Savod o‘rgatish tayyorlov darslarini tashkil etish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	244.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Savod o‘rgatish tayyorlov darslarini tashkil etish

Sotib olish

4O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
URGANCH INNOVATSION UNIVERSITETI
___________________ fakulteti ___________________yo‘nalishi
_____________________________________ning
______________________________________ fanidan
K URS ISHI
M avzu: Savod o‘rgatish tayyorlov darslarini tashkil etish
Bajardi: ____________________
Qabul qildi: _____________________

______________ 2024
MUNDARIJA:

4KIRISH.....................................................................................................................3
I BOB. O‘QUVCHILARNING SAVOD O‘RGATISHGA
TAYYORGARLIGI
1.1. Savod o‘rgatish jarayoni ………………………..……………………………...
7
1.2. Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish………………….
……….16
II BOB. BOSHLANG’ICH SINFDA ALIFBE DAVRIDA YOZUVCGA
O’RGATISH
2.1. Yozuv darslarida o’quvchilar nutqini
o’stirish……………………………………………………………………..……20
2.2. Savod o’rgatish davrida o’qish va yozuv darslari……………………………28
XULOSA................................................................................................................
33
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR..............................................................35
ILOVALAR………………………………………………………………………36

4KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi ko‘p jihatdan
barkamol, intellektual salohiyatli avlod va unga ta’lim-tarbiya berish sifatiga
bog‘liq. S h u bois Vatani, halqini sevadigan, istiqlol g‘oyalariga sadoqatli, mustaqil
fikrlaydigan ijodkor shaxsni etishtirish davlatning ta’lim sohasidagi siyosatining
ustuvor yo‘nalishlaridan biridir shuning bilan birga ta’lim tizimidagi tub islohotlar
orqali shaxs ma’naviy kamolotini ta’minlash mazkur yo‘nalishning dolzarb
muammolaridan biri bo‘lib, bu haqda O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim
to‘g‘risida» gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ta’lim tizimini
tubdan isloh qilish, ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalash davlat ahamiyatiga
molik muhim vazifalaridan biri ekanligi ko‘rsatilgan. Maktabgacha ta’lim
umuman olganda, uzliksiz ta’limning birinchi bosqichi hisoblanib, u maktabda
o‘qish uchun tayyor bo‘lgan sog‘lom va to‘laqonli shaxs sifatida shakllangan
bolani tarbiyalashni ko‘zda tutadi. Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga
tayyorlash uchun unga ona tilining barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli
shart-sharoitlarni yaratish zarur. Bola nutqining rivoji ko‘p jihatdan uning
ruhiyatiga, sog‘lom, tetik o‘sishiga. Ahloqiy sifatlariga o‘quv dasturini
o‘zlattirishda me’yorli bajarilishini ta’minlashshiga, qo‘ l lanmalarning
monandligiga bog‘likdir. Bu masalalar maktabgacha ta’limda o‘z echimi ifodasini
topishi va o‘z ona tilida ravon gapira oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur.
Bolalarning aqliy jarayonini rivojlantirish uchun ularning nutqini o‘stirish zarur:
Bola har bir so‘z manosini tushuna olishi uni o‘z nutqida erkin ifodalashga
muvofiq bo‘lishi kerak. Tushunchalar tizimiga moslashgan bola o‘z fikrini jamlab
gapirishga va ifodalab berishga o‘rganadi. O g‘zaki nutqini o‘stirish bo‘yicha
o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda asosan, bolalarning og‘zaki nutqini o‘stirishga,
nutqni grammatik tomondan to‘g‘ri shakllantirishga: nutqning morfologik va
sintaksis tomonlarini shakllantirishni davom ettirish: sodda va qo‘shma gaplar
tuzish, bunda barcha so‘z turkumlaridan foydalanishga o‘rgatish, bolalarni
gapirganda sonni otga, sifatni otga, sifatni fe’lga to‘g‘ri ishlatish malakalarini

4takomillashtirish, tovush va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etishga, ravon gapirishga,
mustaqil hikoya qilishga e’tibor beriladi. O g‘zaki nutqini o‘stirishda mustaqil
hikoya qilishga o‘rgatish katta o‘rin egallaydi: bolalalarni o‘z hayotlarida
uchragan voqealar, suratlarga qarab, tarbiyachining taklif qilgan mavzusi asosida
hikoyalar tuzishga o‘rgatiladi.Tayyorlov guruh bolalarining hikoyalari mazmunan
bog‘langan, ma’lum izchillikda, grammatik tomondan to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi
kerak.
Kurs ishning maqsadi. Bolalarni savod o‘rgatishga tayyorlashning maqsad,
mazmuni va mohiyati to‘g‘risida bilimlarni hamda to‘liq tasavvurni shakllantirish.
Kurs ishning vazifalari:
– Bolalarda o‘qish va yozishga bo‘lgan qiziqishini uyg‘otish
– Bolalarni yozish, o‘qish ko‘nikmalarini shakllantirishni ifodala sh .
– Mashhulotlar jarayonida bolalarni savodga o‘rgat ish
Kurs ishining ob’ekti: .....................................................................
Kurs ishning
predmedi:................................................................................................................
Kurs ishi tuzilishi : Kirish, ikkita bob, rejalar, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati va ilovadan iborat.
I BOB. O‘QUVCHILARNING SAVOD O‘RGATISHGA
TAYYORGARLIGI
1.1. Savod o‘rgatish jarayoni
Ta’lim tarbiya tizimining bugungi kundagi vazifasi o‘sib-ulg‘ayib
kelayotgan yoshlarni vatanparvar, zamonaviy bilim, ko‘nikma va malakalarini
o‘zlashtirgan kelajakda jamiyatda o‘z o‘rnini egalashga erishgan-komillikka
intiladigan barkamol avlodni voyaga yetkazishdir. Mamlakatimizda ta’lim
sohasida olib borilayotgan islohatlarda umumta’lim maktablari hal qilivchi
kuchga aylangani ayni haqiqatdir. Maktablarda kelajak avlod vorislarini
tarbiyalashga yo‘naltirilgan imkoniyatlar o‘z navbatida, pedagog xodimlardan
sifatli ta’lim-tarbiya berishni, o‘quvchi yoshlardan esa puxta bilim olishni talab

4etadi. Bu o‘z navbatida har bir o‘qituvchi zimmasiga yanada yuksak mas’uliyat
va vazifalarni yuklaydi. bosqichlarida hech qiynalmasdan yanada yuksak
natijalarga erisha oladi. Savod o‘rgatish metodikasi kichik yoshdagi o‘quvchilarni
elementar o‘qish va yozishga o‘rgatish metod va usullarini aniqlash va ularni
ta’lim jarayoniga tatbiq etish masalalari bilan shug‘ullanadi. Bolalarga savod
o‘rgatish pedagogika fanidagina emas, balki ijtimoiy hayotda ham juda jiddiy
masalalardan hisoblanadi. Chunki xalqning savodxonligi milliy istiqlol
g‘oyalaridan oziqlanish uchun, siyosiy onglilik uchun, yuksak ma’naviy
madaniyat uchun kurash qurolidir. Hozirgi globallashuv sharoitida Respublikada
har bir kishining savodxon bo‘lishiga alohida e’tibor berilishi huquqiy
demokratik davlat qurilishi talablariga muvofiqdir. Savod o‘rgatish
metodikasining maqsadi - bolalarni boshlang‘ich o‘qish va yozishga o‘rgatish.
O‘zbek alifbosiga asoslangan holda qisqa vaqt ichida o‘quvchilar o‘qish va
yozish ko‘nikmasini egallaydilar.
Savod o‘rgatish davrida til ta’limi mazmuni o‘quvchilarga beriladigan til va
nutq sohasidagi bilim va ko‘nikmalar bilan belgilanadi. Savod o‘rgatish davrida
o‘qish va yozish harakatinimaqsadga muvofiq ravishda bajara olish o‘qish va
yozish ko‘nikmasi deyiladi. Bu ko‘nikma bilimni talab qiladi, chunki ko‘nikma
bilimsiz shakllanmaydi. Bilim ko‘nikmaga aylanmagan bo‘lishi mumkin. Masalan,
bola v harfining elementlarini, yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini
bilib, uni daftarda yoza olmasligi yoki harflarni tanib, ular ishtirok etgan so‘zni
o‘qiy olmasligi mumkin. Yozish ko‘nikmasini hosil qilish uchun boshqa faoliyat
turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to‘g‘ri o‘tirish, ruchkani barmoqlar orasida
tutish, daftarni qiyalikda qo‘yish kabilar ham o‘rgatiladi. O‘qish va yozish
ko‘nikmasi takomillashtirila borib, malakaga aylantiriladi. Malakaning shakllanishi
uchun bir faoliyat bir necha bora takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o‘quvchi
ruchkani qanday ushlash, qanday yurgizish haqida o‘ylab o‘tirmay, so‘z va
gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‘qish va yozish malakasi harakatning o‘ylab
o‘tirmay amalga oshirilish jarayonidir. Malaka o‘qitishning keyingi bosqichlarida
mustahkamlanib, avtomatlashish darajasiga yetkaziladi.

4 O‘quvchini savod o‘rgatish jarayonida o‘qish va yozishga o‘rgatishda
o‘quvchilarning faoliyat ko‘rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari uchun talab
qo‘yilishi, o‘z fikrini og‘zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va ehtiyojni
yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O‘qish va yozish malakasi biri
ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun ham
o‘qishga o‘rgatish bilan yozuvga o‘rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat
muntazam ravishda mashq qildiriladi. SHunday ekan, savod o‘rgatish jarayonida
bola juda ko‘p o‘qishi va yozishi zarur. O‘qish uchun ham, yozish uchun ham
yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor qayta o‘qish bilan maqsadga
erishish qiyin. Bu ko‘pincha o‘qilgan matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi.
Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning almashinishi malakani
mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o‘stiradi. O‘quvchi oldida uzoq
muddatda amalga oshadigan maqsad - o‘qish va yozishni o‘rganish hamda hozirda
bajarishi shart bo‘lgan kundalik maqsad - topishmoqni o‘qish va javobini topish,
so‘z va gaplarni o‘qish, rasm asosida so‘zlab berish kabilar turadi.
O‘zbek tili yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush
uchun, har bir fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O‘qishda grafik
shakllar tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi.
Bu o‘qish va yozish faoliyatida o‘quvchi uchun qiyinchilik tug‘dirgandek tuyulsa-
da, aslida o‘qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni
ifodalovchi harflar soni uncha ko‘p emas. O‘qish va yozishni o‘zlashtirish uchun
tovush va harflarning o‘zaro munosabatiga oid qoidalarni o‘zlashtirish kifoya.
Savod o‘rgatish metodikasida o‘zbek tili tovushlar va harflar tizimining o‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. Savod o‘rgatish jarayonidagi o‘qish
darslarining asosiy vazifasi o‘quvchilarga tovush va harfni tanishtirish, ularning
to‘g‘ri talaffuzini o‘rgatish orqali bolalarda to‘g‘ri, ongli, ifodali o‘qish
ko‘nikmalarini shakllantirishdan iborat. SHuningdek, o‘quvchilar lug‘atini
boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirish, bilimini boyitish, tafakkurini shakllantirish,
eshitish, qabul qilish sezgisini o‘stirishda ham bu davr mas’uliyatliligi bilan
alohida o‘rin tutadi.Tayyorgarlik davri o‘qishga o‘rgatish uchun zamin hozirlaydi.

4Bu davrda bolalarda o‘zgalar nutqini eshitish, diqqatni to‘plash, til birliklarini
(tovush, bo‘g‘in, so‘z, gap) farqlash, ajratish, ularning vazifalarini anglash kabi
xususiyatlar shakllantiriladi. Bular o‘quvchilarning o‘qishni muvaffaqiyatli
egallashlariga yordam beradi. Savodga tayyorlash bo‘yicha o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlarda savodga o‘rgatish ikki davrga ajratiladi.
Tayyorgarlik davri
Asosiy davr (Savodga tayyorlash)
Savodga o‘rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentyabr, oktyabr oylarida
rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi ishlar olib boriladi:
1. T ovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish va so‘zning tovush tarkibi haqidagi
tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish
2. Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish.
3. Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o‘rgatish asosida fonematik idrokni
va tasavvurni rivojlantirish
4. Oddiy tahlil va sintez qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish:
a/ Gapni so‘zlarga bo‘lish, so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lish;
b/ ma’lum tovushlarni o‘rnini aniqlash (so‘zning boshida, o‘ rtasida va oxirida);
v/ so‘zda tovushlar ketma-ketligini va sonini aniqlash;
g/ tovushlardan bo‘g‘inlar, so‘zlar tuzishga o‘rgatish;
d/ tovushlarni eshitishda farqlashga o‘rgatish;
Tayyorlov guruhida nutq, o‘qish va savodga tayyorlash yo‘nalishining savodga
o‘rgatish bo‘limining 2- bosqichi - asosiy davrida (oktyabr- may) quyidagi
ishlar olib boriladi:
1. Berilgan tovushni harf belgisi bilan tanishtirish
2.Kesma harflar yordamida tovush-harf tahlil va sintezi
bo‘yicha mashqlarni bajarishga o‘rgatib borish;
4. Bo‘g‘in o‘qish;
5. Kesma harflar yordamida bo‘g‘in va so‘zlarni tuzish va ularni bo‘g‘inlab
o‘qishga o‘rgatish.

4 Tayyorlovguruhlaridayildavomidao‘tkaziladiganmashg‘ulotlar bolalar yoshiga
mos bo‘lishi va ketma—ketlikda olib borilishi kerak.
Mashg‘ulotlar ishlanmasida mavzuning maqsad-vazifalari, kutilayotgan
natijalar, kerakli jihozlar, mashg‘ulotning borishi to‘liq yoritiladi. Mashg‘ulot
mavzulari bolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol o‘yinlar bolalar
yoshiga mos, qiziqarli va turli bo‘lishi lozim. Mashg‘ulotlar davomida bolalar
barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, harflar bilan maxsus
o‘yinlar, (yig‘ish, terish), amaliy ishlarni bajarib, alifbeni bilib, bo‘g‘inlarni o‘qiy
olish ko‘nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir mashg‘ulotning oxirida
bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlash uchun savollar berilgan.
O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan dastlabki kunlardanoq yangi,
rivojlangan jamiyat qurish yo‘liga kirdi. Zahmatkash halqimiz o‘zining fidoiy
mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan
mustahkam o‘rin egallash maqsadida barcha sohalarda chuqur islohotlarni amalga
oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan
barcha tarixiy o‘zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi, ongiga ulkan
ta’sir ko‘rsatmoqda.
1.2. Alifbe davrida yozuv ko‘nikmalarini shakllantirish .
O‘quvchilar tayyorgarlik davrida ayrim mashqlarni bajargan bo‘lishlariga
qaramay, o‘qituvchi navbatdagi darsni e’lon qilish bilan birga yozuv asboblarini
qayta tekshirib chiqishi lozim. Shu bilan birga, quyidagi vazifalarni bajarishni
maqsad qilib qo‘yishi lozim:
1. Barmoq va qo‘l muskullari harakatini o‘stiruvchi gimnastik mashqlar o‘tkazish.
2. Doskaga mashqni yozib ko‘rsatish va asosiy e’tiborni nimaga jalb etishni
tushuntirish. (Ayrim o‘quvchilar harfni qanday yozishni so‘zlab berishlari ham
mumkin)
3. Daftardan foydalanishni, yozuvni qayerdan boshlashni tushuntirish.
4. Partada to‘g‘ri o‘tirish, ruchkani to‘g‘ri ushlash, daftarni to‘g‘ri tutish
qoidalarini eslatib o‘tish.

45. Har bir qatorga nechta harf yozishni tushuntirish, o‘quvchilarning yozuvini
muntazam kuzatib borish.
6. Ishning birinchi qismi tugallangandan so‘ng (o‘qituvchining savoliga qarab)
bajargan yozuvlarini doskadagi namuna bilan solishtirib ko‘rishga va yo‘l qo‘ygan
xatolarini topishga o‘rgatish.
7. Vazifani qayta tushuntirish orqali o‘quvchilardagi kamchiliklarni yo‘qotish.
8. Jismoniy mashq daqiqalari o‘tkazish.
9. Yangi mashqni tushuntirish, dasrlikning qaysi beti, qachon va necha qator
yozish kerakligini belgilab qo‘yish.
10. Ko‘z bilan daftar orasidagi masofani to‘g‘ri saqlashga o‘rgatish.
11. Har bir mashqni bajarishda uni tahlil qilish, zarur bo‘lsa, qo‘shimcha
ko‘rsatmalar berish.
O‘qish va yozish nutq faoliyatining turi. Maktabda o‘qitish elementar o‘qish va
yozishga o‘rgatishdan boshlanadi. “Alifbe”ga asoslangan holda qisqa vaqt ichida
o‘quvchilar o‘qish va yozishga o‘rgatiladi, ya’ni o‘qish va yozish ko‘nikmasini
egallaydilar. Savod o‘rgatish davrida o‘qish va yozish harakatini maqsadga
muvofiq ravishda bajara olish o‘qish va yozish ko‘nikmasi deyiladi. Bu ko‘nikma
bilimni talab qiladi, chunki har qanday ko‘nikma bilimsiz shakllanmaydi. Bilim
ko‘nikmaga aylanmagan bo‘lishi mumkin. Masalan, bola v harfining elementlarini,
yozuv chiziqlari orasiga qanday joylashtirilishini bilib, uni daftarda yoza olmasligi
yoki o‘quvchi harflarni tanib, ularni o‘qiy olmasligi mumkin. Yozish ko‘nikmasini
hosil qilish uchun boshqa faoliyat turlari, ya’ni yozish jarayonida partada to‘g‘ri
o‘tirish, ruchkani barmoqlar orasida tutish, daftarni qiyalikda qo‘yish kabilar ham
o‘rgatiladi. O‘qish va yozish ko‘nikmasi takomillashtirila borib, malakaga
aylantiriladi. Malakaning shakllanishi uchun bir faoliyat bir necha bora
takrorlanishi lozim. Yozish malakasida o‘quvchi ruchkani qanday ushlash, qanday
yurgizish haqida o‘ylab o‘tirmay, so‘z va gaplarni yoza boshlaydi. Demak, o‘qish
va yozish malakasi harakatning o‘ylab o‘tirmay amalga oshirilish jarayonidir.
Malaka o‘qitishning keyingi bosqichlarida mustahkamlanib, avtomatlashish
darajasiga yetkaziladi. O‘qish va yozish kishi nutq faoliyatining turi bo‘lib, u

4nutqqa oid malakadir. O‘qish malakasi ham, yozish malakasi ham nutq
faoliyatining boshqa turlari bilan, ya’ni og‘zaki hikoya qilish, o‘zgalar nutqini
eshitish orqali anglash, ichki nutq bilan uzviy bog‘liq holda shakllanadi. Maktabda
o‘qitishning muvaffaqiyati savod o‘rgatishning qanday tashkil etilganligiga
bog‘liq. 20 O‘quvchini savod o‘rgatish jarayonida elementar o‘qish va yozishga
o‘rgatishda o‘quvchilarning faoliyat ko‘rsatishi va nutq faoliyatiga kirishishlari
uchun talab bo‘lishi, o‘z fikrini og‘zaki yoki yozma ifodalashi uchun zaruriyat va
ehtiyojni yuzaga keltiruvchi vaziyat yaratilishi lozim. O‘qish va yozish malakasi
biri ikkinchisining muvaffaqiyatli amalga oshuvini ta’minlaydi. Shuning uchun
ham o‘qishga o‘rgatish bilan yozuvga o‘rgatish parallel olib boriladi va bu faoliyat
muntazam ravishda mashq qildiriladi. Shunday ekan, savod o‘rgatish jarayonida
bola juda ko‘p o‘qishi va yozishi zarur. O‘qish uchun ham, yozish uchun ham
yangi matn olinadi, chunki bir matnni bir necha bor qayta o‘qish bilan maqsadga
erishish qiyin. Bu ko‘pincha o‘qilgan matnni yuzaki yodlab olishga olib keladi.
Takroriy faoliyatda vaziyat va mazmunning almashinishi malakani
mustahkamlashga yordam beradi, qobiliyatni o‘stiradi. O‘quvchi oldida uzoq
muddatda amalga oshadigan maqsad o‘qish va yozishni o‘rganish hamda hozirda
bajarishi shart bo‘lgan kundalik maqsad topishmoqni o‘qish va javobini topish,
so‘z va gaplarni o‘qish, rasm asosida so‘zlab berish kabilar turadi. O‘zbek tili
yozuvi tovush yozuvi, ya’ni fonematik yozuvdir. Har bir tovush uchun, har bir
fonema uchun maxsus grafik shakl (harf) olingan. O‘qishda grafik shakllar
tovushga aylantirilsa, yozuvda aksincha, tovushlar harflarga aylantiriladi. Bu
o‘qish va yozish faoliyatida o‘quvchi uchun qiyinchilik tug‘dirgandek tuyulsa-da,
aslida o‘qish va yozish jarayonini soddalashtiradi, chunki tilimizdagi tovushni
ifodalovchi harflar soni uncha ko‘p emas. O‘qish va yozishni o‘zlashtirish uchun
tovush va harflarning o‘zaro munosabatiga oid qoidalarni o‘zlashtirish kifoya.
Savod o‘rgatish metodikasida o‘zbek tili tovushlar va harflar tizimining o‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish talab etiladi. O‘zbek tilining tovush tizimi va yozuvi.
O‘zbek tili yozuvi fonematik yozuv hisoblanadi. 1993 yildan boshlab o‘zbek tili
yozuvi uchun lotin grafikasi asos qilib olindi. Nutqning har bir tovushi uchun unga

4mos grafik shakl qabul qilindi. O‘qituvchi savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilarni
tovush va harflar bilan tanishtirishda, ularni sintezlab o‘qishga o‘rgatishda o‘zbek
tilining fonetik xususiyatlarini hisobga olishi zarur. Savod o‘rgatish analitik-
sintetik tovush metodiga asosan olib boriladi. So‘z bo‘g‘inga bo‘linadi, bo‘g‘indan
kerakli o‘rganilayotgan tovush ajratilib olinadi, tahlil qilinadi, o‘rganiladigan harf
bilan sintezlanadi, shu asosda harf va butun o‘qish jarayoni o‘zlashtiriladi. Bunda
o‘zbek tili grafik tizimi, tovushlarni yozuvda belgilash xususiyatlari hisobga
olinadi. Savod o‘rgatishda o‘zbek tili grafik tizimining quyidagi xususiyatlarini
hisobga olish muhim ahamiyatga ega: 1. Savod o‘rgatishda tovush-harf bilan
tanishtirish unlilardan boshlanadi. Hozirgi o‘zbek tilida 6 ta unli fonema mavjud:
a, o, i, e, u, o‘. E harfi so‘z va bo‘g‘in boshida qo‘llanadi (ekin, echki, aeroplan),
undoshdan keyin o‘rta keng lablanmagan unli tarzida o‘qiladi (kel, tez). Savod
o‘rgatishda oldin so‘z boshida keladigan e, so‘ngra undoshdan keyin keladigan e
tovush-harfi bilan tanishtiriladi. O harfi o‘zbekcha, umumturkiy so‘zlarda quyi
keng, lablangan o tovushini ifodalaydi, ruscha-baynalmilal so‘zlarda urg‘usiz
bo‘g‘inda a tarzida (botanika), o‘ tovushi kabi (tonna), qisqa i tarzida (traktor)
talaffuz qilinadi. Shuning uchun bu unli qatnashgan ruscha-baynalmilal so‘zlar
savod o‘rgatish davridan so‘ng o‘quv jarayoniga kiritiladi. A tovushi bahor, savol
kabi so‘zlarda o kabi, muomala, munosabat kabi so‘zlarda i tovushiga yaqin
talaffuz qilinadi, lekin a yoziladi. U tovushi qovun, sovun kabi so‘zlarda i
tovushiga yaqin talaffuz etilsa ham u yoziladi. I tovushi bilan, sira kabi so‘zlarda
talaffuz etilmasa ham yozuvda doimo saqlanadi. 2. O‘zbek tilida 24 ta undosh
tovush bor. Yozuvda ular 23 ta harf bilan ifodalanadi: shulardan 3 tasi harf
birikmasi, 21 tasi yakka harf bilan belgilanadi. Ular quyidagilar: b, d, f, g, h, j
(jurnal), j (jo‘ja), k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, 22 g‘, sh, ch, ng. Undoshlarni
o‘rgatishda ham muayyan tartibga, talabga asoslaniladi. Alifbo davrida undosh
tovushlar bilan tanishtirishni sonor, ya’ni ovozdor tovushlar bilan boshlash
maqsadga muvofiqdir. Chunki sonor tovushlarni bo‘g‘in va so‘z tarkibidan ajratib
olish oson. Lekin ng sonor undoshi n va g undosh tovushlari va harflari bilan
tanishtirilgach, o‘rgatiladi. Harf birikmalarini o‘rgatishdagi qiyinchilik hisobga

4olingan holda, ularning alifbe davrining oxirgi bosqichida o‘rganilishi maqsadga
muvofiqdir. J harfi ikki tovushni ifodalaydi, shuni hisobga olib, unga alohida
darslar ajratiladi. Birinchi darsda portlovchi j tovushini o‘rgatish, talaffuzini
tushuntirish, analitik-sintetik mashqlar yordamida ko‘nikmalar hosil qilish, keyingi
darsda esa sirg‘aluvchi j tovushi va uning talaffuzi o‘rgatiladi. So‘ng bu ikki
tovushning talaffuzidagi farq taqqoslash usuli orqali tushuntiriladi. Berilgan bilim
analitik-sintetik mashqlar yordamida mustahkamlanadi. Sh tovushini ifodalovchi
sh harf birikmasi ham s va h harfi bilan, ch tovushini ifodalovchi ch harf birikmasi
h harfi bilan tanishtirilgach, o‘rgatiladi. O‘quvchilar bu harf birikmalarini bir yaxlit
tovush sifatida o‘qish va yozishga ko‘nikishlari lozim. Bu davrda s’h (is’hoq)
tarzida o‘qiladigan holatga to‘xtab o‘tilmaydi. Jarangsiz jufti bor jarangli
undoshlar (b-p, d-t, v-f, g-k, z-s kabi) haqida dastlabki tushunchalar beriladi,
ularning talaffuzi va yozuviga e’tibor qaratiladi. X va H tovushlarining talaffuzi va
imlosi haqida ham dastlabki tushunchalar beriladi, ularni farqlash bo‘yicha maxsus
mashqlar ham uyushtiriladi. Tutuq belgisi (’) unli tovushdan so‘ng kelsa, uni
cho‘zib talaffuz qilishga, undosh tovushdan so‘ng kelsa, undoshni unlidan ajratib
talaffuz qilishga xizmat qilishi haqida ham tushunchalar berilib, asta-sekin uni
qo‘llashga doir ko‘nikma va malakalar shakllantiriladi. Savod o‘rgatish jarayonida
harflarning 4 xil (bosma, yozma, bosh va kichik) shakli va ularning ishlatilish o‘rni
o‘rgatiladi.O‘quvchilarni o‘qishga o‘rgatish bo‘g‘in asosida olib boriladi.
Bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish uchun so‘zni bo‘g‘inga bo‘lish, bo‘g‘in chegarasini
aniqlashni o‘rgatish muhim sanaladi. Savod o‘rgatish davrida o‘quvchilar so‘zlarni
bo‘g‘inlarga to‘g‘ri bo‘la bilsalar, o‘qish ko‘nikmasini ham yaxshi egallaydilar.
O‘qishning dastlabki bosqichida orfografik o‘qishdan foydalaniladi, astasekin
orfoepik o‘qish ko‘nikmalari shakllantiriladi. Talaffuzi yozilishiga mos
kelmaydigan tovushlar ishtirok etgan so‘zlar oldin orfografik, so‘ngra orfoepik
o‘qib beriladi va ularning o‘qilishi bilan yozilishi taqqoslanadi. O‘quvchilar
muayyan darajada tushunchaga ega bo‘lganlaridan so‘ng orfoepik o‘qish mashq
qilinadi. O‘qish va yozish jarayonining psixofiziologik tavsifi. O‘qish ham, yozish
ham murakkab nutq faoliyati hisoblanadi. Bu jarayonlar kichik yoshdagi

4o‘quvchidan iroda, aql, hatto jismoniy harakatni ham talab qiladi. Kichik yoshdagi
o‘quvchini o‘qishga o‘rgatishda quyidagilar kuzatiladi:
1. Bola o‘qish paytida bitta harfni ko‘radi, uni bilish uchun rasmlarni ko‘z oldiga
keltiradi, rasmlarni yoki boshqa harflarni eslaydi, esga tushirgach, uni aytishga
oshiqadi, biroq o‘qituvchi aytishga yo‘l qo‘ymaydi, undan bo‘g‘inni aytishni talab
qiladi. O‘quvchi ikkinchi harfni eslab olguncha, birinchisi esdan chiqib qoladi yoki
ularni qo‘shib bo‘g‘in, bo‘g‘indan so‘z hosil qilguncha, o‘qish jarayoni sustlashadi.
2. Ko‘pincha bola o‘qiyotgan qatorni yo‘qotib qo‘yadi, harfni, bo‘g‘inni, so‘zni
qayta o‘qishiga to‘g‘ri keladi. O‘quvchining diqqati kengaygan sari bo‘g‘in va
so‘zni butunligicha idrok eta boshlaydi.
3. O‘qishni endi o‘rganayotgan bola o‘qiyotgan matn mazmunini o‘zlashtirmaydi,
chunki u so‘zni qanday o‘qishga ko‘p kuch beradi. Darslikdagi rasmlar,
o‘qituvchining savollari, ko‘rgazmali qurollar ularning ongli o‘qishlarini
ta’minlaydi.
4. Tajribasiz kitobxon so‘zni birinchi bo‘g‘iniga yoki rasmga qarab topadi. Bu
xato o‘qishga olib keladi. Bunday xatoning oldini olish uchun so‘z bo‘g‘inlab
o‘qitiladi, so‘zni bo‘g‘in-tovush tomondan tahlil qilishga, tovush-harf tomondan
analiz va sintez qilishga diqqat qaratiladi.

4II BOB. BOSHLANG’ICH SINFDA ALIFBE DAVRIDA YOZUVCGA
O‘RGATISH
2.1. Yozuv darslarida o‘quvchilar nutqini o‘stirish
Nutq va uni o‘stirish tushunchasi. Nutq-kishi faoliyatining turi, titl
vositalari (so‘z, so‘z birikmasi, gap) asosida tafakkurni ishga solishdir. Nutq
o‘zaro aloqa va xabar funktsiyasini, o‘zaro fikrni his-hayajon bilan ifodalash va
boshqalarga ta’sir etish vazifasini bajaradi. Yaxshi rivojlangan nutq jamiyatda
kishining aktiv faoliyatining muhim vositalaridan biri sifatida xizmat qiladi.
O‘quvchi uchun esa nutq maktabda muvafaqqiyatli ta’limolish qurolidir. Nutq
–ustirish nima?Agar o‘quvchi va uning tildan bajargan ishlari ko‘zda tutilsa,
nutq o‘stirish deganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug‘ati, sintaktik qurilishi,
bog‘lanishli nutqni) aktiv amaliy o‘zlashtirish tushuniladi. Agar o‘qituvchi
ko‘zda tutilsa, nutq o‘stirish deganda, o‘quvchilar tilning talaffuzi, lug‘ati,
sintaktik qurilishi va bog‘lanishli nutqni aktiv egallashlariga yordam beradigan
metod va priyomlarni qo‘llash tushuniladi.
Nutq faoliyati uchun, shuningdek, o‘quvchilar nutqini o‘stirish uchun bir
necha shartga rioya qilish zarur:
1. Kishi nutqining yuzaga chiqishi uchun talab bo‘lishi kerak. O‘quvchilar
nutqini o‘stirishning metodik talabi o‘quvchi o‘z fikrini, nimanidir og‘zaki va
yozma bayon xohishi va zaruriyatni yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish
hisoblanadi.
2. Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo‘lishi lozim. Bu material
qanchalik to‘liq, boy, qimmatli bo‘lsa, uning bayoni shunchalik mazmunli
bo‘ladi.
3. Fikr tinglovchi tushunadigan so‘z, so‘z birikmasi, gap, nutq oborotlari
yordamida ifodalasagina tushunarli bo‘ladi. Shuning uchun nutqni
muvaffaqiyatli o‘stirishning uchinchi sharti –nutqni til vositalari bilan

4qurollantirish hisoblanadi. Nutqni egallashning qator aspektlari mavjud. Bular:
1. Adabiy til normalarini o‘zlashtirish.
2. Jamiyatimizning har bir a’zosi uchun zarur bo‘lgan muhim nutq
malakalarini, ya’ni o‘qish va yozish malakalarini o‘zlashtirish.
3. O‘quvchilar nutq madaniyatini takomillashtirish.
Nutq o‘stirishda uch yunalish aniq ajraladi:
1) so‘z ustida ishlash;
2)so‘z birikmasi va gap ustida ishlash;
3) bog‘lanishli nutq ustida ishlash. So‘z, so‘z birikmasi va gap ustida ishlash
uchun lingvistik baza bo‘lib leksikalogiya (frazealogiya va stilistika bilan
birgalikda), morfologiya, sintaksis xizmat qiladi; bog‘lanishli nutq esa
mantiqqa, adabiyotshunoslik va murakkab sintaktik butunlik lingvistikaga
asoslanadi.
Nutq o‘stirishda izchyaillik to‘rt shartni, ya’ni mashqlarning izchilligi,
istiqboli, xilma-xilligi, xilma-xil mashq turlarini umumiy maqsadga
bo‘ysundirish ko‘nikmasini amalga oshirish bilan ta’minlanadi. Nutq turlari.
Kishilar tildan fikr bayon qilish quroli sifatida foydalanadilar. Ular o‘z
fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin u haqda o‘ylab oladilar. Bu
ichki nutq hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan “o‘ylangan”
(fikrlangan) nutqdir. Tashqi nutq tovushlar yordamida eshittirilib yoki grafik
belgilar bilan yozilib, boshqalarga qaratilgan nutqdir. Ichki nutq materialni
tushunish va yodda saqlashga yordam beradi. Fikrni ifodalash usuliga ko‘ra
nutq og‘zaki va yozma bo‘ladi. Og‘zaki nutq ko‘pincha dialog tarzida, yozma
nutq esa monolog tarzida bo‘ladi. O‘quvchilar nutqiga qo‘yilgan talablar.
O‘quvchilar nutqini o‘stirishda aniq belgilangan bir qator talablarga rioya
qilinadi. 1. O‘quvchilar nutqi mazmundor bo‘lsin.
2. Nutqda mantiqiylik bo‘lsin.
3. Nutq aniq bo‘lsin.
4. Nutq til vositalariga boy bo‘lsin.
5. Nutq tushunarli bo‘lsin.

46. Nutq ifodali bo‘lsin.
7. Nutq to‘g‘ri bo‘lsin.
Nutq o‘quvchilar tafakkurini o‘stirishda muhim vositadir. Nutq fikrini
bayon etish vositasigina bo‘libgina qolmay, uni shakllantirish quroli hamdir.
Fikr nutqning psixologik asosi vazifasini bajaradi, uni o‘stirish sharti esa fikrni
boyitish hisoblanadi. Aqliy faoliyat sistemasini egallash asosidagina nutqni
muvafaqqiyatli o‘stirish mumkin. Shuning uchun o‘quvchilar nutqini
o‘stirishda materialni tayyorlash, takomillashtirish, mavzuga oidini tanlash,
joylashtirish, mantiqiy operatsiyalarga katta ahamiyat beriladi. Tafakur til
materiali yordamida nutqiy shakllantirilsa va bayon etilsagina muvafaqqiyatli
o‘sadi. Tushuncha so‘zlar yoki so‘z birikmalari bilan ifodalanadi, shunday
ekan, tushuncha til vositasi bo‘lgan so‘zda muhim aloqa materialiga aylanadi.
Kishi tushuncha ifodalaydigan so‘z (so‘z birikmasi)ni bilsagina, shu
tushunchaga asoslangan holda, tashqi nutqda fikrlash imkoniga ega bo‘ladi.
Nutqda fikr shakllantiriladi, shu bilan birga, fikr nutqni yaratadi.”Nutq tafakkur
bilan chambarchas bog‘langandir. Nutq bo‘lmasa, tafakkur ham bo‘lmaydi, til
materiali bo‘lmasa, fikrni ifodalab berib bo‘lmaydi”. Fikrni nutqiy
shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil, mantiqiy bo‘lishini
ta’minlaydi. Tilni egallash shu tilning fonetikasini, lug‘at sostavini, grammatik
qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchun, tafakkurni o‘stirish uchun
shart-sharoit hozirlaydi. Bilimlar, faktlar, har xil axborotlar tafakkurning ham,
nutqning ham materialidir. Nutq tafakkur jarayonini o‘rganishning muhim
vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Nutqdan o‘quvchining fikriy rivojining asosiy
o‘lchovlaridan biri sifatida foydalaniladi. O‘quvchilarning barcha
predmetlaridan materialni o‘zlashtirishi va umumiy aqliy rivojlanishi haqida
fikr yuritganda, u yoki bu mavzuni bola o‘z nutqida (yozgan inshosida,
axborotida, qayta hikoyalashda, savollarga bergan javobida) qanday bayon eta
olishiga qaratiladi. Shunday qilib, nutqni tafakkurdan ajratib bo‘lmaydi, nutq
tafakkur asosida rivojlanadi; fikr nutq yordamida pishib yetiladi, yuzaga
chiqadi. Ikkinchi tomondan, nutqning o‘sishi fikrni shaklantirishga yordam

4beradi, takomillashtiradi. O‘quvchilar nutqini o‘stirishning mashg‘ulotning
boshqa turlari bilan bog‘liqligi. O‘quvchilar nutqini o‘stirish boshqa o‘quv
predmetlaridan o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar bilan ham uzviy ravishda
bog‘lanadi. Ona tili darslarida o‘quvchilar til yordamida tabiat va kishilar
hayoti haqida bilim oladilar: ular kuzatishni, o‘ylashni va ko‘rganlari,
eshitganlari, o‘qiganlari haqida to‘g‘ri bayon qilishni o‘rganadilar. Ona tili
darslari bolalar lug‘atini boyitishga samarali yordam beradi, nutqni to‘g‘ri
tuzishni o‘rgatadi. O‘qish darsi va u bilan bog‘liq holda olib boriladigan
kuzatish, ekskursiya o‘quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va mehnati
haqida, axloq qoidalari, boshqa kishilar bilan muomala normalari haqida bilim
beradi; bu darsda bolalar nutqiga, uni shakllantirish va o‘stirishga keng
imkoniyat mavjud. Grammatika va to‘g‘ri yozuv darslarida tilni maxsus
o‘rganish bilan bolalar alohida tovush, bo‘g‘in, so‘z va gaplarni eshitishga va
aytishga o‘rganadilar. Ular predmet, harakat, belgi bildiradigan ko‘pgina
so‘zlarni, shuningdek, tovush, harf, bo‘g‘in, o‘zak, so‘z, so‘z yasovchi, forma
yasovchi, qo‘shimcha, so‘z turkumi, ot, sifat, son, fe’l, olmosh, bog‘lovchi,
gap, gap bo‘lagi, bosh bo‘lak, ikkinchi darajali bo‘lak, darak gap, so‘roq gap,
undov gap; turlanish, bosh kelishik singari juda ko‘p yangi terminlarni bilib
oladilar. Boshlang‘ich sinfdagi boshqa darslarda ham o‘quvchilar nutqi xilma-
xil so‘zlar bilan boyitiladi. Matematika darslarida bolalar yangi tasavvur va
tushunchalar, juda ko‘p so‘z va terminlar bilan o‘z nutqlarini boyitadilar.
O‘quvchilar tabiatshunoslik darslarida va ekskursiya vaqtida ko‘rgan
predmetlarini o‘qituvchi yordamida guruhlaydilar, ularni o‘zaro taqqoslab,
o‘xshash va farqli tomonlarini topib aytadilar. Bular, o‘z navbatida, tabiatga
oid ayrim tushunchalarni aniq bilib olishga imkon beradi va tafakkurini
o‘stiradi. Mehnat va rasm darslari ham, jismoniy tarbiya, ashula darslari ham,
shuningdek, darsdan tashqari mashg‘ulotlar ham o‘quvchilar nutqi va
tafakkurini o‘stirishga imkon beradi. O‘qituvchi barcha darslarda, sinfdan va
maktabdan tashqari mashg‘ulotlarda faqat orfoepik talaffuz va adabiy til
normalariga rioya qilgan holda ifodali, ta’sirli so‘zlashi, shuningdek, ham doim

4o‘quvchi daftariga barcha hujjatlarga husnixat va imlo qoidalariga rioya qilgan
holda yozishi zarur.[3.105b]
2.2. Savod o‘rgatish davrida o‘qish va yozuv darslari.
Ona tilidan olib boriladigan ishlarning hammasi, shu jumladan savod
o‘rgatish ham, o‘quvchilar nutqi va tafakkurini o‘stirish bilan bog‘liq holda
uyushtiriladi. Savod o‘rgatish davridagi ishlarning miqyosi k е ng bo‘lib,
ekskursiyalar, bolalarning kuzatishlari, pr е dm е t darslar, rasm yuzasidan
suhbat va boshqalar bilan bog‘lanadi. Bu davrda o‘quvchilar nutqini
o‘stirishning vazifalari: 1) bolalar nutqidagi kamchiliklarni to‘g‘rilash;
2) ularning tasavvur va tushuncha doirasini k е ngaytirish bilan bog‘liq
holda lug‘atini boyitish;
3) o‘quvchilar nutqidagi ayrim so‘zlarning ma’nosiga aniqlik kiritish;
4) gap va uch—to‘rt gapli kichik hikoyacha (bog‘lanishli nutq)ni
og‘zaki turli tuzish ko‘nikmasini o‘stirishdan iborat.
Bolalar bu davrda,birinchidan, kiyim-k е chak, ish qurollari, m е valar kabi
pr е dm е tlar bilan tanishish yordamida so‘zni ongli ishlatishga; ikkinchidan, turli
tipdagi sodda yig‘iq gap (Bolalar yuguryaptilar), sodda yoyiq gap (Lola
magazinga bordi), uyushiq bo‘lakli gap (Anvar oyisiga yordamlashadi, ukasiga
qaraydi), qo‘shma gap (o‘g‘il bolalar qushlarga in yasashyapti, qizlar don
b е rishyapti) tuzadilar. Ular bu ko‘nikmalarni amaliy—mashqlar yordamida

4egallaydilar. Bolalarning shaxsiy tajribalari, kishilar hayoti va tabiati,
kuzatishlari nutq o‘stirish uchun asosiy manba hisoblanadi. Pr е dm е tlar, uy—
ro‘zg‘or asboblari, o‘simliklar, hayvonlar qiziqarli suhbat uchun mavzu bo‘lib
xizmat qiladi. Suhbat jarayonida bolalarda hosil qilingan tasavvur asosida aniq
tushunchalar shakllanadi. Birinchi sinf o‘quvchilari nutqini o‘stirishda
bolalarning o‘yin va ertaklari, rasm ko‘rish va Bu nima? Bu kim? Bu qanday
pr е dm е t? Kim nima qilyapti? kabi savollar asosida suhbatdan ham
foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida nutq o‘stirishga oid ish turlariga
atrofdagi jonli pr е dm е tlarning nomini, ularning b е lgilarini aytish, pr е dm е tlarni
ma’lum b е lgilari asosida gruppalash kabi mashqlar kiradi.Masalan,
o‘qituvchining topshirig‘iga muvofiq, ma’lum bir t е mada (kuz, m е vali bor,
sila, sinf, maktab haqida) ikki so‘zdan iborat gap tuzadilar; k е yinroq esa
shunday yirik gaplar tuzib, uni savollar yordamida yoyiq gapga aylantiradilar.
Urgangan harflaridan so‘zlar va kichik gaplar tuzib yozadilar. O‘qish darslarida
rasmga qarab kichik hikoyacha tuzadilar, o‘qituvchi savoliga to‘liq javob
b е rishga o‘rganadilar. Alifb е dagi rangli chiroyli rasmlar t е varak- atrofdagi
pr е dm е t va hodisalar, hayvonlar va o‘simliklarning nomini idrok etishga, bilib
olishga yordam b е radi. Maktabda asosiy yozuv quroli sharikli ruchka bo‘lib,
xattaxtaga yozishda bo‘rdan foydalaniladi. Savod o‘rgatish davrida bolalarni
yozuvga o‘rgatish uchun turli vaqtlarda turli xil chiziqli daftarlardan
foydalanilgan:
dastlab chiziqsiz silliq qog‘oz ishlatilgan bo‘lsa, keyin quyuq yotiq chiziqlar
bilan kesilgan uch chiziqli daftardan foydalanilgan: Bunday daftarda yozuvga

4o‘rgatilgan boladan boshlang‘ich sinflarni bitirguncha besh xil daftarga
yozishni o‘rganish talab etilar edi:
Xattaxta ham shunga mos bo‘lishi talab qilinadi; 2-sinfdan, ba’zan birinchi
sinfda o‘quv yilining ikkinchi yarmidan boshlab bir chiziqli daftarga yozishga
o‘tiladi. 53 Daftar tutishda bolalarni hoshiya qoldirishga, daftar chiziqlariga
rioya qilishga, harflarni bir xil hajmda yozishga, sarlavhani aniq va to‘g‘ri
ajratishga, xat boshidan yozishda joy qoldirishni unutmaslikka o‘rgatib borish
ularda saranjom-sarishtalikni tarbiyalaydi. Yozuv darsida o‘quvchilar “Yozuv
daftari” bilan ishlaydilar. Sinfda o‘rganilgan harfni uyda mashq qilish uchun
alohida daftar bo‘lishi kerak. O‘qituvchi yozish vaqtida 65˚ qiyalikda yozishni,
buning uchun daftar parta ustiga 25˚ qiyalikda qo‘yilishini ta’kidlab turadi.
Hozirgi vaqtda yozuvga o‘rgatish uchun ikki chiziqli daftar tavsiya
etiladi.Yozuv daftari bilan ishlash. Savod o‘rgatish jarayonida o‘quvchilar
o‘qishga o‘rganish bilan parallel ravishda yozuvdan ham elementar malaka
hosil qiladilar. Dasturga muvofiq o‘quvchilar yozuvdan quyidagi malakalarni
egallashlari lozim:
1. Partada to‘g‘ri o‘tirish, daftarni to‘g‘ri qo‘yish, chiziqlarni chamalash,
yozayotganda ruchkadan to‘g‘ri foydalanish, hoshiyaga rioya qilish (1-rasm).
2. Ish daftari yoki alifbe asosida o‘zbek alifbosidagi barcha katta va kichik
harflarni yozish, shuningdek, harflarni so‘zda bir-biriga bog‘lab yoza olish:
bosma matnni yozma matnga aylantirib yozish.
3. Tahlil qilingan so‘z va ikki-uch so‘zli gaplarni o‘qituvchi yordamida yozish.
4. Talaffuzi bilan yozilishida farq qilmaydigan so‘zlarni ko‘chirib yozish va
eshitib yozish: yozganlarini matnga qarab, shuningdek, izohlab o‘qish bilan
tekshirish.
5. Og‘zaki tuzilgan hikoyadan olingan gapni yozish. Analitik-sintetik tovush
metodi (tovush-tarkib metodi) tamoyiliga muvofiq, o‘qish va yozuv birligi
saqlanadi. Harflarni yozishda o‘qishga o‘rgatishdagi tarkib asos qilib olinadi,

4ya’ni o‘qish darsida o‘quvchilar harfni o‘zlashtiradilar, matnni o‘qiydilar,
yozuv darsida esa shu harfli so‘zni yozadilar. Yozuvga o‘rgatish, birinchi
navbatda, grafik malaka hosil qilishdir. Har bir malaka ham ta’lim berish,
ko‘nikmani shakllantirish va shu asosda qator mashqlarni bajarish natijasida
hosil qilinadi.
Grafik malaka, birinchidan, qo‘l-harakat malakasidir, bu harakat
birinchi qarashda muskul kuchiga asoslanadi. Ikkinchidan, yozuv jarayonida
nutqning o‘zlashtirilgan birligi bo‘lgan tovush grafik belgilarga, ya’ni harfga
tarjima qilinadi. Bu yozuvga ongli faoliyat tusini beradi. Yozuvning ongliligi,
birinchidan, tovush va harfning to‘g‘ri nisbatini, ikkinchidan, bir qancha grafik
va imloviy qoidalarga rioya qilishni, uchinchidan, o‘z fikrini, taassurotini,
istaklarini ifodalashda yozuv malakasidan foydalanishni talab qiladi.
Yozishdan birdan-bir maqsad fikrni ifodalashda yozuv malakalaridan
foydalanish hisoblanadi. Bu maqsadni bolalar tez anglab yetsalar, ularda
yozma nutq malakasi shunchalik muvaffaqiyatli va to‘g‘ri shakllanadi. Savod
o‘rgatish jarayonida bolalar juda sekin yozadilar. Yozuv malakasi o‘qish
malakasi bilan uzviy bog‘liqdir. Bola yomon o‘qisa, yozuvni egallashi ham
qiyin bo‘ladi, chunki bo‘g‘inlab o‘qish malakasidan so‘ng, bo‘g‘inlab yozish
malakasi shakllanadi. Yozish va o‘qish uchun bolaning umumiy nutqiy
rivojlanishi katta ahamiyatga ega. Keyinroq, bolalarda o‘z fikrini yozma
ifodalash malakasi bir oz barqarorlashganda, bu malaka nutqqa, fikrni
ifodalash jarayoniga ham ijobiy ta’sir qiladi. Yozuv daftarida o‘quvchilar
“Alifbe”da o‘rganilgan harfni yozma shakllantiradilar. Suhbat uchun daftarning
yuqori qismida predmet rasmi yoki biror mazmunli rasm keltirilishi, ayrim
predmet nomlarini ifodalovchi so‘z chizmasi katakchalarga ajratib berilishi,
gap nusxalarining keltirilishi maqsadga muvofiqdir. Ba’zi o‘rinlarda
o‘quvchilar berilgan gap yoki so‘z chizmasini o‘zlari mustaqil tasvirlaydilar.
Predmet rasmi berilgan o‘rinlarda shu predmet nomi so‘z bo‘g‘in-tovush
jihatdan tahlil qilinadi, so‘zdagi tovushlar soni suhbat yo‘li bilan aniqlanadi va
katakchalarda ranglar bilan belgilanadi. Mazmunli rasm asosida gap

4chizmasiga mos gap tuziladi, keyin o‘sha gapning tahlili ustida ish olib
boriladi.Harflarning yozma shakli ularning bosma shakli bilan taqqoslash
orqali tanishtiriladi. Yozuv daftarida turli belgilar qo‘llangan. Ular shu belgi
uchragan o‘rinlarda tanishtirib boriladi.
Yozuvga o‘rgatishda o‘quvchilarning ko‘ruv, eshituv, qo‘l harakati sezgilarini
ishga solish lozim. Shunda yozuv quruq yozuv bo‘lmay, ongli yozuvga
aylanadi.
Yozuv darslarida ham o‘quvçhilar ,nutqini o‘stirish, fikrlashga o‘rgatish asosiy
vazifalardan hisoblanadi. Yozuvga o‘rgatishning dastlabki kunlaridanoq
bolalarning o‘z fikrini yozma ifodalashi muhim ekanligini, u insonlarning
aloqaga kirishuvida muhim vositaligini tushunishlariga erishish lozim. Buning
ııchun o‘quvchilar yozadigan birinchi so‘z ularning jonli nutqidan yoki o‘z1ari
tuzgan gapdan olinishi kerak. Bu jarayonda ko‘chirib yozish va diktant ijodiy
yozuvdan so‘ng o‘tkaziladi. Bu yozma mashq turlari- n‘ıng ongli bajarilishini,
o‘quvchilarning bilish faolligini ta’minlaydi. Masal an, bolalar o‘qish darsida
„Alifbe“ da berilgan rasmga qarab gap yoki hikoya tuzadilar, yozuv darsida esa
o‘sha gap yoki hikoyadagi ma’lum bir so‘zni yozadilar. Bu ular uchun ijodiy
yozuv — inshodir. Keyinchalik o‘quvchilar alohida so‘z yozishdan kichik-
kichik gaplarni yozishga o‘tadilar.
O‘quvchilar gap yoki hikoyani og‘zaki ravishda erkin tuza oladilar, lekin
yozish uchun o‘rganilmagan harf bo‘lmagan so‘zni tanlashda qi- ynaladilar. Bu
jarayonda o‘qituvchi yordam berishi va yozuvni kuzatib borishi lozim. Ijodiy
yozuv mashqini doimo izchil ravishda o‘tkazib, asta-sekin murakkablashtiri6
borish kerak. 8unday mashqlar o‘quvchitarni insho va bayon yozishga
tayyorlaydi, o‘z fıkrlarini mustaqil ravishda yozma bayon qilishga o‘rgatadi.
Yozuv darslarida yuqoridagi kabi mashqlar o‘quvchilarning yozma nutqini
og‘zaki nutqi bilan bog‘liq holda o‘stirishni ta’minlaydi. Dars ta’limning asosiy
shakli hisoblanadi. Analitik-sintetik tovush metodi asosida olib boriladigan

4savod o‘rgatish darslari xilma-xil bo‘lishi, o‘quvchilarni zeriktirmasligi va
charchatib qo‘ymas1igi kerak.
Savod o‘rgatish davridagi o‘qish yoki yozuv darslari va ularning ayrim turlari
uchun umumiy bo‘lgan asosiy talablar mavjud:
1. Umumdidaktik talablar:
il) har bir darsning tarbiyaviy maqsadi bo‘lib, unda bironta axloqiy sifat
o‘stiri1ishi lozim
b) darsning ta’limiy maqsadi, ya’ni o‘quvchilar darsda qanday yangilikni
bilishi, nimani o‘rganishi, qanday ko‘nikma va malakalar o‘stirilishi,
o‘quvchilarning mustaqil fıkrlashi va faolligining qanday bo‘lishi aniq belgilab
olinishi kerak;
d) darsning izchilligi va istiqboli, uning oldingi va keyingi darslar bilan
bog‘liqligi aniq belgilab olinishi zarur;
e) o‘tiladigan materialning xarakteri va ta’lim maqsadidan kelib chiqib dars
uchun xilma-xil va qiziqarli metodik usullar va vositalar tanlanishi lozim;
f) dars davomida o‘quvchi1arga differensial va individual yon- dashish, ishni
barcha o‘quvchilarning imkoniyati, bilimi, ko‘nikma va malakasi hamda
fikrlash faoliyatini hisobga olgan holda uyushtirish kerak;
g) o‘qtıvchilarni aqliy mehnat (o‘qish) tıstıllariga o‘rgatish, ularda maktabda
o‘qish uchun kerakli ko‘nikmalarni hosil qilish zarur;
i) beriladigan material ilmiy, o‘quvchilar yoshiga mos va muvofıq bo‘lsin va
hokazo.
2. Maxsus metodik talablar:
a) o‘qtıvchilar nutqi uchun qayg‘tirish, darsda adabiy til nuqtai nazaridan
to‘g‘ri, ifodali, obrazli, aniq nutqqa erishish lozim;

4b) o‘qish darsida ham, yozuv darsida ham o‘quvchilar nutqini o‘stirishga,
lug‘atini boyitishga, gap tuzish va uni tahlil qilishga, og‘zaki hikoyalash va shu
kabi ish turlariga alohida ahamiyat qaratish kerak;
d) maktab va sinf devorlariga osilgan, xattaxtaga yozilgan har qanday yozuv
mazmtınan va imlo jihatdan savodli bo‘lishi zarur;
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga savod o‘rgatishda
o‘qituvchi e'tiborli bo‘lishi lozim. Chunki boshlang‘ich sinflarda olingan bilimlari
bilan o‘quvchi shakllanadi. Tayyorlov darslari bolalarning o‘quv jarayoniga
moslashishiga, o‘qish va yozishga oid boshlang‘ich bilim va ko‘nikmalarni
shakllantirishga xizmat qiladi. Bu bosqichda to‘g‘ri metodlar va interaktiv usullar
qo‘llanilganda, o‘quvchilarning qiziqishi ortadi va o‘zlashtirish darajasi
oshadi.O‘qitishning uslub va metodlari: Savod o‘rgatishda qo‘llanilgan o‘yinli
mashg‘ulotlar, vizual materiallar va zamonaviy texnologiyalardan foydalanish
o‘quvchilarda o‘qish va yozishga nisbatan ijobiy munosabatni shakllantiradi. Bu
esa ularning mustaqil o‘qish va yozishni o‘rganish jarayonini tezlashtiradi.Tajriba
va kuzatishlar natijasi: O‘tkazilgan tajriba va kuzatishlar orqali tayyorlov darslari
samaradorligini o‘lchash imkoniyati yuzaga keladi. Natijalar shuni ko‘rsatadiki,
tayyorlov bosqichida o‘quvchilar bilan muloqotga kirishish, ularning yosh va
psixologik xususiyatlarini hisobga olish jarayonni yengillashtiradi va
yaxshilaydi.Tavsiyalar: Savod o‘rgatish tayyorlov darslarini tashkil etishda
o‘qituvchilar uchun samarali metod va usullarni tanlash tavsiya etiladi.
Shuningdek, darslarni qiziqarli va o‘yinli tarzda tashkil etish orqali o‘quvchilarni
faol ishtirok etishga jalb qilish lozim. Xulosa sifatida aytish mumkinki, savod

4o‘rgatish tayyorlov darslarini tashkil etish, to‘g‘ri yondashuv va usullardan
foydalangan holda amalga oshirilsa, bolalarda o‘qish va yozish ko‘nikmalari
shakllanishi samarali kechadi. Shu bilan birga, o‘quvchilarni tayyorlov
bosqichidan muvaffaqiyatli o‘tkazish uchun metodik materiallarni boyitish va
interaktiv usullarni joriy etish zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YHATI:
1.O‘zbekiston Respublikasi Davlat ta'lim standartlari. O‘zbekiston Respublikasi
uzluksiz ta'lim standartlarining davlat tizimi. Oliy ta'lim. 5141600 - Boshlang‘ich
ta'lim va sport-tarbiyaviy ish yunalishi. - Toshkent: 2006
2. Uzviylashtirilgan Davlat ta’lim standarti vao‘quv dasturi –T.: Yangiyo‘l poligraf
service, 2017. –1-160. b.
2.Azimov Y. Y., Qo‘ldoshevR. A. Husnixatga o‘rgatishning amaliy asos-lari
(metodik qo‘llanma). Buxoro, 2020.-130bet.
3.Safarova R.,Inoyatova M., Shokirova M., Shermamatova L. Alifbekitobi (1-sinf
uchun darslik). –T.:O‘qituvchi, 2019. –80 b.
4.Sh., Sariyev Sh. Ona tili o‘qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b.
5.Qosimova K., Matjonov S., G‘ulomova X., Yo‘ldosheva Sh., Sariyev Sh.
Ona tili o‘qitish metodikasi. –T.: Noshir, 2009. –163 b.
6.Qo'ldoshev R. К макиӯ педагог ӣ ба к дакони ӯ чапдаст дар соли якуми хониш .
–GlobeEdit, 2020.
7.Qo'ldoshev R. A. Left-handed children and the learning process //EPRA
International Journal of Research and Development (IJRD) Volume. – Т . 5. – С .
277-281.
8.Avezmurodovich Q. R. Psychological aspects of left-handedness:
Concept, causes, and peculiarities //Academicia: an international
multidisciplinary research journal. –2021. – Т . 11. –No. 1. – С . 623-631.
9.Qo’ldoshev A. R. G’aforovna Habiba Jumayeva.(2021). Forming Writing Skills
in Left-Handed Students. Middle European Scientific Bulletin, 10 (1).
10.Qo'ldoshev A. R. G'aforovna Habiba Jumayeva.(2021) //Forming Writing Skills
in Left-Handed Students. Middle European Scientific Bulletin. – Т . 10. –No. 1.

411.QO R. LDOSHEV //Chapaqay bolalarni maktabga qanday tayyorlash kerak. –
С . 145-147.
12.Azimov Y. Y., Qo’ldoshev R. A. Husnixatga o’rgatishning amaliy asoslari
(metodik qollanma). GlobeEdit , 2020.-141 bet .
13. Qo ‘ ldoshev R . A . Cognitive activity of left - handed children .«НАЧАЛЬНОЕ
ОБРАЗОВАНИЕ: ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ» III -Международная
научнопрактическая конференция. –2020.
14. Rustambek Q . O . L . Birinchi sinf chapaqay o ‘ quvchilarining maktabga
moslashishi , maktabgamoslashishi davridagi pedagogik yordamning mazmuni
//ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2020. –Т. 1. – No . 1.
15. Qo ' ldoshev R . CHAPAQAY O ‘ QUVCHILARDA YOZUV
KO ’ NIKMALARINI SHAKLLANTIRISH //ЦЕНТР НАУЧНЫХ
ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –2021. –Т. 7. – No . 7.
16. Qo ' ldoshev R . BIRINCHI SINF CHAPAQAY O ‘ QUVCHILARNI
YOZISHGA O ‘ RGATISH //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ).
–2021. –Т. 7. – No . 7.
17. Qo ' ldoshev R . ЧАПАҚАЙ ЎҚУВЧИЛАРНИ ЁЗУВГА ЎРГАТИШНИНГ
ИЛМИЙ АМАЛИЙ АСОСЛАРИ //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ
( buxdu . uz ). –2021.–Т. 7. – No . 7.
18. Qo ' ldoshev R . ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ЧАПАҚАЙЛИГИНИНГ
ФИЗИОЛОГИК, ПСИХОЛОГИК ВА ПЕДАГОГИК
ХУСУСИЯТЛАРИ //ЦЕНТР НАУЧНЫХ ПУБЛИКАЦИЙ ( buxdu . uz ). –
2021. –Т. 7. – No . 7.
19.ҚўлдошевР. А. БОШЛАНҒИЧ СИНФ Ч A П A Қ A Й ЎҚУВЧИЛ A РНИ
ЁЗУВГ A ЎРГ A ТИШНИНГ ИЛМИЙ-Н A З A РИЙ A С O СЛ A РИ // Scientific
progress . –2021. –Т. 2. – No . 6. –С. 1120-1129.
20.Habiba G. BIRINCHI SINF O‘QUVCHILARIDA YOZUV
MALAKALARINI SHAKLLANTIRISH //Scientific progress. –2021. – Т . 2. –No.
7. – С . 983-989.
Internet saytlar

4 www.ziyouz.com .
www.tdpu.uz .
www.pedagog.uz .
www.Ziyonet.uz .
www.arxiv.uz
www.zamin.uz

Savod o‘rgatish tayyorlov darslarini tashkil etish

Sotib olish