qarab o‘rgatiladi: avvalo unli
tovushlar, keyin undoshlar, so‘ngra murakkab tovush birikmalari o‘rganiladi.
O‘quvchilarda tovush-harf tahlilini ongli bajarish, so‘z tuzilishini tahlil qilish,
yozuv jarayonini avtomatlashtirish ko‘nikmalari shakllanadi. Alifbe davri
tugaganida bola mustaqil o‘qiy olishi va oddiy so‘zlarni yozib ifodalay olishi
kerak. 3
Alifbedan keyingi davr esa o‘quvchilarning o‘qish va yozish ko‘nikmalarini
mustahkamlash, nutqni rivojlantirish va matn bilan ishlash ko‘nikmalarini
shakllantirishga qaratiladi. Bu bosqichda o‘qilgan matnni tushunish, mazmunini
qayta hikoya qilish, ifodali o‘qish, yozuvni toza, chiroyli va grammatik jihatdan
to‘g‘ri bajarish asosiy maqsad bo‘ladi.
O‘qituvchi bu davrda o‘quvchilarni matnni tahlil qilishga, fikrni yozma va
og‘zaki tarzda ifodalashga o‘rgatadi. Darslarda kichik hikoyalar, she’rlar,
maqollar, topishmoqlar o‘qitiladi, o‘quvchilar o‘qiganlarini mantiqan tahlil
3
Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.” – Toshkent:
Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34.

10qiladi. Bu bosqichda o‘qish tezligini oshirish, tovush va harflarni avtomatik
idrok etish, orfografik malakani mustahkamlashga alohida e’tibor qaratiladi.
Savod o‘rgatish bosqichlarining har biri o‘zaro uzviy bog‘langan bo‘lib,
ularning izchil amalga oshirilishi natijasida bola to‘liq savodxonlikka erishadi.
O‘qituvchi har bir bosqichda darsni maqsadli rejalashtirishi, mashqlar tizimini
to‘g‘ri tanlashi, individual yondashuvni ta’minlashi zarur. Har bir o‘quvchining
o‘zlashtirish darajasi, nutq rivoji, diqqat va xotirasi turlicha bo‘lgani uchun
o‘qituvchi differensial yondashuv asosida ishlaydi. Shu orqali barcha
o‘quvchilar savod o‘rgatish jarayonida faol ishtirok etadi.
Savod o‘rgatish davrining mazmuni o‘quvchilarning bilish faoliyatini
faollashtirish, tafakkurini rivojlantirish, ularni mustaqil fikrlashga o‘rgatishga
xizmat qiladi. O‘qituvchi bu jarayonda dars turlarini tanlashda interfaol
metodlardan – “Aqliy hujum”, “Klaster”, “Tarmoqlar”, “Savol-javob”,
“Topishmoq yechish”, “Rasm asosida hikoya tuzish” kabi usullardan
foydalanadi. Bu usullar bolalarda ijodkorlikni, nutq boyligini, mantiqiy
fikrlashni va eshituv idrokini kuchaytiradi.
Savod o‘rgatish darslarining samaradorligi o‘qituvchi tomonidan tanlangan
metod va vositalarga bevosita bog‘liq. Darslarda audio, video, interaktiv
doskalar, ko‘rgazmali qurollar, rangli kartochkalar, rasmlar, harfli magnitlar,
o‘yin texnologiyalari kabi vositalar o‘quvchilarning qiziqishini oshiradi. Shu
orqali ular o‘qish va yozish jarayonini osonroq o‘zlashtiradilar. Zamonaviy
yondashuvlarda bolalarni savodga o‘rgatishda raqamli texnologiyalar, onlayn
o‘yinlar, mobil ilovalar va multimediali darsliklardan ham keng
foydalanilmoqda. Bu esa darslarni jonli, samarali va interaktiv tarzda o‘tishga
imkon beradi.
Savod o‘rgatish davrida nutq madaniyatini shakllantirish ham muhim o‘rin
tutadi. Har bir o‘qituvchi dars jarayonida bolalarning so‘z boyligini oshirish,
to‘g‘ri talaffuz, to‘g‘ri yozish, fikrni izchil ifodalash ko‘nikmalarini
rivojlantirishga e’tibor qaratadi. Bu nafaqat o‘qish va yozuv sifatini oshiradi,

11balki keyingi fanlarni o‘rganishda ham asosiy tayanch bo‘ladi. Chunki savod
o‘rgatish – butun ta’lim jarayonining poydevoridir.
Savod o‘rgatishning mazmuni va bosqichlarini tahlil qilgan holda aytish
mumkinki, bu davrning to‘g‘ri tashkil etilishi o‘quvchilarning kelgusidagi
ta’lim faoliyatini belgilab beradi. Agar bola alifbe davrida o‘qishni sekin,
xatolar bilan o‘zlashtirsa, keyingi bosqichlarda bu muammo davom etadi. Shu
bois, o‘qituvchi bu davrda har bir bolaning muvaffaqiyatini kuzatib borishi, sust
o‘zlashtirayotgan o‘quvchilar bilan alohida ishlashi zarur. Darslarda bolalarning
diqqatini jamlash, ularni rag‘batlantirish, o‘yin elementlari bilan darsni
jonlantirish samarali natija beradi.
Savod o‘rgatish bosqichlarining har biri o‘zaro uyg‘unlikda olib borilganda,
o‘quvchi nafaqat o‘qish va yozishni o‘rganadi, balki mustaqil fikrlash, o‘z
fikrini ifoda etish, tahlil qilish va xulosa chiqarish ko‘nikmalariga ham ega
bo‘ladi. Shu jihatdan savod o‘rgatish jarayoni shunchaki texnik ko‘nikma emas,
balki bolaning tafakkurini, dunyoqarashini, muloqot madaniyatini
shakllantiruvchi murakkab pedagogik jarayondir.
1.2. Savod o‘rgatish davrida dars tiplari va ularning didaktik
ahamiyati
Boshlang‘ich ta’lim tizimida savod o‘rgatish davri o‘quvchilarda yozuv va
o‘qish ko‘nikmalarining shakllanishi, nutq madaniyati va tafakkur jarayonining
rivojlanishida hal qiluvchi bosqich hisoblanadi. Bu davrda olib boriladigan
darslar bolaning bilim olamiga kirish eshigi vazifasini bajaradi. Shuning uchun
savod o‘rgatish davridagi har bir dars turi, uning tuzilishi, didaktik maqsadi va
amaliy ahamiyati puxta o‘ylab tashkil etilishi zarur. Chunki har bir dars turi
o‘ziga xos metodik yo‘nalishga ega bo‘lib, o‘quvchilarning o‘qish va yozuvni
o‘zlashtirish jarayonida muhim rol o‘ynaydi.
Savod o‘rgatish davrida darslar ikki asosiy bosqichga bo‘linadi: alifbegacha
davr va alifbe davri. Har ikkala bosqich o‘zining maqsadi, mazmuni va didaktik
yo‘nalishiga ega. Alifbegacha davrda o‘quvchilar maktab hayoti, o‘quv

12qurollari bilan tanishadi, to‘g‘ri o‘tirish, daftar tutish, yozuv asboblaridan
foydalanish qoidalarini o‘rganadi. Bu bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarning
og‘zaki nutqini rivojlantirishga, tovushni to‘g‘ri talaffuz qilish va so‘zlarni aniq
ayta olish ko‘nikmalarini shakllantirishga e’tibor qaratadi. Alifbe davrida esa
o‘qish va yozuv jarayoni boshlanib, harflar, bo‘g‘inlar, so‘zlar va gaplar ustida
amaliy mashqlar olib boriladi.
Savod o‘rgatish darslari mazmuniga ko‘ra turli tiplarga bo‘linadi. Ular
orasida yangi bilim beruvchi darslar, mustahkamlash darslari, ko‘nikma va
malaka hosil qilish darslari, takrorlash va umumlashtirish darslari, aralash
darslar keng qo‘llaniladi. Har bir dars tipi o‘zining aniq didaktik maqsadiga ega.
Masalan, yangi bilim beruvchi darslarda o‘quvchilarga tovush-harf bilan
tanishtirish, ularning talaffuzi va yozilish shakli tushuntiriladi. Mustahkamlash
darslarida esa ilgari o‘rganilgan tovush yoki harf asosida o‘quvchilar bilan
amaliy mashqlar, diktant va yozuv ishlari bajariladi.
Didaktik nuqtayi nazardan, dars turlarining to‘g‘ri tanlanishi va ularning
mazmunan bog‘liqligi o‘quvchilarning bilimni izchil o‘zlashtirishiga xizmat
qiladi. Chunki o‘qish va yozish ko‘nikmalari bir-biriga bog‘liq holda
shakllanadi. Agar o‘qituvchi darsni faqat harf o‘rgatishga yo‘naltirsa, bu
o‘quvchilarning og‘zaki nutqini rivojlantirishda yetarli samara bermaydi. Shu
sababli, har bir dars turi o‘quvchilarning fikrlash, tushunish, talaffuz, eslab
qolish va yozish malakalarini uyg‘un holda rivojlantirishni nazarda tutadi.
Savod o‘rgatish davridagi yangi bilim beruvchi darslar asosan yangi tovush
va harflar bilan tanishtirishga bag‘ishlanadi. O‘qituvchi har bir tovushni to‘g‘ri
talaffuz qilish, uni so‘z tarkibidan ajratib olish, yozuvda ifodalash ko‘nikmasini
shakllantiradi. Bunda og‘zaki nutq mashqlari, tovush tahlili, so‘zlarni
bo‘g‘inlarga bo‘lish, rasmlar asosida gap tuzish kabi metodlar keng qo‘llaniladi.
Yangi harfni o‘rgatishda ko‘rgazmalilik tamoyili muhim o‘rin tutadi — ya’ni
o‘quvchilarga harf shakli, yozilish yo‘nalishi, tovushni eshitish orqali idrok

13etish imkoniyati yaratiladi. Bu darslar o‘quvchilar uchun eng qiziqarli va faol
ishtirokni talab etuvchi mashg‘ulotlardandir.
Ko‘nikma va malaka hosil qilish darslarida o‘quvchilar avval o‘rgangan
bilimlarini mustahkamlashadi. Bu darslarda yozuv mashqlari, diktantlar, o‘qish
mashg‘ulotlari o‘tkaziladi. O‘qituvchi har bir o‘quvchining yozuv tezligini,
to‘g‘ri yozish malakasini, tovushni harf bilan to‘g‘ri bog‘lay olish qobiliyatini
kuzatadi. Shu orqali individual yondashuv amalga oshiriladi. Bunday darslar
o‘quvchilarda mustaqillik, mas’uliyat va e’tiborning rivojlanishiga xizmat
qiladi.
Takrorlash va umumlashtirish darslari savod o‘rgatishning har bir
bosqichida muhim ahamiyatga ega. Chunki ular o‘qituvchiga o‘quvchilarning
o‘zlashtirish darajasini aniqlash, kamchiliklarni bartaraf etish, ilgari o‘rganilgan
materialni mustahkamlash imkonini beradi. Bu darslarda ko‘proq interfaol
metodlar — “Aqliy hujum”, “Tovush top”, “Rasm orqali gap tuz” kabi o‘yinlar,
mashqlar, savol-javoblar qo‘llaniladi. O‘quvchilarning darsga faol qatnashuvi
o‘qish va yozish jarayonining tabiiy kechishiga yordam beradi.
Aralash darslar esa bir necha maqsadni birlashtirgan murakkab dars
turlaridir. Masalan, yangi harfni o‘rganish bilan birga, ilgari o‘rganilgan harflar
ustida mashqlar o‘tkazilishi yoki nutqni rivojlantirishga oid topshiriqlar
bajarilishi mumkin. Bu darslar o‘quvchilarning idrokini faollashtiradi, ularda
o‘qish va yozuv faoliyatini bir vaqtda rivojlantirish imkonini beradi.
Savod o‘rgatish davridagi dars turlarining didaktik ahamiyati shundaki, ular
o‘quvchilarda o‘qish va yozish malakasining bosqichma-bosqich, izchil
shakllanishini ta’minlaydi. Dars turlarining har biri o‘ziga xos o‘quv maqsadiga
ega bo‘lib, o‘quvchining bilish jarayonini tizimli yo‘naltiradi. Bu jarayon
bolalarda tafakkur, eslab qolish, idrok, nutqiy faoliyat va mustaqil fikrlash kabi
aqliy jarayonlarni shakllantiradi. Ayniqsa, darsda ko‘rgazmali qurollar, rasmli
kartochkalar, tovushli plakatlardan foydalanish o‘quvchilarni faollashtiradi,
darsga bo‘lgan qiziqishini kuchaytiradi.

14Didaktik jihatdan har bir dars turi o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos
tashkil etilishi kerak. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari tez charchaydigan,
diqqatini uzoq vaqt jamlay olmaydigan yosh toifasiga kirgani sababli, dars
jarayoni qisqa, lekin mazmunli bo‘lishi zarur. Shu bois dars turlarida o‘yin
texnologiyalari, she’r va topishmoqlardan foydalanish o‘quvchilarning hissiy
faolligini oshiradi. Shu bilan birga, har bir darsda o‘quvchilarning
muvaffaqiyatini baholash, rag‘batlantirish, xatolarni ijobiy yo‘l bilan tahlil
qilish ta’limning samaradorligini oshiradi.
Savod o‘rgatish davridagi darslarning yana bir muhim didaktik jihati — bu
ularning tarbiyaviy yo‘nalishidir. Har bir darsda o‘qituvchi o‘quvchilarda
mehnatsevarlik, tozalik, tartiblilik, o‘z fikrini aniq ifodalash, o‘qishga mehr
uyg‘otish kabi insoniy fazilatlarni tarbiyalaydi. Chunki savod o‘rgatish — bu
faqat yozuvni o‘rganish emas, balki shaxsni shakllantirish
jarayonidir.Shuningdek, dars turlarini zamonaviy texnologiyalar bilan
uyg‘unlashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda interfaol
taqdimotlar, audio yozuvlar, elektron alifbalar, raqamli o‘yinlar yordamida
o‘quvchilarning diqqatini jalb qilish va savod o‘rgatish jarayonini qiziqarli
tashkil etish imkoniyati mavjud. Bu esa an’anaviy dars turlarini zamonaviy
shakllar bilan boyitishga xizmat qiladi. savod o‘rgatish davridagi dars turlari
ta’lim jarayonining asosi bo‘lib, ularning didaktik ahamiyati o‘quvchilarda
o‘qish va yozish malakasini izchil shakllantirish, tafakkurni rivojlantirish,
o‘qishga ijobiy motivatsiya hosil qilish bilan belgilanadi. Har bir dars tipi
o‘ziga xos metodika, mazmun va shaklga ega bo‘lib, o‘qituvchi tomonidan
to‘g‘ri tanlanishi savod o‘rgatish samaradorligini belgilovchi omil hisoblanadi.
Shu sababli, o‘qituvchi darsni tashkil etishda o‘quvchilarning individual
xususiyatlarini hisobga olgan holda, dars turlarini to‘g‘ri uyg‘unlashtirsa, bu
nafaqat o‘quv natijalariga, balki bolalarning shaxsiy rivojlanishiga ham ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi.
1.3. Savod o‘rgatish darslarining mazmuni va metodik talablari

15Boshlang‘ich ta’limda savod o‘rgatish darslari o‘quvchilarni o‘qish va
yozishga o‘rgatishning poydevori sifatida ta’lim jarayonining eng muhim
bosqichlaridan biri hisoblanadi. Bu davrda darslarning mazmuni, metodik
tashkil etilishi, o‘qituvchining yondashuvi va o‘quvchilarning faol ishtiroki
ta’lim sifatini belgilab beradi. Chunki savod o‘rgatish darslari orqali o‘quvchi
nafaqat o‘qish va yozishni o‘rganadi, balki fikrlash, nutqni rivojlantirish, tovush
madaniyatini shakllantirish, to‘g‘ri talaffuz qilish, so‘z boyligini oshirish kabi
ko‘plab malakalarga ega bo‘ladi.
Savod o‘rgatish darslarining mazmuni O‘zbekiston Respublikasi Xalq
ta’limi vazirligi tomonidan tasdiqlangan davlat ta’lim standarti, o‘quv dasturi va
darsliklar asosida belgilanadi. Bu darslarning asosiy mazmuni o‘quvchilarda
o‘qish va yozish ko‘nikmalarini bosqichma-bosqich shakllantirish, tovush-harf
tahlilini o‘rgatish, so‘z va gap tuzish malakasini rivojlantirish, nutq
madaniyatini yuksaltirishdan iboratdir. Savod o‘rgatish darslari orqali o‘quvchi
tovushni eshitadi, uni harf bilan ifodalashni o‘rganadi, so‘ng uni yozuv orqali
mustahkamlaydi. Shu tarzda og‘zaki nutqdan yozma nutqqa o‘tish jarayoni
amalga oshadi.
Savod o‘rgatish darslari mazmunan o‘zaro uzviy bog‘liq bosqichlardan
iborat. Har bir bosqichda o‘qituvchi o‘quvchilarga yangi bilim berish, mavjud
ko‘nikmalarni mustahkamlash, ularda yozuv malakasini rivojlantirish bilan bir
qatorda tarbiyaviy maqsadlarni ham amalga oshiradi. Bunda darslarning
metodik asoslari didaktik tamoyillarga tayanadi: o‘quvchilarning yosh
xususiyatlarini hisobga olish, izchillik, ko‘rgazmalilik, faollik, mustaqillik va
onglilik kabi tamoyillar dars jarayonida yetakchi o‘rin tutadi.
Savod o‘rgatish darslarining mazmuni, avvalo, tovush-harf o‘zaro
munosabatini o‘rgatishga asoslanadi. O‘quvchilar tovushni talaffuz qilish, uni
tinglab ajratish, so‘zda o‘rnini aniqlash, harf orqali yozuvda ifodalashni
o‘rganadilar. Shu jarayonda o‘qituvchi og‘zaki nutqni rivojlantirishga,
o‘quvchilarning fonetik tahlil qilish ko‘nikmalarini mustahkamlashga alohida

16e’tibor beradi. Masalan, “a” tovushini o‘rgatishda o‘qituvchi avval tovushni
talaffuz ettiradi, so‘ng uni so‘zlardan topish mashqlarini bajaradi, so‘ngra yozuv
shaklini tanishtiradi. Bu tizimlilik o‘quvchilarni harf va tovushni aralashtirmay,
to‘g‘ri idrok etishga o‘rgatadi.
Mazkur davrdagi darslar faqat texnik o‘qish va yozuvga o‘rgatish bilan
cheklanmaydi. Darslarda o‘qituvchi o‘quvchilarning og‘zaki nutqini
rivojlantirish, fikrni ifodalash, mantiqiy bog‘lanishli gaplar tuzish kabi
masalalarga ham e’tibor qaratadi. Chunki o‘qish-yozuv jarayonida til boyligi,
so‘z zahirasi, grammatik tuzilma haqida dastlabki tushunchalar shakllanadi. Shu
bois darslarda suhbat, savol-javob, rasmlar asosida hikoya tuzish, topishmoqlar
yechish, she’r aytish kabi mashg‘ulotlar o‘quvchilar uchun katta ahamiyatga
ega bo‘ladi.
Savod o‘rgatish darslarida metodik talablarning to‘g‘ri bajarilishi o‘qituvchi
faoliyatining samaradorligini ta’minlaydi. Bu talablar, avvalo, didaktik
maqsadning aniqligi, darsning tuzilishi, ko‘rgazmali qurollardan foydalanish,
individual yondashuv, nutqiy faoliyatni rivojlantirish kabi mezonlarga
asoslanadi. O‘qituvchi har bir darsni o‘quvchilarning yosh, psixologik va bilish
darajasiga mos tarzda rejalashtirishi kerak. Darsning har bir bosqichi — kirish,
yangi mavzuni o‘rganish, mustahkamlash va yakunlash qismlarida aniq metodik
ketma-ketlikni saqlash zarur.
O‘qituvchi savod o‘rgatish darslarini tashkil etishda ko‘rgazmalilik va
faollik tamoyillariga tayanadi. Tovush-harf kartochkalari, rasmli plakatlar,
magnitli harflar, “alifbo devori”, audio yozuvlar kabi vositalar o‘quvchilarning
idrokini boyitadi, ularning darsga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. Har bir yangi
harf yoki tovushni o‘rganishda o‘quvchilar bilan og‘zaki mashqlar, o‘yinlar,
dramatizatsiya elementlari orqali darsni jonlantirish o‘qish jarayonini qiziqarli
qiladi. Shu tariqa, o‘quvchilar o‘qish va yozuv faoliyatida faol ishtirok etadi, bu
esa ularning o‘zlashtirish darajasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

17Savod o‘rgatish darslarining metodik talablari orasida nutqni
rivojlantirishga yo‘naltirilgan integratsiya muhim o‘rin tutadi. Har bir darsda
o‘quvchi yangi tovushni o‘rganish bilan birga, uni so‘z, gap va matn tarkibida
qo‘llashni ham o‘rganadi. Masalan, “b” harfi o‘rganilayotgan darsda “bola”,
“bog‘”, “barg”, “kitob” kabi so‘zlar asosida mashqlar tashkil etilib, o‘quvchilar
bu so‘zlardan gap tuzadi. Bu jarayonda ularning og‘zaki nutqi, grammatik
tafakkuri, so‘z boyligi kengayadi.
Metodik talablarning yana biri — darsda individual va differensial
yondashuvni amalga oshirishdir. Har bir o‘quvchining bilish sur’ati, xotira,
talaffuz va yozuv qobiliyati turlicha bo‘ladi. Shu sababli o‘qituvchi dars
jarayonida har bir o‘quvchiga mos topshiriqlar berishi, qiyinchilik sezayotgan
bolalarga qo‘shimcha tushuntirish berishi zarur. Bu yondashuv bolalarda o‘ziga
ishonchni mustahkamlaydi va darsning umumiy samaradorligini oshiradi.
Savod o‘rgatish darslarining yana bir muhim metodik talabi — bu o‘yin
texnologiyalarini qo‘llashdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘yin
faoliyati bilishning tabiiy shakli hisoblanadi. “Tovushni top”, “So‘zni to‘liq
yoz”, “Harfni joylashtir”, “Rasm orqali so‘z ayt” kabi o‘yinlar o‘quvchilarning
e’tiborini jamlash, eslab qolish qobiliyatini kuchaytirish va o‘qishga qiziqishini
oshirishga xizmat qiladi. O‘yin orqali o‘quvchi harfni emas, bilimni faol
ravishda o‘zlashtiradi. Shu sababli o‘yin metodlari savod o‘rgatish jarayonida
eng samarali vositalardan biridir.
Savod o‘rgatish darslarining metodik talablari, shuningdek, zamonaviy
axborot texnologiyalarini qo‘llashni ham o‘z ichiga oladi. Bugungi kunda
interfaol taxtalar, elektron darsliklar, audio-video materiallar, multimedia
taqdimotlari darslarni jonlantiradi. O‘quvchilar tovushlarni eshitish, so‘zlarni
tinglab yozish, harflarni virtual tarzda joylashtirish orqali savod o‘rganish
jarayonini qiziqarli va samarali o‘zlashtiradilar. Bu esa o‘qituvchining ishini
yengillashtiradi va o‘quvchilarning bilim darajasini oshiradi.

18II BOB. SAVOD O‘RGATISH DAVRIDA DARS TURLARINING
AMALIY TATBIQI
2.1. Alifbegacha davr darslarining turlari, maqsadi va mazmuni
Alifbegacha davr — savod o‘rgatish jarayonining eng dastlabki, shu bilan
birga, eng mas’uliyatli bosqichi bo‘lib, u bolaning o‘qish va yozishga
tayyorlanishida, nutqni rivojlantirishda, tovush madaniyatini shakllantirishda
muhim o‘rin tutadi. Mazkur davrda o‘quvchilar hali harflarni o‘rganmagan
bo‘lishadi, ammo ular tilning asosiy unsurlari, tovushlar, so‘zlar, gaplar bilan
tanishadi, og‘zaki nutqni to‘g‘ri shakllantirish, so‘z boyligini kengaytirish va
muloqot madaniyatini o‘zlashtirishga kirishadi. Shu sababdan alifbegacha davr
darslari bola tafakkurini rivojlantiruvchi, idrokni o‘stiruvchi va o‘qishga
qiziqish uyg‘otuvchi tarzda tashkil etilishi zarur.
Alifbegacha davr darslarining asosiy maqsadi — bolalarni o‘qish va
yozishga psixologik hamda fiziologik jihatdan tayyorlash, nutq faoliyatini
rivojlantirish, eshitish va talaffuz organlarini mashq qildirish, tovush va so‘zlar
orasidagi bog‘lanishni anglashga o‘rgatishdir. Bu jarayonda o‘qituvchi
o‘quvchilarni to‘g‘ri o‘tirish, daftar va qalamdan foydalanish, yozuv chizig‘ini
to‘g‘ri tutish, harakat koordinatsiyasini shakllantirish kabi ko‘nikmalarga ham
o‘rgatadi. Shuningdek, ular atrof-muhitni kuzatish, narsalarning nomini to‘g‘ri
aytish, so‘z boyligini boyitish orqali nutqiy tafakkurga kirishadi. Shu bois bu
davr darslari faqat harf va tovush bilan emas, balki bola tafakkurini
rivojlantirish bilan ham chambarchas bog‘liqdir.
Mazkur davrda darslar bir necha turlarga bo‘linadi:
Nutq o‘stirishga oid darslar – bolalarning og‘zaki nutqini rivojlantirish,
to‘g‘ri talaffuz qilish, so‘zlarni grammatik shaklda qo‘llashni o‘rgatadi.
Atrof-muhit bilan tanishtirish darslari – o‘quvchilarning kuzatuvchanligini
oshiradi, so‘z boyligini kengaytiradi, tabiat va inson faoliyati haqidagi dastlabki
bilimlarni beradi.

19Grafik tayyorgarlik darslari – qo‘l mushaklarini harflarni yozishga
tayyorlash, chiziqlar, shakllar chizish, yozuv chizig‘ini to‘g‘ri tutish, daftarni
toza tutish ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Tovushga tayyorgarlik darslari – nutq tovushlarini farqlash, talaffuzda
aniqlik kiritish, tovushlarni eshitish orqali so‘z tarkibini sezish qobiliyatini
o‘stiradi.
Alifbegacha davr darslarining didaktik mazmuni o‘quvchini savod
o‘rgatishning keyingi bosqichlariga tayyorlashga qaratilgan. Shu bois, bu
darslarda o‘yin metodlari, suhbat usuli, rasm asosida hikoya tuzish,
dramatizatsiya, taqqoslash va kuzatish kabi metodlar keng qo‘llaniladi. Bu
metodlar bolalarda o‘qish jarayoniga qiziqish uyg‘otadi, dars jarayonini jonli va
faol qiladi. O‘qituvchi bu jarayonda bolaning individual qobiliyatini, psixologik
xususiyatlarini inobatga olgan holda topshiriqlar beradi. Masalan, ayrim bolalar
tovushlarni tez farqlaydi, boshqalari esa rasm asosida gap tuzishda faolroq
bo‘ladi. Shuning uchun o‘qituvchi darsni differensial yondashuv asosida tashkil
etadi.
Mazkur davrda o‘quvchilar bilan olib boriladigan mashg‘ulotlar o‘qish-
yozuv faoliyatiga bevosita tayyorgarlik vazifasini bajaradi. Shu maqsadda
darslarda talaffuz mashqlari, tovushni ajratish, so‘zdagi bo‘g‘inlar sonini
aniqlash, tovushlar ketma-ketligini tinglab aniqlash, rasm asosida gap tuzish,
o‘yin shaklidagi topshiriqlar bajariladi. Masalan, “Tovushni top”, “Nimani
eshitding?”, “Rasmga qarab gap tuz”, “So‘zda nechta tovush bor?” kabi
mashqlar bolalarda diqqat, xotira va tafakkurni rivojlantirishga xizmat qiladi.
Alifbegacha davrda o‘qituvchi darslarni tashkil etishda tizimlilik va izchillik
tamoyiliga amal qilishi muhim. Har bir dars oldingisi bilan mantiqan
bog‘lanishi, yangi material esa ilgari o‘rganilgan bilimlar asosida berilishi
lozim. Shu tarzda bola asta-sekin tovushni eshitadi, so‘zda uni farqlaydi,
so‘ngra harfni o‘rganishga tayyorlanadi. O‘qituvchi bolalarning nutqini tinglab,
grammatik xatolarni to‘g‘rilash, talaffuzni nazorat qilish orqali o‘quvchini

20og‘zaki nutq madaniyatiga o‘rgatadi. Bu bosqichda so‘z boyligini kengaytirish,
yangi so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilish va ularni ma’no jihatidan to‘g‘ri ishlatish
asosiy vazifalardan biridir.
Alifbegacha davr darslarining mazmuni o‘quvchilarning yosh
xususiyatlariga mos ravishda tanlanadi. Darslarda ko‘rgazmalilik, eshitish,
ko‘rish va harakat organlari faol ishtirok etadi. O‘qituvchi rasm, predmet,
o‘yinchoq, audio materiallardan foydalanib, o‘quvchini o‘qish-yozishga
tayyorlaydi. Shu bilan birga, bu davrda axloqiy tarbiya elementlari ham beriladi
— bolalarda tozalik, intizom, tartib, e’tibor kabi sifatlar shakllantiriladi.
Shunday qilib, alifbegacha davr darslari bolaning faqat bilim emas, balki
shaxsiy fazilatlarini ham rivojlantiruvchi kompleks jarayon sifatida qaraladi.
Mazkur bosqichda darslar o‘qituvchi tomonidan puxta rejalashtirilgan
bo‘lishi kerak. Har bir darsning maqsadi, kutilayotgan natija, qo‘llaniladigan
vositalar va metodlar aniq belgilanadi. O‘qituvchi dars jarayonida bolaning
diqqatini ushlab turish uchun turli interfaol o‘yinlar, ifodali so‘zlash, she’r yoki
topishmoqlardan foydalanadi. Shu bilan birga, o‘qituvchi bolalarning individual
yondashuvini hisobga olib, har birining psixologik tayyorgarlik darajasiga mos
topshiriqlar beradi. alifbegacha davr darslari savod o‘rgatishning poydevorini
tashkil etadi. Bu davrda berilgan bilimlar keyingi “alifbe davri”dagi o‘qish va
yozuv malakalarining muvaffaqiyatli shakllanishiga zamin yaratadi. Shuning
uchun o‘qituvchining bu bosqichdagi har bir darsi bolada o‘qishga muhabbat,
bilim olishga ishtiyoq uyg‘otishi zarur. Shu yo‘sinda, alifbegacha davr darslari
bolaning kelajakdagi ta’lim muvaffaqiyatining asosiy garovi bo‘lib xizmat
qiladi.

21Jadval dars turlari, maqsadi, mazmuni va metodik usullari
Dars turi Maqsadi Mazmuni Metodik usullari
Nutqni
rivojlantirish
darslari O‘quvchilarning
og‘zaki nutqini
shakllantirish,
talaffuzni
to‘g‘rilash So‘zlarni to‘g‘ri
talaffuz qilish,
gap tuzish, so‘z
boyligini
kengaytirish Suhbat, savol-
javob,
dramatizatsiya,
she’r va hikoya
aytish
Atrof-muhit
bilan
tanishtirish
darslari Bolalarda
kuzatuvchanlik va
so‘z boyligini
oshirish Tabiat, atrof-
muhit va
kundalik hayot
predmetlarini
aniqlash,
nomlash Ko‘rgazmalar, rasm
va predmetlar orqali
tanishtirish,
taqqoslash, kuzatish
mashqlari
Grafik
tayyorgarlik
darslari Yozuvga
tayyorgarlik, qo‘l
mushaklarini
rivojlantirish Chiziqlar,
shakllar chizish,
daftar va
qalamni to‘g‘ri
tutish Chizish mashqlari,
qo‘l mushaklarini
mustahkamlash,
vizual ko‘rgazmalar
Tovushga
tayyorgarlik
darslari Tovushni eshitish,
farqlash va
talaffuzni
to‘g‘rilash Tovushlarni
ajratish, so‘z
tarkibidagi
tovushlarni
aniqlash Tinglab topish
mashqlari,
tovushlarni farqlash
o‘yinlari, audio
materiallar
O‘yin
mashqlari
darslari Savod o‘rgatish
jarayonini qiziqarli
va faol qilish Harfni topish,
so‘z yoki gap
tuzish, tovushni
ajratish Interfaol o‘yinlar,
“Tovushni top”,
“So‘zni to‘liq yoz”,
rasm asosida hikoya
tuzish
2.2. Alifbe davrida dars turlari va ularning o‘quvchilarga ta’siri
Alifbe davri boshlang‘ich savod o‘rgatish jarayonining muhim bosqichi
bo‘lib, unda o‘quvchilar harflar va tovushlarni o‘rganish bilan bir qatorda,
nutqiy va yozma ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Shu bosqichdagi darslar bolaning
o‘qishga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otadi, diqqatini jamlashga o‘rgatadi, eshitish
va ko‘rish orqali idrok qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. Har bir dars turi
o‘ziga xos metodik vazifalarni bajaradi va o‘quvchilarning bilish faoliyatiga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.

22Alifbe davrida darslar asosan quyidagi turlarga bo‘linadi: harflarni o‘rgatish
darslari, tovushni ajratish darslari, so‘z boyligini oshirish darslari, og‘zaki
nutqni rivojlantirish darslari, o‘yin mashqlari va grafik mashqlar. Har bir dars
turi o‘quvchilarda turli ko‘nikmalarni shakllantiradi, psixologik tayyorgarlikni
mustahkamlaydi va ular o‘qishga tayyorlanish jarayonini samarali qiladi.
Masalan, harflarni o‘rgatish darslarida bolalar harfni to‘g‘ri yozish va talaffuz
qilishni o‘rganadi, tovushni ajratish darslari esa og‘zaki nutqni mustahkamlaydi
va fonetik tafakkurini rivojlantiradi.
So‘z boyligini oshirish darslarida o‘quvchilar yangi so‘zlar bilan tanishadi,
ularni gap ichida ishlatadi va shu orqali nutq madaniyatini mustahkamlaydi.
Shu bilan birga, bu darslar orqali bolalar mantiqiy tafakkur, xotira va e’tibor
kabi psixologik ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Og‘zaki nutqni rivojlantirish
darslarida o‘quvchi so‘zlash va fikrini to‘g‘ri ifodalashni o‘rganadi, suhbat va
hikoya tuzish mashqlari orqali nutq qobiliyati kuchayadi.
Alifbe davrida o‘yin mashqlari darslari savod o‘rgatish jarayonini qiziqarli
qiladi, bolalarning diqqatini jamlaydi va mustaqil faoliyatini rag‘batlantiradi.
Masalan, “Harfni top”, “So‘zni to‘liq yoz”, “Rasmga qarab gap tuz” kabi
o‘yinlar orqali bolalar bilimni faol ravishda o‘zlashtiradi. Shu bilan birga, grafik
mashqlar darslarida qo‘l mushaklarini rivojlantirish, harf va chiziqlarni to‘g‘ri
yozish ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Alifbe davrida darslarning o‘quvchilarga ta’siri bir necha jihatdan namoyon
bo‘ladi:
Kognitiv rivojlanish – harf va tovushlarni farqlash, so‘z va gap tuzish,
mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Nutqiy rivojlanish – talaffuz va og‘zaki nutq madaniyati, so‘z boyligi,
so‘zlash qobiliyatini mustahkamlaydi.
Motorik ko‘nikmalar – daftar va qalamdan to‘g‘ri foydalanish, qo‘l
mushaklarini rivojlantirish, yozuv chizig‘ini saqlash.

23Emotsional va motivatsion rivojlanish – o‘qishga qiziqish uyg‘otadi,
mustaqil faoliyatga rag‘batlantiradi, o‘yin orqali ijobiy emotsiyalar
shakllantiradi.
Tarbiya jihati – tartib-intizom, tozalik, diqqat, mehnatsevarlik va hamkorlik
ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
O‘qituvchi darslarni tashkil etishda bolalarning individual xususiyatlarini
hisobga olishi muhimdir. Ayrim bolalar harfni tez o‘zlashtiradi, boshqalari esa
ko‘proq vizual yordam va amaliy mashqlar orqali bilim oladi. Shu bois
darslarda differensial yondashuv qo‘llaniladi, ya’ni o‘quvchilarni bilim
darajasiga qarab turli topshiriqlar bilan shug‘ullantirish. Bu yondashuv har bir
bolaning o‘z qobiliyatiga moslashgan tarzda rivojlanishiga imkon beradi.
Darslarning o‘quvchilarga ta’siri shuningdek, interfaol va ko‘rgazmali
usullar orqali kuchayadi. O‘qituvchi plakatlar, kartochkalar, rasm va
predmetlar, audio va video materiallardan foydalanadi. Shu tarzda bolalar
nafaqat ko‘rish va eshitish orqali bilim oladi, balki amaliy faoliyat orqali ham
harflarni va tovushlarni o‘zlashtiradi. Bu jarayon o‘quvchilarda bilish
faoliyatini faollashtiradi, xotira va diqqatni mustahkamlaydi.
Mazkur bosqichdagi darslar orqali o‘quvchilar ijtimoiy ko‘nikmalarni ham
rivojlantiradi. Masalan, guruhdagi o‘yin mashqlarida hamkorlik, suhbatlarda
navbat bilan so‘zlash, yordam berish va qo‘llab-quvvatlash kabi fazilatlar
shakllanadi. Shu bilan birga, bolalar o‘z bilganlarini boshqalarga tushuntirish
orqali o‘z bilimlarini mustahkamlaydi.
Alifbe davrida darslarning samarali ta’siri o‘qituvchining metodik
mahoratiga ham bog‘liq. O‘qituvchi darsni qiziqarli, interfaol va izchil tashkil
qilishi, har bir bolaning ehtiyojini hisobga olishi, faol ishtirokni rag‘batlantirishi
kerak. Shu yondashuv orqali bolalar dars jarayonini yoqimli, bilim olishni esa
samarali deb qabul qiladi.

24Jadval: Alifbe davri dars turlari va ularning o‘quvchilarga ta’siri
Dars turi O‘quvchilarga ta’siri Metodik xususiyatlari
Harflarni
o‘rgatish darslari Harfni to‘g‘ri yozish va
talaffuz qilish, fonetik
tafakkurini rivojlantirish Harfni ko‘rgazmali
tanishtirish, yozuv
mashqlari, audio
materiallar
Tovushni ajratish
darslari Tovushni farqlash, og‘zaki
nutqni to‘g‘rilash, diqqatni
jamlash Tinglab topish mashqlari,
tovushlar o‘yinlari, izoh va
amaliy mashqlar
So‘z boyligini
oshirish darslari Yangi so‘zlarni o‘zlashtirish,
gap tuzish, nutq
madaniyatini rivojlantirish Rasm va predmetlar
bilan tanishtirish, suhbat,
topishmoqlar, hikoya
Og‘zaki nutqni
rivojlantirish
darslari Fikrni ifodalash, nutq
qobiliyatini mustahkamlash Suhbat, hikoya,
dramatizatsiya, she’r
aytish, savol-javob
O‘yin mashqlari Faol ishtirok, qiziqish
uyg‘otish, mustaqil
faoliyatni rivojlantirish Interfaol o‘yinlar, harfni
topish, so‘z yoki gap tuzish
mashqlari
Grafik mashqlar Qo‘l mushaklarini
rivojlantirish, chiziqlar va
harflarni to‘g‘ri yozish Chiziqlar, shakllar chizish,
daftarni toza saqlash,
vizual ko‘rgazmalar

252.3. Alifbedan keyingi davrda darslarning o‘ziga xosligi va turlari
Alifbedan keyingi davr — boshlang‘ich savod o‘rgatishning ikkinchi
bosqichi bo‘lib, unda o‘quvchilar harflarni mustahkamlash, so‘z va gaplarni
o‘qish, yozish ko‘nikmalarini rivojlantirish, shuningdek, nutq madaniyatini
yanada oshirishga kirishadi. Bu davr bolaning o‘qishga tayyorligi, fonetik va
grafik tayyorgarligi, mantiqiy tafakkurini shakllantirish hamda mustaqil bilim
olish qobiliyatini rivojlantirishga asos bo‘ladi. Shu sababdan alifbedan keyingi
davr darslari mazmuni, metodikasi va tashkil etilishi jihatidan alohida e’tibor
talab qiladi.
Ushbu davr darslarining asosiy maqsadi — o‘quvchilarda o‘qish va yozuv
malakasini mustahkamlash, fonetik tafakkurini rivojlantirish, so‘z va gaplarni
to‘g‘ri talaffuz qilish, og‘zaki va yozma nutqni shakllantirishdir. Shu bilan
birga, bu bosqichda o‘quvchilar muloqot madaniyati, nutqiy tafakkur, eshitish
va diqqat ko‘nikmalarini yanada chuqurlashtiradi. Alifbedan keyingi davrda
o‘qituvchi darslarni o‘quvchilar yosh xususiyatlarini, psixologik tayyorgarlik
darajasini hisobga olgan holda tashkil qiladi, shuningdek, darsning didaktik va
metodik vazifalarini aniq belgilaydi.
Alifbedan keyingi davrda darslar turli turlarga bo‘linadi. Ularning har biri
o‘quvchilarga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi va savodxonlikni rivojlantirishda
muhim ahamiyatga ega. Quyida asosiy dars turlari keltiriladi:
Harflarni mustahkamlash va ularni biriktirish darslari — bu darslar
o‘quvchilarga harflarni o‘qish va yozishni mustahkamlash, ularni so‘z ichida
aniqlash, tovush bilan bog‘lash ko‘nikmalarini shakllantiradi. Shu bosqichda
bolalar tovushlarni harflar bilan moslashtirish, so‘z tarkibidagi bo‘g‘inlarni
ajratish, yangi so‘zlar bilan ishlashga kirishadi.
So‘z va gaplarni o‘qish darslari — bu darslar bolalarga mustaqil o‘qish
ko‘nikmasini berishga qaratilgan. O‘quvchilar avval oddiy so‘zlarni, so‘ngra
murakkab so‘z va gaplarni o‘qishni o‘rganadi. Shu bilan birga, ular o‘qigan

26matn mazmunini tushunish, gap tarkibini aniqlash va so‘zlarni mantiqiy tartibda
ishlatishni o‘rganadi.
Yozuv darslari — bu darslar o‘quvchilarning qo‘l mushaklarini
rivojlantirish, harflar va so‘zlarni to‘g‘ri yozishni o‘rgatish, daftarni tartibli
saqlash ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan. Bu jarayonda chiziq va shakl
chizish, harflarni izchil yozish mashqlari keng qo‘llaniladi
Nutqni rivojlantirish darslari — og‘zaki nutqni shakllantirish, talaffuz va
so‘z boyligini oshirish, fikrni izchil ifodalashni o‘rgatadi. Bolalar rasm, predmet
yoki hikoya asosida gap tuzish, hikoya aytish va savol-javob mashqlarini
bajarish orqali nutq qobiliyatini rivojlantiradi.
O‘yin va interfaol mashqlar — darslarni qiziqarli va faol qilish, o‘quvchilar
diqqatini jalb etish, mustaqil va ijodiy fikrlash qobiliyatini rivojlantirishga
xizmat qiladi. Masalan, “So‘zni to‘liq yoz”, “Rasmga qarab gap tuz”, “Harfni
top” kabi o‘yinlar o‘quvchilarning o‘qishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
Alifbedan keyingi davr darslarining o‘quvchilarga ta’siri juda keng: ular
harflarni tez va to‘g‘ri o‘qish, so‘z va gaplarni tushunish va yozishni o‘rganish
bilan birga, diqqat, xotira, mantiqiy tafakkur, nutq va ijtimoiy ko‘nikmalarni
rivojlantiradi. Shu bilan birga, darslar bolaning mustaqil faoliyatini
rag‘batlantiradi va bilim olishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi.
O‘qituvchi darslarni differensial yondashuv asosida tashkil etadi. Ba’zi
bolalar yangi so‘zlarni tez o‘zlashtiradi, boshqalari esa amaliy mashqlar orqali
bilim oladi. Shu sababli darslarda individual va guruh ishlari uyg‘unlashtiriladi,
interfaol metodlar keng qo‘llaniladi. Shu tarzda, har bir bola o‘z qobiliyatiga
moslashgan holda bilim oladi va o‘qish-yozuv ko‘nikmalarini mustahkamlaydi.
Alifbedan keyingi davrda darslar mazmuni va metodikasi jihatidan o‘ziga
xosdir. Darslarda ko‘rgazmalilik, interfaollik va turli hissiy tajribalar asosida
o‘quvchilarni faol ishtirokga jalb qilish zarur. Masalan, rasm, kartochka,
predmet, audio va video materiallardan foydalanish orqali dars qiziqarli va
samarali bo‘ladi. Shu bilan birga, bu davrda darslar bolaning axloqiy

27tarbiyasiga ham hissa qo‘shadi — tartib, e’tibor, mehnatsevarlik va hamkorlik
ko‘nikmalari shakllantiriladi.
Alifbedan keyingi davr darslarini tashkil etishda har bir darsning aniq
maqsadi, kutilayotgan natija va qo‘llaniladigan metodlari belgilanishi kerak.
Shu orqali dars samarali bo‘ladi, bolalar bilimni o‘zlashtiradi va keyingi
bosqichdagi o‘qishga tayyor bo‘ladi.

28 Xulosa
Men ushbu kurs ishini tayyorlash davomida savod o‘rgatish davridagi dars
turlari, ularning maqsadi, mazmuni va ko‘rinishini o‘rganib chiqdim. Ish
davomida aniqladimki, boshlang‘ich savod o‘rgatish jarayoni bolaning o‘qishga
tayyorlanishida muhim bosqichni tashkil etadi va unda darslarning turli turlari
o‘quvchilarning har tomonlama rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Men kurs ishida alifbegacha va alifbedan keyingi davr darslarini tahlil
qildim. Shuni payqadimki, alifbegacha davr darslarida asosiy e’tibor harflarni
o‘rgatish, tovushni ajratish, so‘z boyligini oshirish, og‘zaki nutqni rivojlantirish
va o‘yin mashqlari orqali savodxonlikni shakllantirishga qaratilgan. Bu davrda
o‘quvchilarning diqqatini jamlash, fonetik tafakkurini rivojlantirish va qo‘l
mushaklarini tayyorlash kabi ko‘nikmalar muhim ahamiyatga ega.Men
shuningdek alifbedan keyingi davr darslarini ham o‘rgandim. Ushbu bosqichda
o‘quvchilar mustaqil o‘qish va yozish ko‘nikmalarini shakllantiradi, matn
mazmunini tushunish, gap tuzish, nutq madaniyatini rivojlantirish
ko‘nikmalarini egallaydi. Shu bilan birga, darslarda interfaol va o‘yin usullari
qo‘llanilishi bolalarning bilim olishga bo‘lgan qiziqishini oshiradi va ularning
mustaqil faoliyatini rag‘batlantiradi.Men kurs ishida darslarning o‘quvchilarga
ta’sirini ham tahlil qildim. Har bir dars turi o‘ziga xos ta’sirga ega bo‘lib,
kognitiv, nutqiy, motorik, emotsional va tarbiyaviy jihatlarni rivojlantiradi.
Shuningdek, darslarni tashkil etishda o‘qituvchining metodik yondashuvi,
differensial va interfaol usullardan foydalanishi muhim ekanligini aniqladim.
Men yakunda xulosa qilamanki, savod o‘rgatish davridagi darslar bolaning
boshlang‘ich ta’limidagi muvaffaqiyatini belgilovchi asosiy omildir. Darslarni
to‘g‘ri tashkil etish, mazmunini aniqlash va metodik talablariga amal qilish
orqali o‘quvchilarning o‘qish, yozish va nutq qobiliyati samarali rivojlantiriladi.
Shu bilan birga, ular ijtimoiy va emotsional ko‘nikmalarini ham shakllantiradi,
bilimga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otadi va mustaqil faoliyatga rag‘batlantiradi.

29Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29-
apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6-
noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11-
maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli
Qarori.
Ilmiy adabiyotlar
1) Mahmudov Nodirbek, G‘ulomov Abdurahmon. “Ona tili o‘qitish
metodikasi.” – Toshkent: O‘qituvchi, 2018. – B. 12–45.
2) Qodirova Mohira, Yuldasheva Malika. “Boshlang‘ich ta’limda o‘qitish
metodikasi.” – Toshkent: Fan va texnologiya, 2019. – B. 23–67.
3) Xudoyberganova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini
rivojlantirishda innovatsion metodlar.” – Toshkent: Ilm ziyo, 2020. – B. 15–
50.
4) Mirziyoyeva Shahrizoda. “Zamonaviy ta’limda innovatsion yondashuvlar.”
– Toshkent: Yangi asr avlodi, 2021. – B. 8–34.
5) Qodirov Bakhtiyor. “Grammatika va imlo o‘qitishning samarali usullari.” –
Samarqand: SamDU nashriyoti, 2017. – B. 30–72.
6) Tursunova Sevara. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari bilan nutq o‘stirish
mashg‘ulotlari.” – Toshkent: Noshir, 2019. – B. 10–42.
7) Karimova Zulfiya. “Ko‘rgazmali qurollar va o‘quv jarayonida ularning
ahamiyati.” – Toshkent: Fan, 2020. – B. 20–55.

308) Jo‘rayev Anvar. “Boshlang‘ich ta’limda pedagogik texnologiyalarni
qo‘llash.” – Toshkent: Universitet, 2021. – B. 17–60.
9) Mirzaahmedov Habib. “Ta’lim jarayonida vizuallik tamoyilining pedagogik
asoslari.” – Toshkent: Ilm Ziyo Nashriyoti, 2018. – B. 25–48.
10) Xolmatova Malohat. “Ona tili darslarida interfaol metodlardan
foydalanish.” – Toshkent: Barkamol avlod, 2022. – B. 14–39.
11) Shirinov Akmal. “Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning nutqiy
kompetensiyasini shakllantirish.” – Namangan: NamDU nashriyoti, 2023. –
B. 12–44.
12) Abdullayeva Nilufar. “Innovatsion ta’lim va ko‘rgazmali vositalarning
o‘rni.” – Toshkent: Innovatsiya, 2021. – B. 18–50.
13) Toshpo‘latova Dildora. “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining psixologik
xususiyatlari va o‘qitish metodikasi.” – Toshkent: Noshir, 2020. – B. 22–57.
14) Jo‘raboyeva Lobar. “O‘qitishda didaktik materiallardan foydalanish
asoslari.” – Toshkent: Ziyo, 2018. – B. 9–36.
15) Saidova Gulnora. “Boshlang‘ich sinflarda ona tili fanini o‘qitishda
ko‘rgazmalilik va interfaollik.” – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2023. – B.
11–48.
Foydalanilgan internet manbalar
1. www.ziyonet.uz
2. www.pedagog.uz
3. https://uzedu.uz
4. https://president.uz
5. https://kitob.uz
6. https://eduportal.uz
7. https://school-edu.uz

Savod o‘rgatish davridagi dars tiplari, ularning maqsadi, mazmuni va ko‘rinishi

Sotib olish