Selung'ur g'orining ilmiy o'rganilishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	123.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

66 Продаж

Selung'ur g'orining ilmiy o'rganilishi

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. PALEOLIT DAVRI VA FERGANTROP ODAMI MUAMMOSI.......4
1.1 Paleolit davri....................................................................................................4
1.2 F e r g a n t r o p o d a m i m u a m m o s i ....... ....................................................13
II BOB. O'ZBEKISTON HUDUDIDA TOPILGAN IBTIDOIY
AJDODLARIMIZ YASHAGAN MANZILGOHLAR. SELUNG'UR G'OR
MAKONI HAQIDA..............................................................................................17
2.1 O’zbekiston hududida topilgan va o’rganilgan ibtidoiy ajdodlarimiz
yashagan manzilgohlar ...................................... .................................................17
2.2 Selung`ur g`or makonning mamlakatimz ilk tarixini o`rganishdagi ............23
XULOSA ...............................................................................................................38
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................39
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining
“Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak
ma’naviyatni shakllantirishda ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida
e’tibor qaratib “... farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
,
- deb ta’kidlab o‘tadi.
Bugungi kunda ko`rilayotgan davrga haqqoniy baho berish dolzarb ahamiyat
kasb etadi. XVI-XIX asrlar tarixini xolis haqqoniy yoritishda eng avvalo birlamchi
manbalarga alohida e`tabor qaratish joizdir. Shu o`rinda O`zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1998-yil 27-iyulda qabul qilgan “O`zbekiston
Respublikasi Fanlar Akedemiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish
to`g`risida” gi qarorini eslash o`rinlidir. Mazkur qarorda barcha arxeologik va
yozma manbalarni to`plash hamda ularni ilmiy-qiyosiy tarzda tahlil etish va bir
tizimga solish zarurligi qayd etilgan 2
.
Ana shu yozma manbalar sarasiga, yurtimizning XVI-XIX asrlar tarixiga oid
O`rta Osiyoga tashrif buyurgan rus va yevropalik sayyohlarning xotira va
esdaliklari ham kiradi. Jumladan, XVI asrning o`rtalarida O`rta Osiyoga tshrif
buyurgan Antoniy Jenkinson, XVII asrda yurtimizga kelgan I.D.Xoxlov,
S.I.Pazuxin, V.A.Davidov, M.Qosimovlarning esdaliklari, 1721-1725-yillar
Buxoroda bo`lgan F.Beneveninning, 1740-1741 yillarda Omsk shahridan 1741-yil
Shubay Arslonovning Toshkent shahriga kelib yiqqan axborotlari, 1800-yil
Toshkent hokimi Yunusxo`ja chaqiruviga ko`ra kelgan Burnashev va
Pospelovlarning xotiralari, F.Nazarovning 1813-1814 yillarda Qo`qonga qilgan
safari haqidagi xisobotlari shular jumlasidandir. Shuningdek, Buxoroda bo`lib
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2
Xalq so`zi. 1998-yil 28-iyul.
2

“To`qqiz yillik sayohati” nomli kitob yozgan Filip Yefremov, XIX asrning
boshlarida Buxoro amirligiga tashrif buyurgan E.N.Yeversian, ruhoniy Budrin
esdaliklari, N.V.Xakimov, N.Potanin esdaliklari, X.Vamberining “O`rta Osiyo
ocherklari” kitobi ko`rilayotgan davrni tadqiq etishda muhim manbalar sirasiga
kiradi. E`tiborga loyiq tomoni shundaki rus va yevropa sayyohlarining yozib
qoldirgan asarlari yoki orginal xarakterga ega bo`lib ularda mahalliy xalq hayoti va
turmushining maishiy tomonlari yaxshi yoritilgan. Tarixchilar mahalliy
tarixnavislar asarlarida uchramaydigan nodir ma`lumotlarni xorijlik mualliflar
estaliklaridan topishimiz mumkin. Biroq bugungi kunga qadar ushbu asarlar to`liq
tadqiqotchilar tomonidan o`rganilib, ilmiy iste`molga kiritilganicha yo`q.
Tadqiqotimizda biz bugunga qadar to`liq o`rganilgan rus va yevropa manbalari
asosida XVI-XIX asrlarda yurtimizda kechgan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy
jarayonlarni ochib berishga harakat qilamiz. Kurs ishi ning maqsadi mustaqillik va
milliy g`oya asosida, o`tmish tariximizni o`rganishda muhim manbalar qatoriga
kiruvchi rus va yevropa sayyohlarining asar va esdaliklari asosida XVI-XIX
asrlarda O`rta Osiyoda xususan Buxoro, Xiva va Qo`qon xonliklarida kechgan
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar hamda madaniy hayotda yuz bergan o`zgarishlarni
xolisona ochib berishdan iborat. Shuningdek, XVI-XIX asrlarda yurtimizga tashrif
buyurgan sayyoh va elchilarning asar va esdaliklarini qiyosiy jihatdan taqqoslash
va ularga tanqidiy nuqtai-nazardan yondashib, ularni qay maqsadda O`rta Osiyoga
tashrif buyurgan, o`z asar va esdaliklarini qanday maqsadda bitganlariga ham
to`xtalib o`tishdan iborat.
Kurs ishi obyekti: Selung'ur g'orining ilmiy o'rganilishi xususida imkoniyatlarini
tahlil qilish.
Kurs ishi predmeti: Selung'ur g'orining ilmiy o'rganilishini tadqiq qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar
ro’yxatidan iborat.
3

I BOB. PALEOLIT DAVRI VA FERGANTROP ODAMI
MUAMMOSI
1.1 O ‘rta asrlar davri tarixi yevropa sayyohlari asarlarida
Paleolit ( qadimgi yunoncha : παλαιός [paleo]... va λίθος [lithos] — tosh ) —
qadimgi. tosh davri. Tosh davrini 2 bosqichga: Paleolit — paleolit (qadimgi)
va neolit — yangi tosh asrlariga bo lib o rganish dastlab 1865-yil ingliz arxeologiʻ ʻ
J. Lebbok tomonidan fanga kiritilgan. Paleolit quyi (ilk), o rta va yuqori (so nggi)
ʻ ʻ
qad. tosh davrlariga bo linadi. Paleolit eng qad. ibtidoii odamlarning kazilma ilk
ʻ
zotlari hayot kechirgan ulkan tarixiy zamon hisoblanadi. O sha qad. zamonda yer
ʻ
kurrasining ikdimi, o simlik va hayvonot dunyosi biz yashab turgan davrdan
ʻ
mutlaqo o zgacha bo lib, undan keskin farq qilgan. Paleolit davrining ibtidoii
ʻ ʻ
odamlari kertilgan dag al tosh qurollardan foydalanganlar. Ular tosh qurollarga
ʻ
sayqal berish hamda sopol idish yasashni hali bilmaganlar. Asosan, ovchilik va
termachilik bilan kun kechirib, ibtidoii deqqonchilik va chorvachilik kabi
mashg ulotlarni hali kashf etmaganlar.
ʻ
Mamontlar Paleolit davridagi odamlarning rasmlari ( Avstraliya ) Yer kurrasi
qit alarining turli mintakalarida ibtidoii odamning ilk zotlari Paleolitning turli
ʼ
bosqichlarida yuzaga kelgan va bir necha million yil davo-mida yashab, o zidan
ʻ
ma lum darajada moddiy izlar qoldirgan.
ʼ 3
20-asrning 2yarmida o tkazilgan keng ʻ
ko lamli arxeologik izlanishlar va kazishlar tufayli 4 qit a mintaqalaridan ilk
ʻ ʼ
Paleolit davriga mansub qator noyob yodgorliklar topilib tadqiq etildi. To plangan
ʻ
moddiy topilmalar majmuasi arxeologik va antropologiya jihatidan sinchiklab
o rganilib, eng kad. odam — yashagan va tarqalgan hududlari, davrining
ʻ
bosqichlari borasida jiddiy anikliklar kiritilib, fanda muayyan kashfiyotlar yuzaga
keldi. Avvalambor arxantroplar ilk bor hayot kechirgan mintaqalar va tarkalgan
xududlar doirasi kengayib, sanasi kadimiylashdi. Keyingi yarim asr davomida
topilib, tadqiq etilgan eng qad. qazilma odam suyaklari qoadiklari va dag al tosh
ʻ
qurollardan ma lum bo lishicha, arxantroplar ilk Paleolit davrida, asosan, Sharkiy
ʼ ʻ
3
Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi T., «Sharq» 2000
4

va Markaziy Afrika, Jan.-Sharqiy va Janubiy Osiyo hamda O rtaʻ
Osiyo va Yevropaning jan., shuningdek, markaziy qismlarida istiqomat qilgan
ekan. Ular fanda olduvay, zinjantrop, pitekantrop, sinantrop va geydelberg kabi
kator nomlar bilan yuritilsada, umumiy ibo-ra bilan "Xomo xabilis", ya ni
ʼ
"ishbilarmon odam" deb ataladi. Afrikaning eng kad. odamlari zamonamizdan 4,5
—4, 3,5 — 2 mln. yil mukaddam, Yevropa arxantroplari esa 2,5—2 mln. yil bilan
200—150 ming yilliklar oraligidagi davrda xayot kechirganlar. Osiyoning iqlimi,
o simlik va xayvonot dunyosi ham ilk Paleolit davrida eng kad. odamlarning
ʻ
yashashi uchun qulay bo lgan. Keyingi 60—70 yil davomida topilib, o rganilgan
ʻ ʻ
ko pdan-ko p moddiy qoldikdar (asosan, qazilma odam suyaklari va dag al tosh
ʻ ʻ ʻ
kurollar)ga karaganda, Osiyo arxantroplari (pitekantrop va sinantrop) hayot
kechirgan davr 1,5—1 mln. yildan to 500 ming yilliklar oralig ida kechgan.
ʻ
O rta Osiyoda yashagan eng kad.odamlar
ʻ pitekantrop va sinantroplarga zamondosh
bo lganlar. Ular tog ungurlari va g orlardan boshpana, makon va manzilgox.
ʻ ʻ ʻ
sifatida foydalanishgan. Qayroqtosh va chaqmoqtoshlardan cho qmor, chopping va
ʻ
chopper kabi dag al tosh qurollar yasab, ulardan irg -itgich, urg ich, chopqich,
ʻ ʻ ʻ
kavlagich va keskich sifatida foydalanganlar. Qo l cho qmori va chopperlar,
ʻ ʻ
dastavval, Fran-siyaning Sent Ashel makonidan topilgani uchun fanda bunday tosh
qurollar ashel qurollari nomi bilan yuritiladi.
Ilk Paleolit yodgorliklari O rta Osiyoda
ʻ Farg ona vodiysining ʻ So x soyi sohilida ʻ
joylashgan Selung ur g ori
ʻ ʻ , Ohangaron vodiysining Qizilolmasoy bo yida, ʻ
[[ Ko lbuloq manzilgohida
ʻ , Janubiy Tojikistonning Ko ldara va Janubiy ʻ
Qozog istonning Aristandi vodiysida topib o rganildi. Selungur g oridan ibtidoiy
ʻ ʻ ʻ
odamning suyak qoldiklari (bosh chanog ining bo lagi, yelka suyagi va o ndan
ʻ ʻ ʻ
optiq tishlari) topilib, tadqiq etildi. Bu davrga mansub [[ Ko lbuloq
ʻ
manzilgohida eng qad. odam to dalari qariyb yarim mln. yil davomida deyarli
ʻ
uzluksiz yashagani ma lum bo ldi. Shu bois yodgorlik ostida 20 m dan ortiqroq
ʼ ʻ
qalinlikda madaniy qatlam hosil bo lgan. Qariyb 20 yillik qazish (M. Qosimov)
ʻ
jarayonida 30 mingdan ortiq tosh qurollar (cho qmor, qirg ich pichoqsimon
ʻ ʻ
5

keskich va nukleuslar), hayvon va parranda suyaklari hamda turli xildagi o simlikʻ
qoldiklari qayd etiladi. Bu topilmalar, shubhasiz, ilk Paleolit odamining nihoyatda
sermashaqqat hayoti, tosh qurollar yasash usullari va xom ashyosi, shuningdek,
o sha zamon tabiiy va unga boqim bo lgan Ko lbuloqning ovchi va
ʻ ʻ ʻ
termachilarning iste mol qiluvchilik xo jaligi haqida guvohlik beradi (qarang
ʼ ʻ
[[ Ko lbuloq manzilgohi
ʻ ). So zsiz, Selungur va Ko lbuloq yodgorliklarining ʻ ʻ
arxeologiya jihatidan qazib o rganilishi tufayli O rta Osiyo eng qad. odamlar
ʻ ʻ
yashagan maskanlar qatoridan o rin oldi.
ʻ
Paleolitshunoslik tobora yangi noyob yodgorliklar bilan boyib, paleoantropologik
topilmalarni har tomonlama sinchiklab chuqur tadqiq etilishi bilan nafaqat
arxantroplarning yashagan va tarqalgan hududlari kengayib, davri
qadimiylashtirildi, balki, ularning bevosita avlodlari borasida fanda yangi fikr-
mulohaza va g oyalar paydo bo ldi. Ma lum bo lishicha, arxantroplarning avlodlari
ʻ ʻ ʼ ʻ
— paleoantroplar zamonamizdan qariyb 500 ming yil muqaddam shakllanib, 150
—140 ming yilliklardan boshlab 100 ming yildan oshiqroq davr davomida
neander-tallar bilan yonmayon yashagan ekan. Neandertallar esa odamzotning
bevosita ajdodi hisoblanmagan. Ular maymunsimon jonzotlarning rivoj topmay
qurib qolgan butog i sifatida talqin etilmoqda.
ʻ 4
O rta Paleolit davrida ob-havo keskin pasayib, muzliklar davri boshlanadi.
ʻ
Havoning sovushi oqibatida va o simlik dunyosi ham tubdan o zgaradi. Issiq
ʻ ʻ
iqlimga moslashgan hayvonlarning bir qismi jan. mintaqalarga siljib, qolgani halok
bo ladi. Ularning o rnini yangi sharoitga ko nikkan chidamli mamontlar, yungdor
ʻ ʻ ʻ
karkidonlar, uzun shoxli bizonlar, qo toslar, bug ular, arharlar va boshqa hayvonlar
ʻ ʻ
egallaganlar. Bu davrda ovchilik xo jaligi takomillashib odam to dalarining
ʻ ʻ
to plari kattalashgan. Tosh va suyaklardan turli xildagi ov qurollarini yasash
ʻ
takomillashgan. Yirik hayvonlarga ommaviy ov qilish tufayli katta to dalarga
ʻ
uyushgan qad. odamlar olov hosil qilishni kashf etganlar, gulxanlar yoqib,
sovuqdan va xavf-xatardan saqlanishni, go shtni o tda pishirib iste mol qilishni
ʻ ʻ ʼ
4
Ahmedov B. Tarixdan saboqlar T., «O'qituvchi» 1994
6

bilishgan. Yirik hayvon suyaklari, mamont tishlari va kuraklari hamda xodalardan
jar, soy va ko l yoqalarida yarim yerto la kulbalar qurib, tomini hayvon terilariʻ ʻ
bilan yopib, sahniga po staklar to shashgan. Suyaklardan teshgich, bigiz, so zan va
ʻ ʻ ʻ
ignalar yasab, terilardan yopinchiqlar tikib kiyishgan. O rta Paleolit davri oxirida
ʻ
esa marhumlarni dafn etish marosimi paydo bo lgan. O rta Osiyoda 50 dan ortiq
ʻ ʻ
o rta tosh davrining yodgorliklari topilib, o rganildi. O zbekistonda ular Toshkent
ʻ ʻ ʻ
viloya-tida Obirahmat, Xo jakent, Paltov, Ko lbuloq; Samarqand viloyatida Omon-
ʻ ʻ
qo ton, Qo tirbuloq, Zirabuloq, Xo jamazgil; Navoiyda Uchtut degan joylarda
ʻ ʻ ʻ
tekshirilgan. Hatto Surxondaryoning Boysun tumanida Teshiktosh unguridan o rta
ʻ
Paleolit davriga tegishli 8-9 yashar bolaning qabri topilgan. Bu, shubhasiz, fan
olamida jiddiy kashfiyot edi. O rta Paleolit davrida ming yilliklar osha erishilgan
ʻ
hayotiy yutuqlar urug doshlik jamoasi va uning ilk madaniyatini shakllanishiga
ʻ
asos bo lgan.
ʻ
Yuqori Paleolit miloddan avvalgi 40—35 ming yilliklardan 12—10 ming yillikka
qadar davom etib, muzliklarning oxirgi (vyurm) bosqichida kechdi. Bu davrda
yirik hayvonlarni ov qilish tufayli odam to dalarining katta to plarga birlashishi;
ʻ ʻ
mayda tuda ichida ekzogamiya urfodati muqimlashib, urug jamoasi
ʻ
(matriarxat)ning qaror topishi; uzoq vaqt muttasil pishirilgan go shtni iste mol
ʻ ʼ
qilish va tabiiy tanlov jarayoni tufayli odamning jismoniy qiyofasi ham o zgardi.
ʻ
Bu davrda hozirgi zamon qiyofadagi ajdod — neoantrop, ya ni "yangi odam"
ʼ
shakllandi. Bunday odamning mehnat qurollari va suyak qoldiklari dastlab 1868-
yilda Fran-siyaning Kromanon qoyasi yaqinida topilib, o rganilgani uchun u
ʻ
tarixda kromanon nomi bilan shuhrat topdi.
Keyingi bir asr davomida Afrika, Osiyo, Yevropa, Amerika va Avstraliya
hududlaridan kromanonlarning yuzlab makonlari, har turli nayza va kamon
o qining tosh paykonlari, suyak va hayvon shoxlaridan yasalgan bigiz, igna,
ʻ
qarmoq, burg u (parma) va xilma-xil bezakli ashyolar topilgan.
ʻ
7

O rta Osiyo, xususan, O zbekistonda yuqori Paleolit yodgorliklari — Ko lbuloq,ʻ ʻ ʻ
Tuyabo g iz, Siyobcha, Takalisoy, Xo jamazgil, Achchisoy va Sari Ark kabi
ʻ ʻ ʻ
o nlab yarim yerto la turar joy qoldiqlari topilib tadqiq etildi. Ulardan tosh
ʻ ʻ
qirg ichlar, keskichlar, pichoqsimon tosh qurollar, tosh yo ngichlar, suyakdan
ʻ ʻ
yasalgan igna, bigiz, sanchqi hamda kulon, tuya, bug u va to ng iz suyaklari qayd
ʻ ʻ ʻ
etiladi. Siyobcha makonida esa yuqori Paleolit odamining jag i, tishlari va qo l
ʻ ʻ
suyaklarining topilishi, ayniqsa, noyobdir. Shunday qilib, yuqori Paleolit davrining
boshlaridayoq zamonaviy qiyofadagi odam shakllanib, u fanda "Xomo sapiyens"
— "aql-idrokli odam" nomini oldi. Bu davrda iqlim sharoitning ta siri oqibatida
ʼ
odamzodning irqi (yevropeoid, negroid va mongoloid) hamda har xil antropologik
turlari vujudga keladi. Bu irklarning jamoalari Osiyo orkali avval Avstraliya,
so ngra esa Bering bo g ozi o rnida joylashgan quruklik orqali Amerika qit asiga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
tomon siljigan bo lsalar, ulardan bir qismi Yevropada va boshqa bir turi esa
ʻ
Afrikada yashaganlar. Yuqori Paleolit davrida o q-yoy kashf etilib, tasviriy san at
ʻ ʼ
yuzaga kelgan. Kromanon odamlari istiqomat qilgan g orlarning (Altamira)
ʻ
shiplari va devorlarida rangli bo yoklar bilan ov manzaralari tasvirlari tushirilgan.
ʻ
Suyak va toshlardan ayollarning va turli hayvonlarning haykallari yasalgan. Yuqori
Paleolitning yodgorliklari fanda Orinyak, Solyutre va Madlen madaniy nomlari
bilan 3 bosqichga bo lib tadqiq etilgan. Paleolit davrining mavjudligi to`g`risidagi
ʻ
fikrlar birdaniga paydo bo`lgan emas. Dastlab, XIX asrning boshlarida frantsuz
arxeologi Bushe de Pert Evropadan topilgan va ishlov berilgan toshni inson
tomonidan yaratilgan tosh qurol ekanligini ilmiy asosda isbotladi. Keyinchalik
poleolit davrini o`rganishda arxeolog G.Martil`ening ilmiy izlanishlari katta
ahamiyatga ega bo`ldi. U tosh qurollarning bir-biridan shakli va ishlanishi
jihatidan farq qilishiga e`tiborni qaratib, shakl va ishlanishi (texnikasi)ga qarab
ularni bir necha taraqqiyot bosqichiga bo`ldi. Tosh qurollar taraqqiyot bosqichlari
dastlab topilgan joy nomlari bilan shell, ashel` va must`e deb ataldi. Arxeologlar
juda ham sodda, qo`pol va kertib ishlangan tosh qurollarni dastlab topilgan Parij
yaqinidagi yodgorlik (makon) nomi bilan shell` qurollari deb atashdi. Shunga
asosan, eng dastlabki (qadimgi) paleolit yodgorliklari «Shell` madaniyati» nomi
8

bilan fanga kiritildi. Arxeologlar tomonidan topib o`rganilgan, ishlanishi jihatidaan
shell` qurollaridan keskin farqi bo`lmagan, ammo xiyla taraqqiy qilgan tosh
qurollar dastlab topilgan Am`ena shaxri (Frantsiya) yaqinidagi Ashel` joyi nomi
bilan ashel` qurollari deb ataldi. Ashel` qurollari topilgan yodgorliklar guruhi
«Ashel` madaniyati» nomini oldi. Fanga ashel` arxeologik davr sifatida,
kishilarning yaratuvchanlik (bunyodkorlik) faoliyatining kichik bosqichi sifatida
kiritildi. Yuqorida keltirilgan paleolit bosqichlari arxeologik davrlashtirishga
mansub bo`lib, u fakat ibtidoiy jamiyatdagi qurollar yasash xom-ashyosiga , uni
ishlash texnikasiga qarab bo`lingan. Ammo bu davrlashtirish ijtimoiy
munosabatlar evolyutsiyasini bildirmaydi va belgilamaydi. Jamiyatshunos olimlar
ibtidoiy jamiyatni ijtimoiy munosabatlar xarakteriga qarab ibtidoiy tuda va
urug`chilik tuzumi davrlariga bo`ladi. Ibtidoiy to`da- paleolitning ilk va o`rta
bosqichiga mos bo`lib, so`nggi poleolitda esa urug` munosabatlari shakllanadi. Ilk
paleolit davrida insoniyat tarixida tabiat katta ahamiyatga ega bo`lgan. Inson va uni
o`rab turgan tabiat o`rtasidagi doimiy munosabatlar uzluksiz jarayon shaklini
olgan. Ilk paleolitda biologik jihatdan – tabiiy saralanish va jinsiy tanlanish,
mehnat jarayonida arxantroplar (dastlabki odamlar) o`tmishdoshlaridan juda
uzoqlashib ketadilar. Mehnat qurollarini yasash, qo`lning mehnat faoliyati uchun
bo`shashi, uni alohida vazifalar bajarishi, go`shtli ovqatning iste`mol qilinishi va
boshqa ijtimoiy va tabiiy omillar tufayli odamzod rivojlanib borgan. 5
Ilk paleolitning dastlabki davrida Janubiy va O`rta Evropada iqlim subtropik,
Janubiy Osiyo va Afrikada esa tropik bo`lib, issiqsevar hayvonlar keng tarqalgan.
Masalan, Evropada fillar, begemotlar, primitiv (Stenon otlar) otlar; Osiyoda esa
ibtidoiy xo`kizlar, karkidonlar, zebra paydo bulgan. O`simliklar esa hamisha yashil
rangda bo`lgan. Janubiy va Markaziy Evropa hududlarida-shamshod , dafna, anjir;
Evropaning boshqa hududlarida esa qalin, keng bargli daraxtlardan tashkil topgan
o`rmonlar tarqalgan. Osiyo va Afrika hududlarida ham issiqsevar o`simliklar keng
tarqalgan.
5
Bobobekov X.N. Qo'qon tarixi T., «Fan» 1996
9

Ilk paleolitda dastlabki odamlar Shimoliy Afrika, Evropa va Osiyo hududlarida
yashagan. Miloddan avvalgi 600-400 ming yilliklarga kelib, ular Markaziy Osiyo,
Kavkazorti hududlariga ham o`rnashadi.
Ilk paleolit davrida yashagan ibtidoiy odamlar tosh qurollar yasagan va ulardan
o`zlarining mehnat faoliyatlarida foydalangan. Bu davrning asosiy quroli –
cho`qmor bo`lib, u 20 sm uzunlikda va 1 kg dan ortiq og`irlikda, ko`pincha
bodomsimon shaklda bo`lgan. Cho`qmor –chopqi deb ham ataladi. Cho`qmor
shell` davrining asosiy quroli bo`lib, u ikki tomonlama simmetriyali qilib, urib
to`g`rilash texnikasi (usuli) bilan yasalgan. Cho`qmorning pastki qismi toshni
kertib ishlash texnikasi (usuli) bilan yasalgan bo`lib, u o`tkirlangan, chetlari
notekis, egri-bugri shaklga ega bo`lgan. Har qanday tosh shell` davri qurolini
yasash uchun yaroqli bo`lmagan. Tosh qattiq va tez uchirmalar hosil qilish
imkonini berishi kerak edi. Shuning uchun ham, dastlab qurollar yasash uchun
asosiy xom-ashyo vazifasini daryo va dengiz toshlari bajargan. Dengizdan ,
daryochalardan kvarts, kremen`...toshlari olib kelinib, ulardan qurollar yasalgan.
Ilk paleolitda chaqmoqtoshlardan ham ko`plab tosh qurollar yasalgan. Ular boshqa
toshlarga nisbatan mo`rt bo`lsada turli shaklga keltirilib, o`tkir, keskir xususiyatga
keltirilgan. Ammo chaqmoqtoshlar tabiatda ko`p uchramagan. Chaqmoqtoshlardan
qurollar yasash quyidagicha amalga oshirilgan: dastlab chaqmoqtosh olingan
bo`lib, uning atrofi boshqa bir tosh bilan (u qattiqroq bo`lgan va tosh uchirgich-
bolg`a vazifasini bajargan) urib uchirilgan. Uning o`rni esa keskir va o`tkir shaklga
aylangan. Tosh qurollar yasashning ushbu usuli –toshni kertib ishlash texnikasi
deb atalib, ushbu usul bilan shell` davrida dastasiz cho`qmorlar yasalgan.
Shuni ta`kidlash kerakki, ashel` davri xronologik jihatdan shell` davridan katta farq
qilmasada, ashel` qurollari shell` qurollariga nisbatan hiyla taraqqiy etgan. Ashel`
qurollarida tosh uzoqdan uchrindilar olingan joy ma`lum shaklga ega bo`lgan.
Ya`ni bu davrda odamlar tosh qurollarni qulayroq shaklga keltira olgan.
Uchburchak shakldagi, uzunchoq, dumaloq... va boshqa shakldagi qurollar hosil
10

qilingan. Ashel` davrida ayrim qurollarning shakli uni ishlatish xususiyatiga
bog`liq bo`lgan.
So`nggi ashelda tabiat keskin o`zgara boshlaydi. O`simliklar, Hayvonot dunyosi ,
iqlimning O`zgarishi ibtidoiy odam ho`jaligiga ham ta`sir etadi. Iqlimning
o`zgarishi er yuzini ulkan muzliklar qoplashi bilan xarakterlanadi. Muzlik –
odamning paydo bo`lishi davri bo`lgan kaynozoy erasining to`rtlamchi bosqichida
siljiy boshlaydi. Muzlik izlarini olimlar mo``tadil iqlim mintaqalarida
o`rganganlar. Tropik zonalarda muzlikning siljishi plyuvia davrini (plyuvia-
yomg`ir) shakllantirgan. Masalan, bu davrda Saxroi Kabirdan daryolar oqqan.
Ashel` davrida Shimoliy Amerika hududlari deyarli muzlik bilan qoplangan.
Janubiy Amerikada muzlik ancha ichkariga kirib borgan. Evropaning katta va
Osiyoning bir qismini muzlik egallagan. Muzlikning markazi Grenlandiya bo`lgan.
Muzlik paleolit davrida bir necha million kv.km. ni tashkil etgan. Uning balandligi
1-2 km dan ortiq bo`lgan.
Olimlar to`rt marotaba muz siljib kelgan degan fikrni ilgari suradi. Muzlikning
siljishini gints, mindel`, riss va vyurm deb bosqichlarga bo`lganlar. Bu terminlar
Al`p tog`idagi qishloqlar nomidan kelib chiqqan. Bu qishloqlarda muzliklar va
muzlik yotqiziqlari birin-ketin qatlamlangan bo`lib, uning izlari XX asrning
o`rtalarigacha saqlanib qolgan. Gints va mindel` muzligi O`rta Evropa hududlariga
etib kelgan. Riss esa yanada kengroq hududlarni qoplagan. So`nggi ashel` davri
esa xronologik jihatdan riss muzligidan oldingi bosqich bo`lgan. Muzlikning siljib
kelishi natijasida sovuqqa chidamsiz hayvonlar qirilib ketadi. Ularning ko`p qismi
janubiy hududlarga qarab siljidi. Muzlik bilan kurashish vositalari kam bo`lganligi
uchun ko`plab ibtidoiy odamlar sovuqqa bardosh bera olmagan.
Shell va Ashel` makonlari ochiq turdagi makonlar bo`lib, ular chaqmoqtosh xom-
ashyolari mavjud bo`lgan ochiq joylarda, tepaliklarda joylashgan. Ibtidoiy odamlar
o`z ehtiyojini qondirish maqsadida bir joydan ikkinchi joyga ko`chib yurgan. Ular
11

tabiatdagi tayyor mahsulotlarni o`zlashtirib, hayot kechirgan. Ovchilik ham ular
hayotida asosiy o`rinda bo`lgan. Odamlarning eng qadimgi mashg`uloti-terimchilik
va ov-o`zlashtiruvchi ho`jalik deb nomlanadi.
Shell davrida yashagan odamlar asta-sekin er yuzining ko`plab hududlariga
o`rnasha boshlagan. Ashel` davrida ular shimoliy hududlarga qarab siljigan. Ashel`
davridan odamlar sun`iy makonlarda yashashga harakat qiladi. Dastlabki sun`iy
makonlar- g`orlar edi. Qadimgi odamlarning g`orlarga joylashishi va o`rnashishi
bilan odamlar ko`chmanchi hayotdan o`troq kun kechirishga o`ta boshladi. Ibtidoiy
to`da ichida ayollar va erkaklar o`rtasidagi mehnat taqsimlanadi. Ya`ni erkaklar
ozuqa topish zarurati tufayli ko`proq ovga intilgan bo`lsa, ayollar g`orni qo`riqlash,
bu davrda o`zlashtirilgan olovni o`chirmasdan saqlashga harakat qilgan 6
.
Bu davr ozuqalari –eyish mumkin bo`lgan o`simlik tomirlari, o`simlik mevalari,
hayvon go`shtlari edi. Yangi ko`nikmalarning paydo bo`lishi va o`zlashtirilishi
ijtimoiy munosabatlarni rivojlantiradi. Ilg`or jarayonlarning rivojlanishiga olovdan
foydalanish kuchli turtki beradi. Tabiat bilan kurashish vositalarini topilishi
bundan keyingi kishilik madaniyati taraqqiyotining bevosita natijasi bo`ladi.
Chunki odamzodni halokatdan saqlab qolgan vosita-mehnat ko`nikmasi edi).
So`nggi ashelda odamzod olovdan tabiiy holda foydalangan. Chunki o`t-olov
sovuqdan, yirtqich hayvonlardan saqlanish uchun zarur edi.
Bu davrda ibtidoiy odamlar turar joylarga ham zarurat seza boshladi. Chunki iqlim
sovuq, havo nam bo`lib, odamlar g`orlarni egallashga kirishadi. Asta –sekin
hayvon terilariga ehtiyoj tug`iladi. Bu davrda ho`jalik hayoti yuritilishida ham
o`zgarishlar paydo bo`ladi. O`zlashtiruvchi ho`jalikni asosiy shakli bo`lgan
terimchilik o`zining hal qiluvchi ahamiyatini yo`qota boshladi.
1.2 F e r g a n t r o p o d a m i m u a m m o s i
6
Bobobekov H.N. Qo'qon tarixi. Toshkent, Fan. 1996. B. 121; Shamsutdinov R., Mo'minov X. O'zbekiston tarixi.
Andijon. 2011. B. 158-159
12

O’rta Osiyoda , jumladan O’zbekiston hududida zinjantropga zamondosh
ajdodlarimiz yashagan. Undan keyin yashagan odamzod ajdodi pitekantroplar
bo’lib, ular bundan 1 mln yil burun yashagan. Uning zamondoshi ham O’rta Osiyo
hududida hozircha uchragani yo’q. Pitekantroplardan keyin, ya’ni bundan 500-
600 ming yillar burun yashagan odamzodining ilk izlari Xitoydan topilib, ularni
olimlar sinantroplar deb atashdi. Sinantrop topilgan makonda (ular g’orlarda
yashagan) toshdan ishlangan mehnat qurollari bilan birgalikda qalin kul qatlami
ham topildi. SHuningdek qalin madaniy qatlam va u qatlam ichida hayvon
suyaklari ham uchragan. Bu qoldiqlar sinantroplarning g’orda uzoq vaqt ( bir necha
yuz ming yilliklar) yashaganligidan guvohlik beradi. Sinantroplar davridan boshlab
odamzod birinchi bo’lib olov bilan tanishdi va undan o’z hayot faoliyatida
foydalanildi. Ana shu sinantroplarga zamondosh ibtidoiy odam ajdodining izlari
O’rta Osiyoning bir necha joylarida uchraydi. Bu davr ajdodlari hali to’da-to’da
bo’lib yashaganlar.
Ul ar tabi at iql im ini sovib ayri m rayonl ar ga muzliklar qoplagan, ayrim
rayonlarda esa to’xtovsiz yomg’irlar yog’a boshlagan zam onda yashaganlar.
Bu davr ibti doiy t o’da davrining o’rta bosqichi-ashel davriga to’g’ri keladi.
Sinantroplar davrida ibtidoiy ajdodlarimiz asosan g’orlarda yashaganlar.
Ularning kundalik tirikchiligi yovvoyi daraxtlarning mevalari, ayrim
o’simliklarning ildizlari edi. Ular birgalashib yirik hayvonlarni ov qilganlar.
Biroq ov o’ljasi hisobiga kun kechirish sinantrop zamondoshlar uchun
juda og’ir kechgan. SHuning uchun bo’lsa kerak, ular qurt-qumursqa
va mayda kemiruvchi jonivorlarni ham iste’mol qilishga majbur bo’lganlar.
Bu davr odamlarining mehnat qurollari asosan toshdan, yirik ov
hayvonlarning suyak va shoxlaridan hamda qattiq daraxt shoxlaridan yasalgan.
Afsuski, zamonning zayli bilan bizgacha u qurollardan faqat toshdan
yasalgani etib kelgan. Bu tosh o’rganilgan va ular birinchi bor topilgan
makon nomi bilan ashel qurollari deb atalgan. Ashel tipidagi qurollar
13

dastlab Frantsiyada topildi. Ular yassi tuxumsimon qilib ishlangan,
uchli, nayzasimon, qarama-qarshi tomonlari esa yo’g’onroq tuxumsimon bo’lib,
olimlar bu qurolga qo’l boltasi yoki qo’l cho’qmori deb nom berishdi. Ana shu
qurol yordamida ibtidoiy ajdodlarimiz yirik hayvonlarga qarshi ov qilganlar,
o’simlik ildizlarini kovlab eyish uchun biror narsa tayyorlaganlar, o’lja hayvon
go’shtini maydalagan va terini shilishganlar, daraxt shoxlarini kesib, ulardan
qurollar yasaganlar.
Arxeolog va geologlarning hisobiga ko’ra ashel davri bir million yil
burun boshlab, miloddan av. 200-100 ming yillargacha davom etgan. Bu davr
tabiiy-gegorafik muhiti O’rta Osiyo sharoitida, geologlarning hisobiga ko’ra,
tabiatning yozi issiq va quruq, qishi sovuq, yog’ingarchilik kam bo’lgan davrga
to’g’ri kel adi . Ana shu shar oi t da O’r t a Osi yoni ng hozir gi cho’ l va dashtlari
landshafti rasmiylashdi hamda shu landshaftga xos hayvonot olami va
o’simliklar dunyosi shakllandi. Ashel davrining oxirgi bosqichiga kelib,
havo keskin soviydi. 7
Ovro’paning shimoliy mintaqalarini muzliklar
qoplaydi. O’ rta Osiyo esa, asosan uning tog’li zonalarida muzliklar hosil
bo’lib, daryolar oqimiga o’zgarishlar yuz beradi va yangi-yangi
daryolarni shakllanishiga olib keladi. O’rta Osiyo muzliklari
vohalarni qoplagan bo’lib, ular asosan tog’li viloyatlar darasida tarkib topadi.
O’rta Osiyo pasttekisliklari esa yomg’irlar uzluksiz yog’ib havoni goh sovish,
goh ilishi kuzatiladi va ular bilan bog’lik h olda o’simliklar dunyosi oilasida
ham o’zgarishlar mintaqaning bu qismida yuz beradi. Qalin o’rmonlar o’rnini
ch o’ l mintaqasiga xos o’simliklar egallaydi. O’rta Osiyo sharoitida ro’y bergan
bu o’ z g a r i s h l a r m i n t a q a n i n g a y r i m r a y o n l a r i d a i l k ajdodlarimizning
manzilgohlari Farg’ona vodiysining So’x rayonidagi Selung’ur g’oridan va
Toshkent viloyatining Angren shahri yaqinidagi Ko’lbuloq makonida topib
o’rganildi.
7
V.V.Vel`yaminov-Zerkov. Istoricheskie izvestiya o Kokandkom xanstve ot Muxammad –Ali do Xudoer-xana,
Spb, 1856, Svedeniya o Kokandskom xanstve. Vestnik Russkogo geogaficheskix obshestva, ch. XVIII, 1856, kn V
14

Selung’ur g’ori 1958 yili akademik A.P.Okladnikov tomonidan topib
o’rganilgan. Olim u erda arxeologik qazilmalar o’ tkazib, topilgan tosh
qurollarga qarab, g’or yuqori paleolit davrida, ya’ni bundan 40-30 ming yil
burun ibtidoiy odamlar tomonidan o’zlashtirgan degan xulosaga keladi. Ammo
1980 yildan boshlab A.P.Okladnikovning shogirdi,
o’zbek arxeologi, O’ zbekiston Fanlar Akademiyasining muxbir a’zosi U.
Ismoilov
g’orni qayta o’rgana boshladi. U.Ismoilov g’orning bir necha joyida
qazilmalar o’tkazib, toshdan ishlangan juda boy mehnat qurollari va hayvon
suyaklarini topdi. Olim Selung’urda yashagan aj do dl ar i m i zn i g’ o r ni ng
qa di m g i t o sh da vr i ni ng y uq or i paleolit bosqichida emas, balki ashel
davrining bosqichida o’zlashtirganliklarini isbotladi.Seleng’ur g’ori tariximiz
uchun benihoyat muhim yodgorlik. Bu makonda ajdodlarimizning suyak
qoldiqlari ham topildi. Antropolog olimlar Seleng’ur suyak q oldiqlarining
sinantroplarga zamondosh ekanligini aytmokdalar. Seleng’urning asosiy
tadqiqotchisi U.Ismoilov esa g’ or materiallarini qaytadan o’rganib, ularning
yoshi yaqin bir mln yil atrofida bo’lishi kerak, degan xulosaga keldi. Seleng’ur
odamning qoldiqlari Farg’ona vodiysidan topilgani uchun unga "Fergantrop"
ya’ni "Farg’ona odami" degan shartli nom berish taklif qilinmoqda.
Seleng’urdagi ilmiy izlanishlar va u erdan topilgan er yuzida odamning paydo
bo’lishi muammosi echimiga qo’ shilgan ulkan hissa bo’lib, endilikda O’rta
Osiyo hududida odamzot ilk bor paydo bo’lgan mintaqalar qatoriga kirdi.
Ashel davrining so’nggi bosqichida ,taxminan bundan 200 ming yillar
burun qadimgi ajdodlarimiz Ko’lbuloq yaqinida o’ zlariga q arorgo h topganlar
K o’ lbulo q qarorgohi Angren shaxridan 10-12 km g’ arbda bo’lib, shu nom
bilan atalgan bulo q suvi yoqasida joylashgan. Y o dgorlikda bir necha yuz ming
yillar davomi da i bt idoi y aj dodl ari mi z yashaganlar. Ko’l bul oq manzilgohi
1862 yilda topildi va 1963 yildan boshlab bu erda o’zbek arxeologi
M.R.Qosimov izlanishlar olib bordi. YOdgorlikni q azish jarayonida uning
15

qadimgi tosh davrining deyarli barcha bosqchlariga (ashel, muste, yuqori
paleolit) tegishli ekanligi isbotlandi. Ko’lbuloqda odam qoldiqlari topilmagan,
ammo tosh qurollar va hayvon suyaklari behisob. M.R.Qosimiovning fikriga
ko’ra Ko’lbuloqning quyi qatlami ashel davrining so’nggi bosqichiga
tegishlidir. Ushbu yodgorlik butun O’rta Osiyo qadimgi tosh (paleolit) davri
yodgorliklari uchun arxeologik da vr i y t i zi m be r di . YU qo r i da b ay on e t i l g an
da l i l l ar g a asoslangan holda quyidagi xulosaga kelish mumkin.
O’rta Osiyo, jumladan Farg’ona vodiysi o’zining tabiiy- iqlim sharoitida
va ekologik imkoniyatlariga ko’ra ibtidoiy to’ da davr ining o’r ta bosqichi -
ashel davri dan boshlab eng qadimgi ajdodlarimizning e’tiborini o’ziga tortgan
va bu mintaqadagi Seleng’ur g’orida sinantroplarning zamondoshlari ilk bor
makon topgan. Bu makondan odam suyak qoldiqlari t o p i l di . B u v o q e a O ’ r t a
O s i y o n i o d a m n i n g p a y d o b o ’ l i s h mintaqalari tuzumiga kiritdi 8
.
Se l e ng’ ur t op i l m a si j ud a y om on sa ql an ga n. Am m o akademik
V.P.Alekseev va professor T.K.Xo’jayovlar fikriga ko’ra, bu erdan topilgan
odam bosh suyagi qopqog’ining morfologik tuzi li shi uning juda qadi miy va
g’or dan t opi lgan boshqa kimiyoviy dalillar bilan zamondosh ekanligini inkor
etmaydi. Ushbu topilma o’z ahamiyati bilan O’rta Osiyo hamda O’rta
SHarq mintaqasida tengsiz kashfiyot hisoblanadi. SHuning uchun
o’zbek arxeologlari va antropologlari uni "fergantroplar" , ya’ni "Farg’ona
odamlari" deb atamoqdalar. U odamning paydo bo’lishi shajarasida pitekantrop
bilan neandertal odamning oralig’idagi bo’g’inni to’ldiradi.
8
V.Nalivkin, Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva, Kazan`, 1886
16

II BOB. O'ZBEKISTON HUDUDIDA TOPILGAN IBTIDOIY
AJDODLARIMIZ YASHAGAN MANZILGOHLAR. SELUNG'UR G'OR
MAKONI HAQIDA
2.1 O’zbekiston hududida topilgan va o’rganilgan ibtidoiy ajdodlarimiz
yashagan manzilgohlar
O’zbekiston xududida ilk paleolit davriga oid, asosan ashel` bosqichiga oid
makonlar XX asrning ikkinchi yarmida ko’plab topildi va bu davrning ko’plab
noma’lum tomonlarini ochishga imkoniyati vujudga keldi. Toshkent viloyatida
Bolttag’or, Ko’lbuloq, Qizilmolma, Toshsoy, Buxoro viloyatida Uchtut, Farg’ona
vodiysida Selungur, CHashma va So’x makonlar topib o’rganilgan. Farg’ona
vodiysida topilgan CHashma va So’x makonlari O’rta Osiyo xududida topilgan
eng qadimiy makonlar deb topildi. Seleng’ur g’orida sinantrop turiga mansub
odam suyaklari topilib, jahonda katta shov-shuvga sabab bo’ldi. Selungur
makoni. O’zbekiston hududida ashel` bosqichiga oid eng mashhur makon—
Selungur g’ori hisoblanadi, chunki shu yerdan ilk ajdodlarimiz nishonasi—odam
suyaklari qoldiqlari topildi. Selungur g’ori Farg’ona shahridan janubiy—g’arbda
Haydarkonning g’arbiy chekkasida joylashgan. Selengur g’ori 1958 yilda
akademik A.P.Okladnikov tomonidan o’rganilgan. U bu makonning qaysi davrga
oid ekanligini aniqlash maqsadida g’orning o’ng tomoninga tekshiruv shurfini
solgan. Natijada dastlab u yerdan bir necha uchrindilar topib uni so’nggi paleolit
davriga oid deb va uning sanasini 40—30 yilliklar bilan belgilagan. U yerda 1960
yillarda Ya.G’.G’ulomov boshchiligida Farg’ona paleolit otryadi Xaydarkon
atrofida tadqiqot ishlari olib bordi. 1980 yilda arxeolog O’.Islomov boshchiligidagi
O’zR FAga qarashli Arxeologiya institutining paleolit otryadi Selungur makonni
qayta tekshirib, g’orning g’arbiy tomonida tekshiruv shurfini soldi. U yerda
tadqiqot ishlari 1988 yillargacha davom etdi. Tadqiqotlar davomida o’rtacha
qalinlikda 20-40 sm dan iborat 5 ta madaniy qatlam aniqlandi. Ular o’rta
qalinlikdagi 60-70 sm dan iborat tabiiy qatlamdan bilan ajratilgan. Bu yerda
ajdodlarimiz o’z makonlarini 5 marotaba uzoq vaqt mobaynida tark etib
17

yashaganlar. Madaniy qatlamlardan toshdan yasalgan mehnat qurollari: qo’l
cho’qmori, to’mtoq boltalar, pichoqsimon qurollar, ko’plab tishli qurollar, qush
tumshug’iga o’xshash qurollar qazib olingan. Beshinchi qatlamdan ashel` davriga
mansub qo’l cho’qmori topildi. U ajdodlarimiz ishlatgan ilk quroldir. Makonning
eng muxim topilmalari bo’lgan odam suyaklari 3 va 2 qatlamdan topilgan. U
yerdan odamning yelka suyagining bir bo’lagi, bosh suyagi engak qismining bir
bo’lagi, 14 ta tish topilgan. Antropologlar ularni tadqiq qilib, ashel` davrida
yashagan arxantroplar deb topdilar. O’rta paleolit davri yodgorligi O’zbekistonda
dastlab 1938 yilda Teshiktoshda topilgan. Hozirgi kunda esa O’rta Osiyo hududi
bo’yicha ularning soni 300 dan ortgan. Ulardan 50 dan ortik makon keng
o’rganilgan. Lekin hozirgacha Teshiktosh makoni o’zining qadimiyligi va
arxeologik materiallarga boyligi bilan hamon ajralib turadi. O’zbekistonda keyingi
davrlarda must`e davriga oid ko’plab makonlar topib tadqiq qilingan. Faqatgina
Toshkent voxasining o’zidan 30dan ortiq yodgorlik topilgan. Zarafshon voxasi va
Qizilqum xududlaridan xam ko’plab topib tadqiq qilingan. Boysun tog’i
mintaqasidan Teshiktosh g’or–makoni, Amir Temur g’ori, Toshkent vohasidan
Obiraxmat, Xo’jakent, Bo’zsuv, Ko’lbuloq g’or makonlari , Farg’ona vodiysidan
Jarqo’ton, Bo’ribuloq, Tomchisuv manzilgohlari, Zarafshon voxasidan
Omonqo’ton, Go’rdara, Qo’tirbuloq, Zirabuloq, Takalisoy g’or makonlari,
shuningdek Uchtut–Vaush–Ijond va Qopchig’oy ustaxonalaridir 9
. Teshiktosh g’or–
makoni Teshiktosh g’or makoni nafaqat O’zbekiston, balki butun O’rta Osiyoda
must`e davrining eng nodir namunasi hisoblanadi. U Surxondaryo viloyati, Boysun
tumanidagi Boysun tog’ining janubiy yon bag’ridagi Turgandaryoning
Zavtalashgan darasida, dengiz sathidan 1500 m balandlikda joylashgan. G’or
shimoliy-sharqqa qaragan bo’lib, kengligi old qismida 20 m, chuqurligi 21 m,
balandligi 9 m. bo’lgan. G’or 1938–1939 yillarda A.P.Okladnikov tomonidan
tekshirilgan va tadqiqotlari natijasini 1939–1949 yillarda nashr qildirgan. Olib
borilgan tadqiqotlar natijasida g’orda 5 ta madaniy qatlam aniqlangan. Ulardan
9
Vohidov SH. Qo'qon xonligi, Buxoro amirligida unvon va mansablar T., 1996.
18

toshdan yasalgan mehnat qurollaridan 339 tasi, 2520 ta singan, uchrindi tosh
qurollar, 101 ta turli shakldagi nukleuslar topilgan. Teshiktosh materiallari must`e
davri madaniyatining rivojlanishini aniqlash imkoniyatini berdi. G’or–makon
rivojlangan must`e davriga oid bo’lib (Levallua–must`e) uning so’nggi paleolit
davriga o’tish evolyutsiyasini kuzatish mumkin. Obirahmat g’or makoni Toshkent
shahridan 100 km shimoli—sharqda, G’ariy Tyan`—SHanning CHotqol
tizmasidagi Paltov soyining yuqori sohilida joylashgan. G’or yoysimon shaklda
bo’lib, eni 20 metrdan ortiqroq, janubga qaragan, sathi keng, quruq va yorug’.
G’or–makon 1966–1972 yillarda R.X.Sulaymonov tomonidan o’rganilgan. U
must`ening rivojlangan va so’nggi bosqichlariga oid. Unda 10 m qalinlikdagi 21 ta
madaniy qatlam aniqlangan. Ulardan 30 mingdan ortiq ohaktoshli chaqmoqtoshdan
yasalgan turli mehnat qurollari– nukleuslar, paraqalar, o’tkir uchli sixchalar,
qirg’ichlar, pichoqlar va kurrakchalar topilgan. Ular o’ziga xos prizma shaklidagi
yorma texnika, qisman levallua tipidagi texnika asosida ishlangan. G’ordan hayvon
suyagidan ishlangan bigizlar ham topilgan. SHuningdek, gulxan izlari, kul, ko’mir,
bug’u, tog’ echkisi, to’ng’iz, jayron, g’or sheri, arxar va boshqa hayvonlarning
suyaklari ham topilgan. Bu yerda odamlar 120—40 ming yil muqaddam istiqomat
qilganligi aniqlangan. Ular ovchilik va termachilik bilan shug’ullanganlar. Keyingi
yillarda Obirahmatni arxaik jihatdan o’rganish ishi qayta tiklandi. Uning yuqori
qatlamlari tosh qurollari ichida yuqori paleolit davri materiallari mavjudligi
aniqlandi. Arxeologlar Obirahmat yodgorligining yuqori qatlamlarini 46—50 ming
yilliklar bog’lab uni ilk yuqori paleolit yodgorliklari sirasiga kiritmoqdalar.
Demak, ibtdoiy odamlar g’orda uzoq davr iste’qomat qilishgan. O’rta Osiyoning
qadimgi tarixini o’rganishda “Avesto” ning o’rni beqiyosdir. Unda diniy e’tiqod va
xalqlarning o’zaro aloqalari bilan bir qatorda ularning hayoti, turmushi, urf-
odatlari, marosimlari aks ettirilgan. Shuningdek bu buyuk asarda tarix , falsafa,
dinshunosli, manbashunoslik, geografiya, etnografiya va umuman, ijtimoiy-siyosiy
hayotnig barcha jabhalariga oid eng qadimgi ma’lumotlar to’plangan. “Avesto” da
bayon etilgan asosiy g’oyalar, diniy e’tiqodning ilk sodda bilimlari Zardusht nomi
bilan bog’langan. Olimlar zardushtiylik dini ta’limotini quyidagi uchta tarixiy qism
19

(davr) ga bo’lib o’rganadilar, birinchisi, eng qadimiy qismi miloddan avvalgi uch
ming yillikda vujudga kelgan ilohlarga aytilgan madhu sanolar-yashtlardir; ularda
qabila-urug’chilik tuzumidagi e’tiqodlar, ko’p xudolik tasavvurlari tasvirlangan;
ikkinchisi, gatlardeb atalgan qismidir. Bunda Axuramazda nomli xudo haqida
fikrlar yozilgan; uchinchisi, qadimiy ko’pxudolik va keyingi yakkaxudolik
g’oyalari orasidagi kurash sharoitlarida eramizdan oldingi V asrda har ikkisini
kelishtiruvchi mazdaviylik dini shakllangan. “Avesto” bu dinning oxirgi va asosiy
qismini bayon etgan. Juda ko’pchilik tadqiqotchilarninig fikricha, Zaratushtra
afsonaviy bo’lmasadan, tarixiy shaxs hisoblanadi. U yunon-rim manbalarida
Zoroastr, qadimgi fors tilida Zardusht, o’rta fors tilida Zaratushtra nomi bilan
eslatiladi.Manbalarning guvohlik berishicha, u Spitama avlodidan bo’lib, otasini
Porushasp, onasini Dugdova deb atashgan. Uning nomi “oltin tuchli”, “oltin tuya
yetaklagan odam” ma’nosini beradi.Zaratushtraning otasi kohinlar tabaqasiga
mansub bo’lib, u tug’ilgan mamlakat bizga noma’lum. Bularning
barchasi Zaratushtra hayoti tarixi , uning tug’ilgan joyi va sanasi, zardushtiylikning
vatani hamda dastlabki yoyilgan hududlari haqida to’la ma’lumot bera olmaydi.
Ammo, Avestoning maxsus boblari Zaratushtrani tarixiy shaxs sifatida yoritadi.
Sharqshunoslar orasida “Avesto” ning yaratilishi haqida turli fikrlar mavjud:
ularninig ayrimlari yodgorlik tarkibidagi eng ko’hna madhiyalar, miflar va
mifologik borazlarga suyanib, uning dastlabki qismlari eramizdan oldingi IX
asrlarda yaratilgan, degan hulosaga kelishgan. Ular ba’zi matn va
madhiyalaryakkahudolik e’tiqodi paydo bo’la boshlagan ilk paytlarda kohinlar
tomonidan yaratilib, keyinchalik “Avesto”ni tuzganlar ulardan ham foydalangan,
deb uqtirishadi. Bir guruh avestoshunoslar kitobninig yozila boshlashini bevosita
Zardushtning Sablon tog’ida kechgan hayoti bilan bog’laydilar va bunda Hotlar
asosan payg’ambar she’rlaridan tashkil topganiga suyanadilar. Harxolda
“Avesto”da ajdodlarimizning eng qadimiy she’rlari, musiqa, badiiy tafakkur
mevalari, diniy aqidalariyu ilmiy dunyoqarashlari mujassamlangani aniq. “Avesto”
Zardusht va mazdoparastlik dini ulamolari tomonidan yozilib, to’planib bo’lgach,
maxsus kotiblar tomonidaning ho’kiz terisidan tayyorlangan qog’ozga oltin suvi
20

bilan ko’chirilgan. Yuqorida ta’kidlanganidek, “Avesto” 21 nask (kitob) dan iborat
bo’lgan. Bu haqda “Tarixi Balamiy”da ham aniq ma’lumot mavjud.
Makedoniyalik Iskandar Eronni bosib olgach, “Avesto” ning “dijnabisht”-arxivd,
otashkada, xazinalarida saqlanayotgan eng nodir nus’hasini tarjima qildirib olib,
o’zini yoqtirib yuboradi.Gushtasp xazinasidagi “Avesto” nusxasining taqdiri
hamon noma’lumligicha qolmoqda. Sosoniylar sulolasining dastlabki podshosi
Ardasher Bobokan Xirbadan nomli donishmandga “Aveston” ni qayta tiklash
vazifasini topshiradi. U bir qancha zardushtiy ulamolar bilan hamkorliada obidani
asl holiga keltiradi. Keyingi tadqiqotlardan aniqlanishicha, Xirbadan yuborgan
yetti mu’bad Seiston, Balx, Marv hamda Eron Vij (Xorazm)ni kezib
chiqadilar.Ular Turonzaminda “avesto”ni yoddan biladigan baxshilarni qidirib
topadilar. Natijada “Gohlar” hamda “Vendidod”ning eng mukammal nusg’alarini
xorazmlik uchta mu’bad og’zidan yozib olishadi. Sarchashmalarning guvohlik
berishicha, zardushtiylik uzil-kesil shakllangan davrlarda markaziy shaharlarda
podsho yoki hokim farmonlari. Markaziy hokimiyatning mahalliy
boshqaruvchilarga, qo’shni davlatlarga yo’llagan maktublarining nus’halari har xil
nask (kitob)lar saqlanadigan “dijnabisht” (arxivlar) mavjud bo’lgan. Samarqand
dijnabishtida “Avesto”ning nodir nus’halaridan biri saqlangan 10
. Shundan so’ng
Shopur ikki davrida mu’badlarning mu’badi Ozorpod Mehrospondon
“Avesto”ning parokanda qismlarini to’playdi., unga ko’p nom, tushunchalarni
keng sharhlovchi “Zend Avesto” kitobini yaratadi. Arablar istilosi davrida o’z
e’tiqodlarida sobit qolgan yuzlab eroniylar xonadoni Janubiy Hindistonga hijrat
qiladilar va hozirgi ajdodlar udumini asrab qolishgan. Ularning Bombeyda
zardushtiylik udumini o’rganadigan Koma ilmiy markazi ham mavjud. Ana shu
ma’naviyat o’chog’ida Ardasher davrida ko’chirilgan “avesto” nusxalari
saqlanadi. Shuningdek , kitobning bir qo’lyozmasi Rossiya Federasiyasining Sankt-
Peterburgdagi Saltikov Shchedrin nomidagi Davlat kutubxonasining Sharq
qo’lyozmalari bo’limida ham mavjud. Bundan tashqari “Avesto” XIX asrning
o’rtalarida fransuz, ingliz va nemis, rus tillarida ilmiy izohlar bilan bir necha
10
Jukovskiy S.V. Snosheniya Rossii s Buxaroy i Xivoy za poleznee trexs otletie, Pg., 1915
21

marotaba nashr etilgan: endilikda biz “Avesto”ning ikki muallif tomonidan
bajarilgan nomukammal tarjimasiga ham egamiz Miloddan avvalgi IV-III-II
asrlarda qadimgi Xorazm mustakil davlat bo’lib, Iskandar, Salavkiylar va Yunon-
Baktriya davlatlari tarkibiga kirmagan. Bu xol Xorazmda o’ziga xos maxalliy
davlatchilik tizimi rivojiga muxim omil bo’ldi. O’rta Osiyoda Miloddan avvalgi 3
ming yillikning o’rtalarida bronza (mis, qalay va qo’rg’oshin qorishmasi) davri
boshlanishi bilan ota urug’i - patriarxat topadi. Bronza davrida dehqonchilik
xo’jaligi yangi erlarda, jumladan O’zbekiston hududida ham keng yoyilgan.
Mazkur davrda ishlab chiqarish munosabatlari tez rivojlanib, ijtimoiy-iqtisodiy
jarayonlar yangi asosda taraqqiy etadi. O’rta Osiyoda qabilalar tomonidan yangi
erlarni keng o’zlashtirish jarayoni miloddan avvalgi 4 ming yillikning oxiri - 3
ming yillikda boshlangan. Zarafshonning yuqori qismida, Panjikent shahridan 15
km g’arbda topilgan 90 gektar maydonda joylashgan Sarazm qishlog’i harobasi
moddiy topilmalarida Janubiy Turkmaniston ziroatchilari va Xorazmning
Kaltaminor madaniyatlariga mansub buyumlar bor. Xuddi shu davrda (miloddan
avvalgi 4-3 ming yilliklarda) Afg’onistonning shimoli-sharqida Hind-Pokistonning
mashhur Xarappa madaniyati vakillarining makonlari paydo bo’ladi. Bronza
davrida O’rta Osiyoning janubiy viloyatlarida baland bo’yli, boshi cho’zinchoq,
yuzi tor odamlarning vakillari tarqalgan. O’rta Osiyoning shimoliy dasht va cho’l
qismida janub aholisidan farq qilgan boshi dumaloq, yuzi juda keng va cho’ziq
bo’lmagan qabilalar yashagan. Janubiy qiyofali odamlar O’rta er dengizi irqining
vakillari deb ataladi. Ular Olb Osiyo, Mesopotamiya, Eron, Afg’oniston, O’rta
Osiyoning janubi, Hindiston kabi katta grafik hududga yoyilganlar. Shimoliy
qiyofali odamlar Janubiy Sibir hududidan to Qozog’iston va O’rta Osiyoning
shimoli-sharqiy qismida, Ural, Volga erlarigacha tarqalganlar. Miloddan avvalgi 2
ming yillikning ikkinchi yarmida O’rta Osiyo hududida qadimgi janubiy va
shimoliy qiyofadagi, ya’ni dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullangan
odamlar vakillarining aralishib ketishi jarayoni boshlanadi. Shu davrga kelib
bronza davri qabilalari O’rta Osiyodagi turli elatlarga asos solganlar.
22

2.2 Selung`ur g`or makonning mamlakatimz ilk tarixini o`rganishdagi
O’rta Osiyo xalqlari tarixini ming asrga teng ekanligini isbotlangan edi
. Ammo, bu holi ona xalqimizni ilk tarixi haqidagi oxirgi so’z emas edi. Or
adan yillar o’tib, o’z milliy kadrlarimizdan etishib chiqqan mutaxassis arxeolo
g olimlarimizni tinimsiz izlanishlari va ularni OnaVatanimiz tarixiga alohidae
hrmuhabbat tuyg’ulari bilan qarashlari tufayli ajdodlarimiz tarixi arxeologik m
a`lumotlarga suyangan holda 100 ming yildan 1 mln yilga etkazildi. Bundayulk
an yutuq O’zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi, tarix fanlari doktori
arxeolog olim O’.Islomovning Farg’ona vodiysining Selung`ur G`oridan topil
gan eng qadimgi ajdodlarimizning makonida uzoq yillar davomida arxeologik
qazish ishlarini olib borishi natijasida qo’lga kiritildi. O’zining arxeologik top
ilmalari tufayli juda katta tarixiy axamiyatga molik bo’lgan bu yodgorlikda O’.
Islomovning ustozi bo’lgan akademik AP.Okldadnikov uch marotaba ya`ni, 19
55,1960, 1964 yillarda bo’lib, shu Selung`ur G`orini o’ng tomonida bu makn
ni qaysi davrga mansub ekanligini aniqlash maqsadida tekshiruv shurfini solga
n edi. Natijada, birinchi marotaba bu g’orda bir necha uchirindilar topilib, ula
r paleolitni so’nggi davri hisoblangan. Yo`qori paleolitga mansub deb topilgan edi
. (Okladnikov, Leonov, 1961.) A.P.Okladnikovdan so’ng Haydarxon atroflarida
qadimgi ajdodlarimizni ilk bor o’rnashganliklari tarixi bilan YA.G’.G’ulomov
boshchiligidagi Farg’ona paleolit otryadi katta ishlarni qildi. 1960 yillarda bu o
tryad tomonidan mezolit davriga oid Obishir I va V topildi. Bulardan tashqar
i 28 ta g’or ko’rib chiqildi 11
. 1980 yillardan boshlab, O’.Islomov boshchiligid
agi O’zR FA ga qarashli arxeologiya institutining poleolit otryadi Selung`ur
G`orida qazish ishlarini olib bordi, faqat O’zbekistonimiz uchun balki, butun
O’rta Osiyo respublikalari uchun ulkan tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan qator ya
ngiliklar yaratildi. Shuni aytish joizki, so’nggi yillarda jahondagi ko’zga ko’ri
ngantaniqli arxeolog olimlarimizning ko’pchiligi odamni paydo bo’lishi va u
ni tarqalishidek g’oyat muhim va yuksak ahamiyatga molik bo’lgan muamo
11
Vamberi X. Buxoro yohud Movarounnahr tarixi. Toshkent, G'ofur G'ulom nashriyoti. 1990
23

ni hal qilishga astoydil kirishdilar. Garchi, bu masala bilan XX asrning 60 yi
llarida nazariy jihatdan yondoshilgan bo’lsa ham hozirgi kunlardagidek, amali
y jihatdan tahlil etilmagan edi. Shuning uchun ham 1970 yillarga qadar barch
a darsliklarda va ilmiy risolalarda yer yuzida odamning paydo bo’lishi bir 1
million yilga teng degan fikr to’la hukmron bo’lib kelgan edi. Bunday fikrni
yuzaga kelishiga asosiy sabab, Frantsiyani Shell va ashell manzilgohlari eni t
opilgan insoniyatning qadimgi ajdodlari hisoblangan arxantroplarni (arxantrop-
lar deyilganda quyi paleolit davrida yashab o’tgan odam zotini ajdodlari tuSh
uniladi) mehnat qurollarini ko’plab topilishi bo’lgan edi. Bunday mehnat quro
llarini arxeologiya fanida « Ruchnoe rubilo» ( qo’l chopqisi) deyilgan. Bu hilda
gi qo’l chopqilarini arxeologlar bodom va yurak shakliga qiyoslab, syertsevidn
oe, mindalevidnoe orudiya deb ataganlar. Chunki, ularning tashqi ko’rinishlar
haqiqatdan ham bodomsifat va yuraksifat bo’lgan. 1960 yillarga qadar arxeologl
ar bu qo’l chopqilarini xronologik jihatdan ikki davrga: Shell va ashell davri
ga bo’lganlar. Shell davriga oid qo’l chopqilarini 800 ming yildan 500 ming
yilgacha, Ashellga oidlarini 500 mingdan 80,100 ming yilgacha ya`ni musteg
acha bo’lgan davr bilan belgilaganlar. Bu xildagi qadimiy mehnat qurollarini
davrlarga bo’lganlarida arxeologlar ko’proq ularning vazniga e`tibor byerganla
r.Shell qurollarining vaznlari 0,5 kg dan 1 kg gacha bo’lsa, Ashell qurollarining
vazni 0,5 kg dan 300 gr gacha bo’lgan. Ammo ularning yasalish texnikalari a
sosan bir xil bo’lgan. Bu borada juda uzoq yillar davomida tajriba ish
larini olib borganlar. S.A.Semenov (Semenov, 1964) ning fikriga ko’ra ibtid
oiy odamlar Shell va Ashell xildagi qo’l chopqilarini yasashlaridan oldin,
ana shu qurollarini yasalishi uchun qulay shaklga ega bo’lgan tosh parcha
larini tanlaganlar. Bunday tosh parchalari ko’p holatlarda yapaloqroq qiyofag
aega bo’lganlar. Chunki bu xildagi xom ashyolarning yon tomonlaridan tosh
boltalar yordamida urib, uchirib ishlov byerish ancha qulay bo’lgan (tosh bol
g’a deganda og’irligi 0,5 kg dan oshmagan oddiy qayroq tosh tushuniladi). Rus ti
lida bu tosh bolg’alar otboyniklar deyiladi. Bu xildagi otboyniklar yordamida
nafaqat qo’l chopqilarini yasashda balki, tosh o’zaklaridan zarb bilan urush natija
24

sida turli hajmdagi uchirindilarni olishda ham keng miqyosda foydalanganlar.
Shell va Ashell davrida paydo bo’lgan mexnat qurollarini qo’l chopqilari deyi
shlariga sabab ana pgu mehnat qurollarini bir tomoni bodomnikigao’xshab,
to’mtoq ammo qo’l bilan ushlash uchun qulay bo’lgan. Ikkinchi, qaramaqarshi t
omoni esa, o’tkir uchli bo’lib, bu tomoni kesish, chopish, kovlash kabi vazi
falarni bajargan. Bu mehnat qurollardan kundalik ishlarini bajarilishida, o
damning qo’li dasta rolini ham bajargan. Shuning uchun ham arxeologlar ularni
qo’l chopqilari deb atashgan. Bu qo’l chopqilarining paydo bo’lishi 800 min
g yil bilan belgilangan bo’lsada, ularni bir million yil deb fanga kiritilishinin
g sababi, yana bulardan ko’ra qadimiyroq davrga ega bo’lgan yodgorlik topil
ib qolishi mumkin, degan mulohaza bo’lgan. Bunday xulosalarga kelingan o’
sha davrda ham Afrika qitasi mukammal darajada o’rganilmagan edi. Shuning
uchun ham butun yer sharida inson tarixi bir million yil bilan belgilangan e
di. Ammo, so’nggi yillardagi angliyali arxeolog olimlar tomonidan Afrikaqitas
ini aniqrog’i, efiopiya mamlakatining VestGona yodg`orliginio’rganilishi bu m
akon arxantroplarining suyak qoldiqlari hamda mehnat qurollari tarixini ya`ni,
inson tarixini uch million yil bilan belgiladi. Bizning O’rta Osiyo hududi
mizda Teshiktosh G`oridan so’ng uzoq yillar davomida undan ko’ra qadimiyr
oq arxeologik yodgorlik topilmagani tufayli inson tarixi 80-100 ming yildan
nariga o’tmay qolavyerdi. Ammo Teshiktosh G`ori topilganidan so’ng 50 yil
o’tgandan so’ng O’.Islomov tomonidan Selung`ur G`orini mukammal darajada
o’rganilishi nafaqat O’zbekistonimiz, balki butun O’rta Osiyo xalqlari uchun j
ahonshumul tarixiy ahamiyatga ega bo’ldi. Bu regionda inson tarixi 80,100 m
ing yildan 11,2 millionga uzaytirildi. Teshiktosh g`oridan ko’ra, qadimiyroq y
odgorlikni uzoq yillar davomida topilmagani sababli, O’rtaOsiyodagi muste da
vri odamlarini kelib chiqishlarini ko’proq Old Osiyoga bog’lovchilar paydo b
o’la boshladi. Bu borada Shuni alohida takidlash joizki, tadqiqotchilarning ko’
pchiligi, ayniqsa, O’rta Osiyo hududida arxeologik ishlarniolib borgan rus arx
eologlari har qanday madaniyatni o’rganar ekanlar, albatgauni uzluksiz ravish
da rivojlanib borishiga shubha bilan qarab, u yoki, bu madaniyatni chetdan ko’pin
25

cha Old Osiyodan kelishganini isbotlashga urinadilar. O’.Islomovning 1980 yi
ddan 1988 yilgacha Selung`ur G`orida olib borgan arxeologik ishlarini eng
qimmatli tomonlaridan biri shundaki, hozirgi kunda O’rta Osiyo hududida yas
hab kelayotgan xalqlarimiz tarixni qadimiy iddizlarini umumiyligini, uzluksiz
ravishda taraqqiy etib kelganlar, Tepshktosh odamlari Old Osiyodan kelib qol
gan kelgindilarning avlodlari emasligini balki, azaldan shu O’rta Osiyo region
ida paydo bo’lgan arxantroplar, aniqrog’i, Fyergantroplar avlodlari ekanli
klarini arxeologik ashyolar asosida isbotlab byerilishi bo’ldi. Selung`ur g`ori F
arg’ona shahridan taxminan janubig’arbda haydarkonining g’arbiy chekkasida jo
ylashgan bo’lib, bu ulkan g’orning ichkari tomon uzunligi 120 , enining ken
gligi 34, balanddigi esa 25 metrni tashkil etidi. G’arbda O’.Islomov tomonida
n o’rtacha kalinliklari 20,40 sm dan iborat 5 ta madaniy qatlamlar aniqlang
an. Bu 5 ta madaniy qatlamlarning har biri bironta ham arxeologok topilmag
a ega bo’lmagan toza tabiiy qatlamlar bilan ajratilgan holda saqlangan. Bu t
abiiy qatlamlarning qalinligi 30 sm dan 1 metrgacha bo’lib,o’rtacha qalinligi
60,70 smni tashkil qiladi. Demak mazkur g’ordan ajdodlarimiz o’z makonlari
ni 5 marotaba uzoq vaqt mobaynida tark etib yashaganlar.Bunday fikrni to’g
’ri ekanligini g’ordagi 5 ta madaniy qatlam bilan birga 5 ta tabiiy qatlamlarn
ing mavjudligi o’zo’zidan tasdiqlaydi. Bu madaniy qatlamlardan topilgan tos
hdan yasalgan mehnat qurollari: qo’l chopqisi, to’mtoq boltalar, pichoqsimon
qurollar, ko’plab tishli qurollar, qush tumshug’iga o’xshash qurollar qazib olin
di. Bularning barchasi tabiiy jins parchalari va siniqlardan tayyorlanganliklari
aniqlandi. Selung`ur topilmalari orasida o’sha zamon hayvonlarining suyak qo
ldiklarini ayniqsa odam arxantrop qoldiqlarining byuoy kollektsiyasini topilis
hi bu yodgorlikning yanada qimmatini oshirdi. Chunki bunday holat O’rta Osi
yo hududida kuzatilmagan yangiliklardan biri hisoblanadi. Selungo`rning 5 qat
lamida topilgan qo’l chopqisi, boshqalari orasidao’ziga xos xususiyatlari, yani
aynan Ashell qo’l chopqilarini yorqin ifodalovchi tomonlari bilan ajralib turad
i. Bu qo’l chopqisi qizil yashma toshidan tayyorlangan bo’lib, uning yon to
monlaridan otboyniklar yordamida bir nechauchirindilarni urib uchirib ishlov
26

byerilgan. Natijada bu mehnat quroli o’zining yon tomonlarida nisbatan yirik
uchirindilarni uchirib olinganligidan dalolat byeruvchi izlarni qoldirgan. Mayda
uchirindilarni izlari ko’rinmaydi. Bu xildagi qo’l chopqilarni tashqi ko’rinis
hidagi o’ziga xos xususiyatlari shundaki, ularga har ikkala yuzasi tomoni
dan ishlov byerilmay balki, faqat bir tomondan shshyuv byerilgan. Bu xiddagi
qo’l chopqilari har ikki tomonidan ishlov byerilgan. Qo’l chopqilariga nisbata
n, ancha qadimiyhisoblanadi. Shuni aytish kerakki, bu xildagi mehnat qurollar
ini 19601970 yillarigaqadar Shell davrining qo’l chopqrshari, ikki tomonlamai
shlov byerilib ancha ixchamlashganlarini esa Ashell davrining qo’l chopqilari
deyilar edi. So’nggi yillarda Olduvay davri yodgorliklarining ko’plab topilganl
igi natijasida arxeolog olimlar ularni Shell va Ashell davrlariga ajratmay, end
i Olduvay va Ashell davriga ajratadigan bo’ddilar. Selungo`rning 5 ta qatlami
dan topilgan, bu qo’l chopqisi Ashell davriga mansub bo’lib uning shakli nayz
asimondir. Bu mehnat quroli O’rta Osiyo hududida topilgan birinchi va eng qa
dimiy ilk ajdodlarimizning ilk bor ishlatgan haqiqiy qo’l chopqisidir. Arxeologiy
a fani uchun juda noyob bo’lgan boshqa bir tosh qurol Selungo`rning 4 qatla
midan topilgan og’ir va to’mtoq tosh boltadir. Uning yasalish texnikasi ancha
primitivbo’lishiga qaramayunga ishlov byerilishi niyahoyasiga etgan mehnat q
urollaridan hisoblanadi. Unga otboynik yordamida ishlov byerilgan ishchi q
ismida uchirindilardan qolgan izlar yaqqol ko’zga tashlanib turadi. Bu me
hnat qurolining pastki qismiga ishlov byerilmagan bo’lsada, uning bir qancha
kemtiklari bo’lib bu uning ajdodlarimiz tomonidan uzoq vaqt mobaynida ishla
tilganidan dalolat byeradi. Shunday qilib, Selung`ur g’or manzilgohini tosh qu
rollari haqida xulosa qilib, pguni aytish kerakki, bu yodgorlikning madaniy
qatlamlarida qo’l chopqilari, qadimiy tosh teshalar hamda qayroq toshlard
an bir tomoni urib uchirilib maxsus yasalgan va ishlatilgan choppyerlar birgal
ikda uchraydi. Demak bularning barchasi bir vaqtda o’zida ya`ni parallel ravis
hda ishlatilganlar. Taniqli Frantsuz arxeolog olimi F.Bordning fikricha, hind s
ubkontinenti hamda Yaqin Sharqda tarqalgan janubiy Ashell qadimiy arxeolo
gik poleolit madaniyatidir. Shuni aytish joizki, shu vaqtga qadar Markaziy Osi
27

yo hududida Ashellning faqat shimoliy turlarigina uchrab kelgan Selung`urning
topilmalari esa, Ashellning janubiy turiga mansub bo’lgan ilk yodgorliklar tur
iga kiradi. Shuning uchun ham Selung`ur noyob yodgorliklar qatoridan joy ol
adi.G’arbiy Gyermaniyaning Keln shahrida yashovchi arxeolog olim, professor
Basinskiyning fikricha Selung`ur tipidagi arxeologik yodgorliklarining yoshi Gy
ermaniyada 800 ming yil bilan belgilanadi. Selung`ur g`oridagi madaniy qatla
mlardan jami 5 mingdan ziyod suyak qoldiqlari topilgan. eng muhimi ikkinch
i madaniy qatlamdan odam bosh suyagi engak qismini bir bo’lagi hamda to’r
tta tishi topilgan. Uchinchi madaniy qatlamdan esa, yakka holda 10 ta tish v
a odam elka suyagining bir bo’lagi topilgan. Atropolog olimlarimizni bu qa
dimiy odam suyaklarini o’rganilipsh, bularni barchasini arxontroplarga ya`ni, a
shell odamlariga tegishli ekanligini ko’rsatadi. Bu suyak qoddiqlarini engak b
o’lagi hamda bosh suyagi kosasining bo’laklari hozirgi kungacha o’rganilib k
elinmoqda. Hozirgacha bular haqida oxirgi xulosalarga kelingani yo’q. Uylaymiz
ki, bu topilmalarni antropologlarimiz tomonidan hozirgi fan yutuqlari asosida o
’rganilishining yakuni bu arxantroplarni taraqqiyot bosqichida qanday o’rin tut
ilishi haqida oxirgi fikrni aytilishiga imkon byeradi. Bu yerda topilgan tishlar
t’rtta shaxsga mansubligi aniqlangan. SHulardan biri pastki tish bo’lib, 40 yo
shlardagi ayolniki bo’lgan degan fikrga kelinmoqtsa. Uchta pastki tish uchinc
hi shaxsga tegishlidir. Haraktyerlisi shundaki, topilgan mazkur tishlarning biro
ntasida (karies) tishni chirish ham alomatlari bo’lmagan. Kezi kelganda Shuni
alohida ta`kidlash joizki. boshqa fanlar qatori antropologiya fani ham shu d
arajada rivojlanish cho’qqisiga ko’tarilganki, hozirgi antropologlar eng qadimg
i odamlarning suyak qoldiqlariga qarab u yoki bu suyak qoldig’ini egasi nec
ha yoshda bo’lganligi, jinsi ayol bo’lsa faqat uning bo’yi basti haqida emas ba
lki uning nechta tuqqanpigigacha ma`lumot byera oladi. Tishlar tuzilishining ta
hlilSelung`ur topilmalarining boshqa qazilma odamlari bilan munosabatlarining
aniq hamda ishonchli bo’lgan manzarasini namoyish etadi. Selung`ur topilmasi
ni qadimgi odam turi vakillari bilan qiyoslash natijasida shu narsa ma`lum b
o’ldiki, Selung`urdagi topilma poleantrop hamda arxantroplar o’rtasidagi oraliq
28

holatini egallab, bundan taraqqiyotning umumiyo’nalishidan ancha chetga chi
qqan 12
. Olimlarning fikrlariga ko’ra bu arxaik tuzilishning saqlanishi Selung`u
rliklarni dag’al o’simlik ozuqasiga tor miqyosida odatlanganliklari bilan bo
g’liqligidir. Selung`ur odamining o’zigaxos holati antropolog A. Zubovning fi
kricha, oraliq holati bo’lib, u arxantropdan hozirgi odamgacha bo’lgan tadrijiy
taraqqiyot yo’lida turmay chamasi arxantropning ixtisoslashgan mahalliy turidi
rki, u bir tomondan g’oyat ko’hna xususiyatlarini, ikkinchi tomondan esa o’zi
ga xos tarixiy rivojlanish yo’lidan birmuncha ilgarilagan. Mavjudlarning ayrim
xususiyatlarini o’zida saqlab qolgan Selung`ur topilmalari arxantroplarning tarqali
sh ko’lami nechog’lik kengligini va uning mahalliy turlari naqadar ko’pligini
yana bir bor namoyish etadi. Selung`ur topilmalari asosida vujudga keladigan
yana bir muhim xulosa shuki, arxantroplar (g’arbiy va sharqiy) shoxobchalar
ning tarqalish makonlari o’rtasidagi geografik uzilish avval taxmin qilinganide
k yetarli katta emas ekan. Biroq, arxeologik ashyolar tahlilidan kelib chikib S
huni aytish mumkinki, poleotroplarning bu turi osiyolik Xomo Sapines hozirg
i aqlli odamning ajdodlaridan biri bo’lishi mumkin deyishga imkon byeradi.
Selung`urdan topilgan odam sujlarining qoldiqlaridan biri 10 yashar bolaga ta
allukli bo’lib, uni har tomonlama o’rganilishi va Teshiktosh g`orini 8 yashar
neondyertal bolaning suyak qoldiqlari bilan qiyoslanishi Selung`ur bolasining
suyak qoldiqlari anchagina kadimiy ekanligini ko’rsatdi. Hozirgi qadar Selung`
ur g`orining madaniy qatlamlaridan 32 turida sut emizuvchi hayvonlarga taall
uqli 5 mingdan ortiqroq suyak qoldiqlari aniqlanib tadqiq etildi. Hayvonot qo
ldiqlarini ilmiy tadqiq etilishi asosida Selung`ur hayvonot kompleksini ajratish
ga muvaffaq bo’lindi. Bu kompleks morfologik belgilari hamda arxaikligi (m
oddiy va qadimiyligi) bo’yicha ilk pleystotsen davri oxirlariga mansub dega
n fikrdamiz. Selung`ur kompleksini ilk pleystotsenning birinchi yarmiga mansub
bo’lgan Qozog’istondagi Qo’shqo’rg’on kompleksi bilan qiyoslash mumkin. Ana
shu hayvonot qoldiqlari orasida yirtqich tuyoqli va kemiruvchi hayvonlarning t
urlari ustunlik qiladi. Bulardan dasht va ochiq landshaftli yerlaridagi turlari k
12
Bobobekov H.N. Qo'qon tarixi. Toshkent, Fan. 1996. B. 121; Shamsutdinov R., Mo'minov X. O'zbekiston tarixi.
Andijon. 2011. B. 158-159
29

o’pchilikni tashkil qiladi. G’or ayig’i, bo’ri, g’or arsloni, giyonasi, karkidoni,
bug’ilari, otlari, pleystotsen eshagi, to’ng’iz har turli kemiruvchilarning qoldiql
arini mavjudligi issiq va quruq iqlim bo’lganligidan dalolat byeradi. Binobari
n dasht, chala dasht mavjud bo’lgan qadimiy daryolar o’zani hamda tog’ yon
bag’irlari bo’ylab buta va o’rmon o’simliklari barq urib o’sgan. Yo`qoridagila
rdan bayon qilinganligidan ko’rinib turibdiki, Selung`ur manzilgohining hayvo
n suyaklari xronologik jihatdan ilk pleystotsen davriga to’g’ri keladi. Selung`
ur g`oridan topilgan barcha topilmalarni mukammal o’rganish maqsadida imk
onimiz qadar barcha mutaxassisliklarni jalb qilishga harakat qildik. Bu borada
tuproqshunoslik va agroximiya institutining xodimlari organik moddalarni tad
qiq qilish asosida qilingan xulosalari ham katta axamiyatga ega bo’ldi. Ularni
ng Selungo`rning beshta madaniy qatlamini o’rganishlarining natijalari ham b
u qatlamni yoshini bir million yil bilan belgilashga olib keldi. Shuni aytish joi
zki, Selung`ur matyeriallarini nafaqat arxeologik jihatdan balki, foydasi tegishi
mumkin bo’lgan, barcha sohadagi mutaxassiolimlarimizni o’rganishga jalb qil
moqdamiz. Natijada qo’limizda ancha qimmatli xulosalar to’plandi. Ammo sh
unga qaramay, bu yodgorliklarni nafaqat bizning O’zbekistonimiz, balki O`rta
Osiyodagi barcha xamdo’stlik mamlakatlari uchun ham nihoyatda noyobligini
hisobga olib, uning boy materiallarini analizlari o’zimizdan tashqari chet el la
boratoriyalarida ham rivojlanirganmiz. Bunday ishlar hozir ham olib borilmoq
da. Yaqinda Pekin dorilfununining professori Chen Tilek bizga maktab yo’lla
b Selung`ur matyeriallarini o’rganishda hamkorlik qilish istagini bildirdi. Selu
ng`ur matyeriallarini tadqiqot natijalarini olganimizdan so’nggina biz yodgorlik
ning mutloq yoshi haqida o’z fikrimizni qat`iy tarzda aytishimiz mumkin bo’l
adi. Hozirgi kunda faqat shunday fikr yuritish joizki, O’rta Osiyo tyerritoriya
si ilk plestsen davrida ibtidoiy odamlar tomonidan o’zlashtirilgan. Agar buni r
aqamlarga aylantiradigan bo’lsak bu bizni ajdodlarimiz tarixini bir million yil
bilan belgilaydi. Amerikalik mashhur mutaxassis Richard Devis Samarqandda
Selung`ur kollektsiyalari bilan tanipshb chiqib, mazkur yodgorlik sanasi haqid
a u ham shunday xulosaga keldi. Hozirgi davrga kelib, Janubiy Farg’ona voh
30

asi uchun katta miqdorda poleobotanika sohasidagi matyeriallarning analizi ye
tarli darajada to’planib, ular ilk antropogen haqida mukammal ma`lumotlarni b
yermoqda. Masalan: tarixiy geografik geologiya tarixi, landshaftlarni o’zgarish
jarayonlari va tarixiy davrlashni shu yig’ilgan matyeriallar asosida tadqiqot qi
lib, butun tarixiy jarayon yoritib byermoqda. Sslungur manzilgohidagi kompls
ks tadqiqotlar pgu yodgorlikdagi qatlamlarda o’simliklarni uchlamchi florini T
urgay tipiga oidligini isbotladi. Bu esa o’z navbatida manzilgohning madaniy
qatlamlari qadimda paydo b’lib, bundan 1 million 200 ming yil avvalgi davr
bilan belgilanadi degan ma`lumotni byeradi. Bundan tashqari, xronologik belgi
larni aniqlash maqsadida polezoologik izlanishlar natijasi asos qilib olindi. Sel
ung`ur manzilgohidan topilgan hayvon suyaklarini tadqiqoti natijasida 31 Oloy
treokomplsksi turlari bslgilandi. Natijada bu hayvonlar turlari pliotssntdan pls
ystotsenga o’tish davridagi hayvon turlari bo’lib chiqdi. Shu tadqiqot natijasida
qadimgi davr tabiiy sharoitini, obihavosini xronologik davrini aniqlashgayeris
hildi. Bu xronologik davrlashishga geologik tadqiqot ham juda zarur edi. Shu
ning uchun ham bor qatlamlar tarkibini qanday paydo bo’lganini, tektonik str
ukturasini o’rganib qator kimyoviy analizlar o’tkazdik. Ular geoximik, gronulo
motrik, pidologik analizlar bo’lib, Selung`ur manzilgohi Yo`qorida pliotsent d
avriga oidligini isbot qilib byerdi. SHu qilingan tadqiqotlar natijasi o’laroq va
topilgan tosh qurollar bilan taqqoslash natijasida Selung`ur manzilgohini yosh
i 1 million 200 ming yil bilan belgilashga asosimiz bor deyish imkoniga ega
bo’ldik. Yo`qorida bayon qilingan ma`lumotlarimiz asosida quyidagi xulosalar
ga keldik: 1. Nafaqat bizning O’zbekistonimiz, balki butun O`rta Osiyodagi ajdo
dlarimizning ilk tarixi 1938 yilda A.P.Okladnikov tomonidan topilgan, neondy
ertal odamlarning makoni bo’lgan Teshiktosh g`oridan, ya`ni muste davridan
boshlanmaydi, balki Farg`ona vodiysida joylashgan va quyi poleolit davriga
mansub bo’lgan Fyergantroplarning makoni Selung`ur g`oridan boshlanadi. De
mak, ilk tariximizni tamal toshlari ilk bor ajdodlarimiz tomonidan Selung`ur
g`orida qo’yilgan bo’lib uning yoshi XX asrning birinchi yarmida aytilganide
k 80,100 ming yil bilan emas, balki, 10 karradan aniqrog’i 1 million 200 mi
31

ng yil bilan belgilanadi. YAnada aniqroq qilib aytadigan bo’lsak, bizning ilk
tariximiz poleantroplar davrida emas balki, ilk bor Selung`ur g`orida paydo b
o’lgan arxantroplardan boshlanadi.
2. Hozirgi O’rta Osiyo xalqlarining ajdodlari Old Osiyodan kelib o’rnashib q
olganlar va so’ng muste davri madaniyatini yaratganlar degan ayrim odamlarn
ing fikrlari mutlaqo noto’gri, g’ayri ilmiydir. O’rta Osiy xalqlarining ajdodlari
, ilk bor Farg’ona vodiysida paydo bo’lgan va azaldan ularning avlodlari uzl
uksiz ravishda yashab kelmoqda. Bu borada boshqacha fikrning bo’lishi mum
kin emas. Chunki Yo`qorida bayon qilganimizdek, Selung`ur, Teshiktosh, Sa
marqand makoni kabi yodgorliklarni rad etib bo’lmas darajada byergan ma`lu
motlari bizning fikrimizni to’la tasdiqlaydi. Ma`lumki, hozirgacha ibtidoiy davr
tarixi sohasida gominidlarning paydo bo’lishi va shakllanishi borasida ikki xil
ilmiy qarash mavjud. Ularni monotsentrik va paleotsentrik nazariyalarga ajrati
sh mumkin. Monotsentrizm nazariyasi asoschilari dastlabki odam ajdodlari Af
rika qit`asida paydo bo’lgan va keyinchalik dunyoning boshqa hududlariga tarq
algan, degan fikrni ilgari suradi. Bu nazariya fanda ―Nuh kemasi‖ nomi bila
n mashhurdir va ushbu fikr tarafdorlari ko’hna qit`adan topilgan va topilayotg
an hamda boshqa hududlarda uchramaydigan gominidlarning eng qadimgi tiplari
(avstrolopiteklar, xomo xabilislar) qoldiqlariga asoslanadilar. Hozirda bu nazari
ya jahon arxeologiya fanida hukmron g’oya hisoblanadi. Paleotsentristlar esa, Evr
oosiyo hududlaridan topilgan ilk paleolit davri yodgorliklarining bir bosqichda
n ikkinchisiga ―uzluksiz
‖ ravishda taraqqiy qilib borishiga asoslanadilar. Bu
nazariya fanda ―kandelyabr
‖ yoki ―chilchiroq ‖ g’oyasi nomi bilan shuhrat q
ozongan. Shuni ta`kidlash joizki, ko’hna qit`a ya`ni, ―Nuh kemasi
‖ yoki mo
notsentrik nazariya keyingi topilmalar bilan yanada mustahkam ildiz otib bor
moqda. So’nggi yillarda paleoantropologiyadagi kashfiyotlar, ya`ni Markaziy
Afrikadan (CHad) topilgan, arxaik tipdagi 200 ming yillar bilan sanalangan z
amonaviy odam qoldiqlari nafaqat eng qadimgi, balki zamonaviy odamlarning
ilk shakllari ham shu ko’hna zaminda paydo bo’lganligini ko’rsatmoqdaIbtidoi
32

y odamning eng qadimgi tiplari xomo xabilislar Evroosiyo matyerigidan hali t
opilganicha yo’q, biroq xomo zotining keyingi tiplari xomo yergastyerlar ham
da yerekteslar bu qit`ani to’la egallaganlar. Evroosiyoning boshqa ko’p hudud
lari singari O’zbekiston zamini ham ilk paleolit davrining boshlarida xomo y
erektuslar tomonidan o’zlashtirilganligi yurtimizdagi arxeologik yodgorliklar
matyeriallari asosida o’z isbotini topmoqda. O’zbekiston hududi yer shari miqy
osida insoniyat dastlab shakillangan mintaqalar sirrasiga kiradi va madaniyat
markazlaridan biri xisoblanadi.Evroosiyo hududlarida bo’lgani singari yurtimiz
tarixi ham paleolit yoki qadimgi tosh davridan boshlanadi. Mamlakatimizda s
hudavrga oid qator makonlar qayd etilganva o’rganilgan. Ular qatoriga Farg’o
navodiysidagi Selung`ur, Chashma, Toshkent viloyatidagi Ohangaron daryosi
vodiysidagi Ko’lbuloq va Qizilolma yodgorliklarining quyi qatlamlari, Jarsoy t
opilmalari hamda Qizilqum hududlaridagi Bo’kantog’ kabi yodgorliklarni kiriti
shmumkin. SHulardan eng ahamiyatlisi Selung`ur g`ori hisoblanadi. Selung`ur
g`ori So’x daryosi vodiysida, Qirg’izistonning O’zbekiston bilan chegaradosh
bo’lgan Haydarkon qishlog’i chekkasida dengiz sathidan 2000 m balandlikda
joylashgan (2 rasm). G’orning kirish qismi So’x vodiysi tubidan 50 m Yo`qo
rida, Qatrantov tizmasining quyi qismidan o’rin olgan. G’orning eni kirish qi
smida 34 m, balandligi 25 m va chuqurligi 120 m ga etadi. Yodgorlikda das
tlabki qazish ishlari A.P. Okladnikov va P.T. Konoplyalar tomonidan 1955
yilda amalga oshirilgan. 1964 yili M. R. Coppens Y. The human revolution.
Edinburgh: Edinburgh University Press, 1989. 800 P. 7. Qosimov eski qazishm
a devorini tozalash natijasida 110 sm chuqurlikdan jigarrang kremniylashgan j
insdan ishlangan tosh buyumlarni topganA. P.Okladnikov bilan M. R. Qosim
ovlar ishlari oralig’ida g’orni A. Poshka tadqiq etgan. Uning xabar byerishicha, 1
,5 m chuqurlikdan gulxan, bir nechta kvartsit buyumlar, suyak teshgich va bigiz
qoldiqlari topilgan. A. Poshkaning ta`kidlashicha, ―keng, quruq va yetarlicha
yorug’ g’or, qulay kirish qismiga ega bo’lib, unda yozda ham va qishda ham q
ulay harorat hukm surganligi eng qadimgi davr odamlarining diqqatini tortmasli
gi mumkin emas edi. Bu fikr, 1980 yillarda boshlangan statsionar qazish ishl
33

ari natijasida o’z tasdiqini topdi. G’orning kirish qismida olib borilgan qazishi
shlari natijasida paleolit davriga oid beshta madaniy qatlam aniqlangan, keyin
chalik uchinchi madan qatlam yana uchta mikroqatlamga ajratilgan. Madani
qatlamlarning qalinligi 20 sm. dan 40 sm. gacha oralig’ida va ular 0,3 m. dan 1. g
acha qalinlikdagi sof qatlamlar bilan ajralib turadi. G’orning yotqiziqlari tufla,
alevritlar, tosh siniqlarini o’z ichiga olgan qumoq tuproqdan iborat bo’lib, 8,5
m. gacha chuqurlikda qazilgan. Paleolit davri matyeriallari esa, 2,5 m. dan 6
,5 m. gacha chuqurliklardan joy olgan. Ularning eng ko’p to’plangan joyi qazi
lgan joyning janubiy qismi bo’lib, shimol tomonga qarab madaniy qatlamlarn
urab boradi. Biroq, qazishmalar plani hanuzgacha chop etilmagan.Ma`lum qili
nishicha, 1981 yilda 64 kv. m. joy ochib o’rganilgan. G’orning kesmalari aso
sida geologik tadqiqot olib borgan M.X. Godin uni ikkita ritmoqalinlikka ajra
tadi: ularning quyisi 5 va 4 madaniy qatlamlarni o’z ichiga olib, asosan loyli
alevritli qatlamlardan iborat; yo`qorigisi esa, g’or tomidan qulab tushgan shag
’alli valunli matyeriallar orasida ohak loyli va tufli mayda qatlamlardan
tarkib topgan. Yo`qori ritmo qalinlik 4 marta yuvilgan, unga 3, 2 va 1 madaniy qat
lamlar kiradi. Ushbu qatlamlarning barchasi buzilmagan va ular geologik jihat
dan ancha sokin davrda paydo bo’lgan. Selung`ur makoni tadqiqoti jarayoni
da 5000 ga Yaqin tosh buyumlar qo’lga kiritildi. Yodgorlikda tosh buyumla
rni yasashda sariq, jigarrangli yashma, kulrang yashil gilli slanets hamda to’q
kulrangli vulqon jinslaridan foydalanilgan. Xomashyo yodgorlikning pastidagi d
aryo o’zanidan galka shaklida olib kelingan va bu tabiiyki, Selung`ur indust
riyasining umumiy ko’rinishiga o’z ta`sirini o’tkazgan. Yodgorlik tosh buyuml
ari to’plamidagi uchirindilari orasida yirik va qo’pol, zarb maydonchalari ken
g va zarb burchagi katta bo’lganlari ko’pchilikni tashkil qiladi (3, 4 rasm).
Odatda ular kalta o’lchamli, plastinalar deyarli uchramaydi. Levallua tipidagi
uchirindilar ham juda kamyob. Aniqlanishi qiyin bo’lgan tosh bo’laklari, frag
mentlari va chiqindilar ko’p uchraydi.Nukleuslar to’plamda ko’p emas, ular as
osan haddan tashqari ishlov byerilgan tashlandiq ko’rinishlarga egaIkkilamchi i
shlov byerilgan tosh buyumlar foizi yodgorlikdagi umumiy toshlarning o’ndan
34

birini tashkil qiladi. Tosh qurollar orasida choppyerlar, to’g’ri yoki bo’rtib c
hiqqan qirrali qirg’ichlar, o’yibkyertib ishlangan qurollar, retushlangan tosh bo
’laklar va uchirindilar mavjud. Bundan tashqari, to’plamda klivyerlar (tosh bo
lt),qo’l cho’qmorlari, paykonlar va limaslar (ikki uchli paykonlar) uchraydi (5,
9, 10,21). Selung`ur g`ori matyeriallari madaniy jihatdan Osiyocha ashel madaniy
atiga kiritilgan. Ma`lumki, ashel ilk paleolitning Evropaga xos madaniyatlarid
an biri bo’lib, ular asosan bifaslar ishlab chiqarilishi bilan xaraktyerlanadi. Os
iyocha ashel esa undan biroz farq qilib, bifaslar, ya`ni qo’l cho’qmorlari bilan bir
ga klivyerlarni ham uchrashi bilan ajralib turadi. Yodgorlik matyeriallari Old
Osiyodagi ilk paleolit davriga oid Ubaydiya makoni matyeriallari bilan o’xsha
sh ekanligi aniqlangan.Ilk paleolit davriga oid stratigrafiyalashgan yodgorliklar
dan tashqari Selung`urga Yaqin bo’lgan Chashma qishlog’idagi So’x daryosi tyer
rassasidan ayrim yig’ma matyeriallar ham topilgan. Bu yerdan juda kam mat
yeriallar yig’ilganligi sababli, ularni ilk paleolitga oid deyish qiyin. Bunga o’
xshash matyeriallar Farg’ona depretsiyasining bir qator joylaridan topilgan. B
ungaA.P. Okladnikov tomonidan 1954 yili Qayrag’och qishlog’idagi Xoja Baq
irg’on daryosi kesmalaridan topilgan choppyerni ham misol sifatida keltirish
mumkin
Ilk paleolit davriga oid yana bir yodgorlik Ko’lbuloqning quyi (1- 22)
qatlamlaridir. Yodgorlik 1962 yili O. M. Rostovtsev tomonidan ochilgan va 19
63 yildan 1990 yillargacha M. R. Qosimov tomonidan o’rganilgan. Ko’lbulo
Angren shahridan 6 km g’arbroqda, Chotqol tizmasining janubisharqiy etaklar
ida, Qizilolmasoy hamda Jarsoy oralig’ida dengiz satxidan 1000 m baladlikd
a joylashgan. SHurflar va qazishmalar asosan shu nomli buloqning atrofida o’t
kazilgan. Ushbu 22 ta qatlamlardan 4000 ga Yaqin tosh buyumlar yig’ib oli
ngan bo’lib, ular orasida o’yibkyertib ishlangan, tishsimon qurollar, qirg’ichlar
, qo’pol va yirik nukleuslar hamda mikok tipidagi qo’l cho’qmorlari aniqlanga
n. Ularni tayyorlashda malla va kulrang kremniydan, yashma, kremniylashgan
ohaktosh, kvarts kabi qator tosh jinslaridan foydalanilgan.
35

XULOSA
O’rta Osiyo xalqlari tarixini ming asrga teng ekanligini isbotlangan edi.
Ammo, bu holi ona xalqimizni ilk tarixi haqidagi oxirgi so’z emas edi. Orad
an yillar o’tib, o’z milliy kadrlarimizdan etishib chiqqan mutaxassis arxeolog
olimlarimizni tinimsiz izlanishlari va ularni OnaVatanimiz tarixiga alohidaehr
muhabbat tuyg’ulari bilan qarashlari tufayli ajdodlarimiz tarixi arxeologik ma`
lumotlarga suyangan holda 100 ming yildan 1 mln yilga etkazildi. Bundayulkan
yutuq O’zbekiston Fanlar Akademiyasining akademigi, tarix fanlari doktori ar
xeolog olim O’.Islomovning Farg’ona vodiysining Selung`ur G`oridan topilgan
eng qadimgi ajdodlarimizning makonida uzoq yillar davomida arxeologik qaz
ish ishlarini olib borishi natijasida qo’lga kiritildi. O’zining arxeologik topilm
alari tufayli juda katta tarixiy axamiyatga molik bo’lgan bu yodgorlikda O’.Islo
movning ustozi bo’lgan akademik AP.Okldadnikov uch marotaba ya`ni, 1955,
1960, 1964 yillarda bo’lib, shu Selung`ur G`orini o’ng tomonida bu maknni
qaysi davrga mansub ekanligini aniqlash maqsadida tekshiruv shurfini solgan e
di. Natijada, birinchi marotaba bu g’orda bir necha uchirindilar topilib, ular p
aleolitni so’nggi davri hisoblangan. Yo`qori paleolitga mansub deb topilgan edi. (
Okladnikov, Leonov, 1961.) A.P.Okladnikovdan so’ng Haydarxon atroflarida qa
dimgi ajdodlarimizni ilk bor o’rnashganliklari tarixi bilan YA.G’.G’ulomov bo
shchiligidagi Farg’ona paleolit otryadi katta ishlarni qildi. 1960 yillarda bu otry
ad tomonidan mezolit davriga oid Obishir I va V topildi. Bulardan tashqari
28 ta g’or ko’rib chiqildi. 1980 yillardan boshlab, O’.Islomov boshchiligidagi
O’zR FA ga qarashli arxeologiya institutining poleolit otryadi Selung`ur G`ori
da qazish ishlarini olib bordi, faqat O’zbekistonimiz uchun balki, butun O’rt
a Osiyo respublikalari uchun ulkan tarixiy ahamiyatga ega bo’lgan qator yangil
iklar yaratildi.
38

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Karimov I.A. O'zbekiston buyuk kelajak sari. Asarlar. – T.: O'zbekiston,
1998.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q. – T.: Sharq, 1998.
3. Xalq so`zi. 1998-yil 28-iyul.
4. Azamat Ziyo. O'zbek davlatchiligi tarixi T., «Sharq» 2000.
5. Ahmedov B. Tarixdan saboqlar T., «O'qituvchi» 1994.
6. Bobobekov X.N. Qo'qon tarixi T., «Fan» 1996.
7. Bobobekov H.N. Qo'qon tarixi. Toshkent, Fan. 1996. B. 121; Shamsutdinov
R., Mo'minov X. O'zbekiston tarixi. Andijon. 2011. B. 158-159.
8. V.V.Vel`yaminov-Zerkov. Istoricheskie izvestiya o Kokandkom xanstve ot
Muxammad –Ali do Xudoer-xana, Spb, 1856, Svedeniya o Kokandskom xanstve.
Vestnik Russkogo geogaficheskix obshestva, ch. XVIII, 1856, kn V.
9. V.Nalivkin, Kratkaya istoriya Kokandskogo xanstva, Kazan`, 1886.
10. Vamberi X. Buxoro yohud Movarounnahr tarixi. Toshkent, G'ofur G'ulom
nashriyoti. 1990.
11. Vohidov SH. Qo'qon xonligi, Buxoro amirligida unvon va mansablar T.,
1996.
12. Jukovskiy S.V. Snosheniya Rossii s Buxaroy i Xivoy za poleznee trexs
otletie, Pg., 1915.
INTERNET RESURSLAR
1. www.natlib.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www . kitob . uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
39

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi