Sharq uygʻonish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti (Al-Xorazmiy, al-Farobiy,Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning tarbiyaga oid qarashlari - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	14999UZS
Hajmi	429.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	12 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Baxtiyor

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

1 Sotish

Sharq uygʻonish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti (Al-Xorazmiy, al-Farobiy,Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning tarbiyaga oid qarashlari

Sotib olish

“ BOSHLANG‘ICH TA’LIM VA GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI
“Boshlang‘ich ta’lim” bakalavr ta’lim yo‘nalishi sirtqi bo‘lim
2 - kurs talabasi __-guruh
“ Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi ” fanidan
KURS ISHI
Mavzu: “Sharq uyg onish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti (Al-ʻ
Xorazmiy, al-Farobiy,Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning tarbiyaga
oid qarashlari )»
Bajargan:
Qabul qilgan:
– 202 4

MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………….………………………………3
I-BOB. SHARQ UYG ʻ ONISH DAVRIDA TA’LIM-TARBIYA
TARAQQIYOTI……………………………………………………………….. ....6
1.1. Sharq uyg`onish davri allomalarining (Muxammad al-Xorazmiy, Abu Nasr
Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino) ilmiy merosi va didaktik
qarashlari…………………………………………………………………………...6
1.2. Al- Forobiyning ijtimoiy-pedagogik qarashlari va ilmiy- pedagogik merosining
ahamiyati…….…………………………………………………………...………..12
II-BOB. QOMUSIY OLIMLAR O Z ILMIY MEROSIDA TA’LIMIY-ʻ
AXLOQIY ASARLARNING AHAMIYATI ………………………..………….17
2.1. Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi
ʻ
davr uchun ham dolzarbliligi va ahamiyati……………………….…………….....17
2.2. Abu Nasr Forobiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari. Abu Rayxon Beruniy, Abu
Ali ibn Sinoning ta’limiy-axloqiy qarashlari……………………………………...33
XULOSA ………………………...………………………………………………..53
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YHATI
ʻ ………….……….……....55
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: bu mavzuga qarashlar va ularning fikrlarini
ta’limning asosiy printsiplari bilan bog lab berishni o z ichiga oladi. Bu olimlar ʻ ʻ
ta’lim usullarini, maqbuliyatni, talimning maqsad va maqsadlari, talaba-
tarbiyachilar munosabatlari va boshqa ko p qator muammolarni o rganish va
ʻ ʻ
yechishga xizmat qildilar. Shuningdek, ularning falsafa, ilm-fan va madaniyatga
oid fikrlari ham ta’lim tizimlarining shakllanishida katta ahamiyatga ega bo ldi.
ʻ
Maqsadlariga va o qituvchining ta’lim uslublarini, dars metodikasini
ʻ
shakllantirishida katta muhim ahamiyatga ega bo ladi.
ʻ
Sharq uyg onish davri, ya’ni 8-10 asrlarda, Islom medeniyati altida,
ʻ
pedagogik fikrda ko'p yuqori darajada rivojlanish va intizomga ega bo'lgan bir davr
bo'lgan. Bu davrda, ilm-fan, san'at, madaniyat va ta’lim-tarbiya sohasida ko'plab
olimlar faol ish tashlaganlar.
Al-Xorazmiy (Muhammad ibn Musa al-Khorazmiy), Al-Farobiy (Abu Nasr
Al-Farobi), Abu Rayhon Beruniy (Abu Rayhon Biruni) va Abu Ali Ibn Sina
(Avicenna) kabi olimlar, bu davrning ahamiyatli predagogik fikrlarini o'rganish va
rivojlantirishga katta hissa qo'shtilar. Al-Xorazmiy, matematika va astronomiya
sohasidagi ilmiy tadqiqotlarini o'rganishda, tushuncha tuzish va qayta
tushunchalarni katta ahamiyatga ega bo'lgan. U, ta’lim uslubini sodda va tushunarli
bo'lishga jiddiy e'tibor berardi. Masalan, "Aljabr" nomli asarida uning matematika
fanini o'rganish uslubi sodda va qiziqarli bo'lganligi tufayli, bu asar butun dunyoda
mashhur bo'lgan va matematikani o'rganishda boshlanuvchilar uchun asosiy
qo'llanma bo'lgan.
Al-Farobiy, falsafiy, mantiqiy, va ilmiy tarbiya sohalarida katta ko'nikmaga
ega bo'lgan. U, madaniy-ma’rifiy o'qitish metodlarini rivojlantirishga intilgan va
uning asoslarini o'rganishda ulkan o'rnatishlar qildi. Al-Farobiyning ta’lim-
tarbiyaga oid fikrlari, fikr-mantiqiy bo'lishi va o'qitishning nazariy asoslari asosida
pedagogik jarayonni tashkil etishda ko'p qo'llanilgan.
3

Abu Rayhon Beruniy, ilmiy tadqiqotlar sohasidagi qiziqarli ishlari bilan
mashhur. U, geografiya, astronomiya, falsafa va boshqa ilmiy sohalardagi o'zining
muhim asarlarini yaratdi. Beruniy, o'rganishning jamiyatning salohiyatli a’zolari
tomonidan olib borilishi va insonning ilmga bo'lgan ilg'orini chuqurlashtirishni
muhim ko'rdi. Ta’lim-tarbiyaga oid fikrlari esa, ilmiy tadqiqotlarga asoslangan va
jamiyatning taraqqiyoti va butun dunyodagi boshqa madaniy va ilmiy
o'zgarishlarga tegishli bo'lgan.
Abu Ali Ibn Sina (Avicenna), Tibbiyot va falsafa sohasidagi bilimlari bilan
mashhur bo'lgan. U, ta’lim-tarbiya sohasida ham katta e'tibor berdi va
o'qituvchilarni tayyorlashga jiddiy ehtimom bergan. Avicenna, fikr-mantiqiy
bo'lishi, shaxsiy rivojlanish, va insoniy salohiyatlarni rivojlantirishning muhimligi
haqida yozgan asarlari bilan mashhur.
Bular Al-Xorazmiy, Al-Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, va Abu Ali Ibn
Sinaning ta’lim-tarbiyaga oid qarashlari haqida umumiy ta’riflar. Ularning barchasi
o'zining zamoni va madaniyati bilan ta’sirga ega bo'lganlar va ta’lim-tarbiyaning
yuqori darajada rivojlanishi va intizomiga xizmat qilganlar.
Kurs ishining maqsadi: Sharq uyg onish davri pedagogik fikrlari kursining ʻ
maqsadi, 9-13 asrlarda Sharqning ilmiy, madaniy, va ta’limiy taraqqiyotini
tushunish, ta’lim-tarbiya usullarini o rganish, va o zaro munosabatlar, ma’naviyat,
ʻ ʻ
va ijodiyotning ta’limga ta’siri haqida tushuncha rivojlanishdir.
Sharq uyg onish davri pedagogik fikrlari kursining maqsadi, 9-13 asrlarda
ʻ
Sharqning ilmiy, madaniy, va ta’limiy taraqqiyotini tushunish, ta’lim-tarbiya
usullarini o rganish, va o zaro munosabatlar, ma’naviyat, va ijodiyotning ta’limga
ʻ ʻ
ta’siri haqida tushuncha rivojlanishdir. Bu kurs o quvchilarga quyidagi maqsadlarni
ʻ
ta’limga olishlari uchun yordam beradi:
4

Kurs ishining vazifalari :
1. Sharq uyg onish davrida ilmni o rgangan asosiy shaxslarning ta lim-ʻ ʻ ʼ
tarbiya usullarini tushunish.
2. Al-Xorazmiy, Al-Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, va Abu Ali Ibn Sina kabi
ilmshunoslar tomonidan rivojlantirilgan pedagogik fikrlarning o zida tushuncha
ʻ
rivojlanish.
3. Ta’lim-tarbiya sohasidagi zamonaviy qiyosiy tadqiqotlarga oid tushuncha
rivojlanish.
4. Sharq uyg onish davri ta’lim-tarbiya usullari va ularning joriy ta lim
ʻ ʼ
tizimlariga ta’siri haqida tushuncha rivojlanish.
5. Bu davrning pedagogik fikrlarini bugungi ta lim-tarbiya amaliyotiga
ʼ
ta lim etish va ularni joriy pedagogik praktikaga tatbiq etish imkoniyatlarini
ʼ
o rganish.
ʻ
Kurs ishining obyekti "Sharq uyg onish davrida pedagogik fikr taraqqiyoti"
ʻ
deb belgilangan. Bu kurs, Sharq uyg onish davri 8-13 asrlar oralig'ida pedagogik
ʻ
fikrlar va ta’lim-tarbiya sohasidagi rivojlanishni o'rganishga bag'ishlangan.
Kurs ishining predmeti: Sharq uyg onish davrida pedagogik fikrning
ʻ
taraqqiyoti Al-Xorazmiy, Al-Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, va Abu Ali Ibn Sina
tomonidan belgilangan. Bu mutaxassislar o zlarining zamonlarida ilmni tarbiyalash
ʻ
va ta lim berish usullariga oid qarashlarni rivojlantirdilar. Ularning pedagogik
ʼ
fikrlari zamonlarining ilmiy va madaniy yuksakligi bilan bog liq bo lib, o zaro
ʻ ʻ ʻ
o zgaruvchanlik ko rsatishga yordam berdi.
ʻ ʻ
Kurs ishi tuzilishi : Kirish, 2 bob, 4 paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro yhatidan iborat.
ʻ
5

I – BOB . SHARQ UYG ʻ ONISH DAVRIDA TA’LIM-TARBIYA
TARAQQIYOTI
1.1. Sharq uyg ʻ onish davri allomalarining (Muxammad al-Xorazmiy, Abu
Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali ibn Sino) ilmiy merosi va
didaktik qarashlari.
X asrdan boshlab Movarounnahr va Xurosonda mustaqil feodal davlatlar–
Tohiriylar, Somoniylar, Qoraxoniylar, G aznaviylar, Saljuqiylar, Xorazmshohlarʻ
davlatlarining paydo bo lishida xalifalikning yemirilishi ham madaniy hayotning
ʻ
yanada ravnaq topishiga olib keldi.
Bu davrda pul muomalasi rivojlandi. Jamiyat siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy
hayotidagi o zgarishlar, albatta madaniy hayotga o z ta’sirini o tkazmasdan
ʻ ʻ ʻ
qolmaydi.
Somoniylar davlatida Marv, Buxoro, Samarqand va Urganch o sha davrning
ʻ
madaniy markazlari sanalardi.
Bu davrda arab tili ilmiy va aloqa tili edi. Maktablarda darslar arab tilida olib
borilar edi. Rasmiy hujjatlar, shariat qoidalari arab tilida yuritilar edi. Ilmiy asarlar
ham arab tilida yozilar edi. X asr o rtalariga kelib, fors-tojik tilida ham ish yuritila
ʻ
boshlandi. Ammo hujjatlar, ishlar fors-tojik tilida bo lsa ham, arab imlosida yozilar
ʻ
edi.
Bu shaharlardagi maktablarga hatto tevarak-atrofdagi qishloqlardan oddiy xalq
bolalari ham kelib o qiganligi manbalarda keltiriladi.
ʻ
O sha davrda Buxoroda katta kitob bozori bo lgan. Kitob do konlarida olim va
ʻ ʻ ʻ
fozil kishilar uchrashib, ilmiy muloqot, munozaralar o tkazganlar. Abu Ali ibn Sino
ʻ
kitob do konlaridan birida Forobiyning Aristotel “Metafizika»siga yozgan
ʻ
sharhlarini sotib olganligini tarjimai holida hikoya qiladi.
Buxoro amiri saroyida esa yirik kutubxona mavjud bo lgan. Amir
ʻ
kutubxonasini o sha davrdagi Sheroz kutubxonasi bilan bellasha oladigan yagona
ʻ
kutubxona sifatida tan olganlar.
6

Somoniylar davrida Rudakiy, Firdavsiy, al-Xorazmiy, al-Farg oniy, Abuʻ
Rayhon Beruniy va Abu Ali ibn Sino kabi mutafakkirlar ijod etganlar. X asrning
ikkinchi yarmidan tashkil topgan Qoraxoniylar davlatida ham ba’zi xonlar o z
ʻ
saroylarida kutubxonalar tashkil etdilar. Bu kutubxonalarda arab va hatto G arbiy
ʻ
Yevropa olimlarining asarlari ham mavjud edi. Bu davrda turkiy til shakllanib
bordi. Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg ariy kabi olimlar jahon ahamiyatiga ega
ʻ
bo lgan asarlarini yaratdilar. XI asr boshida G aznaviylar davlati, keyinroq
ʻ ʻ
Saljuqiylar, Xorazmshohlar davlati tashkil topdi. G aznaviylar davrida ham ilmiy,
ʻ
ijtimoiy-falsafiy fikrlar rivojlandi. Mahmud G aznaviy o z saroyiga juda katta
ʻ ʻ
madaniy boyliklarni to playdi, olimlarni ilmiy ishga taklif etadi. Jumladan, Abu
ʻ
Rayhon Beruniyning mashhur “Hindiston» asarini shu yerda yaratgan edi.[4]
Saljuqiylar davrida Alp-Arslon Muhammad hokimiyatni boshqarganda uning
vaziri Nizom ul-Mulk o z davrining mashhur siyosiy arbobi va eng ma’rifatparvar
ʻ
kishilaridan bo lgan.
ʻ
Saljuqiylar hokimiyati harbiylashgan bo lib, bu hokimyatning ichki va tashqi
ʻ
siyosatini Nizom ul-Mulk boshqarar edi. U g aznaviylar ish uslubiga bir oz
ʻ
o zgartirishlar kiritib, hokimiyatni boshqarish uslubini ishlab chiqadi va o zining
ʻ ʻ
“Siyosatnoma» asarini yaratadi (1091-1092 y.y.). Bu asarda davlatni boshqarish
tamoyillari-printsiplari bayon etiladi. Nizom ul-Mulk maorifni rivojlantirishda katta
xizmat qiladi. 1067 yilda Bag dodda o zining shaxsiy jamg armasiga o sha
ʻ ʻ ʻ ʻ
davrning eng mashhur o quv yurti- “Nizomiya» madrasasini qurdiradi. U olimlar,
ʻ
din peshvolari, so fiylarga katta e’tibor berib, g amxo rlik qiladi. Uning katta
ʻ ʻ ʻ
xizmatlaridan yana biri taqvimni isloh qilgani. U 1074 yili o rta Sharq mamlakatlari
ʻ
uchun kalendar-taqvim tuzadiki, bu taqvim hozirgacha eng takomillashgan
kalendarlardan biri hisoblanadi.
XI asrda Xorazmda ilm-fan taraqqiy etadi. Xorazm shohi Ma’mun II o z
ʻ
saroyiga zabardast olimlarni taklif etadi. U tashkil etgan “Bayt-ul-hikma» -
Donishmandlar uyi tarixda “Ma’mun akademiyasi» deb nom qoldirgan. Bu
akademiyaning rivoj topishida Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, tarixchi
Miskavayx, riyoziyotchi Abu Nasr ibn Iroq, faylasuf Abu Sahl al-Masixiy, tabib
7

Abulxayr Xammor kabi olimlar ilmiy ijod bilan shug ullanganlar. Lekin toj-taxtʻ
uchun kurash natijasida bu ilm dargohi o z faoliyatini to xtatib, olimlar tarqab
ʻ ʻ
ketadi.
Movarounnahr va Xurosonda IX asrlarga kelib ma’naviy ko tarilish Sharq
ʻ
Renessansi – Uyg onish davrining boshlanishga olib keldi. Movarounnahrda ilm-
ʻ
fan va ma’rifat sohasida o z xizmatlari bilan dunyoga mashhur bo lgan faylasuf va
ʻ ʻ
munajjim, matematika, fizika, tibbiyot, tarix, til va adabiyot, pedagogika sohasida
ilmiy merosi bilan nom qoldirgan Muhammad Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr
Forobiy, Ahmad al-Farg oniy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino kabi
ʻ
qomusiy olimlar faoliyat olib bordilar. Qomusiy olimlar o z ilmiy merosida
ʻ
ta’limiy-axloqiy asarlar yaratishga ham katta e’tibor berib, bu asarlarda ilgari
surilgan g oyalar insonning ham aqliy, ham axloqiy, estetik va jismoniy jihatdan
ʻ
kamol topishida, pedagogik fikr taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo ldi.
ʻ
Shuningdek, Sharq uyg onish davrida sof pedagogik asarlar ham yaratilib,
ʻ
ta’lim-tarbiyada inson takomilining xususiy va umumiy metodlari haqida o lmas
ʻ
ta’limoti bilan nom qoldirgan tarbiyashunos olimlar ham maydonga chiqdi.
Qomusiy olimlar o z ilmiy merosida insonning aqliy, axloqiy, jismoniy va
ʻ
estetik takomili masalalariga katta e’tibor berganlar. Masalan, Muhammad Al-
Xorazmiy (783-850) insonning kamolga yetishi va insoniy munosabatlarni yo lga
ʻ
qo yishda ilm-fanning muhim ahamiyatiga ega ekanligi to g risidagi g oyani ilgari
ʻ ʻ ʻ ʻ
surgan holda pedagogik fikr taraqqiyotida munosib o rin egallaydi.
ʻ
Ayniqsa, u matematika sohasida yangilik yaratgan nazariyotchi hamda
pedagog-uslubiyotchi olim sifatida tarixda qolgan. Xorazmiy o z davrigacha
ʻ
bo lgan qadimiy matematika fani rivojlangan mamlakatlar Vavilion (Bobil),
ʻ
Yunoniston, Hindiston, Xitoy, Misrdagi deyarli barcha matematiklarning
kashfiyotlarini o rgandi va o zi hayotiy talablar nuqtai nazarida ulardan farq
ʻ ʻ
etuvchi yangi kashfiyot yaratdi.
Muhammad al-Xorazmiy ilmiy merosi bilan bilish nazariyasiga o zining ulkan
ʻ
hissasini qo shdi. “Al-kitob al-muxtasar fi-hisob al-jabr va-l muqobala» asarida
ʻ
(“aljabr va – muqobala hisobi haqida qisqacha kitob») sonli kvadrat va chiziqli
8

tenglamalar va ularni yechish yo llarini bayon etadi. Bu asar uch qismdan iboratdir.ʻ
Birinchisi algebraik qism. Uning oxirida savdo muomalasiga oid kichik bir bo lim
ʻ
kiritiladi; ikkinchsi, geometrik qism-algebraik usul qo llab o lchashlar haqida;
ʻ ʻ
uchinchi qism vasiyatlar haqida bo lib, muallif uni “Vasiyatlar kitobi» deb ataydi.
ʻ
Muhammad al-Xorazmiy matematika fanida abstraktsiya tushunchasini
kengaytiradi. Induktsiya yo li bilan umumiy yechish usullarini hal etadi, deduktsiya
ʻ
yo li bilan umumiy usullar yordamida xususiy masalalarni yechadi. “Aljabr va-
ʻ
lmuqobala» asari bilan ham matematika fanini rivojlantirib, o zidan avvalgi
ʻ
bilimlarni o rgandi va ularni sintezlashtirdi hamda amalda qo llash usullarini bayon
ʻ ʻ
etdi.
Muhammad al-Xorazmiyning matematikaga oid ikkinchi kitobi “Hind
arifmetikasi haqida kitob» (“Hisob al-hind»)dir. Asar o nlik tizim raqamlari
ʻ
(1,2.3,4,5,6.7,8,9)ga bag ishlangan. Mutafakkir hindlarning falakiyot va
ʻ
matematikaga oid “Sindihin» nomli qo llanmasini o qib, uning yanglish va qiyin
ʻ ʻ
tomonlarini qayta tikladi, uning mundarijasiga yangi boblarni qo shdi va bu asarni
ʻ
“qisqargan Sindihind» (“Algorizmi hind hisobi haqida») deb atadi. Mazkur asar
faqat Sharqdagina emas, Yevropada ham qo llanma sifatida shuhrat taratdi. U
ʻ
Hindistonda kashf etilgan raqamlarni soddalashtirdi va birinchi marta arab tilida
bayon etdi. Ungacha ancha qo pol sanoq usullaridan foydalanib kelingan. O nlik
ʻ ʻ
tizimining kashf etilishi fan olamida sanoq tizimida inqilobiy o zgarish deb
ʻ
ta’riflanadi. Yevropaga 1,2.3,4,5,6,7,8,9 raqamlaridan foydalanish va nol
yordamida eng katta sonlarni yozish va joylarni aniq ko rsatish X-X1 asrlarda
ʻ
arablardan kirib kelgan.
Muhammad al-Xorazmiy arifmetikaning algoritmlari bo lgan qo shish,
ʻ ʻ
ayirish, bo lish hamda ko paytirish qoidalarini yaratgan. Shuningdek, turli
ʻ ʻ
“jins»dagi sonlarni ko paytirish algoritmini ham bergan. Masalan, minut va
ʻ
sekundlarni bir-biriga ko paytirish uchun, avvalo bir xil shaklga keltirish, ya’ni,
ʻ
sekund yoki minutga aylantirish maqsadga muvofiq ekanligini ko rsatgan.
ʻ Maxsus
bobda kasr va ildizdan chiqarish amallarining mohiyatini bayon etgan.
9

Muhammad al-Xorazmiy o zining falakiyotga doir ishlarida hindlarningʻ
falakiyot jadvallarini tahlil etib, “Xorazmiy ziji» nomi bilan mashhur astronomik
jadvallar tuzdi.
Ma’lumotlarga ko ra VIII-XV asrlarda hammasi bo lib, yuztacha zij
ʻ ʻ
(trigonometriya va falakiyotga oid) jadvallar mavjud bo lgan. Bu zijlar orasida
ʻ
boshqa olimlar bilan birga Muhammad al-Xorazmiy tuzgan zijlar ham bor edi. Bu
kitob ham bir necha asrlar bu soha olimlariga qiziqish uyg otadi va 1126 yilda
ʻ
latinchaga tarjima qilinadi. Arab tilida birinchi yozilgan sinuslar va tangenslar ziji
Xorazmiyga taalluqli. Tadqiqotchilar fanda tekis, uchburchak trigonometriyasi va
sferik uchburchak trigonometriyasini tadqiq qilish ham Xorazmiydan boshlangan
deyishadi. Uning sinus zijlari latin tiliga o girilib, Yevropa falakiyotchi va geodez
ʻ
olimlariga qo llanma sifatida xizmat qildi. Allomaning bu asari XII asrda latin
ʻ
tiliga tarjima etilib, bir necha asr davomida undan foydalanib kelindi. Bundan
tashqari “Kitob surati-l-ard» (“Evropa surati kitobi») birinchi yozilgan
geografiyaga oid kitob sanaladi. Bu asar xaritani tavsiflagan asardir. Asar
Muhammad al-Xorazmiyning ko p yillik olib borgan tekshirish-kuzatish ishlarining
ʻ
natijasi edi. Alloma sharq mamlakatlari ustida kuzatishlar olib borib, mamlakat va
shaharlarning xaritalarini chizadi, nomlar ro parasiga uzunlik va kenglik
ʻ
darajalarini ko rsatadi. U geografiyaga oid asarlarida yerni yetti iqlimga bo ladi
ʻ ʻ
hamda yerning xaritasini chizadi. Olimning to rt xaritasi (Azov dengizi, Nil
ʻ
daryosi, Yaqin va o rta Sharq xalqlari xaritasi) saqlanib qolgan. Uning yuqoridagi
ʻ
asari ham Sharq va g arbda katta hamiyatga egadir.
ʻ
827 yilda Xorazmiy rahbarligida yer kurrasining kattaligini aniqlash
maqsadida yer meridianining bir gradusi o lchab chiqildi. Bag dodda yozilgan
ʻ ʻ
trigonometriyaga oid dastlabki asar ham Xorazmiyga tegishli bo lib, unda sinus,
ʻ
tangeneslarning o zgarish qonuniyati ko rsatiladi. Uning trigonometrik jadvali
ʻ ʻ
o sha davr jadvalaridan farq qilgan.
ʻ
Muhammad al-Xorazmiyning tarix va musiqaga oid, quyosh soatlari
to g risida ham asarlari bo lib, “Tarix kitobi» (“Kitob at-tarix») xalifalik tarixiga
ʻ ʻ ʻ
oid va xalifalikning birinchi tarixchilaridan sanaladi.
10

Shuni ta’kidlash joizki, alloma o zigacha bo lgan ilmiy bilimlarning asosiyʻ ʻ
g oyalari, tamoyil va metodlarini sintezlashtirdi. U ilmiy bilimlarni
ʻ
o rganuvchilarning mustaqil bilim olishlariga e’tiborni qaratdi. [5]
ʻ
11

1.2. Al- Forobiyning ijtimoiy-pedagogik qarashlari va ilmiy- pedagogik
merosining ahamiyati
Abu Nasr Forobiy (873 - 950)
O rta asr ijtimoiy – falsafiy fikr taraqqiyoti mutafakkir Abu Nasr Forobiyʻ
nomi bilan bog liq bo lib, uning inson kamoloti haqidagi ta’imoti ta’lim – tarbiya
ʻ ʻ
sohasida katta ahamiyatga ega. Mashhur Yunon faydasufi Arastudan keyin Sharqda
o z bilimi, fikr doirasining kengligi bilan nom chiqargan Forobiyni yirik mutafakkir
ʻ
– «Muallimiy soniy» - «Ikkinchi muallim» deb ataydilar.
Abu Nasr Forobiy (to liq nomi Abu Nasr Muhammad ibn Muhammad ibn
ʻ
Uzaliq ibn Tarxon al-Forobiy) hijriy 260 yil (milodiy 873 yil)da Shosh –
Toshkentga yaqin Forob (O tror) degan joyda harbiy hizmatchi oilasida tug ilgan.
ʻ ʻ
Forobda boshlang ich ta’limni olgach, Shoshda, Buxoroda, Samarqanda ta’lim
ʻ
olganligi haqida ma’lumotlar bor. Lekin arab xalifaligining yirik madaniy markazi
Bag dodga xalifalikning turli tomonlaridan kelgan olimlar yig ilganligi, uning yirik
ʻ ʻ
ilmiy markazga aylanganligi tuyfayli Forobiy ham ilm olish istagida Bag dodga
ʻ
jo naydi. Bag dodda Forobiy o rta asr fanini, turli fan sohalarini o rganadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Masalan, unga Yunon tilida Abu Bashar Matta (Matta ibn Yunus), tibbiyot va
mantiqdan Yuxanna ibn Haylon (Jilon) ta’lim bergan. Umuman, Forobiy Bag doda
ʻ
matematika, mantiq, tibbiyot, ilmi nujum, musiqa, tabiiyot, huquq, tilshunoslik,
poetika bilan shug ullandi, turli tillarni o rgandi.
ʻ ʻ
Ba’zi manbalarda Forobiy 70 dan oshiq tilni bilganligi haqida gapiriladi.
Abu nasr Forobiy qomusiy olim hisoblanadi. Tadqiqotchilar uning 160 dan
ortiq ilmiy asarlar yaratganligini qayd etadilar.
Forobiy tahminan 941 yillardan boshlab Damashqda yashaydi. Shahar
chekkasidagi bog da qorovul bo lib ishlaydi va faqirona hayot kechirib, ilmiy ish
ʻ ʻ
bilan shug ullanadi. 943-967 yillarda esa Halabda yashaydi. 949-950 yillarida
ʻ
Misrda ham bo lgan. So ng yana Damashqga qaytib, shu yerda 950 yilda vafot
ʻ ʻ
etgan. Damashqdagi «Bob as – sag ir» qabristoniga dafn qilingan. Rivoyatlarga
ʻ
ko ra Abu Nasrning hikmat falsafani o qishiga bir kishi sabab bo lgan ekan. O sha
ʻ ʻ ʻ ʻ
12

kishi unga Arastuning bir necha kitobini, shu yerda tura tursin, keyin olib ketaman
deb qo yib ketgani sabab bo lgan, deyishadi. Ittifoqo, kitoblarga ko zi tushib,ʻ ʻ ʻ
ularning Abu Nasrning ko ngliga ma’qul bo lib qoladi va o qishga kirishadi
ʻ ʻ ʻ
natijada yetuk faylusufga aylanadi. Haqiqatdan ham Abu Nasr Forobiy o rta asr
ʻ
davri ilm – fani taraqqiyotiga katta hissa qo shgan olim, Forobiy tabiiy, ilmiy va
ʻ
ijtimoiy bilimlarning barcha sohalarida ilmiy ish olib borgan. Forobiy o zidan
ʻ
keyin juda boy ilmiy meros qoldirgan. Falsafa, musiqa, filologiya va boshqa tabiiy,
ilmiy bilimlarning turli sohalarida asarlar yaratgan. Demak, Forobiy inson baxt –
saodatga erishuvi uchun ularni baxtli – saodatli qila oladigan jamoa rahbari bo lishi
ʻ
kerak deydi. U fozil shaharni boshqaradigan Hokim tabiatdan: 1 – sog – salomat
ʻ
bo lib, o z vazifasini bajarishda hech qanday qiyinchilik sezmaligi; 2 – tabiati
ʻ ʻ
nozik, farosatli; 3 – xotirasi mustahkam, 4 – zehni o tkir, 5 – o z fikrini tushuntira
ʻ ʻ
oladigan notiq, 6 – bilim-ma’rifatga havasli, 7 – taom yeyishda, ichimlikda,
ayollarga yaqinlik qilishda ochofat emas, aksincha, o zini tiya oladiga bo lishi
ʻ ʻ
(qimor yoki boshqa o yinlardan) zavq, huzur olishdan uzoq bo lishi, 8 - haq va
ʻ ʻ
haqiqatni, odil va haqgo y odamlarni sevadigan, yolg onni va yelg onchilarni
ʻ ʻ ʻ
yomon ko radigan, 9 – o z qadrini biluvchi va oriyatli bo lishi, 10 – mol dunyo
ʻ ʻ ʻ
ketidan quvmaydigan, 11 – adolatparvar, 12 – qatiyatli, sabotli, jur’atli, jasur
bo lishi muhimligini qayd etadi. Forobiy bu fazilatlarni har bir yetuk insonda
ʻ
ko rishni istaydi.[6]
ʻ
Forobiy o zining fozil jamoasida odamlarni turli belgilarga qarab guruhlarga
ʻ
bo ladi. Bunda u, kishilarning diniy mashabiga, millatiga, irqiga qarab emas, balki
ʻ
tabiiy hususiyatlariga, qobiliyatlariga, aqliy iqtidoriga, bilim ko nikmalariga e’tibor
ʻ
berishlik zarur deydi. U o zning «Baxt saodatga erishuv yo llar haqida risola»
ʻ ʻ
asarida «Davlatning vazifasi insonlarni baxt – saodatga olib borishdir, - deb yozadi.
U, - bu esa ilm va yaxshi axloq yordamida qo lga kiritadi». Forobiy davlatni yetuk
ʻ
shaxs boshqarishi lozim daydi; ya’ni jamoani idora etuvchi adolatli, dono bo lishi,
ʻ
qonunlarga rioya etishi va qonunlar yarata olishi, kelgusini oldindan ko ra bilishi,
ʻ
boshqalarga g amxo r bo lishi lozim deydi.
ʻ ʻ ʻ
13

Forobiy ta’lim tarbiyaga bag ishlangan asarlarida ta’lim – tarbiyaningʻ
muhumligi, unda nimalarga e’tibor berish zarurligi, ta’lim – tarbiya usullari va
uslubi haqida fikr yuritadi. «Fozil odamlar shahri», «Baxt saodatga erishuv
to g risida», «Ixso – al - ulum», «Ilmlarning kelib chiqishi», «Aql ma’nolari
ʻ ʻ
to g risida» kabi asrlarida ijtimoiy – tarbiyaviy qarashlari o z ifodasini topgan.
ʻ ʻ ʻ
Forobiy o z ishlarida ta’lim – tarbiyani uzviy birlikda olib borish haqida ta’lim
ʻ
bergan bo lsa ham, ammo har birining insonni kamolga yetkazishda o z o rni va
ʻ ʻ ʻ
xususiyati bor ekanligini alohida ta’kidlaydi.
Forobiy «Baxt – saodatga erishuv to g risida» asarida bilimlarni o rganish
ʻ ʻ ʻ
tartibi haqida fikr bayon etgan. Uning ta’kidlashicha, avval bilish zarur bo lgan ilm
ʻ
o rganiladi, bu – olam asoslari haqidagi ilmdir. Uni o rgangach, tabiiy ilmlarni,
ʻ ʻ
tabiiy jismlar tuzilishini, shaklini, osmon haqidagi bilimlarni o rganish lozim.
ʻ
Undan so ng, umuman, jonli tabiat o simlik va hayvonlar haqidagi ilm o rganiladi,
ʻ ʻ ʻ
deydi.
Forobiy inson kamolotga yolg iz o zi erisha olmaydi. U boshqalar bilan
ʻ ʻ
aloqada bo lish, ularning ko maklashuvchi yoki munosabatlariga muxtoj bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Uning fikricha tarbi jarayoni tajribali pedagog, o qituvchi tomonidan tashkil etilishi
ʻ
muhumdir. Chunki har bir odam ham baxtni va narsa hodisalarni o zicha bila
ʻ
olmaydi. Unga buning uchun o qituvchi lozim.
ʻ
Bunga Forobiy ta’lim – tarbiyani to g ri yo lga qo yish orqali erishish
ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin, deydi. Chunki maqsadga muvofiq amalga oshirilgan ta’lim – tarbiya
insonni ham aqliy, ham axloqiy jihatdan komolga yetkazadi, xususan, inson tabiat
va jamiyat qonun-qoidalarini to g ri bilib oladi va hayotda to g ri yo l tutadi,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
boshqalar bilan to g ri munosabatda bo ladi, jamiyat tartib qoidalariga rioya etadi.
ʻ ʻ ʻ
Demak, Forobiy ta’lim – tarbiyaning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob
bera oladigan va shu jamiyat uchun xizmat qiladigan yetuk insonni tarbiyalashdan
iborat deb biladi. Forobiy ta’lim va tarbiyaga birinchi marta ta’rif bergan olim
sanaladi. Ta’lim – degan so z insonga o qitish, tushuntirish asosida nazariy bilim
ʻ ʻ
berish; tarbiya – nazariy fazilatni, ma’lum xunarni egallash uchun zarur bo lgan
ʻ
xulq normalarini va amaliy malakalarni o rgatishdir, deydi olim. Abu nasr Forobiy
ʻ
14

yana aytadi: «Ta’lim – degan so z xalqlar va shaharliklar o rtasida nazariy fazilatniʻ ʻ
birlashtirish, tarbiya esa shu xalqlar o rtasidagi tug ma fazilat va amaliy kasb hunar
ʻ ʻ
fazilatlarini birlashtirish degan so zdir.
ʻ
Ta’lim faqat so z va o rgatish bilangina bo ladi. Tarbiya esa, amaliy ish tajriba
ʻ ʻ ʻ
bilan, ya’ni shu xalq, shu millatning amaliy malakalardan iborat bo lgan ish -
ʻ
harakat, kasb - hunarga berilgan bo lishi, o rganishidir», - deydi.
ʻ ʻ
Forobiy nazariy bilimlarni egallashga kirishgan har bir kishi xulq – odobda
ham qay darajada pok bo lishi kerakligini «Falsafani o rganishdan oldin nimani
ʻ ʻ
bilish kerakligi to g risida»gi risolasida shunday ta’riflaydi: «Falsafani o rganihdan
ʻ ʻ ʻ
avval o zingizni hirs-havaslardan shunday tozalashingiz lozimki, sizda maishiy va
ʻ
shahvoniyat kabi notug ri tuyg ularga emas, balki kamolotga bo lgan hirs-havas
ʻ ʻ ʻ
qolsin.
Forobiy axloqiy fazilatlar deganda bilimdonllik, donolik va mulohazali
bo lish, vijdonlilik, kamtarlik, ko pchilik manfaatini yuqori qo yish, haqiqat,
ʻ ʻ ʻ
ma’naviy yuksaklikka intil, adolatliylik kabi hislatlarni tushunadi. Ammo bu
hislatlarning eng muhumi har bir insonning bilimli, ma’rifatli bo lishidir. Shuning
ʻ
uchun ham Forobiy axloq tushunchasiga aql bilan uzviy bog liq holda, tafakkurga
ʻ
asoslangan axloq sifatida qaraydi. Bundan biz Forobiyning axloqni xulq me’yorlari
ifodasi sifatidagini emas, balki kishilarning aqliy faoliyatining natijasi sifatida ham
talqin etganligini ko ramiz. Forobiy «Aql ma’nolari haqida» risolasida aql
ʻ
masalasini tahlil qilib, aql bilish haqidagi ta’limotida mantiq (logika) ilmi muhim
o rin tutadi deydi. U mantiq ilmi bilan grammatika o rtasidagi mushtarakligini qayd
ʻ ʻ
etib, mantiqning aqlga munosabati, grammatikaning tilga munosabati kabidir.
Grammatika odamlar nutqini tarbiyalagani kabi, mantiq ilmi ham tafakkurni
haqiqiy yo lda olib borish uchun aqlni to g irlab turadi deydi. Forobiy «Muzika
ʻ ʻ ʻ
haqida katta kitob» degan ko p jildi asari bilan o rta asrning yirik muzikashunosi
ʻ ʻ
sifatida ham mashxur bo ldi. U muzikaga ilmini nazariy, amaliy jihatdan yoritib,
ʻ
muzikani inson axloqini tarbiyalovchi sihat salomatligni mustahkamlovchi vosita
deb qaragan. Uning muzika sohasida qoldirgan merosi muzika madaniyati tarixida
muhim ahamiyatga molikdir. [7]
15

Forobiyning ta’lim-tarbiya yo llari, usullari vositalri haqidagi qarashlari hamʻ
qimmatlidir. U insonda go zal fazilatlar ikki yo l – ta’lim va tarbiya yo li bilan
ʻ ʻ ʻ
hosil qilinadi. Ta’lim nazariy fazilatlarini birlashtirsa, tarbiya esa tug ma fazilat –
ʻ
nazariy bilimlar va amaliy kasb - hunar, xulq odob fazilatlarini birlashtiradi. Ta’lim
so z va o rganish bilan tarbiya esa amaliy ish, tajriba bilan amalga oshiriladi, deydi.
ʻ ʻ
Har ikkalasi birlashsa yetuklik namoyon bo ladi, ammo bu yetuklik bilim va amaliy
ʻ
ko nikmalarni qay darajada o rganganligiga qarab paydo bo ladi, deb ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Forobiy ta’limda barcha fanlarning nazariy asoslari o rganilsa, tarbiyada
ʻ
ma’naviy – axloqiy qoidalar, odob me’yorlari o rganiladi, kasb-hunarga oid
ʻ
malakalar hosil qilinadi, deb uqtiradi.
Bu muhim vazifa tajribali tarbiyachilar tomonidan ta’lim-tarbiyaning turli
metodlari yordamida amalga oshiriladi. Forobiy ta’lim – tarbiya ishlarini ikki yo l
ʻ
bilan amalga oshirishni nazarda tutadi.
«Amaliy fazilatlar va amaliy san’at (kasb-hunar)lar va ularni bajarishga
odatlanish masalasi»ga kelganda, bu odat ikki yo l bilan hosil qilinadi: bulardan
ʻ
birinchisi – qanoatbaxsh so zlar, chorlovchi, ilxomlantiruvchi so zlar yordamida
ʻ ʻ
odat hosil qilinadi, malakalar vujudga keltiriladi, odamdagi g ayrat, qasd-intilish
ʻ
harakatga aylantiriladi.
Ikkinchi yo l (yoki usul) – majbur etish yo li. Bu usul gapga ko nmovchi,
ʻ ʻ ʻ
qaysar shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlarga nisbatan qo llaniladi. Chunki ular
ʻ
o z istaklaricha so z bilan g ayratga kiradiganlardan emaslar. Ulardan birortasi
ʻ ʻ ʻ
nazariy bilimlarni o rganishga kirishsa, uning fazilati yaxshi bo ladi. Kasb
ʻ ʻ
hunarlarni va juz’iy san’atlarni egallashga intilish bo lmasa, bunday odamlarni
ʻ
majbur etmaslik kerak. Chunki shahar xalqlariga tarbiya berishdan maqsad – ularni
fazilat egasi qilib va san’at ahllariga aylantirishdir.
Demak, Forobiy ta’lim – tarbiyada rag batlantirish, odatlantirish, majbur etish
ʻ
metodlarini ilgari surgan. Har ikkala usul ham pirovardida insonni har tomonlama
kamolga yetkazish maqsadini ko zlaydi.
ʻ
16

Forobiy pedagogik ta’limotining asosida komil insonni shakllantirish, insonni
o z mohiyati bilan ijtimoiy, ya’ni faqat jamiyatda, o zaro munosabatlar jarayonidaʻ ʻ
komillikka erishadi, degan falsafiy qarashi yotadi. [8]
17

II – BOB . QOMUSIY OLIMLAR O Z ILMIY MEROSIDA TA’LIMIY-ʻ
AXLOQIY ASARLARNING AHAMIYATI.
2.1. Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo llari, usullari haqidagi
ʻ
fikrlari hozirgi davr uchun ham dolzarbliligi va ahamiyati
Sharq va Obro pada ma’rifat, madaniyat taraqqiyotiga katta hissa qo shganligi
ʻ ʻ
tufayli, «Shayx – Ur - Rais» Sharqda «Olimlar boshlig i», Ovro pada «Olimlar
ʻ ʻ
podshosi» nomi bilan mashhur bo lgan allomalardan biri o rta asr buyuk
ʻ ʻ
mutafakkiri Abu Ali ibn Sinodir. Ibn Sino ham boshqa zamondosh qomusiy olimlar
qatori matematika, astronomiya, fizika, kimyo, biologiya, tibbiyot, dorishunoslik,
ruhshunoslik, fiziologiya, falsafa, filologiya, ta’lim – tarbiya sohalarida ijod etgan
va dunyoga mashhur yirik asarlar meros qoldirgan olim.
Abu Ali ibn Sino 980 yilda Buxoro yaqinidagi Afshona qishlog ida kichik
ʻ
amaldor oilasida tug iladi. Uning to la ismi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-
ʻ ʻ
Hasan ibn Ali ibn Sinodir. Abu Ali uning kuniyasidir. Oti Husan, otasining ismi
Abdulloh edi. Keyinroq uning oilasi Buxoroga ko chib o tgach, u boshlang ich
ʻ ʻ ʻ
maktabda o qiy boshlaydi. Ibn Sinoning mutolasi zo r, mehnatsevar edi. Undagi
ʻ ʻ
tug ma qobiliyat, o tkir zehn, kuchli xotira o zaro birikib ketgan edi. Ibn Sinoning
ʻ ʻ ʻ
otasi Abdulloh hamda uning do stlari bilimdon kishilar bo lib, ularning ilmiy
ʻ ʻ
munozaralari o tadigan oilaviy muhit yosh ibn Sinoga ham ta’sir etadi. Shu bilan
ʻ
birga uning bolalik va o smirlik yillari o tgan Buxoro shahri somoniylar davrining
ʻ ʻ
yirik madaniy markazi bo lib hisoblanar edi. Buxoroda ko plab maktab, madrasa,
ʻ ʻ
kasalxona va nodir kitoblar saqlanadigan kutubxona bo lgan. Jahonning turli
ʻ
mamlakatlaridan kelgan olimlarning ilmiy munozaralarida yosh ibn Sino ham
qatnashib, turli fanlarga oid bilimlarini chuqurlashtirib borgan. U ustozlaridan hind
hisobi, fiqhdan bilim olgan. Keyin esa faylasuf Abu Abdulloh Notiliydan falsafa,
mantiq, handasa va boshqa fanlardan ta’lim oladi. Shundan so ng ibn Sino o zi
ʻ ʻ
mustaqil holda barcha fanlar bilan shug ullana boshlaydi. U ayniqsa tib ilmini
ʻ
chuqur egallab oladi, bu sohada unga ta’lim bergan kishi buxorolik Abu Mansur
18

Kamariy bo ldi. Ibn Sino so ngra falsafani o rganishga kirishadi. Ayniqsa, Aristotelʻ ʻ ʻ
falsafasini, uning «Metafizika» asari mohiyatini buyuk mutafakkir Abu Nasr
Forobiyning yozgan sharhi tufayli to liq o zlashtirib oladi.
ʻ ʻ
IX asr oxiri – X asr boshlariga kelib, o lkada siyosiy-ijtimoiy vaziyat
ʻ
murakkablashdi. Shu tufayli ibn Sino Xorazmga – Urganchga ko chib o tadi.
ʻ ʻ
Xorazmda u bir qator olimlar bilan hamkorlikda Abu Rayhon Beruniy
boshqarayotgan «Ma’mun akademiyasi»da ilmiy ish bilan shug ullana boshlaydi.
ʻ
Xorazmda o zining yirik asarlari – «Tib qonunlari», «Ash-Shifo» kitoblari ustida
ʻ
ish olib boradi.
Mahmud G aznaviy 1017 yilda Xorazmni o ziga qaram qilib olgach, nufuzli
ʻ ʻ
olimlarni ham o z saroyiga chaqirib ola boshlaydi. Ibn Sino Mahmud G aznaviy
ʻ ʻ
saroyiga bormay, boshqa yurtlarga ketishga majbur bo ladi. Gurganjda, Rayda,
ʻ
keyin esa Hamadonda va umrining so nggi yillari Isfaxonda yashaydi. Ibn Sino
ʻ
1037 yilda vafot etdi.
Ibn Sino haqiqiy qomusiy olim sifatida o z davridagi fanlarning hammasi
ʻ
bilan muvaffaqiyatli shug ullangan va ularga oid ilmiy asarlar yaratgan. Turli
ʻ
manbalarda uning 450 dan ortiq asarlari qayd etilgan bo lsa ham- zamonlar o tishi
ʻ ʻ
bilan ularning ko pi yo qolib ketgan va bizgacha faqat 242 tasi yetib kelgan.
ʻ ʻ
Shu 242 dan 80 tasi falsafa, ilohiyot va tasavvufga tegishli, 43 tasi tabobatga
oid, 19 tasi mantiqqa, 26 tasi psixologiyaga, 23 tasi tibbiyot ilmiga, 7 tasi
astronomiyaga, 1 tasi matematika, 1 tasi muzikaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi etikaga, 4
tasi adabiyotga va 8 tasi boshqa olimlar bilan bo lgan ilmiy yozishmalarga
ʻ
bag ishlangan. Allomadan keyingi avlodlar uning ilmiy asarlari boy meros bo lib
ʻ ʻ
qoldi.
Abu Ali ibn Sinoning «Al-Qonun», «Hayy ibn Yaqzon», «Risolat at - tayr»,
«Risolat fi-l-ishq» («Ishq haqida risola»), «Risolat fi mohiyat as-salot»
(«Nomozning mohiyati haqida risola»), «Kitob fi ma’no ziyorat» («Ziyorat
qilishning ma’nosi haqida»), «Risolat fi - daf al – g am min al mivt» («O limdan
ʻ ʻ
keladigan g amni daf qilish haqida risola»), «risolat al-qadr», «An-Najot», «Ash
ʻ
19

Shifo», «Donishnoma», «Kitob ash - ishorat» va at tanbihot asarlari shular
jumlasidandir.
Ma’lumki, ibn Sino ham boshqa mutafakkirlar kabi o zining ta’lim-tarbiyagaʻ
oid qarashlarini ijtimoiy-falsafiy qarashlari bilan bog liq holda ifodalagan, maxsus
ʻ
risolalarda talqin etgan. Shuningdek, fanlarni tasnif etadi. Bunda u birinchi o ringa
ʻ
tibbiyot fanlarini qo yadi. Falsafani esa ikki guruhga, ya’ni nazariy va amaliy
ʻ
guruhlarga bo ladi. Nazariy guruh kishilarni o zidan tashqaridagi borliq holati
ʻ ʻ
haqidagi bilimlarni egallashga yo llasa, amaliy qism bizga bu dunyoda nimalar
ʻ
qilishimiz kerakligini o rgatadi deydi.
ʻ
U birinchi guruhga etika, iqtisod, siyosatni kiritadi. Ikkinchi guruhga fizika,
matematika, metafizika, dunyo qonuniyatlarini o rganuvchi barcha fanlarni kiritadi.
ʻ
Abu ali ibn Sino kamolotga erishishning birinchi mezoni sanalgan ma’rifatni
egallashga da’vat etadi. Chunki ilm-fan insonga xizmat qilib, tabiat qonunlarini
ochib avlodlarga yetkazishi kerak. Bu maqsadga yetishish uchun inson
qiyinchiliklardan qo rqmasligi zarur, deydi. «Ey birodarlar! Odamlarning botiri
ʻ
mushkulotdan qo rqmaydi. Kamolot hosil qilishdan bosh tortgan kishi odamlarning
ʻ
eng qo rqog idir».
ʻ ʻ
Zero, ma’rifatli kishi jasur, o limdan ham qo rqmaydigan, faqat haqiqatni
ʻ ʻ
bilish uchun harakat qiladigan bo ladi, deydi u fikrini davom ettirib.
ʻ
Bilimsiz kishilar johil bo ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar, deb ularni yetuk
ʻ
bo lmagan kishilar qatoriga qushadi. Bunday kishilardan ilmiy fikrlarni sir tutish
ʻ
kerakligini ta’kidlaydi.[9]
Olim haqiqiy do stlik natijasida sevgi-muhabbat paydo bo lishi mumkinligini
ʻ ʻ
aytadi. U «Risolai ishq» asarida sevgi-muhabbatning asl mohiyatini ham ijtimoiy,
ham fiziologik jihatdan yoritib beradi. Insonlarga ularning tashqi ko rinishiga qarab
ʻ
emas, balki ularning ichki, ma’naviy dunyosiga qarab baho berish kerakligini
uqtiradi. Har bir kishi tabiatan sevgi tuyg usiga ega, u tabiiy zarurat sifatida
ʻ
namoyon bo ladi, lekin inson o z tuyg ularini boshqara olishi, aql va farosat bilan
ʻ ʻ ʻ
haqiqiy sevgini hirs tuyg usidan, ehtiros kuchidan ajrata oladi. Chunki haqiqiy
ʻ
20

sevgi, olimning fikricha, inson zimmasiga axloqiy, huquqiy burch yuklaydi. Bu esa
olimning sevgiga ijtimoiy omil sifatida ham qaraganligini ko rsatadi.ʻ
Tadqiqotchilar ibn Sino musiqaga oid ham asarlar yaratganligi, lekin ularning
faqat bir qismigina bizgacha yetib kelgani haqida ma’lumot beradilar.
Shulardan biri «Musiqa bilimiga oid to plam» bo lib, bunda tovushning sezgi
ʻ ʻ
a’zolariga ta’siri, uning yoqimli va yoqimsizligi, tovushni eshitganda lazzatlanish
yo nafratlanish hissining paydo bo lishi kabi masalalarga to xtaydi. Unda
ʻ ʻ
musiqaning kishi hayotida qanchalik zarurligi haqida ham fikrlar bayon etiladi.
Olimning fikricha, inson tabiatan yoqimli narsalar orqali yengil tortsa, uning aksida
oromi yo qolib, nafrati paydo bo ladi. Ibn Sino musiqa ovozlarining kishi ruhiga
ʻ ʻ
ta’siri haqida ham o z fikrlarini bayon etadi.
ʻ
Ibn Sinoning musiqaga oid asarlari u yashagan davr musiqa ilmidan juda
muhim ma’lumotlar berishi bilan ham qimmatlidir.
Ibn Sino aqliy tarbiya turli bilimlarni o rganish natijasida amalga oshsa,
ʻ
axloqiy tarbiya ko proq yaxshi axloqiy xislatlarni mashq qildirish, odatlantirish,
ʻ
suhbat orqali amalga oshadi, deb ta’lim berdi.
Inson hissiy va ma’naviy talablarni ajratib olish imkoniyatiga ega ekan, bu
imkoniyat asta-sekin inson fe’l-atvoriga xos xislatga aylana boradi. Ibn Sino
insonning shakllanishida uning atrofini o rab olgan tashqi muhit, odamlar alohida
ʻ
rol o ynaydi, ana shu tashqi muhit va odamlar insonning atrof-dunyoni
ʻ
bilishigagina emas, balki uning hulqida yaxshi yoki yomon jihatlarning tarkib
topishiga ham ta’sir etadi. Shuning uchun ham bolalarni tarbiyalashda ehtiyotkor
bo lish kerakligini, bola yomon odatlarga o rganmasligi uchun, uni yomon
ʻ ʻ
odamlardan, yomon muhitdan uzoqroq saqlash zarurligini uqtiradi.
Ibn Sinoning tarbiyaviy qarashlarida oila va oilaviy tarbiya masalalariga keng
o rin berilgan. Chunki inson avvalo oilada kamolotga yetadi.
ʻ
Olim oilada ota-onaning vazifasi va burchiga katta e’tibor beradi. Oila
munosabatlariga to xtalar ekan, ayniqsa ota-onalarning oilada mehnatsevarligi bilan
ʻ
farzandlarini ham kasb va hunarga o rgatishi borasida muhim fikrlar bayon etadi.
ʻ
Insonning xulqi va ruhiga mehnatning ijobiy ta’sirini ta’kidlash bilan bir qatorda
21

turli kasb egalari: hunarmand, dehqonlar mehnatini ulug laydi va qimorboz,ʻ
sudho r kabilarni qoralaydi. U mehnatsiz hayot kechirish insonga ham jismoniy
ʻ
ham ruhiy tomondan salbiy ta’sir etishini to g ri talqin etadi.
ʻ ʻ
Sharq mutafakkirlarining asarlarida ham komil inson qiyofasining yoritilishiga
alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni shakllantirish
va fozil jamoa (etuk jamiyat)ni shakllantirish tarbiyaning bir butun, yaxlit ikki
yo nalishi ekanligiga urg u beradi.
ʻ ʻ Allomaning fikricha, fozil jamiyat komil inson
sa’yi-harakati bilan barpo etilishi mumkin. Shu bois mamlakatni boshqaruvchi
shaxs o zida eng oliy insoniy fazilatlarni mujassam eta olishi zarur, deb hisoblaydi.
ʻ
«Aql to g risidagi» risolasida Abu Nasr Forobiy rahbar shaxs qiyofasida namoyon
ʻ ʻ
bo lishi lozim bo lgan
ʻ ʻ o n ikki fazilatni ʻ keltirib o tadi. Bizning fikrimizcha, mazkur ʻ
fazilatlar har bir zamonaviy shaxsda o z aksini topa olishi kerak, zero, ular inson
ʻ
hayotini mo tadil kechishi hamda muayyan kasbiy faoliyatlarni tashkil etishda
ʻ
muvaffaqiyatlarga erishishni kafolatlaydi.
Abu Rayhon Beruniy ham komillikning asosini ilmli bo lishda deb hisoblaydi
ʻ
va barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikdir, deya urg u beradi. Allomaning
ʻ
fikricha, axloqiylik, to g rilik, odillik, tadbirkorlik, o zini vazmin tutish, kamtarlik,
ʻ ʻ ʻ
insof, ehtiyotkorlik, shuningdek, aadolatli va vijdonli bo lish komil inson
ʻ
qiyofasida aks etishi zarur bo lgan eng asosiy sifatlardir.
ʻ
Abu Ali ibn Sino ham kamolotga erishishning birinchi mezon sifatida bilimli
bo lishni alohida qayd etadi. Bilimli insonning adolatli bo lishi esa uning yanada
ʻ ʻ
yuksalishini ta’minlaydi, deya baholab alloma, adolatni ruhiy lazzat (ruhiy
xotirjamlik)ning muhim ko rsatkichi ekanligini uqtiradi.
ʻ
Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy o rinni egallaydi
ʻ
va o z orzusidagi komil inson shaxsini asarlarining qahramonlari timsolida
ʻ
gavdalantirishga urinadi. Mutafakkir qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga
ega bo lishi borasidagi g oya ilgari suriladi: aqlli, axloqli, bilimli, ijodkor,
ʻ ʻ
qobiliyatli, dono, kamtar, insonparvar, saxovatli, sabr-qanoatli, adolatli, muruvvatli,
sog lom, jismonan baquvvat, mard va jasur.
ʻ
22

Abdulla Avloniy komil insonni tarbiyalash borasidagi qarashlari bilan Sharq
mutafakkirlarining fikrlarini boyitar ekan, komil inson qiyofasida, yana
shuningdek, vatanparvarlik, hamda intizomlilik sifatlari ham namoyon bo lishiʻ
kerak, deb hisoblaydi. Alloma millat taqdirining jonkuyari sifatida milliy til
taraqqiyoti jamiyat ma’naviy rivojini ta’minlovchi asosiy omil, deya baholaydi.
Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o rni va
ʻ
roliga alohida e’tibor berganlar. Xususan, Abu Ali ibn Sino ijtimoiy muhitning
shaxsni shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar
insonning borliq, unda kechayotgan o zgarishlar, jarayonlar mohiyatini
ʻ
anglashgagina emas, balki uning xulqida yaxshi va yomon sifatlarning
shakllanishiga ham sezilarli ta’sir etishi, shu bois bolalarni tarbiyalashda u mansub
bo lgan mikromuhit xususiyatini inobatga olishni ta’kidlaydi. Bolani yomon
ʻ
ta’sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi.
Shuningdek, alloma o qitish samaradorligini ta’minlashda bolalarga jamoa
ʻ
asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini ta’kidlaydi.
Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson blshqalar bilan munosabatda
bo lish, ularning yordami va qo llab-quvvatlashlarini his etish ehtiyojiga ega. Ana
ʻ ʻ
shu ehtiyojni qondirish yo lidagi amaliy harakatlar insonni kamolotga yetaklaydi,
ʻ
deb hisoblaydi. Abu Rayhon Beruniy esa shaxsning rivojlanishida o zaro yordam,
ʻ
hamkorlik, odamlarga nisbatan xayrihohlik uning ijtimoiy muhitdagi roli va o rnini
ʻ
belgilab beradi.
Pedagogik jihatdan maqsadga muvofiq tashkil etilgan jamoa, xususan, uning
a’zolari o rtasida o zaro ruhiy yaqinlik, ishchanlik, bir-biri uchun g amxo rlik,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zaro yordam, jamoa manfaati uchun qayg urish, mazkur yo lda amaliy
ʻ ʻ ʻ
harakatlarni tashkil etish hamda javobgarlik hissi qaror topadi.
Sharq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida. Ta’lim-tarbiya tarixiga nazar
tashlar ekanmiz, dastlabki xalq og zaki ijodi namunalaridan tortib, buyuk
ʻ
mutafakkirlar ijodigacha yoshlarni mehnatsevar bo lib yetishishi, kasb-hunar
ʻ
o rganish, mehnat ahlini hurmat qilish hamda mehnat insonni ulug lash
ʻ ʻ
masalalariga alohida e’tibor berilganligiga guvoh bo lamiz.
ʻ
23

Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta’limiy-axloqiy asarlar va xalq og zakiʻ
ijodi namunalari topishmoq, xalq qo shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda
ʻ
mehnat va kasb-hunar odobi, axloqi va qoidalarini o zlashtirish muhim hayotiy
ʻ
zarur ekanligi ta’kidlanadi.
Bundan tashqari «Avesto», Kaykovusning «Qobusnoma», Abu Nasr
Forobiyning «Fozil odamlar shahri», Abu Rayhon Beruniyning «Geodeziya»,
«Minerologiya», Mahmud Qoshg ariyning «Devonu lug atit turk», Yusuf Xos
ʻ ʻ
Hojibning «Qutadg u bilig», Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi
ʻ
ma’rifiy meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati haqida
muhim fikrlar bayon etilgan. Bular dastlabki xalq og zaki ijodi namunalaridagi xalq
ʻ
eposlari, ertak, maqol va topishmoqlardan boshlangan.
XV asarning yirik mutafakkiri Alisher Navoiyning mehnatkash insonni
ulug lovchi, mehnat tarbiyasi haqidagi fikrlari «Hayratul abror», «Farhod va
ʻ
Shirin», «Mahbub-ul qulub» asarlari ham mavjud.
Alisher Navoiyning haqiqiy inson uchun eng yaxshi fazilatlardan biri
mehnatsevarlik deb ko rsatadi. U «Hayratul abror»ning beshinchi maqolatida
ʻ
kishilarning saxovatiga ko z tikishdan ko ra o z qo li bilan hayot kechirish ulug roq
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
va oliyjanobroq ekanligini «Hotam Toyi» hikoyatida keltiradi.
Hotam Toyi bir kuni qo y-qo zilar so ydirib, xalqqa katta ziyofat beradi.
ʻ ʻ ʻ
So ng biroz dam olish uchun dalaga chiqadi. Unga yelkasida o tin ko tarib
ʻ ʻ ʻ
kelayotgan bir chol uchraydi. Hotam Toyi unga «Dashtda yurib bexabar
qolgandirsan, tashla bu og ir yukni, Hotam o yiga borib ziyofaida izzat ko rgil», -
ʻ ʻ ʻ
deydi. SHunda chol kulib: «Ey, oyog iga hirs band solgan, g ayrat vodiysiga qadam
ʻ ʻ
urmagan kishi, sen ham bu tikan mehnatini chekkin va Hotamning minnatidan
qutulgin», - deb javob qiladi.
Hotam Toyi cholning bu so zlariga tan beradi va halol mehnat bilan kun
ʻ
kechirishi uning himmatidan baland ekanligini anglaydi.
Ma’rifatparvar shoir Furqat ham o zining ma’rifiy she’rlarida ilm, hunar
ʻ
haqida fikr yuritar ekan, har bir sog lom fikrlovchi insonni hunar egallashga da’vat
ʻ
24

etadi, hunarga mehr qo ygan, uni o rganishni da’vat etgan kishining jahonda qadriʻ ʻ
baland bo lajagini uqtiradi.
ʻ
Pedagog-shoir H.H.Niyoziy esa maktab yoshlarni ilmli, odobli qilib
tarbiyalashi va hunarga o rgatishi kerak, - deb ta’kidlagan ekan, yoshlar ma’naviy
ʻ
fazilatlarining shakllanishida mehnatning rolini yuqori baholaydi. SHe’rlarida
bolalarni ota-onalarining mehnati qadriga yetishga undaydi.
Hamza Hakimzoda Niyoziy yoshlikda ilm olishning ahamiyati haqida gapirar
ekan, «O qi», «Kitob», «Qalam» kabi she’rlarida ilmni mehnatsiz egallab
ʻ
bo lmasligi to g risidagi g oyani ilgari suradi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
U yoshlarga kelajakda o z orzulariga yetishish, ilm-fanni egallash uchun
ʻ
yoshlikdan mehnat qilish zarurligini ta’kidlaydi.
Sharq mutafakkirlari o z asarlarida bilish hamda inson aqliy tafakkuri
ʻ
masalalariga alohida o rin bergan.
ʻ Xususan, Abu Nasr Forbiy inson tomonidan
borliqni anglanishi, tabiat sirlarini anglashida ilm-fanning rolini hal qiluvchi omil
sifatida baholaydi. Allomaning fikricha, inson tanasi, miyasi, sezgi organlari u
tug ilganda mavjud bo lgan bo lsa, aqliy bilimi, ma’naviyati, ruhiyati, intellektual
ʻ ʻ ʻ
va axloqiy sifatlari, xarakteri, dini, urf-odatlari, ma’lumoti tashqi olam, ijtimoiy
muhit ta’sirida, odamlar bilan tashkil etayotgan munosabatlari jarayonida
shakllanadi.
Abu Nasr Forobiyning e’tiroficha, inson aqli, fikri uning ruhiy jihatdan
yuksalishining mahsulidir. Inson bilimlarni o zlashtirar ekan, borliqda tirik
ʻ
mavjudotning yaratilish tarixigacha bo lgan ma’lumotlarni o zlashtira oladi, ularni
ʻ ʻ
yaratadi, ilmiy jihatdan asoslaydi.
Allomaning mazkur fikrlarini davom ettirgan holda Abu Rayhon Beruniy
quyidagilarni ilgari suradi: «Inson narsa va hodisalarning faqat tashqi sifati hamda
xususiyatlari haqida bilim olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa va hodisalarni
taqqoslaydi, bir-biri-bilan solishtirib ko radi, o z bilimlarining chinligini
ʻ ʻ
aniqlaydi». Mutafakkir, shuningdek, odamlar tomonidan bilimlarni o zlashtirilib
ʻ
borishi yangi bilimlarning yaratilishiga olib kelishini aytadi: «Ilmlar ko pdir. Ular
ʻ
zamoni iqbolli bo lib, turli fikr va xotiralar ularga qo shilib borsa, ko payadi.
ʻ ʻ ʻ
25

Odamlarning ilmlarga rag bat qilishi, ilmlarni va ilm ahllarini hurmatlashi o shaʻ ʻ
iqbolning belgisidir. (Ayniqsa) hukmron kishilarning ilm ahlini hurmat qilishi turli
ilmlarning ko payishiga sabab bo ladi».
ʻ ʻ
Abu Ali ibn Sino o z asarlarida bilim tushunchasiga sharh berish bilan birga
ʻ
bilimning chuqur o zlashtirilishi donishmandlik ekanligini alohida qayd etadi: «Ilm
ʻ
narsalarning inson aqli yordami bilan o rganilishidir. Bilim deb esa, narsalarni
ʻ
idrok qilishga aytiladi. Bu shundayki, inson aqli uni xato va yo ldan toymasdan
ʻ
turib unga erishishi kerak bo ladigan narsadir. Bordiyu, bu dalillar ochiq-oydin
ʻ
bo lsayu, isbotlar chinakamiga bo lsa, u holda bunga hikmat – donishmanlik
ʻ ʻ
deyildi».
Yusuf Xos Hojibning «Qutadg u bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») asari
ʻ
ta’bir joiz bo lsa, bilimning mohiyati, uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyati, inson
ʻ
kamolotini ta’minlashdagi roli, yozuvliklarni bartaraf etuvchi vosita ekanligi
to g risidagi qomus sanaladi. Allomaning fikricha, bilimli bo lish ezgu ishlar
ʻ ʻ ʻ
tantanasini ta’minlovchi garov bo lib, uning yordamida hatto osmon sari yo l
ʻ ʻ
ochiladi:
Hamma ezguliklar bilim nafi tufaylidur,
Bilim tufayli, go yo ko kka yo l topiladi.
ʻ ʻ ʻ
Ushbu fikrlarni ifoda etganda alloma naqadar haq edi. Zero, oradan to qqiz-
ʻ
o n asr vaqt o tgach, inson nafaqat osmonga ucha oldi, balki koinotni ham zabt
ʻ ʻ
etishga muvaffaq bo ldi.
ʻ
Bahovuddin Naqshbandiy tariqatida avliyolik kuch-quvvatini ezgulikka, ilm-
ma’rifatni rivojlantirishga yo naltirish yetakchi o rin tutadi. Binobarin, ilm-ma’rifat
ʻ ʻ
zulm va bid’atdan forig bo lish yo lidir. Alloma tomonidan ilgari surilgan «Xilvat
ʻ ʻ ʻ
dar anjuman», «Safar dar vatan» g oyalari mavjud bilimlarni suhbat hamda
ʻ
amaliyot yordamida o zlashtirish maqsadga muvofiqligiga ishoradir. Zero, bahs-
ʻ
munozaralarda, doimiy izlanishlarda hosil bo lgan ilm puxta va mustahkam
ʻ
bo ladi.
ʻ
O quvchi dunyoqarashini shakllantirishning bir necha maqbul shakl, metod va
ʻ
vositalari bo lib, ular sirasida ma’naviy-axloqiy, ijtimoiy-g oyaviy, iqtisodiy,
ʻ ʻ
26

huquqiy, estetik va ekologik mavzularda tashkil etiluvchi suhbatlar, bahs-
munozaralar, ma’ruzalar, muammoli vaziyatlarni yaratish asosida o quvchilarniʻ
fikrlashga undovchi amaliy treninglar, debatlar, mustaqil ishlar, shuningdek,
ishchanlik o yinlari yanada samarali sanaladi.
ʻ
Ta’lim-tarbiya jarayonining izchil, uzluksiz, tizimli hamda aniq ijtimoiy
maqsad asosida tashkil etilishi, mazkur jarayonda fanlararo aloqadorlik,
shuningdek, dunyoqarashni shakllantirishda samarali sanaluvchi barcha mavjud
omillarning birligiga tayangan holda ish ko rish ko zlangan maqsadga erishishning
ʻ ʻ
kafolatidir. Mazkur holat ma’lum ijtimoiy voqea-hodisalar mohiyatini turli nuqtai
nazardan baholash, ularning rivojini ko ra bilish, bir holatdan ikkinchi holatga
ʻ
o tishini kuzatish, ularning o zaro bog liqligi va aloqadorligi, bir-birini taqozo
ʻ ʻ ʻ
etishini tushuna olish imkonini beradi.[10]
Iqtisodiy tarbiya o quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirishning
ʻ
tarkibiy qismi. O zbekiston Respublikasida bozor munosabatlari shakllanayotgan
ʻ
sharoitda o quvchilarga iqtisodiy bilimlarni berish va ularda iqtisodiy faoliyatni
ʻ
yurita olish ko nikma, malakalarni shakllantirish o ziga xos ahamiyat kasb etadi.
ʻ ʻ
Abu Rayxon Beruniy (973 - 1048)
Qomusiy olim Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad al-Beruniy X asrning
ikkinchi yarmi va XI asrning boshlarida, g oyat murakkab tarixiy davrda yashadi va
ʻ
ijod etdi. Abu Rayhon Beruniy 362 yil 3-zulhijjada (milodiy 973 yil 4-sentyabr)
Xorazmning Qiyod (Kot) shahrida dunyoga keldi. Berun yoki birun so zi
ʻ
«tashqari» degan ma’noni anglatadi.
XIII asr boshlarida Xorazmda bo lgan mashhur sayoxatchi va geograf Yoqut
ʻ
Hamaviyning aytishicha, Vatanidan tashqariga ketgan har bir kishini
xorazmiyliklar «Beruniy» laqabi bilan ataganlar. Keyinchalik bu laqab shu
an’anaga ko ra uning nomiga qo shilib qolgan bo lsa ehtimol. Chunonchi, olimni
ʻ ʻ ʻ
shaxsan bilgan mashhur tarixchi Abul Fazil Bayhaqiy unga nisbatan «Beruniy
laqabini qo llamay, faqat «Abu Rayhon» deb ataydi.
ʻ «Abu Rayhon» esa
«marhamatli», «rahmatli», «rahmdil» ma’nolarini bildiradi», - degan fikrlarni
aytadilar
27

Abu Rayhon Beruniy boshlang ich ta’limni olgach, o sha davrda fan –ʻ ʻ
madaniyat taraqqiy etgan Xorazmning peshqadam olimlaridan saboq oladi.
Beruniy Xorzam tili bilan birga sug diy, forsiy, suryoniy, Yunon, qadimgi
ʻ
yahudiy tillarini, hatto qadimgi hind tili sanskritni ham o rgangan. U Yunon klassik
ʻ
ilmi, astronomiya, geografiya, botanika, matematika, geologiya, tarix, etnografiya,
falsafa va filologiyadan ham chuqur bilim oladi.
Beruniy yirik olim Abu Nasr Ibn Iroqdan Yevklid geometriyasi, Ptolemeyning
astronomik ta’limotlaridan dars olgan.
Bundan tashqari o zidan oldin o tgan matematik, munajjim va geografiya
ʻ ʻ
olimi Muhammad Xorazmiy, geografiya olimi Abul Abbos, Ahmad Farg oniy (IX
ʻ
asr), Marvaziy (IX asr), Javhariy (IX asr), faylasuf va tabiatshunos Abu Nasr
Forobiy, Abul Vafo Juzjoniy (940-998), seyistonlik Abu Said as-Sijiy (951-1024),
Abu Muhammad Hamid Xo jandiy va boshqalarning asarlarini mustaqil o rganadi.
ʻ ʻ
995 yilgacha Beruniy astronomiya, geografiya, geodeziyaning amaliy masalalrini
hal etish bilan birga, Sharqda birinchi bo lib Yer va Osmon globusini yasadi va
ʻ
astronomiyaga oid bir necha kitob yozdi («Kartografiya», «Globus yasash kitobi»,
«Erdagi joylarning uzunlama va kenglamalarini aniqlash haqida maqola» va
boshqalar). Beruniy hali juda yosh olim bo lishiga qaramay, Kot shahrida 994-995
ʻ
yillarda astronomik kuzatishlar o tkazgan. Bu kuzatishlar uchun o zi astronomik
ʻ ʻ
asboblar ixtiro etgan.
994-995 yillarda Qoraxoniylar samoniylar davlatiga qarshi hujum qiladilar.
Urganch amiri Ma’mun I tomonidan Beruniy ijod etayotgan Kot shahri zabt etilib
(bu shahar Janubiy Xorzamning poytaxti bo lgan), yagona Xorazm davlati tashkil
ʻ
topadi. Amir Abu Abdullo Muhammad xizmatida bo lgan Beruniy ham boshqa
ʻ
olimlar kabi Kot-Qiyotni tark etib, Jurjon (Kaspiy dengizining janubi-sharqi)da,
so ng Rayda (Tehron yaqinida) yashaydi, Raydan yana Jurjonga qaytib, olim va
ʻ
kelajakdagi ustozi Abu Sahl Iso Masihiy bilan tanishadi va undan ta’lim oladi.
O sha davrda Xorazmda va Kaspiy oldi viloyatlarida Qobus ibn Vushmagir
ʻ
yosh olimga xayrixohlik ko rsatadi. «Shams al-Maoliy» («Oliy martabalar
ʻ
quyoshi») laqabi bilan mashhur bo lgan bu podshohga bag ishlab Beruniy
ʻ ʻ
28

«Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarini yozadi va unga taqdim etadi. Bu
asar Beruniy nomini Yaqin va O rta Sharqqa mashhur qildi.ʻ
1004 yilda Beruniy Ma’mun II ibn Ma’mun tomonidan Xorazmga chaqirib
olinadi va uning yaqin maslahatchisi bo lib qoladi.
ʻ
Ma’mun davrida Urganchda «Ma’mun akademiyasi» nomli ilmiy markaz
tashkil etiladi va u yerda musulmon Sharqining yirik olimlari faoliyat ko rsatadi.
ʻ
Beruniy bir necha yil kamyob metallar va qimmatbaho toshlar ustida
kuzatishlar va tajribalar olib boradi va keyinchalik ana shu tadqiqotlari asosida
«Mineralogiya» asarini yaratadi.
1017-1018 yillarda yana taxt va hokimiyat uchun kurash boshlanib,
Movarounnahrda qoraxoniylar davlati barpo etiladi. Xuroson va Avg onistonda
ʻ
Mahmud G aznaviy (998-1030) xukmronligi o rnatilib, qoraxoniylar bilan tuzilgan
ʻ ʻ
shartnomaga muvofiq Xorazm Mahmud davlatiga tobe bo lib qoladi.
ʻ
Ma’mun akademiyasidagi ko plab olimlar qatori Beruniy ham G aznaga olib
ʻ ʻ
ketiladi va u yerda ko p qiyinchiliklar bilan o z ijodini davom ettiradi.
ʻ ʻ
Beruniy bu yerda o zining «Xorazmning mashhur kishilari», «Tahdid nihoyot
ʻ
al-amokin li tashih masofot al – masokin», («Turar joylar orasidagi masofani
tekshirish uchun joylarning oxirgi chegaralarini aniqlash», ya’ni «Giodeziya»)
asarini yaratdi. Bu asarda geografiya va astronomiya fanlari bilan bir qatorda
paleontologik kuzatishlar natijalari ham bayon qilingan.
Beruniyning yana bir muhim asari «Munajjimlik san’atidan boshlang ich
ʻ
tushunchalar»dir. Bu asarda ham u bir qancha fanlar yuzasidan dastlabki
tushunchalar, ma’lumotlar bergan.
Ma’lumki, Mahmud G aznaviy Hindistonga qarshi bosqinchilik urushlarini
ʻ
olib borgan. Mana shu yurishlarning birida Beruniy ham Mahmud G aznaivyga
ʻ
hamroh bo lib bordi. U sanskrit (eski hind tili)ni bilganligi uchun hind xalqi
ʻ
madaniyati, adabiyoti va san’ati bilan yaqindan tanishish imkoniyatiga ega bo ldi
ʻ
va bu mehnatlari natijasida 1030 yilda o zining Sharq va G arbda keng e’tirof
ʻ ʻ
qilingan mashhur «Hindiston» asarini yaratadi.
29

Kitobning to liq nomi «Kitobu fi taxqiqi molil Hind min maqulatin fil aqli avʻ
marzulatin», ya’ni «Hindlarning aqlga sig adigan va sig maydigan ta’limotlarini
ʻ ʻ
aniqlash kitobi» bo lib, aytishga qulay bo lishligi uchun qisqacha «Tahqiqu mo -
ʻ ʻ
mil hind» - («Hindistonga oid tadqiqlar» yoki «Hindiston») deb yuritiladi.
Uning bu shoh asari G arb va Sharq olimlari, shu jumladan, hozirgi zamon
ʻ
hind olimlari tomonidan yuksak baholangan. Akademik V.R.Rozen «Sharq va
G arbning qadimgi va o rta asrdagi butun ilmiy adabiyoti orasida bunga teng
ʻ ʻ
keladigan asar yo q», - deb baholasa, Hindiston olimi Hamid Rizo olim haqida
ʻ
gapirib, «Hind madaniyatining chigal muammolarini biron-bir o rta asr yoki hozirgi
ʻ
zamon muallifi Abu Rayhon Beruniydek muvaffaqiyatli ravishda tushunib
yetmagan. Uning «Hindiston» asari qadimgi Hind madaniyati va fanining klassik
namunasi bo lib qoladi». Asarda Beruniyning Hindiston haqidagi barcha qarashlari
ʻ
o z ifodasini topgan. O sha yili (1030) Mahmud G aznaviy vafot etadi. Uning
ʻ ʻ ʻ
kichik o g li Muhammad voris sifatida taxtga o tirgan bo lsa-da, ko p o tmay
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Mahmudning katta o g li Mas’ud (1030-1041) ukasini taxtdan ag darib, o zi
ʻ ʻ ʻ ʻ
xokimiyatni qo lga oladi. Bilimdon va zukko, ilm ahlini qadrlovchi Mas’ud
ʻ
Beruniyni o z himoyasiga olib, uning ijod qilishiga sharoit yaratib beradi.
ʻ
Beruniy astronomiyaga oid «al – Qonun al-Mas’udiy» («Mas’ud qoununi»)
nomli yirik asarini shox Mas’udga bag ishlaydi. Olimlar bu asarni matematika va
ʻ
astronomiyaga oid ungacha yozilgan barcha asarlardan yuqori qo yadilar. O sha asr
ʻ ʻ
olimlaridan biri Yoqutning yozishicha: «Mas’ud qonuni» kitobi matematika va
astronomiya bo yicha ungacha yozilgan hamma kitoblar izini o chirib yuborgan
ʻ ʻ
deydi.
Beruniy yana «qimmatbaho toshlarni bilib olish bo yicha ma’lumotlar
ʻ
to plami» («Mineralogiya»), «Dorivor o simliklar haqida Kitob», «Kitob as
ʻ ʻ
Saydona fi – t-tibb» kabi asarlarni ham yozdi. «Mineralogiya» Sharqdagina emas,
Yevropada ham qimmatbaho toshlarni izlash usullari va ular bilan savdo qilish,
konlarni o rganish, yer osti boyliklarini tekshirish haqida ma’lumot bersa,
ʻ
«Saidona» nomi bilan mashhur bo lgan keyingi asarda Sharqdagi dorivor
ʻ
o simliklarning tavsifi bayon qilingan.
ʻ
30

Beruniy «Saidona» kitobida o zining 80 yoshdan oshganligini yozadi, shungaʻ
ko ra uni 1050-1051 yillarda vafot etgan deb taxmin etish mumkin. Ba’zi
ʻ
manbaalarda esa, 1048 yil 13 dekabrda G azna shahrida vafot etgan deb
ʻ
ko rsatiladi.
ʻ
Beruniyning ilmiy bilimlarni egallash yo llari, usullari haqidagi fikrlari hozirgi
ʻ
davr uchun ham dolzarbdir. O quvchiga bilim berishda:
ʻ
o quvchini zeriktirmaslik;
ʻ
bilim berishda bir xil narsani yoki bir xil fanni o rgatavermaslik;
ʻ
uzviylik, izchillik;
tahlil qilish va taqqoslash;
ma’lumdan noma’lumga, yaqindan uzoqqa, soddan qiyinga qarab borish;
takrorlash;
yangi mavzularni qiziqarli, asosan, ko rgazmali bayon etish va hokazoga
ʻ
e’tibor berish kerakligi o qtiriladi.
ʻ
Beruniy fan sohasidagi yodgorliklarni, ilmiy bilimlarga oid qoldirilgan barcha
boyliklarni qunt bilan o rganishga da’vat etadi.
ʻ
Olim ilm toliblariga qalbni yomon illatlardan, inson o zi sezishi mumkin
ʻ
bo lmagan holatlardan, qotib qolgan urf-odatlardan, hirsdan, behuda raqobatdan,
ʻ
ochko zlikdan, shon-shuhratdan saqlanishi zarurligini o qtirgan.
ʻ ʻ
Shuningdek, har bir xalqning o ziga xos ta’lim usullari, yo llari, shakllari
ʻ ʻ
borligini ta’kidlash bilan birga har bir xalqning ham o qitish tizimi alifbodan
ʻ
boshlanishini ko rsatadi. Grammatika, matematika fanlarini o qitishga oid qimmatli
ʻ ʻ
fikrlar bayon etadi.
Beruniy til va adabiyot, tarix, geografiya, geodeziya, biologiya, mineralogiya
fanlari, tibbiyot va dorishunoslik, fizika, falakiyot ilmiga oid tadqiqotlarini o zi
ʻ
targ ib etgan nazariya hamda kuzatishlar natijasida amaliyotda sinab ko rib, fanda
ʻ ʻ
haqiqat ustivor turishini ta’kidladi.
U barcha illatlarning asosiy sababi ilmsizlikda deb biladi. Ilmlarni egallashda
esa shaxsda intilish va qiziqish, muhitni alohida ta’kidlaydi.
31

Bilim olishda tushunib o rganish, ilmiy tadqiqotchining poklikka rioyaʻ
etishiga alohida e’tibor beradi. Jamiyatning ravnaqi, ma’rifatning rivojiga bog liq
ʻ
degan g oyani ilgari so radi.
ʻ ʻ
Beruniy bilim olishni axloqiy tarbiya bilan bog laydi. Zero, insonda
ʻ
komillikning muhim mezoni yuksak axloqlilikdir.
Beruniyning inson kamolotida axloqiy tarbiyaning muhim o rnini ta’kidlashini
ʻ
uning yuqorida qayd etilgan «O tmish avlodlardan qolgan yodgorliklar»,
ʻ
«Hindiston», «Mineralogiya», «Kitob as - Saidona», «al – Qonuni al - Mas’udiy»,
«Giodeziya» va boshqa asarlarida ko ramiz.
ʻ
Beruniy fikricha, axloqiylik insonning eng asosiy sifati bo lishi kerak. Bu
ʻ
xislat birdaniga tarkib topmaydi. U kishilarning o zaro muloqoti, ijtimoiy muhit –
ʻ
jamiyat taraqqiyoti jarayonida tarkib topadi. Beruniy ham axloqiy tarbiyaga
musulmon dini talablaridan kelib chiqqan xolda ta’rif beradi. Axloqiylik yaxshilik
bilan yomonlik o rtasidagi kurash natijasida namoyon bo ladi va tarkib topadi
ʻ ʻ
deydi, u. Yaxshilik va yomonlik insonning xulq-atvorini belgilaydigan mezon
sifatida qo llaniladi.
ʻ
U yaxshi xislatlarga to g rilik, odillik, o zini vazmin tutish, insof, kamtarlik,
ʻ ʻ ʻ
lutf, sobitqadamlik, ehtiyotkorlik, saxiylik, shirinsuxanlik, rahbarlikda adolatlilik,
tadbirkorlik kabilarni kiritadi. Yomon illatlarga esa xasadgo ylik, baxillik,
ʻ
nosog lom raqobat, o z manfaatini ko zlash, mansabparastlik va hokazolarni
ʻ ʻ ʻ
kiritadi. Beruniy faxrlanishni yaxshi xulq ma’nosida ishlatib, «Yodgorliklar»da
shunday deydi: «Faxrlanish - haqiqatda yaxshi xulqlar va oliy fe’llarda oldin ketish,
ilmu xikmatni egallash va imkoniyat boricha mavjud nopokliklardan tozalanishdir.
Kimda shunday sifatlar topilsa, hukm uning foydasiga va kimda bular yetishmasa,
hukm uning zarariga bo ladi».
ʻ
Demak, Beruniy insonning ma’naviy qiyofasidagi barcha axloqiy xislatlarni
yaxshilik va yomonlik kabi ikki turga bo ladi. Bu insoniyat yaratgan pedagogik fikr
ʻ
taraqqiyotida «qizil ip» bo lib o tganidek, shu an’anaga muvofiq Beruniyda ham
ʻ ʻ
axloqiy tushunchalar axloqiy barkamollikning muhim tomonlaridir. Beruniy
saxovat (o zaro yordam, bir-biriga foyda keltirish uchun hamkorlik), muruvvat
ʻ
32

(odamlarga xayrixoh bo lish, halollik va haqgo ylik, o z mehnati bilan kun ko rishʻ ʻ ʻ ʻ
v.b.)ni insonning axloqiy kamolotini ko rsatuvchi xislatlar deb biladi. Abu Rayhon
ʻ
Beruniy ezgu tilakka yetishga to sqinlik qiluvchi ziqnalik, yolg onchilik,
ʻ ʻ
munofiqlik, manmanlik, takkaburlik kabi nuqsonlarni qorlaydi, boylikka ruju
quyish va ta’magirlik, g azab va johillik inson uchun eng ashaddiy dushman deb
ʻ
qaraydi. Mutafakkir ilgari surgan axloqiy hislatlardan yana biri adolatdir. U
jamiyatda adolat o rnatish, uni yovuzliklardan xalos etish uchun dono, adolatli
ʻ
xukmdor bo lishi kerak, deydi.
ʻ
U ozodlik va arosatlikni olijanoblik bilan tenglashtiradi. Inson doimo bularga
rioya etishi zarur deb ta’kidlaydi. Bunda inson o zini boshqara olishga qodir
ʻ
bo lishi, har bir yetuk inson uchun zarur bo lgan xislatlarni tarkib toptirishda kuch
ʻ ʻ
va irodaga ega bo lishi zarur, deydi. «Minerologiya» asarida bu fikrni quyidagicha
ʻ
ifodalaydi. «Inson o z ehtiroslariga xukmron, ularni o zgartirishga qodir, o z jon va
ʻ ʻ ʻ
tanini tarbiyalar ekan, salbiy jihatlarni maqtagulik narsalarga aylantirishga hamda
asta – sekin, axloq haqidagi kitoblarda ko rsatilgan usullar bilan illatlarni bartaraf
ʻ
etishga qodirdir».[11]
33

2.2. Abu Nasr Forobiyning ta’limiy-axloqiy qarashlari. Abu Rayxon
Beruniy, Abu Ali ibn Sinoning ta’limiy-axloqiy qarashlari
F о robiy asarlarida pedagogikaga oid ya’ni insonning ijtimoiy mohiyati, unga
ta’lim va tarbiya berish zaruriyati va buning uchun nimaga asoslanish lozimligi,
ta’lim-tarbiya metodlari va undan ko‘tilgan maqsad kabi masalalariga oid fikrlar
juda ko‘p uchraydi. Xususan, uning ijtimoiy masalalariga oid risolalari «Baxt-
saodatga erishuv haqida», «Ideal shahar aholisining fikrlari», shuningdek «Ixso al-
ulum», «Aql ma’nolari haqida» nomli asarlari va turli sharhlari bunday fikrlarga
boydir. Farobiy asarlari ichida pedagogikaga oid maxsus risolani uchratmadik.
Uning ta’lim- tarbiyaga oid fikrlari tarqoq holda va turli falsafiy masalalarni
yoritish munosabati bilan yo‘l-yo‘lakay bayon etiladi. Biz bu fikrlarni ma’lum bir
tartibga solib, imkoniyati boricha, izchillik bilan izohlab berishga harakat qildik.
«Baxt-saodatga erishuv haqida» nomli risolasida bilimlarni o‘rganish tartibi birma-
bir sanab o‘tiladi. «Bundan keyin,-deb davom etadi Farobiy-insonni o‘rganishga
kirishamiz va shuning natijasida insonning kim va qanday narsa ekanligini bilib
aniqlab olamiz. Shundan keyin biz insonning kamolotga erishuviga sabab bo‘lgan
narsalarni o‘rganishga boshlaymiz. Bu narsalar esa xayri-ehsonli ishlar, go‘zal
insoniy fazilatlar bo‘lib, bu fazilatlarni insonni shu kamolotga erishuvidan mahrum
qiladigan salbiy xislatlarni o‘rganish yo‘li bilan ajratib olamiz. Bu salbiy xislatlar
har turli yomon odatlar, nuqsonlar va bema’ni hatti-harakatlardir. Biz bu yomon
hulq-atvor, bema’ni hatti-harakatlarning o‘zi bilan tanishib chiqamiz». F о robiy
«Ixso al-ulum» (Ilmlarning tartibi) asarida ham o‘rta asrda ma’lum bo‘lgan barcha
ilmlarni sanab o‘tar ekan, madaniy ilmlarni, ya’ni insonning ijtimoiy hayoti
to‘g‘risidagi ilmlarni barcha boshqa ilmlardan, grammatika, logika, matematika
(falsafa) ilmlaridan so‘ng tahlil qiladi va xarakterlab beradi. U barcha ob’ektiv
reallikdagi narsa hodisalarning vujudga kelish tartibi, materiyaning rivojlanish
tartibi asosida tartibga solib chiqishga harakat qiladi. «Aql va nafs»,-deb yozadi
Farobiy. «Baxt-saodatga erishuv to‘g‘risida» degan risolasida,-o‘zining cheksiz
34

kamoloti bilan borliqda inson bilan gavdalanadi, ammo bu boshlang‘ichlar
odamzotning shu tabiiy boshlang‘ichlar ta’siri ostida kamol topib, insonga
aylanishi uchun kifoya qilmaydi. Chunki inson inson bo‘lib, insoniy kamolotga
erishuvi uchun so‘zlash va kasb-hunarga muhtojdir. Inson bilimi, umumiy
dunyoqarashning o‘zgarishida tarbiyaning rolini ta’kidlab, F о robiy «Ixso al-ulum»
asarida bunday deydi: «Inson yaxshi tarbiya ko‘rmagan va turmushda tajriba
orttirmagan bo‘lsa, u ko‘p narsalarni nazarga ilmaydi va ulardan jirkanadi. Bunday
narsalar noo‘rin ko‘rinadi ... U bilim va tajribaga ega bo‘lganidan so‘ng, fikri
o‘zgaradi, noo‘rin bo‘lib ko‘ringan narsalar zaruriy bo‘lib chiqadi».
F о robiy insonning ma’naviy hayotida, asosan uning ikki tomoniga-aqli-
axloqiga (xulq-atvoriga) e’tibor beradi. Shuning uchun ta’lim-tarbiya, uning
fikricha insonni aqliy tomonidan ham etuk, mukammal kishi qilib etishtirishga
qaratilmog‘i lozim: demak, ta’lim-tarbiyaning bir-biridan vazifasi-jamiyat
talablariga to‘la-to‘kis javob bera oladigan va uni bir butunlikda, tinchlikda
farovonlikda saqlab turish uchun xizmat qiladigan ideal inson tayyorlashdir.
Farobiyning «Ideal shahar aholisining fikrlari» hamda «Baxt-saodatga erishuv
haqida» nomli risolalarida shular to‘g‘risidagi fikr yuritiladi, bu risolalar aqliy va
axloqiy jihatdan etuk, ideal insonlar etishtirish va etuk, ideal insonlardan iborat
ideal jamiyat vujudga keltirish vazifalarini bayon qilish bilan yakunlanadi.
F о robiyning insonning ma’naviy jihatdan etuk va mukammal bo‘lib etilishi
zarur bo‘lgan tarbiya turlari, xususan jismoniy-tarbiya, aqliy intelektual tarbiya,
estetik va axloqiy tarbiya haqidagi fikrlarga alohida to‘xtalib o‘tishdan avval uning
umuman ijobiy insoniy xislatlari nimadan iborat ekanligi, bu xislatlarni tarbiyalash
usullari, tarbiya etiladigan insonning fazilatlari to‘g‘risidagi fikrlarni ko‘rib o‘tish
lozim. F о robiy «Baxt-saodatga erishuv haqida» nomli risolasida xususan
pedagogika, ta’lim-tarbiyaning vazifasi va metodlariga oid qimmatli fikrlar juda
ko‘p.
35

Bu fikrlardan ma’lum xulosalar chiqarishdan avval Farobiy pedagogikasi
haqida ma’lum darajada izchil tasavvurga ega bo‘lish uchun ulardan ayrimlarini
to‘liq keltirishni lozim ko‘rdik.
F о robiy insoniy quvvatlar va ularning vujudga kelishi hamda bunda
tarbiyaning ahamiyati haqida to‘xtab bunday deb yozadi: fikriy fazilat yordamida
sodir bo‘ladigan narsa kashf ixtirosining sifatida qarab, o‘ta ketgan foydali va
go‘zal bo‘lishi mumkin. Chunki odatda, go‘zal va manfaatli ish-harakatining o‘zi
ham yaxshi fazilatdir, o‘ta ketgan foydali narsa esa g‘oyatda go‘zal hamdir. Mana
bu fikriy fazilat madaniy (ya’ni ijtimoiy) fikriy fazilatdir. Fikriy quvvat ham
qismlarga bo‘linadi, masalan, fikriy fazilat natijasida vaqti- vaqti bilan bir yangilik
yoki eng go‘zal va foydali biron narsani kashf etuvchi quvvat mana shu quvvatlar
jumlasidandir. Insonda ma’lum kasb-hunar fazilati raislik qiladi va bu mazkur
san’at (yoki kasb-hunar) shunday san’atki, uni yuzaga chiqarish uchun unga
muvofiq tushadigan hamma narsa ish-harakatni demak, hamma san’atlarda
bo‘ladigan usul va harakatlarini qo‘llamasdan ilojimiz yo‘q. Demak, bu san’at
barcha san’atlarning boshlig‘i, kasb-hunar fazilatlari ichida eng kuchlisi, quvvatda
ham boshqa hamma san’atlarning kuchlirog‘i.
Uni amalga oshirishga yordam beruvchi tug‘ma fazilat esa quvvatda hamma
tug‘ma fazilatlarning eng zo‘ri va kattasidir. Ta’lim faqat so‘z va o‘rgatish
bilangina bo‘ladi. Tarbiya esa amaliy ish tajriba bilan amalga oshiriladi, ya’ni shu
xalq, shu millatning amaliy malakalaridan iborat bo‘lgan, ish-harakat, kasb-
hunarga o‘rganishidir. Agar ular shu kasb-hunarga berilgan bo‘lsalar, kasb-
hunarga qiziqsalar, shu qiziqish ularni kasb-hunarga butunlay jalb etsa, demak,
ular shu kasb-hunarni chinakamiga egallaydilar. «Amaliy fazilatlar va amaliy
san’atkor (kasb-hunar) va ularni bajarishga odatlanish masalasiga kelganda, bu
odat ikki turli yo‘l bilan hosil qilinadi: birinchi yo‘l qanoatbaxsh so‘zlar,
chorlovchi, ilhomlantiruvchi so‘zlar yordamida odat hosil qilinadi, malakalar
vujudga keltiriladi, odatdagi g‘ayrat, qasd-intilish harakatga aylantiriladi. Ikkinchi
36

yo‘l (yoki usul)-majbur etish yo‘lidir. Bu usul gapga ko‘nmovchi qaysar
shaharliklar va boshqa sahroyi xalqlariga nisbatan ishlatiladi. [12]
Chunki ular o‘z istaklaricha, so‘z bilan g‘ayratga kiradiganlardan emaslar.
Odamlarga tarbiya berish usuli ikki turli bo‘ladi. Avvalgi usul-san’atni o‘z ra-
batlari bilan o‘rganuvchilarga ishlatiladigan usul. Ikkinchi usul esa majburiy
ravishda tarbiyalanuvchilarni tarbiyalash uchun ishlatiladigan usul. Bolalar ustida
turgan odam esa muallim bo‘lib, u bolalarga tarbiya berishda turli tarbiya usulidan
foydalanadi». Tarbiyalanuvchining xarakteri, hohish, intilishlarga, ruhiy
mayllarigaqarab ta’lim-tarbiya yo asta-sekin tushuntirish, anglatish yo‘li bilan olib
boriladi, yoki majburiy etish, chora ko‘rish, mo‘ljallangan maqsadga bo‘ysundirish
va unga yo‘naltirish yo‘li bilan olib boriladi. Bu har ikki metod ham bir maqsadni-
etuk va mukammal inson etishtirishni nazarda tutadi. F о robiyning ta’lim-tarbiya
metodlari haqidagi fikrlari bu bilangina chegaralanmaydi. Forobiy hatto muallim
va shogird-o‘quvchi o‘rtasidagi munosabatning nimaga asoslanishi va qanday
bo‘lishligi haqida ham fikr yuritadi va etuk inson tarbiyalab etishtirishning eng
natijali yo‘lini qidiradi.
F о robiyning «Falsafani o‘rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to‘g‘risida»
risolasidagi quyidagi fikrlar bu jihatdan e’tiborga loyiqdir: «... Muallim shogirdga
nisbatan o‘ta hokimlikka ham, bo‘shlikka ham yo‘l qo‘ymasligi lozim, chunki o‘ta
hokimlik shogird muallimga nisbatan nafrat uyg‘otadi, agarda shogird
muallimning bo‘shligini sezsa, unda muallimga va uning o‘qiyotgan ilmiga
nisbatan sovish va mensimaslik paydo bo‘ladi». Insonni har tomonlama
mukammal qilib etishtirish unda ijobiy xislatlar tarbiyalash shu yuqorida
ko‘rsatilgan yo‘llar yordamida salbiy xislatlarning ta’siriga qarshi kurash natijasida
amalga oshiriladi. F о gobiy fikricha «O‘zida o‘n ikki tug‘ma xislatni-birlashtirgan»
kishigina axloqli odam bo‘la oladi. (Birinchidan), bunday odamning barcha
organlari shu darajada mukammal taraqqiy etgan bo‘lishi zarurki, u bu organlari
bilan bajarmoqchi bo‘lgan ishlarni osonlik bilan amalga oshira olsin;
(Ikkinchidan), barcha masalani, muhokama va mulohazani tezda va to‘g‘ri tushuna
37

oladigan, uning ma’nosini anglay oladigan; (Uchinchidan), xotirasi juda baquvvat
bo‘lsin, ko‘rgan, eshitgan, sezgan narsalarning birortasini ham esidan chiqarmay
yodda saqlab qoladigan bo‘lsin; (To‘rtinchidan), zehni tez va o‘tkir bo‘lsin;
(Beshinchidan), so‘zlari aniq bo‘lsin, fikrini va aytmoqchi bo‘lgan mulohazalarni
ravon va ravshan bayon eta olsin; (Oltinchidan), bilish va o‘qishga muhabbati
bo‘lsin; (Ettinchidan), ovqatlanishda, ichimlik iste’mol qilishda ochko‘z
bo‘lmasin, tabiati qimor o‘yinlarini o‘ynashdan yiroq bo‘lsin; (Sakkizinchidan),
haqiqatni va haqiqat tarafdorlarini sevadigan bo‘lsin, yolg‘on va yolg‘onchilarga,
nafrat bilan qaraydigan bo‘lsin; (To‘qqizinchidan), ruhi g‘ururli va o‘z vijdonini
qadrlaydigan bo‘lsin; (O‘ninchidan), dirham, dinar va shu kabi turmush
buyumlariga jirkanish bilan qarasin; (O‘n birinchidan), o‘z tabiati bilan adolatli va
adolat uchun kurashuvchilarni sevadigan, adolatsizlikka hamda jabr-zulm
o‘tkazuvchilarga nafrat bilan qaraydigan bo‘lsin; (O‘n ikkinchidan), adolatli
bo‘lsin va qaysar bo‘lmasin, adolat oldida qaysarlik qilib o‘zbilarmonlik qilmasin,
jasur bo‘lsin, qo‘rqish va ojizlikni bilmasin. F о robiy bu fazilatlar ichida ayniqsa
donolikka, aqllilikka katta e’tibor beradi. F о robiy estetik tarbiya haqida qimmatli
fikrlar ilgari so‘radi. «Muzika to‘g‘risidagi katta asar» kitobida muzikaning
kishilar hayotidagi rolini asoslab beradi. Estetik zavqlanishning ruhiy jismni
salomatlikni saqlashdagi tutgan o‘rnini ko‘rsatishga harakat qiladi.
U mehnat tarbiyasi va kasbiy tarbiyaning kishining hayotidagi o‘rnini
ulug‘lab uni «fazilatlarning raisidir» deb baholaydi: «Insonda ma’lum kasb-hunar
fazilati raislik qiladi»-deb yozadi. «Endi insonning kasb-hunar va san’atdagi
fazilatiga kelsak, bu fazilat tug‘ma emasdir». Bu ikki yo‘l bilan, ya’ni ta’lim va
tarbiya yo‘li bilan hosil qilinadi. Abu Rayhon Beruniy (973-1050) va Abu Ali Ibn
Sinoning (980- 1027) pedagogik qarashlari Beruniy yashagan davrda O‘rta Osiyo
xalqlarining iqtisodiy va ma’naviy hayotida yirik voqealar sodir bo‘layotgan bir
davrda yashadi. U Xorazmning qadimgi Kot (keyin Shobboz hozirgi Beruniy)
shahrida tutiladi. Otadan yosh qoladi, uni astronom va matematik Abu Nasr ibn
Iroq yoshligidan o‘z tarbiyasiga oladi. Tezda o‘zidan oldin o‘tgan buyuk
38

olimlarning merosini o‘rganadi. Taxt uchun kurashlar chog‘ida Beruniy
sargardonchilikda kun kechiradi. Ustozi ibn Iroqning yozishicha, Beruniy 21
yoshida astronomik asboblar yasagan, quyosh va oy tutilishi ustida kuzatishlar olib
borgan.
U 22 yoshida fan tarixida birinchi bo‘lib er globusini yasagan. Bu haqida o‘zi
shunday deydi: «Men joy va shaharlar nomini ular orasidagi masofalarni shu
joylarni kezgan va ko‘rgan kishilar og‘zidan eshitganlarimga asoslangan holda
aniqlay boshladim. Dastlab turli kishilar ma’lumotini bir-biriga taqqoslab, qaysi
biri ishonchli ekanini aniqladim, uzoqlik va kenglikni aniqlash uchun diametri 10
gazli (5 m) yarim kurra mujassami «globus» yasadim. 995 yilda Urganch hokimi
Ma’mun I Xorazmni ikkala qismini birlashtiradi». 980 yilda 1004 yillar Jurjon
shoxi Qobus ibn Vashmagur saroyida yashaydi. Bu erda: «Qadimgi xalqlardan
qolgan yodgorliklar» nomli mashhur asarini yozadi. Akademik I.Yu. Krachkovskiy
bu asarni «XI asr O‘rta Osiyo fani uchun porloq bir davr boshlandi. Xuddi 1000
yilda juda yosh bo‘lgan Beruniy o‘zining «Yodgorliklar» kitobini yozib
tamomladiki, hozirgi Yaqin Sharq adabiyotida bunga teng keladigan asar
topilmaydi»-deb baho beradi. 1005 yili Beruniy Xorazmshoh Abul-Abbos Ma’mun
II tomonidan Urganchga keltiriladi va unga ilmiy ishlarga keng imkoniyat
yaratiladi. Beruniy mashhur olimlarni to‘plab fanning ko‘p sohalari bo‘yicha ilmiy
ishlarni olib boradi. U 152 kitob va ilmiy risolalardan iborat ilmiy meros
qoldirgan. Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», «Hindiston»,
«Geodeziya», «Ma’danshunosnoma», «Munaj-jimlik» kabi asarlari bir necha
tillarga tarjima qilingan. U ham adabiyotchi, tilshunos sifatida ham mashhurdir.
Beruniy ta’lim- tarbiya haqida qimmatli fikrlarni ilgari suradi.
U avvalo ilmni kishi hayotidagi tutgan o‘rnini alohida baholaydi. «Men
g‘avvosu, ilm bo‘ldi ummonim» deb o‘zi haqida gapiradi. «Donolarga ma’lumki,
oltin kumush ketadi, lekin ilm abadiydir»-deb yozadi. U bilim olish haqida:
«Bilim qaytarish va takrorlash mevasidir»... «Ilmlar ko‘pdir, ular zamon o‘tishi,
iqboli rivoj tufayli turli fikr va xotiralar qo‘shilishi ila ko‘payadi»-degan
39

mulohazalar bayon etgan. Beruniy mamlakatning obodonchiligi ilm-fanning
gullashiga bog‘liq, odamning baxti esa uning bilim va ma’rifatida deb ta’kidlaydi.
«Inson hayotida zarurat, ehtiyojlar, ularni ilmlarga bo‘lgan talablarni keltirib
chiqaradi.
Bu ehtiyojlarga ko‘ra ilmlarni har xil tarmoqlarga bo‘linadi». «Asosi
bo‘lmagan fandan voz kechsa ham bo‘ladi» deb ilmiy tadqiqotning mohiyatini
tahlil qiladi. Beruniy insoniy fazilatlarida axloq, odobning o‘rnini atroflicha tahlil
qiladi. «Hakim va olimlar axloqidan ta’lim olish yaxshi xulqni turg‘izadi, yomon
xulqni o‘ldiradi». «Rostgo‘ylik shirinligini totmagan yoki shirinligini totishni
istamaydigan kishi uni sevmaydi»-deb yozadi. Ilmiy ishning, bilim olishning
oliyjanoblik asosida bo‘lish, xudbinlikdan uzoq bo‘lishni quyidagicha izohlaydi:
«Ilmlarning foydasi ochko‘zlik bilan oltin kumush to‘plash uchun bo‘lmay, balki u
orqali inson uchun zarur bo‘lgan narsalarga ega bo‘lishdir». To‘g‘ri so‘zlikni
ulug‘lab: «Agar so‘z to‘g‘ri va ta’sirlik bo‘lsa, qamchi va qilich darkor emas»-deb
yozadi. Uning 1000 yillik yubileyini o‘tkazish munosabati bilan tashkil etilgan
simpozium Beruniy ilmini jahon tarixida tutgan o‘rnini ko‘rsatdi. Akademik I.Yu.
Krachkovskiy ta’kidlaganidek, Beruniy qiziqqan sohalarni sanab chiqishdan ko‘ra
qiziqmagan sohalarini sanab chiqish osonroq. S.P. Tolstov Beruniy ilmiy
merosining ahamiyati haqida «Xorazmiy asarlarining Sharq va keyinroq esa Evropa
riyoziy (matematika) ilmiga asos solganligi haqiqatga muholif bo‘lmaganidek.
Beruniyning qudratli ta’siri keyingi asrlarda ko‘pdan-ko‘p Sharq mamlakatlarida
ilmning rivojlanishiga o‘z ta’sirini qoldiradi». Abu Ali ibn Sino (980, 8-1037-18,6)
jahon madaniyatiga katta hissa qo‘shgan mashhur entsiklopedist olim,
tabiatshunos, faylasuf, astronom, matematik, muzikashunos, huquqshunos,
axloqshunos, fiolog, yozuvchi va shoir, O‘rta Osiyo xalqlari madaniyatini, O‘rta
asr sharoitida dunyo madaniyatining oldingi qatoriga olib chiqqan buyuk
mutafakkirlardan biri Evropa Avetsena nomi bilan mashhur. U 980 yil avgustda
Buxoroning Afshona qishlog‘ida tug‘ilib, asosiy bilimni Buxoroda oladi. Juda
ziyrak, o‘tkir qobiliyati bilan ajralib turadi.
40

U yosh bo‘lishiga qaramay, falsafa, tabiat ilmini tezda o‘rganadi. U
yoshligidan tabib, hakim bo‘lib tanildi. 999 yil qaroxoniylar Buxoroni
egallaganidan keyin 1000 yilda Buxorodan chiqib ketdi. Xorazmda ko‘p olimlarni
birlashtirgan «akademiya» ga bordi. Beruniy bilan hamkorlikda ishladi. Bu davr
uning ilmiy kamolotiga yanada ta’sir ko‘rsatdi. 1019-21 yillarda Hamodonda vazir
lavozimida ishlaydi. 280 dan ortiq ilmiy asar yozgan, bizgacha faqat 160 ga yaqin
asari etib kelgan. Ayniqsa, «Kitob ul-insof», «Donishnoma» asarlari dunyoga
mashhurdir. XVII asrga qadar Evropa mamlakatlarida meditsinaning asosiy
qo‘llanmasi bo‘lib xizmat qilgan 5 kitobdan iborat «Qonun» asarini alohida
ko‘rsatish mumkin. Ibn Sino meditsinani turli sohalarini boyitdi, turli
kasalliklarning sababini aniqladi, yangi dori-darmonlar topdi. Ibn Sino
tilshunoslik, poeziya nazariyasi, muzikashunoslik va boshqalar bilan ham shu-
ullanadi. «Arab tili», «SHe’r to‘g‘risida kitob», «Muzika haqida risola» kabi
asarlar yaratdi. Ibn Sinoga qarshi xuruj va ig‘volar uning hayot ekanligidayoq
boshlangan edi. U hasrat qilib shunday yozadi: «Ulug‘landimu maydonim hamon
ibor Qimmatim oldin yo‘qdir xaridor». U johillikni qoralab bir ruboyisida: «Ikki-
uch nodon kim chunun hisoblar, Jahlidan oqili jahondir ular. Eshak bo‘lchunki u
eshaksimondir Eshak bo‘lmaganni kofirga jo‘yar». Ibn Sino o‘zining axloq
to‘g‘risidagi fikrlarida insoniylik fazilatlarini ulug‘laydi. U kishilarning kundalik
amaliy ishlarida eng zarur axloqiy munosabatlarga kamtarlikka, izzat, hurmat,
jasurlik, to‘g‘rilik, sofdillik kabi xulqiy qoidalarga alohida e’tibor beradi. Insonni
kishilar o‘rtasida o‘zini tutishi, oila a’zolarining o‘zaro munosabati, jamiyatda turli
tabaqalarning munosabatlari maxsus yoritilgan.
Tarbiyada aqliy: axloqiy va jismiy kamollikni uyg‘unligini asoslashga harakat
qilgan. Tarbiya bola tug‘ilganidan boshlansagina samarali bo‘lishini ta’kidlaydi.
Ibn Sino o‘zining ko‘p tarmoqli mahsuldor bisoti bilan jahon madaniyati, fani
taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. «Olimlar boshlig‘i», «Tabiblar podshosi» nomi
bilan mashhurdir. Uyg‘onish davri rasmlarida mashhur qadimgi inson olimlari
Arestotel, Gepen, Gippokrat, Pitolome, Evklid bilan bir qatordan o‘rin olgan.
41

Cherkov ruhoniysi Yakov Fridrix Reyman 1725 yilda yozgan «Ateizm va ateistlar
umumiy tarixi» kitobida Jordano Bruno va Koperniklar bilan Ibn Sinoni ham
xudosiz deb ataydi. Lekin uning dunyoqarashi idealistik jihatdan cheklangan edi.
Uning 1000 yillik yubileyini jahon xalqi tomonidan nishonlanishi Ibn Sino
merosining qimmatini ko‘rsatadi. O‘rta Osiyo xalqlarining buyuk mutafakkiri,
entsiklopedist olim va shoir Umar Xayyom (1048 yilda Nishopurda tug‘ilgan).
Asosiy bilimni nishopurda Balx, Buxoro, samarqandda oladi. Zamonasining
barkamol olimlaridan bo‘lib etishadi. U mashhur matematik, faylasuf, astronom va
she’riyat osmonining yorqin yulduzlaridan biri, u 1074 yildan boshlab Isfaxon
rasadxonasi ishlariga rahbarlik qiladi, matematika va astronomiya sohasida katta
ilmiy tadqiqod ishlari olib boradi. U 1077 yilda Evklid kitobidan bir necha
geometrik shakllarni sharhlab ildiz topish yo‘llarini ko‘rsatib bergan. Ibn Sino
asarlarini ko‘p yillar targ‘ib qiladi. Ibn Sinoni ustozi deb biladi. 1079 yilda yangi
isloh qilingan kalendar taklif qilingan. Bu kalendar Evropada 500 yil keyin qabul
qilingan Grigoryan kalendaridan ham aniqroq bo‘lgan. Umrining oxirida faqirlikda
umr kechirgan bo‘lsada, ilmiy ishlarni davom ettirgan. O‘z atrofiga shogirdlar
yig‘ib lektsiyalar o‘qiydi, bir guruh olimlarni tarbiyalab chiqaradi. 1123 yilda
Nishopurda vafot etadi. Umar Xayyom o‘zining jahonshumul ilmiy asarlari bilan
emas, nodir poetik asarlari bilan olamga mashhur bo‘ldi.
Uning ruboiylari deyarli hamma jahon xalqlari tillariga tarjima qilingan.
Qisqa, ammo vazmin she’rlar kishilarni og‘ir kurashlardan iborat bo‘lsada, insonga
eng mahbub narsani mana shu real hayotni sevishga, kerak bo‘lsa shu g‘oya uchun
o‘limga tik borishga chorlaydi. U o‘zi ko‘ngil taskin uchun yozgan ruboiylarini
hech kimga ham o‘qib bermagan. Kitoblar hoshiyasida yon daftarida bitilgan. U
ko‘p ruboiylarida insoniy fazilatlarini ulug‘laydigan falsafiy fikrlarini ilgari
surgan. Insonlarni do‘stlik va inoqlikka chaqirgan mutafakkir: «Do‘stlar, inoqlikni
qilingiz bunyod, Tez-tez diydor ko‘rib o‘zni aylang shod. Soqiy toza mayni
suzganda, aylang Men bechorani ham duo birla yod»-degan edi. Jahon xalqlari uni
sevib o‘qimoqdalar, yod olmoqdalar. [13]
42

XII asr O‘rta Osiyo xalqlarining madaniyati tarqqiyotida katta o‘rin egallagan
yangi bir bosqich bo‘ldi. Bu bosqichda O‘rta Osiyo jahon madaniyati
taraqqiyotining yirik va markaziy o‘choqlaridan biri bo‘ldi. O‘rta Osiyo olimlari
jahon ilm-fanini o‘z kashfiyotlari va o‘lmas ilmiy asarlari bilan boyitdilar, uning bir
necha asrlik taraqqiyotiga samarali ta’sir etdilar.
Shu bilan birga, O‘rta osiyo xalqlari madaniy hayotning arxitektura, tasviriy
san’at, naqqoshlik, o‘ymakorlik kabi boshqa sohalarida ham benihoya katta
yutuqlarga erishdilar. Boshqa xalqlar bilan iqtisodiy madaniy aloqalarning
kengayishi fanning turli tarmoqlarini taraqqiyotiga asos bo‘ldi. Buxoro, Urganch,
Marv, Balx, Bog‘dod, Shom va boshqa shaharlardir. Sharq olimlari hamkorligining
markaziga aylandi. XII asr Sa’diydan boshlangan ta’limiy, tarbiyaviy masalalarni
badiyotda aks ettirish an’anasi ko‘zga tashlanadi. Yu.X. Hojib, A. Yugnakiy, A.
Yassaviy, S. Boqurg‘oniy asarlarida pedagogik nazariyani, ta’lim-tarbiyani
mohiyati, qonunlarining yoritilishini ko‘rsatish mumkin. Ammo, feodal
iste’dodining keyingi bosiqichlarida ilm-fanning rivojlanishiga to‘siqlar paydo
bo‘ldiki, bu olimlarning ijod qilishiga to‘sqinlik qildi. Ulug‘ olimlarning ko‘p
noyob asarlari yo‘qotib yuborildi, ularni maktab va madrasalarda o‘qitish qat’iyan
man qilindi. X asr shoiri Shahid Balxiy o‘z davri olimlarining ahvoli haqida
bunday degan edi: «Donishu xosta ast nargisu gul, Ki ba yak joy nashkufand bo
ham Har kiro donish ast, xosta ... V-on kiro xosta ast, donish kam». (Olimlik bilan
boylik nargis guli bilan atir gulidir, ular hech qachon birgalikda ochilmaydi. Kim
olim bo‘lsa, unda boylik yo‘q, kim boy bo‘lsa, unda bilim yo‘q). Lekin moddiy
muhtojlik ham, ma’naviy to‘sqinliklar ham olimlarning ilmiy faoliyatini tamomila
bo‘kib qo‘ya olmadi, ular har qanday sharoitda ham yangi asarlar yaratib, ixtirolar
qildilar.
Shunga ko‘ra ham, yuqorida zikr etilgan Shahid Balxiy: «Ey bilim, men
sendan qanday voz kechaman, hamma qimmat sen tufaylidir, sensiz menga xazina
kerak emas, shunday faqir hayot kechirsam ham, faqat sen bilan bo‘lsam mayli.
Ma’lumotli kishi uchun etarli mulozim uning ma’lumotidir, ilmsizga ming kishi
43

mulozim bo‘lsa ham, u yolg‘izdir», degan edi. 1.Ta’limiy-axloqiy qarashlaming
paydo bo‘lishi. 2.Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig» asari 3.Unsurul Maoliy
Kaykovus “Qobusnoma» asari 4. Ahmad Yugnakiy “Hibat ul-haqoyiq»,
Muslihiddin Sa’diy. “Guliston»asarlari Yusuf Xos Hojibning pedagogik fikrlari.
Yusuf Xos Hojib XI asrning atoqli shoiri, donishmandi va davlat arbobidir. Undan
bizga qadar etib kelgan yagona ilmiy didaktik meros «Qutadg‘u bilig» dostonidir.
Bu doston XI asr adabiyoti va adabiy tilining nodir yodgorligi bo‘lib,
zamonasining taraqqiyparvar, ijtimoiy-siyosiy va axloqiy-ta’limiy qarashlarini
badiiy mujassamlashtiradi. Tarix, ilm-fan, etnografiya va boshqa sohalarga oid
qimmatli ma’lumotlar beradi. Yusuf Xos Hojibning hayoti va faoliyati haqida
ma’lumot beruvchi yagona manba, uning «Qutadg‘u bilig» (Saodatga yo‘llovchi
bilim) dostonidir.
Bu doston hijriy yil hisobi bilan 462 (milodiy 1069-70) yilda yozilgan. Avtor
dostonining muqaddimasida yoshi 50 dan oshganini ta’kidlaydi. Shunga qarab,
Yusuf Xos Hojib XI asrning 20-yillari arafasida tug‘ilgan, deb ayta olamiz. Yusuf
Xos Hojibning vatani Bolasog‘un (Kuz urda) XI-XII asrlarning yirik savdo-sotiq
hamda madaniy markazlardan biri edi. Bu shahar ikki Qoraxoniylarning poytaxti
ham bo‘lgan edi. Atroflicha bilim olgan Yusuf Xos Hojib o‘z davrining
peshqadam donishmandlaridan biri bo‘lib etishdi. U fors-tojik va arab tillarini,
badiiy adabiyotni, tarix, astronomiya, geometriya, matematika, tibbiyot, geografiya
va boshqa fanlarni o‘rgandi. U buyuk olimlarning ayrim axloqiy va falsafiy
qarashlarini, meditsinaga doir mulohazalarni targ‘ib qildi, zamondoshlarining
geometriya kabi fanlarini o‘rganishga chaqirdi va hokazo.
Shu bilan birga Yusuf Xos Hojib o‘z vatandoshi, ulug‘ olim Mahmud
Qoshg‘ariy singari, turkiy qabila va xalqlarning tilini o‘rgandi, adabiy til uchun
turkiy tilning madaniy hayotda yanada kengroq o‘rin olishi uchun kurashdi, xalq
og‘zaki adabiyoti va yozma adabiyotning boy tajriba va traditsiyalaridan ta’lim
olib, mashhur «Qutadg‘u bilig» (Saodatga yo‘llovchi bilim) dostonini yaratdi. Bu
doston turkiy tildagi yozma adabiyotning ilk yirik asarlaridan biri edi. Shunga
44

ko‘ra Yusuf Xos Hojibning o‘zi dostonning muqaddimasida: arabcha, tojikcha
kitoblar o‘qish, bizning tilimizga buyumg‘i o‘qish (arabcha, tojikcha kitoblar ko‘p
bo‘lib, bizning tilimizda bu donishmandlikning birinchi to‘plamidir)-degan edi.
Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» dostonini Balosog‘unda yoza boshladi: uni
Qashqarda yozib tugatdi va Qoraxoniy hukmdorlaridan bo‘lgan Tavg‘ach xonga
sovg‘a qiladi. Balosog‘unning vayronalari Qirg‘iziston SSR To‘qmoq shahri
yaqiniga bo‘lgan qadimgi Oqpishin shahri o‘rnida hozir ham bor. Tavg‘ach
Bug‘raxonga (Tavg‘och ulug‘ Bug‘ro Qoraxon abo Ali Hasan binni Arslonxon)
taqdim qildi. Bug‘roxon doston avtorini taqdirlab, unga «Xos Hojib» (Muqarram
eshik og‘asi) unvonini berdi. Shundan keyin u Yusuf Xos Hojib nomi bilan shuhrat
qozondi. «Qutadg‘u bilig» ning muqaddimasida ko‘rsatilishicha, doston o‘z
davrida shuhrat qozongan, turkiy tildagi eng yaxshi asar deb baholangan va turli
joylarda turli nom bilan yuritilgan. «... bu kitob yavlaq aziz turur. Chin
hakimlarning amsonlari birla yaralmish, arasta qilmish ... Mochin olimlari va
hakimlari qamog‘ ittifoq bo‘ldilar, kim Mashriq viloyatinda, Turkiston ellarinda
Bug‘roxon tilincha bu kitobdan yaxshiroq xargis kim ersa, g‘oyat uzluqindan,
nihoyatidan kacha ko‘rklutlo‘kdin ul ellarning xukamolari, olimlari qabul qilib
takma biri-bir turlut ot laqab berdilar: chinlitlar «Adabul mulk» ot berdilar.
Mochin malikining madimlari «Oyinul-mamlakat» atadilar. Mashriqlig‘lar
«Ziynatul-ummaro» deb aytdilar. Eronlig‘lar «Shoxinomai turk» dedilar, bazilar
«Pandnomai muluk» demishlar. Turonlig‘lar «Qutadg‘u bilig» deb aytmishlar».
«Qutadg‘u bilig» ning 3 qo‘l yozma nusxasi ma’lum. Bu nusxalar «Vena» (yoki
«Xirot»), «Qohira» va «Namangan» nusxalari deb yuritiladi. «Qutadg‘u bilig»
jami Namangan nusxasida 6500 ta baytga 13000 misraga yaqin bo‘lib, u 73 fasl
bobga bo‘lingan. 11 bobi dostonning muqaddimasi bo‘lib, muqaddima Xudoga,
payg‘ambarga va to‘rt halifaga bag‘ishlangan traditsion boblardan tashqari, yoz
tavsifi va Bug‘roxon madhi, etti sayyora va o‘n ikki burj, til odobi va bilimning
foydasi kabi masalalarga bag‘ishlangan boblarni o‘z ichiga oladi. Dostonning
asosiy qismi 12 bobdan, Kuntug‘di degan hukmdorning ta’rifi bilan boshlanadi.
45

Dostonda quyidagi voqea hikoya qilinadi. «Qutadg‘u bilig» axloqiy-ta’limiy
asardir.
Uning axloq va odob masalalariga bag‘ishlangan maxsus boblardagina emas,
balki ijtimoiy-siyosiy masalalarga bag‘ishlangan boblarda ham Yusuf Xos Hojib
o‘z axloqiy-ta’limiy qarashlarini ifodalaydi. Xalqning turli tabaqalariga o‘git
beradi, ularga pand-nasihat qiladi. Yusuf Xos Hojibning axloqiy-ta’limiy fikrlari
progressiv ahamiyatga ega bo‘lib, madaniyat va ma’rifatni ravnaq toptirishga,
olijanob insoniy xislatlarni targ‘ib qilishga qaratilgan. Yusuf Xos Hojib XI
asrning donishmandi, ilm-ma’rifatning jarchisi hamda homiysidir. U ilm-
ma’rifatga saodatning kaliti deb qaraydi. Shuning uchun ham o‘z dostonini
«Qutadg‘u bilig» deb ataydi, hamda unda ilm-ma’rifatni targ‘ib qiladi. Olimlarni
ulug‘laydi, davlat boshliqlarini, ilm-fan ahillarini saroyga jalb etishga, ulardan
ta’lim olishga va ularning maslahatlari bilan ish ko‘rishga chaqiradi. Yusuf Xos
Hojibning fikricha, hukmdor mamlakatni o‘z qilichi va siyosati bilan boshqarsa,
olimlar el-yurtni aqil va donish bilan boshqaradilar, unga yo‘l ko‘rsatadilar. Shunga
ko‘ra shoir kishilarni podaga, olimlarni yo‘l boshlovchiga o‘xshatadi: Bular ul
suruk qo‘yqa arkach soni, Qoyut boshlasa, sursa yo‘lcha ko‘yni.
Bular qo‘y suruki orasidagi serka kabidirlar, (Toki) o‘yni boshlasa, to‘g‘ri
yo‘l bo‘ylab olib borsa. Ilm-nur, olimlar mash’aldoridir: (Ular ilmi bo‘ldi
bundunqa yo‘la, Yorusa yo‘lga tunla ozmas yo‘l-a) Binobarin, olimlarni
sevmoq,ularga hurmat bilan yondashmoq va bilimlarini o‘rganishga tirishmoq
zarur: (Ularni qattiq sev, so‘zlarini qadrla, Ko‘pmi yoki ozmi (ularning)
bilimlarini o‘rgan) Yusuf Xos hojibning «Qutadg‘u bilig» dostonida O‘rta Osiyo
oilmlarining ilmiy yutuqlari ham ma’lum darajada o‘z ifodasini topdi. U xususan,
astronomiya va meditsina fanlari yuzasidan kengroq mulohaza yuritadi.
Dostonning muqaddimasida etti planeta (Sekantir-Zuhal-Saturn, Ung‘ay-
Mushtariy-Yupiter, Ko‘rud-Mirrix- Mars, Yashiq-Quyosh, Savit-Zuhra-Venera,
Orzu-Utorit-Merkuriy, Yalchiq-Oy) va 12 burj haqidagi alohida-alohida she’riy
parchalar bitadi. Yusuf Xos Hojib, Qadimgi Gretsiya va O‘rta Osiyoning mashhur
46

olimlari kabi olamni to‘rt unsur (elementdan) –o‘t, suv, tuproq va havo yoki issiq
sovuq, ho‘l va quruqdan iborat degan falsafiy qarashni ilgari suradi. U insonning
sihati, yoshi, ovqati va jismoniy tarbiyasi haqida ham qimmatli mulohazalarini
bayon etadi. Kishi yoshiga qarab harakat qilmog‘i, ovqat turlarini tanlamog‘i, o‘z
organizmini suv, jismoniy tarbiya bilan chiniqtirib bormog‘i lozim.bu narsa
kasalliklarning oldini oladi. Mutafakkir kishilarni har bir ishda aqil-muhokamaga
tayanishga, o‘zgalarga g‘amxo‘r va mashfiq bo‘lishga, har bir tadbirni o‘z o‘rni va
mavridi bilan amalga oshirishga chaqiradi.
Birovlarning hayoti va taqdiriga befarq qarab, ularni o‘limga yoki boshqa
og‘ir jazolarga mahkum etgan hovliqma va ehtiyotsiz amaldorlarni qoralaydi.
Binobarin, shoir dadillik va xushyorlikni ta’rif qiladi, kishilarni ehtiyotkorlikka
da’vat etadi. Bilimli so‘zni eshitgin, u nima deydi: (Shoshilib qilingan ishlar
nechog‘liq yaramas bo‘ladi. Shoshib pishirilgan oshni iste’mol qilsa, kishi xasta
bo‘ladi. Shoshqaloqlik-barcha adashgan kishilar ishi, Ehtiyotkorlik-barcha ezgu
kishilar ishi.) Shunday qilib, Yusuf Xos Hojib feodal tendentsionalligi va klerikal
aqidalar zaminida tutilgan ziddiyatlarga qaramay o‘z davrining progressiv axloqiy-
ta’limiy qarashlarini ilgari so‘rgan atoqli ma’rifatparvar va murabbiy sifatida
gavdalanadi. Ahmad Yugnakiy iste’dodli shoir va donishmand murabbiydir. Undan
saqlanib qolgan yagona adabiy meros «Hibbatul-haqoyiq» badiiy so‘z san’ati va
adabiy tilning juda qimmatli hamda nodir yodgorligidir. Ahmad Yugnakiyning
hayoti va faoliyati haqida nihoyatda oz ma’lumot saqlanib qolgan.
Uning hayot yillari, ijtimoiy turmushi va boshqalari ma’lum emas. «Hibbatul-
haqoyiq» ning ayrim misralari va ayrim nusxalariga boshqalar tomonidan yozilgan
qaydlar shoirning hayti va faoliyati haqida bir oz bo‘lsa ham, tasavvur hosil
qilishga imkon beradi. «Hibbatul-haqoyiq» ning tekstida kitobning yozilgan yili,
joyi, hatto nomi ham ko‘rsatilmaydi. Faqat bir baytda shoir o‘z nomini tilga oladi:
Adib Ahmad ayttim adab, pand so‘zum, So‘zum munda qolur, bour bu o‘zim.
Bu qaydlardan shoirning nomi Adib Ahmad, otasining ismi Mahmud, vatani
Yugnakiy, kitobning nomi «Hibbabul-haqoyiq» («Haqiqatlar armug‘oni») ekani
47

ma’lum bo‘ladi. Amir Sayfiddin degan kishi sharafiga aytilgan ikkinchi qaydda
Adib Ahmad haqida bunday deyilardi: Adiblar adibi, fozillar boshi, Guhartin so‘z
aytmish, etin so‘z bishi. (Adiblar adibi, fozillar boshi gavhardan so‘z aytish, go‘zal
so‘zlar o‘ylab chiqardi). Ugan rahmat etsun, bu soat anga, Yarin qo‘psa, bo‘lsun
eranlar boshi. (Shu damda Xudo uni rahmat qilsin, tirilsa mardlarga bosh bo‘lsin).
1. «Hibbatul-haqoyiq» ayrim qo‘l yozma va nashrlarda «Aybatul-aqoyiq» (axming
tushib qolish hodisasi Qadimgi turkiy tillarga xosdir) va «Atibatul- haqoyiq»
tarzida yozilgan. 2. Yugnak (yoki Yug‘noq) nomli joy Farg‘ona vodiysida ham,
Turkiston va Samaraqand atrofida ham bo‘lgan, lekin Ahmad Yugnakiyning
bo‘lardan qaysi birida tavallud topgani aniq emas. Bu qayd Adib Ahmadning
shuhratli shoir va fozil kishi bo‘lganini ko‘rsatadi. Nihoyat, ma’lum shaxs
tomonidan yozilgan qaydda shoirning ko‘zi ojiz bo‘lgani va kitobning 14 bobidan
iborat ekanligini aytadi: Tug‘ma ko‘rmas erdi adibning ko‘zi, Tuzatdi bu o‘n to‘rt
bob ichra so‘zi. Ahmad Yugnakiy haqidagi ma’lumotlar shulardan iborat. Biroq
shoirning «Hibbatul-haqoyiq» dostoni bu ma’lumotlarni bir muncha to‘ldirishga,
doston avtorining yashagan davrini taxmin qilishga imkon berdi. Birinchi jahon
urushi boshlarida turk olimi Najib Osim Istambuldagi Ayo- Sufiya masjidining
kutubxonasida mo‘g‘ul tilidagi rassoil (risolalar) to‘plamiga kiritilgan bir qo‘l
yozmani topdi. Qo‘l yozma turkiy tilda bo‘lib, u mo‘g‘ulcha xatlar to‘plamiga
yangilish kiritilgan ekan. Topilgan qo‘l yozma hali ilm-olamiga ma’lum
bo‘lmagan Ahmad Yugnakiyning «Hibbatul-haqoyiq» dostoni bo‘lib chiqdi. Qo‘l
yozma hijriy 884 yilning 7 zulqa’da oyida (1480 yilning 30 yanvarida) Istambulda
Abdurazzoq Baxshiy tomonidan ko‘chirilgan bo‘lib, uyg‘ur yozuvi bilan
ko‘chirilgan tekstga misralardan keyin arabcha transkriptsiyada va fors-tojik tilida
ayrim izohlar ham beradi. «Hibbatul-haqoyiq» ning 1480 yilda ko‘chirilgan
nusxasidagi noma’lum shaxs tomonidan yozilgan qaydda dostonning 14 bobdan
iborat ekanligi aytilgan edi. Biroq «Hibbatul-haqoyiq» ning o‘sha 1480 yilda
ko‘chirilgan nusxasi 235 bayt. U ikki bobdan tashkil topgan. Dostonning 3-4
boblari ahmad Yugnakiyning Dod- Sipaxsolordan in’om va ehson ko‘tganini
ravshan ko‘rsatadi. 5-bob (40-62 baytlar) bilan maqtovi va johillikning zarariga, 6-
48

bob (63-86 baytlar) til odobiga, 7-bob (87-110 baytlar) dunyoning foniyligiga, 8-
bob saxiylik va bahillikka, 9 va 10 boblar (176-226 baytlar) turli masalalarga ba-
ishlangan bo‘lib, 11-bob (227-235 baytlar) kitobning xotimasidir. Avtor xotimada
kitobxonga murojaat qilib bunday deydi: (Hikmatli so‘z va nasihat kitobini bitdim,
uni kim o‘qisa, asal totgandek bo‘ladi. Men, Adib Ahmad, odob-pand so‘zlarini
aytdim, so‘zim qoladi, o‘zim o‘lib ketaman. Kuz keladi, yoz o‘tadi, um o‘tib
boradi, bu yoz va kuzlarning umrini tugatdi. Shuning uchun men turkcha kitobni
yaratdim, istasang uni ma’qulla, istasang malomat qil. O‘zim (o‘lib) ketganda,
nomim qolsin deb, bu tansiq so‘zlarni yodgorlik uchun bitdim). Ahmad Yugnakiy
O‘rta Osiyo ilm-fanining yirik o‘cholaridan biri bo‘lib, olamshumul fan arboblarini
etishtirgan bir davrda yashadi. U diniy mistik adabiyotning namoyondalari singari
insonning ilmiy faoliyati va qobiliyatini qoralamaydi, mutakallimlar kabi din-
shariat dogmalarining ilm-fanga qarshi kurash vositasi qilib qo‘ymaydi, balki u
Yusuf Xos Xojib kabi ilm-fanni yoqlaydi, olimlar va fozillarni ulug‘laydi,
ma’rifatparvarlikni tartib qiladi, kishilarni ilmli, ma’rifatli bo‘lishga chaqiradi,
joxillikka qarshi kurashadi. Ahmad Yugnakiy ilm-ma’rifatni «Hibbatul-haqoyiq»
ning markaziy masalalaridan biri qilib qo‘ydi, dostonning asosiy qismini (5-bob-
2nav) xuddi shu masala bilan boshladi, boshqa bobolardagi axloq-odob
masalalarini ham ilm- ma’rifat va olimlar donishmandligi bilan bog‘ladi. Doston
Ahmad Yugnakiyning XII asrning donishmand ma’rifatparvari va ilmning jarchisi
sifatida gavdalantiradi. Shoir olim bilan johilni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi,
olim bilan baxt-saodat yo‘lini topsa, johil nodonligi tufayli ko‘rgiliklarga giriftor
bo‘ladi, ilm va olimni qadrlash, ilm o‘rgatishga tirishish lozim deydi: (Bilim
to‘g‘risida so‘zlamoqdaman, so‘zimni yaxshi tingla, bilimdon kishilarga o‘zingni
bog‘la. Bilim bilan baxt-aodat yo‘llari o‘rganiladi, bilim egallab saodat yo‘lini top.
Bilimli kishi qimmatli oltindir. Johil bilimsiz kishilar arzimas qalbaki (aqcha) dir,
bilimsiz er ayol (zaifa) dir. Suyakka ilik, er kishiga ilm kerak. Erning ko‘rki aql,
suyakning ko‘rki ilmdir. Bilimsiz iliksi suyakdek bo‘sh-quriqdir, iliksiz suyakka
qo‘l uzatmaydilar. Er kishi bilan o‘rganib, bilguvchi bo‘lib qoldi, bilimsiz
tiriklikda ko‘rguliklar ichida qoldi.[14]
49

Bilimli o‘r o‘lsa ham,oti o‘lmaydi,bilimsiz kishi hayot chog‘ida ham uning
oti o‘likdir.) «Hibbatul-haqoyiq» didaktik doston bo‘lib, axloq-odob maslalari
undagi ko‘pchilik boblarning tematik asosini tashkil etadi. Shoir til odobi saxiylik,
baxillik, kamtarlik, ezgulik va boshqalar haqida xuddi Yusuf Xos Xojib kabi
zamonasining peshqadam murabbiysi sifatida fikr yuritib, kishilarga o‘git beradi.
Rost, sog‘lom va mazmunli so‘zlashish, kerak bo‘lganda, sir saqlay olishni matab,
laqmalik, yolg‘on so‘zlash va sergaplikni qoralagan shoir tilni tiyish odobning
boshi deydi: (Eshitgil, olimlar nima deb ayturlar: adablarning boshi til saqlashdir,
tilingni tiy, toki tishingni sindirsin, agar tilingni tiymasang tishing sinadi. Er kishi
ehtiyot bilan sog‘lom so‘zlaydi,ko‘p gapirgan til yovsiz dushmandir. Bekor so‘z
so‘zlashdan saqlan, tiling bo‘shlig‘i bir kuni boshga etadi. Tili bo‘sh odam aqlli
bo‘larmidi. Bu tilning bo‘shlig‘i boshini eydi. Agar kishida ikki narsa biriksa: u
o‘rinsiz so‘zlar bilan laqmalik qilma, ikkinchidan, uning so‘zlari yolg‘on bo‘lsa, u
kishi uchun muruvvat yo‘llari berkiladi. ) Shoir kishilarni birovni achchiq va
yomonso‘zlar bilan ranjitmaslikka chaqirib, tilning yarasi bitmas yaradir deydi:
(Tiling bilan uch hissini qo‘zg‘ama, bil, o‘q yarasi bitib ketadi-yu, lekin til yarasi
bitmaydi). Shoir dostonning to‘rtinchi navida sahiylik va baxillik haqida so‘zlab,
himmat va sahiylikni baxillik va ziqnalikka qarama-qarshi qo‘yadi, bu masalalarga
doir pandomiz mulohazalarini, qisman bo‘lsa-da, boshqa boblarga singdiradi,
badiiy til vositalaridan, xususan, o‘xshatishlardan va xalq maqollari hamda
ta’birlaridan foydalanadi. (Maqtamoqchi bo‘lsang, sahiylarni maqta, baxillarga
o‘q-yoyni to‘g‘irla), degan shoir sahiylik ta’rifida aytadi:
Himmat va saxovatni insonning eng yaxshi fazilati sifatida ta’riflagan Ahmad
Yugnakiy kishilarni qashshoqlarga, muxtojlarga, sitamdidalarga, qaramli va
mushfiq bo‘lishga chaqiradi: (Yaro (yaxshi) oshingni yaxshilarga edir, qodir
bo‘lsang, yupun- yalong‘ochlarni kiyintir. Zinxor kishilarga zulm-mashaqqat
etkazma, agar shunga mubtalo bo‘lgan kishini ko‘rsang, uni bu balodan qo‘tqar.)
Unday kishilarning do‘stligi ham quruq so‘z va yasamalikdan iboratdir: (Do‘stlik
majaz bo‘ldi, qani haqiqat? Ming kishini ichida bitta ham to‘g‘ri kishi topilmaydi.
50

Ko‘p kishilar ichdan otqindir, do‘sting to‘g‘ri bo‘lib ko‘rinsa ham, buni uning
sirtqi ko‘rinishi deb bil.) Shoir amaldorlarni, zodagonlarni marhamatli va shafqatli
bo‘lishga chaqiradi, arzimas sabab yoki biror bahona bilan kishilarni o‘limga
mahkum qilish va jazolashga qarshi isyon qiladi: (Agar bir ayb qilib bosh kesilsa,
dunyoda biror tirik odam qolmaydi. Ahmad Yugnakiy ko‘pni mensimagan
mutakabbir va balandpravoz kishilarni qoralab, kamtarlik va xushtavozolikni
targ‘ib qiladi:) (Yana kerak bir so‘zim bor senga, uni senga aytmoqchiman, menga
quloq sol! Bu so‘z shundan iborat: mutakabbirlikni boshingdan chiqar, tavoze bo‘l,
shu xislatga etish, unga tomon bor.) (Ulug‘liqqa etsang, engiltak bo‘lma, atlas
kiysang agar, bo‘zini unitma.) B. Marg‘iloniy Ali ibn Abu Baxr al-Farg‘oniy ar
Rishtoniy taxminan 1150-1197 yillarida yashagan. Fiqx olimi Burxoniddin
Rishton qishlog‘ida tug‘ilib, Buxoro madrasasida ta’lim olgan. Marg‘ilondagi
madrasada mudarislik qiladi. Ko‘p yillik muallimlik faoliyati asosida bir qana fiqx
ilmiga, pedagogika doir risolalar yaratadi. «Ilimga kirishuvchi uchun birinchi
asos»(«Bidoyat al mubtabiy»), «Mashabning yoyilishi», «Nashr al-mazxab»,
«Tajnis haqida kitob», («Kitob at tajmis»), «Ziyoda qilish», («al-Mazid»), «Hat
marosimlari», («Manosik al xaj»), «Farzandlar haqida kitob», («Kitob al-faroiz»)
shular jumlasidandir. «Bidoyat al-mubtadiy» kitobi mashhur bo‘lib, 8 jilddan
iborat. «Kifoyat al-muntaxiy» («Ilimni nihoyasiga etkazuvchining qanoatlanishi»)
nomli katta sharh yozgan keyincha unga «al- Hidoya» («Qo‘llanma») nomli qisqa
sharh yozgan. Bu sharh O‘rta Osiyo, Hindiston, Turkiyada keng tarqalgan. Bu
risolada Sharq mamlakatlaridagi madrasalarda asosiy qo‘llanma bo‘lib kelmoqda.
Asar fors, ingliz va rus tillariga tarjima qilingan. «Uning «Ilmga kirishuvchi uchun
birinchi asos» risolasi o‘ziga xos pedagogika darsligidir. Kitobning bilimlarini o‘zi
uning amaliy ahamiyatidan dalolat beradi. U haqda mutafakkir shunday yozadi:
«Ilimga kirishuvchi uchun birinchi asos» ni qo‘yidagi bo‘limlarga bo‘ldim:
fanning, «bilim»ning mohiyati va uni takomillashtirish tarixi; ta’lim jarayonida
ongli intilish; fanni o‘qituvchini, o‘rtoqni va sharoitni tanlash, qunt, qobiliyat
intilish, darsni boshlanishi, uni davom ettirish vaqti, tashkil etish tartibi haqida;
yodda saqlab qolish tartibi haqida; umid, ishonch haqida; bilim olish vaqti haqida;
51

bilim olish vaqtida Xudodan qo‘rqish haqida; yodda saqlab qolish va unitilish;
umrining uzayishi va qisqarishi haqida». Fanning va bilim olishning mohiyati
haqidagi bilimda hadis ilmidan kelib chiqib «har bir muslim va muslimani bilim
olish sasosiy burchi»deb ko‘rsatiladi. Bilim olishda sharoit davr talabibosh mezon
ekanligi va hayotda zaruriy bilimlarni egallashni ko‘rsatadi. (Meditsina). Tibbiyot
ilmini bilish zarurligini ta’kidlab hatto payg‘ambar ham davolanganligini misol
keltiradi. «Fan ikkiga bo‘linadi»-deb qonunshunoslik va e’tiqod fani, hamda inson
tanasi haqidagi tibbiyot fani ekanligini tahlil etadi. Mutafakkir asosan
insonshunoslik fanlari haqida muloxaza yuritib qalb va tana uyg‘unligini
ko‘rsatadi. Risolani pedogagik jihatdan qimmatli XII asr o‘rtalarida ta’lim
qonuniyatlariga qo‘l urishidir. «Ta’lim jarayonida ongli intizom» bo‘limida,
muallif «-Har kimning ishi uni aniq maqsadga yo‘nalganligi bilan belgilanadi»-deb
yozadi. Fanni o‘rganayotgan nima uchun o‘rganayotganini o‘ylab ko‘rishi kerak.
Ilm ahli fanni, olimlikni qadrini tushirmasligi, kamtar bo‘lishi talab etiladi»-degan
edi. Qo‘llanmaning «Fanni, o‘qituvchining, o‘rtoqni va sharoitni tanlash» bobida
didaktik jihatdan qimmatli masalalarni talqin qiladi. Ayniqsa nimani o‘rganish,
ta’limni mazmuni masalasini ta’kidlasa bo‘ladi. «Fanni o‘rganayotgan eng zarurini,
ayni sharoit uchun eng qulayini o‘rganishni» tavsiya etadi.
Bugungi kunda huquqiy, demokratik ta’lim sari borayotganda
B.Marg‘iloniyning muhitni hisobga olgan holdao‘qituvchini tanlash masalasi
mulohazaga loyiq. Bugungi ta’lim inqirozi sabablaridan biri ham ko‘p o‘chraydigan
o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi munosabat uyg‘unligini yo‘qligida, ziddiyatda
deb tan olinmoqda. O‘qituvchi noto‘g‘ri tanlasa, bilimdan ham judo bo‘linadi-deb
ko‘rsatiladi. Shu bo‘limda bilim olishda chidamlilik, iroda zarurligini, tinmay
izlansa va o‘qisa maqsadga etisha olishini uqtiradi. «Bilim olishda 6 narsa
kerakligini: sezgirlik, kuchli xohish, chidamlilik, bir burda non, o‘qituvchi
maslahati, etarli vaqt» deyiladi. «Do‘st tanlashda, olijanobligini, to‘g‘ri fazilatni
hisobga olish, xo‘shyoqmas, dangasa, sergap, jinoyatchi va o‘g‘ridan uzoqroq
yurishni» afzal deydi.
52

Xalq maqolidagi «Do‘sti kimligiga qarab kishini qadr-qimmatini baholash
alohida ta’kidlanadi. B.Marg‘iloniy maslahatli ish hayotiy zaruratligini quyidagi
fikrida isbotlashga harakat qiladi: «Kishi hech qachon maslahat ishdan zarar
ko‘rmaydi. Deydilarki: odam xali o‘zi yarim odam. Haqiqiy odam o‘zini to‘g‘ri
fikri bo‘lgan va boshqalar bilan ham maslahatli ish qiladigan kishidir. O‘zining
mustaqil fikri bo‘lsa ham maslahatlashmaydigan yoki boshqalarni aytganini qilib
o‘zini mustaqil fikri bo‘lmagan odam yarim odamdir»-deydi. Fanni va ustozni
qadrlash bo‘limi ham pedagogika tarixida ilk bor talqin etiladi. Bilim olishda fanni
va o‘qituvchini hurmatlash bosh mezon ekanligi-fanni hurmatlash o‘qituvchini
hurmatlash, o‘qituvchini hurmatlash fanni hurmatlash bilan o‘lchanishini o‘qtiradi.
B. Marg‘iloniy o‘quvchini bilim olishda o‘qituvchini quli sifatida talqin qilib, A.
Navoiydan oldinroq, «Bir harf o‘rgatgan kishiga ming dirham loyiq deb yoritadi».
Shu bilan birga bilim olishda birga bilim olayotganlarni ham qadirlash, ularni ham
hurmatlab bir-biridan bilim bahrasidan foydalanish, o‘zaro bilim olishni maslahat
beradi. Bilim olishda qunt, harakat bo‘lishi o‘ziga xos didaktik ahamiyatga ega:
«Bilim olishda qunt bosh masala, izchillik uning o‘lchovidir. Bilim izlovchi avvalo
darsdagi qunti, tirishqoqligi va tunlari bilan takrorlashi orqali bunga erishadi.
Bilim olishda oqshomdan tonggacha vaqt eng qulay vaqtdir». Shu bilan birga
mashhur pedagog B. Marg‘iloniy aqliy mehnatni murakkabligini, unda me’yor
bo‘lishini ko‘rsatadi: «Bilim oluvchi o‘zini haddan tashqari qiynalmasligi yoki
o‘qishni to‘xtatib qo‘ymasligi, balki ma’lum mo‘’tadillik, o‘rtachalik, izchillik
kerak. Mo‘’tadillik har bir narsaning asosidir»- deb yozadi. Bilim olishdagi faollik
o‘qigan bilan birga o‘qishda ko‘rinadi. Shuning uchun mulohazalik, fikr qilish
ta’limning bosh mezoni sifatida ko‘rsatiladi. Asrlar bo‘yi dunyoda sinf dars
tizimini asoschisi sifatida Ya.A. Komenskiy deb kelindi. B. Marg‘iloniy ushbu
qo‘llanmada «Darsni boshlanishi, uni davom etish vaqti va uni tashkil etish»
bo‘limida darsning ilmiy asoslarini tiplarini ko‘rsatadi. [15]
53

XULOSA
Xulosa qilib aytganda O rta asrlar davrida Sharqda akademiya ko rinishidagiʻ ʻ
ta’lim muassasalari ham faoliyat yuritgan bo lib, ular «Donishmandlar uyi» (IX asr,
ʻ
Bag dod), «Ma’mun akademiyasi» (XI ar boshlari, Xorazm), observatoriyalar
ʻ
qoshidagi jamiyatlar (XV asr, Samarqand) tarzida nomlangan. Akademiyalarga
turli fan yo nalishlari bo yicha kuchli bilimga ega bo lgan qomusiy olimlar jalb
ʻ ʻ ʻ
etilgan bo lib, ular tomonidan matematika, geodeziya, mineralogiya, meditsina,
ʻ
astronomiya kabi yo nalishlarda keng ko lamli tadqiqotlar olib borilgan.
ʻ ʻ
O rta asrlar hamda kapital ishlab chiqarishiga asoslangan jamiyatlarda
ʻ
akademiya (Sharqda madrasa)lar ko rinishidagi maktablarda ma’naviy-axloqiy
ʻ
jihatdan yetuk, turli sohalar bo yicha mukammal bilimga ega pedagoglarning
ʻ
faoliyat yuritishlariga alohida ahamiyat qaratilgan. Chunonchi, Muhammad
Tarag ay Ulug bek tomonidan barpo etilgan madrasalarda o z davrining taniqli
ʻ ʻ ʻ
olimlari – Ali Qushchi, Taftazoniy, Qozizoda Rumiy, Mavlono Muhammad,
g`iyosiddin Jamshid Koshiy, Muiniddin Koshiy hamda Mansur Koshiylar
talabalarga ta’lim berganlar.
XIX asr oxiri hamda XX asr boshlarida yuzaga kelgan jadidizm harakatining
asoschilari, taniqli ma’rifatparvarlar – Mahmudxo ja Behbudiy, Munavvar Qori,
ʻ
Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy, Abduqodir Shakuriy, Ismatulla
Raxmatullayev, Abdurauf Fitrat, Isohxon Ibrat va boshqalar aholi orasida nafaqat
murabbiy, balki ma’naviy yetuk inson sifatida ham nom qozondilar.
Sharq mutafakkirlari va g`arb pedagoglari jamiyatda pedagoglik kasbining
tutgan o rni haqida. Jamiyat tomonidan o qituvchi shaxsiga qo yilayotgan talablar
ʻ ʻ ʻ
o z davrida Sharq mutafakirlari hamda g`arb ma’rifatparvarlarining asarlarida o z
ʻ ʻ
aksini topgan. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy hamda Abu Rayhon
Beruniylar o qituvchining ma’naviy-axloqiy jihatdan yetuk bo lishlariga alohida
ʻ ʻ
ahamiyat qaratadilar. Ularning fikrlaricha, yaxshi o qituvchi boshqalardan bir jihati
ʻ
bilan farq qiladi, ya’ni, u o zi ega bo lgan bilimlarni yoshlarga beminnat o rgatadi,
ʻ ʻ ʻ
har bir ishda ularga namuna bo la oladi.
ʻ
54

Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo lib, judaʻ
qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning yetuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur holat
yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki
jamiyat taraqqiyotini ham belgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi.
O zbekiston Respublikasida o qituvchi kadrlarning ma’naviy qiyofasi, aqliy
ʻ ʻ
salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo ymoqda.
ʻ
Chunonchi, bu borada O zbekiston Respublikasibirinchi Prezidenti I.A.Karimov
ʻ
quyidagilarni qayd etadi: «Tarbiyachi – ustoz bo lish uchun, boshqalarning aql-
ʻ
idrokini o stirish, ma’rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar,
ʻ
haqiqiy fuqaro etib yetishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday
yuksak talablarga javob berishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo lishi kerak».
ʻ
Xalq ta’limining iste’dodli tashkilotchilari Abdulqodir Shakuriy, Ismatulla
Rahmatullayev, Ishoqxon Ibrat, Munavvar Qori, Mahmudxo ja Behbudiy, Hamza
ʻ
Hakimzoda Niyoziy, Sadriddin Ayniy, Abdulla Avloniy va boshqalar katta
pedagogik ish olib bordilar.
Uzoq tarixga ega bo lgan o zbek xalqi, ijtimoiy-siyosiy, diniy to siqlarga
ʻ ʻ ʻ
qaramay, Markaziy Osiyodagi boshqa xalqlar kabi ilg or fikr egalarini, buyuk
ʻ
olimlarni yetkazdi, insoniyatga ilm-fan, ma’naviyat sohasida o lmas durdona
ʻ
asarlar, fikrlar qoldirdi.
Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Hojib, Abulqosim Mahmud bin Umar
Zamaxshariy, Alisher Navoiy asarlaridan ham keng foydalanilgan. Zero, bunday
nodir asarlar va sharq mutafakkirlarining oliyjanob hikmatlari, g oyalari XIX
ʻ
asrning oxiri va XX asrning boshlarida Turkiston o lkasida pedagogik va uslubiy
ʻ
fikrlarning taraqqiy etishida muhim rol o ynadi. Ayniqsa Turkiston xalqlarining
ʻ
ma’rifatparvarlik pedagogikasi taraqqiyotida asosiy zamin bo ldi.
ʻ
55

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YHATIʻ
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga
kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining
qo’shma majlisidagi nutq, Toshkent, 2016.
2. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak.
Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy
yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim
ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining
kengaytirilganmajlisidagi ma’ruza, 2017 yil 14 yanvar‘ –Toshkent,
O‘zbekiston, 2017.
4..Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o‘rta asrlar):
Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o‘quvchilari uchun qo‘llanma. –
T.: ―O‘qituvchi , 2001, - 352 bet.
‖
5.Z.Merosiniv. Sharq mutafakkirlari merosini o‘rganishning didaktik metodlari.
Zamonaviy ta lim yo‘nalishi 2017 -yil 5-son.
ʼ
6. A.Haydarov. Inson kamoloti va milliy ma naviy qadriyatlarni’. T:Muharriri
ʼ
2008-y
7. Mavlonova R., To‘raeva O., Holiqberdiev K. Pedagogika. -T.: O‘qituvchi, 2001.
8. Pedagogika A.Q.Munavvarovning tahriri ostida. -T.: O‘qituvchi, 1996.-200b.
9. Pedagogika tarixidan xrestomatiya. Tuzuvchi: O.Hasanboeva, T.: O‘qituvchi,
1990.
10. Pedagogika. Pod red. P.I.Pidkasistogo – M.: 2003.
11. Pedagogika. O‘quv qo‘llanma. A.Munavvarov tahririda. T.,
«O‘qituvchi», 1996, 86-102-b
12. Pedagogika G`O‘quv qo‘llanma. Munavvarov A tahriri ostida. – Toshkent,
O‘qituvchi, 1996.
56

13. Inomova M. Oilada bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy
kadriyatlar. T.: Fan,
14. Imom Ismoil al-Buxoriy. Al-jome' as-saxix. -T.: O‘zbekiston, 1991
15. G` `aybullaev N , R.Yodgorov. Pedagogika. Ma’ruzalar matni. T., 2000, 104-
110-b.
16. .Tursunov L , .Nishonaliev U . Pedagogika kursi. T., «O‘qituvchi», 1998.
17. Ziyomuhammadov B. Pedagogika. Oliy o‘quv yurtlari uchun o‘quv
qo‘llanma -T.: Turon-Iqbol, 2006.-112 b.
18. Zunnunov A. Pedagogika tarixi. T.: Sharq, 2000.
19. Umumiy pedagogika nazariyasi va amaliyoti. 1qism. Pedagogika nazariyasi.
Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik.G` M.X.Toxtaxodjaevaning umumiy tahriri
ostida. “Iqtisod-moliya”, 2007.-380 b.
20. Tursunov I.Y., Nishonaliev O‘.N. Pedagogika kursi.-T.: O‘qituvchi, 1997.
21. Xarlamov I.F. Pedagogika – M.: Gardariki, 2003.
Int e rn e t saytlar:
1. www.pedagog.uz
2. www. Ziyonet. u z
3. www. tdpu.uz
57

Nukus innovatsion institute
Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi ____ kurs talabasi __________________________________ kurs ishini
himoya qilish bo‘yicha 2024 yil «____» _____________ kungi № _________ sonli majlisining
B A YO N N O M A S I
Kurs ishining mavzusi_________________________________________________________________
___________________________________________________________________________________
Qatnashganlar :
Komissiya raisi ______________________________
A’zolari ____________________________________________________________________________
Ish rejasi bo‘yicha:
Kurs ishi rahbari ________________________________
Kurs ishi bo‘yicha quyidagi materiallar tafsiya etildi:
1. Yozish va tahrirlash ___________ _______ ______________________________
2. Himoya qilish vaqtidagi bayonot _____________________________________
3. Berilgan savollarga javoblari _____________________________________
4. Kurs ishi rahbarining yakuni ______________________________________
_____________________________________________________________________________
Kurs ishining himoya qilgandan keyin talabaga quyidagi savollar berildi:
1. ___________________________________________________________________________
2. ___________________________________________________________________________
3. ___________________________________________________________________________
Komissiya qarori:
1.Talaba___________________________________kurs ishini bajargangan va _____bahoga himoya
qilgan deb hisoblansin
Komissiya raisi: ______________________
Komissiya a’zoları: ______________________
______________________
______________________
Kotib: __________________________
58

Kurs ishini baholashga quyidagi baholash tavsiya etiladi:
1. Kurs ishi eksperimental bo‘lsa , berilgan savollar to‘liq javob bergan bo‘lsa,
o‘rganilgan pedagogik bilimlardan foydalanilgan bo‘lsa – «a’lo» (5).
2. Rejadagi masalalar to‘liq bayon yetilgan, ammo pedagogik bilimlardan
foydalanilmagan bo‘lsa – «yaxshi» (4).
3. Rejadagi masalalar to‘liq tushuntirilmagan bo‘lsa, olingan natijalar yetarli
darajada pedagogik jihatdan muhokama qilinmagan bo‘lsa – «qoniqarli» (3)
baholar qo‘yilishi mumkin.
Kurs ishi to plamining tarkibiy qismlari , mazmuni va o rnatish sifatiniʻ ʻ
baholash mezonlari
1. Mavzuni tanlash, rejani mavzuga ta sirchanligi – 10%
ʼ
2. Kirish so‘zida mavzuning ahamiyati hozirgi kunda nuqtai nazardan
tahrirlanishi -10%
3. Kurs ishi mavzusi, mazmuning mohiyati, xulosa chiqarish - 30%.
4. Kurs ishi mustaqil ta’lim ishi va ijodkorlik yondashuvi -20%.
5. Kurs davomida oldingi tajribalarni hikoya qilish -10%.
6. Kurs ishini o‘z tajribasida e’lon qilish -10%
7. Adabiyotlardan foydalanish darajasi -10%.
Kurs ishining bahoları:
100-90% - «5» – A’lo .
89-70% - «4» - Yaxshi .
69-60% - «3» – Q oniqarli .
59-0% - «2» – Q oniqarsiz .
59

Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi fanidan kurs ishi

Sotib olish