Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	93.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Литература

Shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo'shma gaplarning semantik -sintaktik tuzilishi.(G'afur G'ulom asarlarida)

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ ___________________________________________ ” YO ‘ NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“ __________________________________________ ” fanidan
“ Shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo'shma gaplarning semantik -
sintaktik tuzilishi.(G'afur G'ulom asarlarida)” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________-2025

munosabatni ifodalashda ishlatilsa, turli tipdagi qismlardan tashkil topgan gaplar
ko‘proq o‘zaro farq va turli shakllardagi bog‘lanishni ko‘rsatadi. Bu turdagi gaplar
tilni boyitadi va turli kommunikativ vaziyatlarda aniq ifodalovchi vositadir.
Shartlanganlikni ifodalovchi bog‘lovchili qo‘shma gaplar qismlar o‘rtasida aniq
bog‘lovchi vosita ishlatilgan gaplardir. Bunday gaplar shart, sabab, natija kabi
munosabatlarni ifodalashda keng qo‘llaniladi. Ular kommunikativ vaziyatlarda
aniq va to‘g‘ri ma’lumot yetkazishda samarali vositadir. Shartlanganlikni
ifodalovchi bog‘lovchili qo‘shma gaplar asosan quyidagi turlarga bo‘linadi 14
.
Shart ergash gapli qo‘shma gaplarda birinchi qismda shart ifodalanadi va
ikkinchi qismda esa uning natijasi yoki holati keltiriladi. Shart ergash gap bosh
gapga bog‘lanadi. Bu gaplarda "agar", "bo‘lsa", "deb", "ekan" kabi bog‘lovchilar
ishlatiladi. Misol uchun: Agar sen kelsang, men ham boraman. Bu gapda "Agar sen
kelsang" jumlasi shartni bildiradi, "men ham boraman" esa uning natijasi yoki
sharti bajarilganda yuzaga keladigan holatni ko‘rsatadi. Shart ergash gapli qo‘shma
gaplar ko‘pincha shartli munosabatlarni aniq ifodalash uchun ishlatiladi. Bunda
shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish intonatsiya va bog‘lovchi vositalar orqali
oson tushuniladi. Bunday gaplarning ishlatilishi kommunikatsiya jarayonida aniq,
to‘g‘ri ma’lumot yetkazish imkoniyatini yaratadi.
Sabab ergash gapli qo‘shma gaplarda sabab natijaga sabab bo‘lishi
ko‘rsatiladi. Bunday gaplarda sabab ergash gap bosh gapga bog‘lanadi. "Chunki",
"sababi", "shuning uchun" kabi bog‘lovchilar ishlatiladi. Masalan: Otasi o‘sha kuni
kelmagach, ularni vahima bosdi. Bu gapda "Otasi o‘sha kuni kelmagach" sababi,
"ularni vahima bosdi" esa natija sifatida ko‘rsatilgan. Sabab ergash gapli qo‘shma
gaplar ko‘pincha harakat yoki hodisaning sababini tushuntirish uchun ishlatiladi.
Bunda sababning natijaga ta’siri aniq va ravshan bo‘ladi. Sabab va natija
o‘rtasidagi bog‘lanish orqali voqealarning bir-biriga ta’siri tushunarli qilib beriladi.
Sabab ergash gaplar nutqda o‘zi bilan bog‘liq hodisalar yoki holatlar haqida
ma’lumot berishga yordam beradi.
14
Qahhor, Abdulla. She’riy asarlar. Toshkent: Fan, 1980. 300 bet.
14

xizmat qiladi. Shartli munosabatlar har bir syujet voqeasining rivojlanishiga kuchli
ta’sir ko‘rsatadi. G‘afur G‘ulom asarlaridagi syujetlar ko‘pincha har bir voqeaning
sabab-natija munosabatlariga asoslanadi. Har bir harakatning o‘ziga xos natijasi
bor, va bu natija syujet rivojining yangi bosqichiga olib keladi. Har bir shart va
uning natijasi syujetning yuksalishini yoki pasayishini belgilaydi. Masalan,
“Mening o‘g‘rigina bolam” asarida har bir qaror va harakat o‘zining natijasiga olib
keladi, bu esa syujet rivojini ko‘rsatadi. Shartlanganlik munosabati syujetning
izchilligini ta’minlashda ham muhim rol o‘ynaydi. Asarlarning barcha voqealari
o‘zaro bog‘langan, va har bir voqeani amalga oshirish uchun shartlar mavjud.
Syujetning har bir bosqichida qahramonlarning qarorlarining natijalari ko‘rsatiladi
va bu asarlarning rivojlanishini belgilaydi. Shartlar syujetning mantiqiy
rivojlanishini ta’minlashda yordam beradi, ularning har biri syujetning yangi
bosqichiga olib keladi. G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabati orqali
syujet o‘zaro bog‘liq holatlarni, sabab va natijani, shuningdek, qahramonlarning
o‘zgarishlarini ifodalashda juda muhim vosita hisoblanadi. Shart va natija
o‘rtasidagi bog‘lanish, syujetning aniq va izchil rivojlanishiga yordam beradi 23
.
Xulosa. G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabati badiiy
funksiyasini bajarishda asosiy vositalardan biridir. Shart va natija o‘rtasidagi
bog‘lanish asarlarning obrazlarini chuqurroq tasvirlash, g‘oya va mazmunni
ifodalash, syujet rivojini izchil qilib ko‘rsatishda muhim rol o‘ynaydi. G‘afur
G‘ulom asarlarning barcha tuzilishlari shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish asosida
shakllanadi va ular o‘zaro bog‘liq holda rivojlanadi. Shartlanganlik munosabati
asarlarining mazmunini chuqurlashtirib, o‘quvchiga bosh qahramonlarning ichki
dunyosini ko‘rsatadi va ularning harakatlarining natijalari haqida ma’lumot beradi.
Shartlar va natijalar o‘rtasidagi bog‘lanish o‘ziga xos tarzda asarlarning syujetini
rivojlantiradi va ularni o‘quvchi uchun yanada tushunarli va ta’sirchan qiladi.
2.3. G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabatini ifodalovchi
qo‘shma gaplarning tahlili
23
G‘afur G‘ulom. Farzandlarimga. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2021. 112 bet.
25

Shart ergash gapli qo‘shma gaplarning tuzilishi, sintaktik jihatdan juda oson
va oddiy. Biroq, ularning semantik tuzilishi va ma’nosi aniq va ravshan bo‘lishi
uchun, shart va natija o‘rtasidagi aloqaning to‘g‘ri tushunilishi zarur. Shart ergash
gapli qo‘shma gaplar, faqatgina shartli bog‘lovchilar yordamida bog‘lanib
qolmaydi, balki ular ba’zan shartli modifikatorlar yordamida ham ifodalanishi
mumkin. Masalan, "Agar imkon bo‘lsa, men yordam beraman" kabi jumlalarda
"agar" bog‘lovchisi va "imkon bo‘lsa" shartli modifikatori birgalikda shartni
bildiradi. Shart ergash gapli qo‘shma gaplarning tuzilishi va bog‘lanishi tilni
boyitadi va uni aniqroq qilishga xizmat qiladi. Bu turdagi gaplar, ko‘pincha tilning
ifodaviy imkoniyatlarini kengaytiradi va nutqning to‘g‘ri va ravshan bo‘lishini
ta’minlaydi. Shart ergash gaplar, so‘zlovchining niyati va kommunikativ vazifasiga
qarab turli uslublarda ishlatiladi. Ular, faqatgina ma’lumotni ifodalashdan tashqari,
so‘zlovchining nutqiy niyatini, maslahat berish, shartnoma tuzish yoki taklif qilish
kabi vazifalarni ham bajaradi 12
.
Shart ergash gapli qo‘shma gaplar, turli kommunikativ vaziyatlarda muhim
rol o‘ynaydi. Misol uchun, shartnoma tuzishda, maslahat berishda yoki taklif
qilishda shartli bog‘lanishlar ko‘p ishlatiladi. "Agar siz bu shartlarni bajarsangiz,
biz shartnomani imzolaymiz" kabi jumla, shartnoma tuzishda ishlatiladigan shartli
qo‘shma gapning yaxshi misolidir. Bu yerda, shartli bog‘lovchi va shartli tuzilma
orqali, shartli munosabat aniq ifodalangan. Shart ergash gapli qo‘shma gaplar,
o‘ziga xos semantik va sintaktik tuzilishga ega bo‘lishi bilan tilning boy va aniq
ifodalovchi vositasi sifatida muhim ahamiyatga ega. Ularning tuzilishi va
qo‘llanilishi, nafaqat tilshunoslikda, balki nutqiy jarayonlar va kommunikativ
vaziyatlarda ham katta ahamiyatga ega. Shart ergash gapli qo‘shma gaplarning
o‘rganilishi, tilning ifodaviy imkoniyatlarini kengaytirishga, shart va natija
o‘rtasidagi bog‘lanishni aniq ko‘rsatishga yordam beradi. Bu, tilni o‘rganish va
nutqiy jarayonlarni yaxshilashda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy-tilshunoslik
yondashuvidir. Shartlanganlikni ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar qismlar
o‘rtasida aniq bir bog‘lovchi vosita ishlatilmaydigan gaplardir. Bunday gaplarda
12
Lutfullayeva, Dilbar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2018. 280 bet.
12

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdurahmonov, G‘ulomjon. O‘zbek tilida qo‘shma gaplar sintaksisi.
Toshkent: Fan, 2015. 320 bet.
2. Ahmedova, Nargiza. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Iqtisod-
Moliya, 2018. 280 bet.
3. Asqarova, Mavluda. O‘zbek tilida shartlanganlik munosabatining
ifodalanishi. Toshkent: Fan, 2016. 250 bet.
4. Davlatova, Ra’no. Qo‘shma gaplar sintaksisi. Toshkent: Iqtisod-Moliya,
2018. 280 bet.
5. Karimov, Islom Abdug‘aniyevich. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch.
Toshkent: Ma’naviyat, 2008. 83 bet.
6. Lutfullayeva, Dilbar. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Iqtisod-
Moliya, 2018. 280 bet.
7. Mahmudov, Nemat. Tilimizning tilla sandig‘i. Toshkent: G‘afur G‘ulom
nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. 92 bet.
8. Qahhor, Abdulla. She’riy asarlar. Toshkent: Fan, 1980. 300 bet.
9. Qodirov, Pirimqul. Yulduzli tunlar. Toshkent: O‘zbekiston, 1981. 350
bet.
10. Qurbonova, Malika. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Iqtisod-
Moliya, 2018. 280 bet.
11. Rashidov, Sharof. Bo‘ston. Toshkent: O‘zbekiston, 1979. 200 bet.
12. Rustamov, Abdulla. So‘z xususida so‘z. Toshkent: Yosh gvardiya, 1987.
250 bet.
13. Said Ahmad. Ufq. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at
nashriyoti, 1976. 327 bet.
14. Sapamiyazova, Mavluda. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Iqtisod-
Moliya, 2018. 280 bet.
15. Sayfullayeva, Rano. O‘zbek tilida qo‘shma gaplar sintaksisi. Toshkent:
Fan, 2015. 320 bet.
32

imkoniyatlarini kengaytiradi va o‘quvchiga batafsil tasvir berish orqali voqealarni
yanada hayajonliroq qiladi.
Masalan: “Agar sen endi shu ishni qilishni boshlasang, butun dunyo sening
oldingda yurar.” Bu yerda mubolag‘ali ifoda “butun dunyo sening oldingda yurar”
shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishni kuchaytiradi.
Taqsimlash: Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishni aniq va samarali tarzda
ifodalash uchun gaplar taqsimlanadi. Bu usul, shartli munosabatlarni aniqroq
tushunish va ta’sirni kuchaytirishga yordam beradi. Taqsimlash usuli biror gapni
qismlarga ajratib, shart va natija o‘rtasidagi aloqani yanada aniqroq ko‘rsatadi.
Misol: “Agar u har doim shunday bo‘lsa, natija shu bo‘ladi.” Bu yerda
gapning ajratilishi, shartning o‘rni va natijaning aniq ifodalanganligini ta’kidlaydi.
Stilistik usullar shartlanganlikni ifodalashda tilning badiiy imkoniyatlarini
kengaytiradi, voqealarni yanada jonli va ta’sirchan tarzda ifodalashga yordam
beradi. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishni ta’kidlash, ularning ahamiyatini
kuchaytirish va o‘quvchining e’tiborini qaratish uchun bu usullar samarali
qo‘llaniladi.
Xulosa. Xulosa qilib aytganda, G‘afur G‘ulom asarlaridagi shartlanganlik
munosabati badiiy tahlil va syujetni rivojlantirishda, obrazlarni yaratishda hamda
asarlarning g‘oyaviy maqsadlarini ifodalashda muhim rol o‘ynaydi. Bu munosabat
o‘quvchiga asarni yanada chuqurroq va yaxlit tushunishga yordam beradi, va uning
ta’sirini kuchaytiradi.
2.2. G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabatining badiiy
funksiyasi
22

tilning boy va moslashuvchanligini ko‘rsatadi. Quyida bu vositalarning ba'zi asosiy
turlari keltirilgan 8
:
1. Shartli bog‘lovchilar. Shartli bog‘lovchilar shartlanganlik munosabatini
bildiradi va jumlaning tarkibida shartni o‘rnatadi. O‘zbek tilida eng ko‘p
ishlatiladigan shartli bog‘lovchilar quyidagilar:
o "agar": Bu bog‘lovchi shartni aniq ifodalash uchun ishlatiladi. Masalan:
Agar sen kelsang, men ham boraman .
o "bo‘lsa": Bu bog‘lovchi natija yoki shartni ko‘rsatish uchun ishlatiladi.
Masalan: Agar vaqt bo‘lsa, biz uni ko‘rib chiqamiz .
o "deb": Bu bog‘lovchi, asosan, shartni ta'riflashda va ma'lum bir holatni
bildirganida ishlatiladi. Masalan: O‘zini yaxshi his qilishdeb, u ko‘plab kitoblar
o‘qiydi .
o "ekan": Bu bog‘lovchi ko‘proq umumlashtirish yoki shartni bildirishda
ishlatiladi. Masalan: Agar u yanglishgan ekan, uni to‘g‘rilash kerak .
2. Shartli gaplar. Shartli gaplar o‘zaro bog‘langan jumlalardan iborat
bo‘lib, birinchi jumla ikkinchisiga shart sifatida xizmat qiladi. Masalan: Agar sen
kelsang, men ham boraman . Bu jumlada birinchi qism ("Agar sen kelsang")
shartni, ikkinchi qism esa (men ham boraman) shart bajarilganda yuzaga keladigan
natijani ifodalaydi.
3. Shartli modifikatorlar. Shartli modifikatorlar shartni kuchaytirish yoki
cheklash uchun ishlatiladi. Bu so‘zlar jumlaning mazmunini o‘zgartirish yoki
aniqlik kiritish maqsadida qo‘llaniladi. Masalan:
o faqat : "Agar faqat sen kelsang, men yordam bera olishim mumkin".
o agar : "Agar sen vaqtida kelsang, hammasi joyida bo‘ladi".
o bo‘lsa : "Agar bo‘lsa, men yordam beraman".
4. Shartli frazalar. Shartli frazalar biror holat yoki voqeaning yuzaga
kelishi uchun zarur bo‘lgan shartni ifodalovchi iboralardir. Bunday frazalar
qo‘shma gaplarda yoki alohida jumlalarda ishlatiladi. Masalan:
o "Agar imkon bo‘lsa": Agar imkon bo‘lsa, men sizni kutib olaman .
8
Abdurahmonov, G‘ulomjon. O‘zbek tilida qo‘shma gaplar sintaksisi. Toshkent: Fan, 2015. 320 bet.
8

Shartlanganlik munosabatining semantik-sintaktik asimmetriyasi
tilshunoslikda shartli bog‘lanishlarning til tizimida qanday ifodalanganini
o‘rganadi. Bu asimmetriya, ya’ni semantik va sintaktik jihatlarning uyg‘unligi yoki
nomutanosibligi, tilning ifodaviy imkoniyatlarini, nutqning aniq va ravshan
bo‘lishini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Shartlanganlikni ifodalovchi
gaplarda semantik va sintaktik uyg‘unlik, tilning to‘g‘ri va aniq ishlashini
ta’minlaydi. Semantik jihat, tildagi so‘zlar va gaplarning o‘zaro ma’nosini va ular
orasidagi bog‘lanishni ifodalaydi. Shartli bog‘lanishda, bitta voqea yoki holatning
boshqa bir voqea yoki holatga ta’sirini ko‘rsatish talab etiladi. Masalan, "Agar
yomg‘ir yog‘sa, yer nam bo‘ladi" jumlasida "yomg‘ir yog‘ish" voqeasi "yerning
nam bo‘lishi" holatiga sabab bo‘lishi aniq shart sifatida ko‘rsatilgan. Bu yerda
shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish semantik jihatdan yaxshi ifodalangan, chunki
gapdagi ma’no izchil va to‘g‘ri tushuniladi. Sintaktik jihat esa, gap tuzilishining
qoidalariga amal qilib, mazmunni qanday qilib ifodalashni ta’minlaydi. Bu yerda,
shartli gapni tuzishning sintaktik tuzilishi, ya’ni gap tarkibi va so‘zlar orasidagi
aloqalar muhim o‘rin tutadi. "Agar yomg‘ir yog‘sa, yer nam bo‘ladi" jumlasida,
sintaktik jihatdan, shartli bog‘lovchi "agar" yordamida shartni aniqlab beradi, va
bu bog‘lanish bosh gapga mos ravishda yaratilgan. Semantik va sintaktik uyg‘unlik
bir-birini to‘ldirib, gapning to‘g‘ri va tushunarli bo‘lishini ta’minlaydi. Agar
sintaktik yoki semantik jihatdagi uyg‘unlik buzilsa, gap noaniq yoki tushunarsiz
bo‘lishi mumkin. Shuning uchun, shartlanganlikni ifodalovchi gaplarda bu
uyg‘unlikni saqlash juda muhim. 16
Asimmetrik tuzilmalar shartlanganlikni ifodalovchi gaplarda muayyan
holatlar yoki shartlar bilan bog‘langan, lekin sintaktik jihatdan to‘g‘ri va aniq
ifodalanmagan holatlarni ifodalaydi. Bu holatlar tilning o‘ziga xosligi va
strukturaviy xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lib, gapning aniq va ravshan bo‘lishiga
to‘sqinlik qilishi mumkin. Semantik jihatdan asimmetrik tuzilmalar ko‘pincha
mavjud bo‘lib, biror voqea yoki holat boshqasiga bog‘langan bo‘lishi kerak, ammo
sintaktik jihat bu bog‘lanishni to‘g‘ri ifodalashda yetarli darajada aniq bo‘lmasligi
16
Qurbonova, Malika. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2018. 280 bet.
16

G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi
qo‘shma gaplarning semantik-sintaktik tuzilishi asarlarning badiiy mohiyatini
to‘liq tushunishga yordam beruvchi muhim omildir. Shart va natija o‘rtasidagi
bog‘lanish asarlarning syujeti va qahramonlarining rivojlanishida markaziy rol
o‘ynaydi. G‘afur G‘ulomning adabiy uslubi, ayniqsa, shartlanganlik
munosabatlarini ifodalashda sintaktik tuzilish va leksik vositalar orqali o‘zining
kuchli ta’sirini ko‘rsatadi. Shartlanganlikni ifodalovchi qo‘shma gaplarning
semantik tuzilishi qahramonlarning qaror va harakatlarini tushunishda muhim
ahamiyatga ega. Semantik jihatdan, shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish
qahramonlarning o‘zgarishi, ichki dunyosi va tashqi voqealar bilan munosabatini
ko‘rsatadi. G‘afur G‘ulomning asarlarida shart va natijalar o‘rtasidagi aloqalar
ko‘pincha ichki konflikti, qahramonlarning tashqi muhitga moslashish jarayonini
yoki axloqiy va ijtimoiy tanlovlarni ochib beradi. Misol uchun, qissalardagi
voqealar qahramonlarning qarorlari natijasida o‘zgaradi va har bir qaror yangi
shartlarni, natijalarni keltirib chiqaradi.
Sintaktik jihatdan esa shartlanganlik munosabati G‘afur G‘ulom asarlarida
turli xil sintaktik konstruktsiyalar orqali ifodalanadi. Shartli ergash gaplar va
qo‘shma gaplar orqali ifodalangan shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish voqealar
rivojini aniqroq ko‘rsatadi. G‘afur G‘ulomning adabiyotida shart va natija
o‘rtasidagi aloqalar ko‘pincha oddiy shartli gaplar bilan ifodalanib, ular asarlarning
sintaktik strukturasini yanada boyitadi. Asarda shart va natija o‘rtasidagi aloqalar
ko‘pincha tinish belgilari, intonatsiya va bog‘lovchilar orqali aniqlik kiritiladi.
Shart va natijani ifodalashda ishlatiladigan leksik vositalar ham muhim ahamiyatga
ega. “Agar”, “bo‘lsa”, “yordam beradi” kabi so‘zlar shartlanganlik munosabatlarini
aniqlik bilan ifodalashda yordam beradi. Natija bildiruvchi so‘zlar esa voqealar
rivojining oqibatlarini ko‘rsatadi. G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik
munosabati o‘ziga xos badiiy funksiya bajaradi. Bu funksiya syujetning izchil
rivojlanishiga, qahramonlarning ichki va tashqi dunyosidagi o‘zgarishlarga ta’sir
ko‘rsatadi. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishning chuqur ifodalanishi
30

Shartlanganlik munosabati G‘afur G‘ulom asarlarida muhim badiiy vosita
sifatida ishlatilgan. Bu munosabat shart va natijani o‘z ichiga oladi va asarlarning
syujeti, obrazlari, g‘oyasi, mazmuni va uning estetik tasviri uchun zaruriy
mexanizm hisoblanadi. Shartlanganlik va uning badiiy funksiyasi haqidagi tahlilni
quyidagicha kengaytirish mumkin:
1. Obraz yaratishdagi roli. G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik
munosabati obrazlarning ichki dunyosini va xarakterini aniqroq ochib berishga
yordam beradi. Har bir shart va natija orasidagi bog‘lanish bosh qahramonlar va
ularning atrof-muhitiga bo‘lgan munosabatini ko‘rsatadi. G‘afur G‘ulomning
asarlaridagi obrazlar ko‘pincha shartli munosabatlarga asoslangan.
Qahramonlarning qilgan harakatlari va qarorlarining natijalari ko‘rsatiladi va bu
o‘zgarishlarning oqibatlari ustida turadi. Misol uchun, “Shum bola” asarida bosh
qahramonning o‘ziga bo‘lgan munosabati va unga bo‘lgan shartlar orqali uning
o‘zgarishlari tasvirlanadi. Shartlarning har biri (masalan, ota-onaning taqiqlari,
jamiyatning talablaridan kelib chiqqan holda) uning ichki dunyosiga va hayotiy
yo‘lini qanday tanlashiga ta’sir qiladi. Natijada, bosh qahramonning ichki
izlanishlari va hayotga bo‘lgan qarashlari o‘zgaradi, va u real dunyoda o‘zini
qidirishga kirishadi. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishning badiiy funksiyasi
G‘afur G‘ulomning asarlarida obrazlar orqali kuchaytiriladi. Obrazlar faqat tashqi
ko‘rinishlar bilan emas, balki ularning ichki hissiyotlari, qarorlarining oqibatlari
bilan ham shakllanadi. G‘afur G‘ulom, asaridagi har bir qahramonning
qiyinchiliklarini va shartli munosabatlar orqali rivojlanishini o‘ziga xos tarzda
ko‘rsatadi. Shartlarning obraz yaratishdagi roli faqat biror voqeaga sabab
bo‘lishdan iborat emas. U, shuningdek, qahramonlarning o‘zgarishini, ularning
qarorlarining oqibatlarini ko‘rsatishda ham ishlatiladi. Shartlar, shuningdek,
qahramonlarning o‘zgarishlarini ko‘rsatuvchi badiiy vosita sifatida xizmat qiladi.
Bu o‘zgarishlar ko‘pincha ichki kechinmalar va qarama-qarshiliklardan kelib
chiqadi 21
.
21
Sayfullayeva, Rano. O‘zbek tilida qo‘shma gaplar sintaksisi. Toshkent: Fan, 2015. 320 bet.
23

I-BOB. SHARTLANGANLIK MUNOSABATLARINI IFODALOVCHI
QO‘SHMA GAPLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Shartlanganlik munosabatining lingvistik mohiyati
Shartlanganlik munosabati tilshunoslikda predikatsiya va subyektivlikni
ifodalovchi asosiy vositalardan biridir. Semantik jihatdan, shartlanganlik
munosabati biror voqea yoki holatning boshqa bir voqea yoki holatga bog‘liqligini
bildiradi. Bu munosabatda bir hodisaning yuzaga kelishi boshqa hodisa yoki
holatning mavjud bo‘lishiga bog‘liqdir. Masalan, “Agar yomg‘ir yog‘sa, yer nam
bo‘ladi” jumlasida “yomg‘ir yog‘ish” voqeasi, “yerning nam bo‘lishi” holatiga
sabab bo‘lishi shartli ravishda ko‘rsatilgan. Bu yerda “Agar” bog‘lovchisi shartni
ifodalab turadi, va shartning bajarilishi o‘z navbatida natijaga olib keladi.
Pragmatik nuqtai nazardan, shartlanganlik munosabati so‘zlovchining nutqiy
niyatini, ya’ni voqea yoki holatning yuzaga kelishi uchun zarur bo‘lgan shartni
ta’kidlaydi. Shartlanganlik til orqali so‘zlovchining maqsadlari, niyatlari va
maqsadga erishish uchun zarur bo‘lgan shartlarni ta’riflashda ishlatiladi. Masalan,
shartnoma tuzishda, maslahat berishda yoki shaxsiy tavsiyalarni bildirganida
shartlanganlik muhim rol o‘ynaydi. Agar kimdir “Agar sen vaqtida kelsang,
yordam bera olishim mumkin” desa, u holda shartlanganlik voqeasining yuzaga
kelishi uchun zarur bo‘lgan shartni aniq ifodalaydi. Shartlanganlik munosabati
lingvistik tahlilni talab qiladigan asosiy vosita bo‘lib, tilshunoslar bu munosabatni
turli sintaktik, semantik va pragmatik jihatlardan o‘rganadilar. Bu nuqtai nazardan,
shartlanganlik tilning mantiqiy tuzilishini, so‘zlovchining nutqiy maqsadlarini va
gaplar orasidagi bog‘lanishni to‘g‘ri anglash uchun zarurdir. Shartlanganlikni
ifodalovchi sintaktik vositalar o‘zbek tilida ko‘plab shakllarda ifodalanadi, bu esa
7

 Adabiy til uslubiyatini chuqurroq anglash . Shoirning badiiy matnlarida
qo‘llangan shartlanganlik munosabatli qo‘shma gaplar uslubiy vosita sifatida
qanday ishlatilganini o‘rganish, adabiy tilning ifoda imkoniyatlarini kengaytiradi va
adabiy uslubiyatga oid bilimlarni boyitadi.
 Amaliy tilshunoslikda qo‘llanilishi . Ushbu tadqiqot natijalari o‘quv
jarayonida, xususan, o‘zbek tili sintaksisi, stilistika va adabiy tahlil darslarida
qo‘llanilishi mumkin bo‘lib, talabalar va tadqiqotchilar uchun foydali manba bo‘lib
xizmat qiladi.
 G‘afur G‘ulom ijodining lingvistik tahlili . Shoirning asarlarida
shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo‘shma gaplarning o‘rganilishi, uning
ijodiy uslubini chuqurroq anglashga yordam beradi va adabiyotshunoslikda yangi
yondashuvlarni shakllantiradi.
 Til va tafakkur munosabatini yoritish . Shartlanganlik munosabatlarini
ifodalovchi qo‘shma gaplarning tahlili orqali til va tafakkur o‘rtasidagi bog‘liqlikni
aniqlash, tilning inson fikrlash jarayonidagi o‘rnini ko‘rsatadi.
 Ilmiy tadqiqot metodologiyasini rivojlantirish . Ushbu kurs ishi orqali
tilshunoslikda qo‘shma gaplarni o‘rganish metodologiyasi boyitiladi, yangi tahlil
usullari va yondashuvlar ishlab chiqiladi.
6

qilgan qarori o‘ziga yoki boshqalarga qanday ta’sir qilishini aniqlashda muhim rol
o‘ynaydi. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish har bir voqeani mantiqiy
izchillikda davom ettiradi, shuningdek, voqealarni ta’sirchan tarzda ochib beradi.
Bu orqali o‘quvchi qahramonning qarorlarining natijalarini ko‘rib, uning ichki
olamini va ijtimoiy muhitdagi o‘zgarishlarni yaxshiroq tushunadi. “Shum bola”
qissasida shartlanganlik munosabati asar syujetining izchilligi va mantiqiy
rivojlanishiga xizmat qiladi. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish ko‘p holatlarda
takrorlanadi. Har bir shart qahramonning kelajakdagi natijalarni anglashiga va ular
asosida yangi qarorlar qabul qilishiga olib keladi. Bu element asar davomida bir
necha bor ishlatiladi, har safar qahramonning harakati yoki qarori yangi bir
natijaga olib keladi va syujetda yanada chuqurlashgan qarama-qarshiliklar yuzaga
keladi. Qahramonning qarorlari va ularning natijalari asar davomida shartlanganlik
munosabati orqali yanada aniq ifodalangan. Bu esa obraz yaratishda katta
ahamiyatga ega. Masalan, qahramonning birinchi qarori qanday natijalarga olib
kelganini ko‘rib, o‘quvchi keyingi harakatlarining qanday rivojlanishini oldindan
sezishi mumkin. Bu esa asarni yanada ta’sirchan va o‘quvchiga yanada aniq
tushunarli qiladi. G‘afur G‘ulomning “Shum bola” qissasida shartlanganlik
munosabati nafaqat voqealar rivojlanishini ta’minlaydi, balki qahramonning ichki
dunyosini, qarorlar qabul qilish jarayonini va ijtimoiy aloqalarini chuqur
ifodalaydi. 25
.
“Yodgor” qissasida shartlanganlik munosabati 26
. G‘afur G‘ulomning
“Yodgor” qissasida shartlanganlik munosabati asar syujetining asosiy
mexanizmlaridan birini tashkil etadi. Qissadagi har bir harakat, qaror yoki voqea,
o‘z navbatida, yangi voqealarni keltirib chiqaradi, bu esa shart va natija o‘rtasidagi
bog‘lanishni aniq namoyon etadi. Asarda har bir qahramonning tanlagan yo‘li yoki
qabul qilgan qarori boshqa holatlar yoki qahramonlarning harakatlariga ta’sir
ko‘rsatadi, bu esa syujetning izchil rivojlanishini ta’minlaydi. “Yodgor” qissasida
shartlanganlik munosabati ko‘plab holatlarda ko‘rinadi. Masalan, qahramonning
25
G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. 12 tomlik. T.11. Toshkent: Fan, 1989. 300 bet.
26
G‘afur G‘ulom. Yodgor. Toshkent: O‘zbekiston, 1983. 170 bet.
27

 “Agar u yig‘ilishga kelsa, barcha savollarga javob bo‘ladi” — “bo‘ladi”
so‘zi natijani ifodalashda ishlatilgan.
 “Agar ishni to‘g‘ri bajarib, yaxshi natijaga erishsang, kompaniya seni
mukofotlaydi” — “erishsang” va “mukofotlaydi” so‘zlari shartli munosabatda
natijani ko‘rsatadi.
 “Agar vaqtida ishga kelgan bo‘lsang, yordam bera olamiz” — Bu jumlada
natija “yordam bera olamiz” orqali ko‘rsatilgan.
Shartli va natija bildiruvchi so‘zlar orasidagi bog‘lanish, ularning o‘zaro
joylashuvi va ishlatilishi, tilning mantiqiy tuzilishini aniq ko‘rsatib beradi va
o‘quvchiga voqeaning qanday rivojlanishini tushunishga yordam beradi. Shart va
natija o‘rtasidagi munosabatlarning ifodalanishi, ayniqsa, badiiy asarlarda va ilmiy
tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega 20
.
Stilistik usullar shartlanganlik munosabatini ifodalashda kommunikativ
maqsadni kuchaytirish va ta’kidlash uchun ishlatiladi. Bu usullar badiiy asarlarda,
ayniqsa G‘afur G‘ulom asarlarida, shart va natija o‘rtasidagi aloqani aniq va
ta’sirchan tarzda ifodalashda muhim ahamiyatga ega. Quyidagi stilistik usullarni
keltirish mumkin:
Takrorlash: Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishni kuchaytirish va
ifodaning ta’sirini oshirish uchun so‘z yoki iboralar takrorlanadi. Takrorlash usuli
o‘quvchining e’tiborini jalb qiladi va shartli munosabatning ahamiyatini
kuchaytiradi. Badiiy asarlarda bu usul, ayniqsa, voqeaning ta’sirini kuchaytirish va
o‘quvchiga xotirada saqlanadigan izohlar qoldirishda ishlatiladi.
Misol: “Agar u kelmasa, men ham kelmayman. Agar u kelmasa, ishlarimizni
hal qila olmaymiz.” Bu jumlada “agar u kelmasa” takrorlanishi shart va natijaning
muhimligini ta’kidlaydi va aloqaning kuchayishini bildiradi.
Mubolag‘a: Mubolag‘a — bu haqiqatni yuksaltirish yoki pastga tushirish
orqali ta’kidlash usulidir. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishning kuchini
kuchaytirish uchun mubolag‘ali ifodalar ishlatiladi. Bu usul tilning badiiy
20
Sapamiyazova, Mavluda. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2018. 280 bet.
21

asarlarning syujetini izchil va lo‘nda qiladi, o‘quvchiga o‘zgacha badiiy ta’sir
ko‘rsatadi. G‘afur G‘ulomning asarlarida shartlanganlik munosabati faqat
qahramonlarning qarorlarini tushuntiribgina qolmay, balki ijtimoiy va axloqiy
masalalarni ham ko‘taradi, bu esa asarlarning keng ma’noli va murakkab bo‘lishiga
olib keladi.
Xulosa qilib aytganda, G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabati
qo‘shma gaplarning semantik-sintaktik tuzilishida muhim o‘rin tutadi. Bu
munosabat nafaqat voqealar va qahramonlar o‘rtasidagi aloqalarni ko‘rsatadi, balki
asarlarning badiiy va ma’navi mazmunini kengaytiradi. Shart va natija o‘rtasidagi
aloqaning aniq ifodalanishi G‘afur G‘ulomning asarlariga murakkablik, chuqurlik
va estetik qiymat beradi, o‘quvchilarga fikr va his-tuyg‘ularni yaxshi tushunish
imkonini yaratadi.
31

KIRISH
Mustaqil o‘zbek tilshunosligi taraqqiyotida til birliklarini turli darajada
chuqur o‘rganish, ayniqsa, qo‘shma gaplarning semantik-sintaktik jihatlarini tahlil
qilish dolzarb masalalardan biri bo‘lib kelmoqda. Ayniqsa, so‘nggi yillarda
tilshunoslikda gap birliklarini faqat grammatik vositalar orqali emas, balki ularning
mantiqiy, semantik, pragmatik munosabatlari nuqtayi nazaridan tahlil qilishga
bo‘lgan ehtiyoj ortmoqda. Shu nuqtai nazardan, shartlanganlik munosabatini
ifodalovchi qo‘shma gaplar tilning mantiqiy-sintaktik tizimini anglashda muhim
o‘rin egallaydi. Shartlanganlik munosabatini ifodalovchi qo‘shma gaplar, ayniqsa,
badiiy adabiyot tilida keng va obrazli qo‘llanadi. Ularda nafaqat grammatik
bog‘lanish, balki mazmuniy shart-sharoit, natija, ehtimol yoki zarurat
munosabatlari ham o‘z ifodasini topadi. Ana shunday gap birliklarini o‘rganish til
strukturasi va uslubiy vositalar orasidagi bog‘liqlikni ochib berish imkonini beradi.
G‘afur G‘ulom asarlari tili tanlanganligi bejiz emas. Adibning badiiy tilida xalqona
ohang, hayotiy ifodalar, shuningdek, mantiqiy tuzilgan qo‘shma gaplar uchrab
turadi. Ayniqsa, “Shum bola”, “Yodgor” kabi asarlarida qahramonlarning nutqi
orqali ifodalangan shartlanganlik munosabatlari o‘ziga xos sintaktik xususiyatlarga
ega. Bu holat esa nafaqat lingvistik tahlil uchun, balki badiiy tilda gap tuzilishining
uslubiy xususiyatlarini ochib berish nuqtayi nazaridan ham ahamiyatlidir.
Kurs ishining maqsadi. G‘afur G‘ulom asarlari misolida shartlanganlik
munosabatlarini ifodalovchi qo‘shma gaplarning semantik va sintaktik
xususiyatlarini chuqur tahlil qilishdan iborat. Tilshunoslikda shartlanganlik
munosabatini ifodalovchi gaplar gaplararo bog‘lanishning murakkab shakllaridan
biri hisoblanadi va ular orqali shart-sharoit, ehtimol, imkon, natija kabi mantiqiy
munosabatlar ifodalanadi. Ayniqsa, badiiy matnlar, xususan, G‘afur G‘ulomning
3

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. SHARTLANGANLIK MUNOSABATLARINI IFODALOVCHI
QO‘SHMA GAPLARNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Shartlanganlik munosabatining lingvistik mohiyati………………………… 7
1.2. Shartlanganlikni ifodalovchi qo‘shma gaplarning
tasnifi…………………… 11
1.3. Shartlanganlik munosabatining semantik-sintaktik
asimmetriyasi ………….. 16
II-BOB. G‘AFUR G‘ULOM ASARLARIDA SHARTLANGANLIK
MUNOSABATLARINI IFODALOVCHI QO‘SHMA GAPLARNING
TAHLILI
2.1. G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabatining ifodalanish
usullari 19
2.2. G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabatining badiiy
funksiyasi ... 23
2.3. G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabatini ifodalovchi qo‘shma
gaplarning
tahlili…………………………………………………………………. 26
XULOSA……………………………………………………………………….. 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 32
2

16. To‘xtaeva, Komila. O‘zbek tilida qo‘shma so‘zlar va frazeologik
birliklar. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012.
92 bet.
17. Ulug‘ov, Abdug‘ani. G‘afur G‘ulom hayoti va ijodini o‘rganish
bo‘yicha dastur va uslubiy qo‘llanma. Toshkent: 2020. 120 bet.
18. G‘afur G‘ulom. Farzandlarimga. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2021. 112 bet.
19. G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. 12 tomlik. T.11. Toshkent:
Fan, 1989. 300 bet.
20. G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. 12 tomlik. T.2. Toshkent:
Fan, 1984. 280 bet.
21. G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. 12 tomlik. T.3. Toshkent:
Fan, 1984. 290 bet.
22. G‘afur G‘ulom. Netay. Toshkent: O‘zbekiston, 1983. 150 bet.
23. G‘afur G‘ulom. Shum bola. Toshkent: O‘zbekiston, 1983. 160 bet.
24. G‘afur G‘ulom. Tanlangan asarlar. Nazm va nasr. Toshkent: G‘afur
G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2021. 352 bet.
25. G‘afur G‘ulom. Tirilgan murda. Toshkent: O‘zbekiston, 1983. 140 bet.
26. G‘afur G‘ulom. Yodgor. Toshkent: O‘zbekiston, 1983. 170 bet.
27. G‘afur G‘ulom. Yo‘ldosh. Toshkent: O‘zbekiston, 1985. 180 bet.
28. Zunnunxo‘ja, Ziyodulla. Adabiyot nazariyasi. Toshkent: Fan, 1990. 250
bet.
29. Sharafiddinov, Ozod. G‘afur G‘ulom: Hayoti va ijodi. Toshkent:
O‘zbekiston, 1996. 280 bet.
30. Shomuhamedov, Shavkat. Gumanizm – abadiylik yalovi. Toshkent:
Adabiyot va san’at, 1974. 220 bet.
33

1.2. Shartlanganlikni ifodalovchi qo‘shma gaplarning tasnifi
Shart ergash gapli qo‘shma gaplar, tilshunoslikda o‘ziga xos ahamiyatga ega
bo‘lgan tuzilmalardan biridir. Ular shartni va natijani ifodalovchi komponentlardan
tashkil topgan bo‘lib, birinchi qismda shart, ikkinchi qismda esa natija yoki holatni
ko‘rsatadi. Shart ergash gapli qo‘shma gaplar, tilda keng tarqalgan va har xil
kommunikativ vaziyatlarda qo‘llaniladigan ifodaviy vositalardir. Bu turdagi gaplar
turli bog‘lovchi vositalar, sintaktik strukturalar va semantik aloqalar orqali bir-
biriga bog‘lanadi. Shart ergash gapli qo‘shma gaplarning asosiy vazifasi, biror
voqea yoki holatning shartga bog‘liq ekanligini ifodalashdir. Shart ergash gapli
qo‘shma gaplar, har doim birinchi qismdagi shartga bog‘liq holda ikkinchi qismda
natija yoki holatni bildiradi. Masalan, "Agar yomg‘ir yog‘sa, yer nam bo‘ladi" kabi
jumlalar shart ergash gapli qo‘shma gaplardir. Bu yerda "yomg‘ir yog‘ishi" shart,
"yerning nam bo‘lishi" esa natija sifatida ifodalanadi. Shart ergash gapli qo‘shma
gaplar, turli sintaktik vositalar orqali ifodalanadi. Ular ko‘pincha "agar", "bo‘lsa",
"deb", "ekan" kabi bog‘lovchilar yordamida bog‘lanadi. Ushbu bog‘lovchilar
shartli munosabatni aniq va ravshan ifodalashga xizmat qiladi 11
.
Shart ergash gapli qo‘shma gaplarning sintaktik tuzilishi, asosan, ikki
qismdan iborat bo‘lishi bilan ajralib turadi. Birinchi qism shartni, ikkinchi qism esa
natija yoki holatni ifodalaydi. Boshqacha aytganda, shart ergash gapli qo‘shma
gaplar, shart va natija o‘rtasidagi aloqani ko‘rsatib beradi. Shartli munosabatning
aniq ifodalanishi, nutqdagi aniq va ravshan ma’no hosil qilishga yordam beradi.
Masalan, "Agar sen kelsang, men ham boraman" jumlasida, "sen kelsang" shartni,
"men ham boraman" esa natijani bildiradi. Shart ergash gapli qo‘shma gaplar,
ko‘pincha shartli bog‘lovchilar yordamida shakllanadi. "Agar", "bo‘lsa", "deb",
"ekan" kabi bog‘lovchilar, shartning bosh gapga bog‘lanishini ta’minlaydi. Bu
bog‘lovchilar, shart va natija o‘rtasidagi aloqani yanada kuchaytiradi va gapning
semantik strukturasi aniq bo‘ladi. Misol uchun, "Agar sen menga yordam bersang,
men ham seni kutaman" jumlasida "agar" bog‘lovchisi orqali shart va natija
o‘rtasidagi bog‘lanish ifodalangan.
11
Davlatova, Ra’no. Qo‘shma gaplar sintaksisi. Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2018. 280 bet.
11

munosabatini samarali tarzda ifodalash imkoniyatini yaratadi va o‘zbek tilining
ifodaviy imkoniyatlarini kengaytiradi. Har bir tuzilma, o‘z navbatida,
kommunikativ vaziyatda aniq va maqsadga yo‘naltirilgan ma'lumotni yetkazishga
xizmat qiladi. Shartlanganlikni ifodalovchi qo‘shma gaplarning turli shakllari tilni
boyitadi va turli xususiyatlarga ega bo‘lgan so‘z birikmalarini yaratish imkonini
beradi 10
.
Xulosa. Shartlanganlik munosabati – tilshunoslikda mantiqiy va semantik
bog‘liqlikni ifodalovchi muhim vositalardan biridir. U ikki voqea, hodisa yoki
holat o‘rtasidagi “agar… bo‘lsa – natija shu bo‘ladi” tarzidagi sababiy-mazmuniy
bog‘lanishni bildiradi. Lingvistik jihatdan bu munosabat qo‘shma gaplar orqali
amalga oshadi va shart bog‘lovchilari (“agar”, “agar-da”, “balki”, “shartki”,
“bo‘lsa”, “bo‘lmasa” va b.) orqali ifodalanadi. Shartlanganlik munosabati
muloqotda ehtimoliylik, istak, shubha, ogohlantirish, taxmin, shart va sabab kabi
ma’nolarni ifodalashda xizmat qiladi. Ushbu munosabat turli darajadagi sintaktik
birliklarda (sodda gap tarkibidagi shartli modal so‘zlardan tortib, murakkab
sintaktik birliklargacha) yuzaga chiqadi. Ayniqsa, adabiy matnlarda shartlanganlik
munosabatining badiiy ifodasi personajlar qarori, voqealar rivoji, sabab-natijaviy
bog‘lanishlarni aniq va jonli ifodalashga xizmat qiladi. Shu bilan, shartlanganlik
munosabati tilning nafaqat grammatik, balki semantik va pragmatik tizimi bilan
bevosita bog‘liq bo‘lib, u nutq mantiqini, izchillikni va kontekstual muloqot
samaradorligini ta’minlovchi muhim lingvistik vosita hisoblanadi.
10
Asqarova, Mavluda. O‘zbek tilida shartlanganlik munosabatining ifodalanishi. Toshkent: Fan, 2016. 250 bet.
10

intonatsiya va tinish belgilari orqali qismlar o‘rtasidagi munosabat ifodalanadi.
Bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar tilning aniq va qisqa shakllarda ifodalovchi
imkoniyatlarini kengaytiradi. Ular, odatda qismlar o‘rtasida bevosita aloqani
ifodalashda ishlatiladi 13
.
Bir xil tipdagi qismlardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar,
qismlarning har biri bir xil grammatik kesimga ega bo‘ladi. Qismlar o‘rtasida
kesimlar bir xil shaklda ifodalanadi va bir-biriga bog‘lanadi. Shartlanganlikni
ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar aynan bir xil tipdagi qismlar bilan
tashkil topadi. Bunday gaplar ko‘pincha o‘zaro teng va shartli munosabatni
ko‘rsatishda ishlatiladi. Masalan: "Chin muhabbat husn tanlamas, husn uchun
sevmas vafodor." Bu jumlada ikki qism ham bir xil kesimda tuzilgan bo‘lib,
birinchi qismda muhabbatning husn tanlamasligi, ikkinchi qismda esa husn uchun
sevmasligi ifodalanadi. Bu gapda bog‘lovchisiz qismlar bir-biriga intonatsiya
orqali bog‘lanadi, shartli munosabatni tushunish osonlashadi.
Turli tipdagi qismlardan tashkil topgan bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda
qismlarining kesimlari turlicha shakllangan bo‘ladi. Har bir qism o‘ziga xos
grammatik struktura yoki semantik yondashuvga ega bo‘lishi mumkin.
Shartlanganlikni ifodalovchi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplarda qismlar turlicha
shakllangan bo‘lsa-da, ular o‘rtasida aloqaning aniq ifodalanishi intonatsiya va
tinish belgilari orqali amalga oshiriladi. Masalan: "Aqlli, farosatli, ilmu hunarli
kishilar bilan do‘st bo‘l, hunarsiz kishida xosiyat bo‘lmaydi." Bu jumlada birinchi
qismda aqlli, farosatli va ilmu hunarli kishilar bilan do‘st bo‘lish kerakligi aytiladi,
ikkinchi qismda esa hunarsiz kishilarning xosiyatga ega bo‘lmasligi ko‘rsatiladi.
Har ikki qism turli grammatik tipda tuzilgan, lekin ularning o‘rtasida shartli
bog‘lanish intonatsiya orqali amalga oshiriladi. Shartlanganlikni ifodalovchi
bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar sintaktik jihatdan aniq va ravshan tuzilgan bo‘lib,
ularning ifodaviy imkoniyatlari tildagi semantik aloqalarni aniqlashda yordam
beradi. Bir xil tipdagi qismlardan tashkil topgan gaplar o‘zaro teng shartli
13
Mahmudov, Nemat. Tilimizning tilla sandig‘i. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi,
2012. 92 bet.
13

biror vaziyatga bo‘lgan munosabati yoki qarori, uning kelajakdagi hayoti va
boshqalar bilan aloqalariga ta’sir ko‘rsatadi. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish
aniq va lo‘nda tarzda ifodalanadi, bu esa asarning ichki mantiqiy izchilligini
ta’minlaydi.Qissada, ayniqsa, qahramonning qarorlari va harakatlari orqali shart va
natija o‘rtasidagi bog‘lanish ko‘plab takrorlanadi. Har bir voqea, o‘z navbatida,
yangi natijaga olib keladi va qahramonning keyingi harakati yoki qarori yangi bir
vaziyatni yuzaga keltiradi. Bu holat, asar syujeti rivojlanishining mantiqiy
yo‘nalishini ta’minlab, o‘quvchiga voqealar va qahramonlarning qarorlarining
oqibatlarini tushunishga yordam beradi. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish
asarda shuningdek, qahramonning ichki dunyosini, uning qarorlarini qabul
qilishdagi muammolarini, hayotga bo‘lgan munosabatini yanada chuqurroq
ifodalaydi. Qahramonning biror qarori yoki harakati uning yashash sharoitiga,
axloqiy nuqtai nazariga va boshqalar bilan aloqalariga qanday ta’sir qilayotganini
ko‘rsatadi. Shu tarzda, har bir voqea va holat o‘zining aniq natijalariga olib keladi,
va bu natijalar qahramonning kelajakdagi harakatlarini shakllantiradi. “Yodgor”
qissasidagi shartlanganlik munosabati nafaqat syujet rivojlanishiga ta’sir qiladi,
balki qahramonning harakatlari va qarorlarini ta’riflash orqali uning ichki olamiga
bo‘lgan chuqur tushuncha beradi. Qissada shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish
voqealar rivojlanishining mantiqiy asosini tashkil etib, qahramonning ichki
qarama-qarshiliklarini va tashqi muhitga bo‘lgan reaktsiyalarini ochib beradi. Bu,
o‘z navbatida, asarning ta’sirchanligini oshiradi va o‘quvchiga qahramonning
shaxsiy o‘sishini, uning qiyinchiliklar bilan kurashishini va o‘z hayotidagi
maqsadlarga erishish yo‘lida qilgan qarorlarini ko‘rsatadi 27
.
G‘afur G‘ulomning boshqa asarlarida ham shartlanganlik munosabati muhim
rol o‘ynaydi va ularning syujeti va badiiy maqsadlariga xizmat qiladi. Bu
munosabat qahramonlar orasidagi muloqot, qarorlar va voqealar oqibatini
ifodalashda keng qo‘llaniladi. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish asarlarda har
xil shakllarda namoyon bo‘ladi, bu esa asarlarning mazmuniga chuqurlik va hissiy
27
G‘afur G‘ulom. Mukammal asarlar to‘plami. 12 tomlik. T.3. Toshkent: Fan, 1984. 290 bet.
28

II-BOB. G‘AFUR G‘ULOM ASARLARIDA SHARTLANGANLIK
MUNOSABATLARINI IFODALOVCHI QO‘SHMA GAPLARNING
TAHLILI
2.1. G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabatining
ifodalanish usullari
G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabati ko‘plab sintaktik
konstruktsiyalar, leksik vositalar va stilistik usullar orqali ifodalangan.
Shartlanganlikni ifodalashning turli usullari uning asaridagi mantiqiy
bog‘lanishlarni aniqroq tushunishga yordam beradi va o‘quvchiga yanada
chuqurroq ma’no qatlami ochiladi.
Sintaktik konstruktsiyalar: G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik ko‘p
hollarda shart ergash gaplar yordamida ifodalanadi. Bu turdagi konstruktsiyalar
shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishni aniq ko‘rsatadi. Masalan, “Agar sen
kelsang, men ham boraman” kabi jumlalar shartli munosabatni ifodalovchi oddiy
va aniq misol bo‘la oladi. Bunday jumlalarda birinchi qismda shart (sen kelsang)
ifodalansa, ikkinchi qismda (men ham boraman) natija ko‘rsatiladi. Bu tuzilma
o‘quvchiga voqealar o‘rtasidagi sabab-natija bog‘lanishini tushunishga yordam
beradi. G‘afur G‘ulom asarlarida bog‘lovchili qo‘shma gaplar ham keng
qo‘llaniladi. Bu tuzilmalarda shartli munosabatlar bog‘lovchili vositalar (masalan,
“agar”, “bo‘lsa”) yordamida o‘rtaga chiqariladi. Misol sifatida, “Agar sen kelsang,
men ham boraman” jumlasini keltirish mumkin. Bu misolda “Agar” bog‘lovchisi
yordamida shartning ifodalanishi amalga oshirilgan va natija esa aniq ko‘rsatilgan.
Bunday qo‘shma gaplar, o‘z navbatida, o‘quvchiga voqeaning oqibatlarini aniqroq
tushunishga imkon beradi 19
.
G‘afur G‘ulom asaridagi bog‘lovchisiz qo‘shma gaplar ham muhim rol
o‘ynaydi. Ushbu tuzilmalar shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishni tinish belgilari
va intonatsiya orqali ko‘rsatadi. Masalan, “Chin muhabbat husn tanlamas, husn
uchun sevmas vafodor” jumlasida shartli munosabat so‘zlar va intonatsiya orqali
ifodalangan. Bu yerda “Chin muhabbat husn tanlamas” jumlasi shartni ifodalaydi,
19
Said Ahmad. Ufq. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1976. 327 bet.
19

“husn uchun sevmas vafodor” esa natijani ko‘rsatadi. Bunday ifodalar tilning boy
va rang-barangligi, shuningdek, o‘quvchiga ma’no qatlamlarini ko‘proq ochish
imkoniyatini beradi. Shartlanganlik munosabati ifodalovchi sintaktik
konstruktsiyalar nafaqat o‘quvchi uchun aniq bog‘lanishlarni yaratadi, balki asarda
o‘zgarishlarni va voqea rivojini chuqurroq tushunishga imkon beradi. G‘afur
G‘ulom bu konstruktsiyalarni o‘quvchining e’tiborini jamlash va voqealarni
tasvirlashda muvaffaqiyatli ishlatgan. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishlar,
ayniqsa, uning asarlarida voqealarni shakllantirishda va ularning ma’no
qatlamlarini yanada boyitishda ahamiyatli rol o‘ynaydi.
Leksik vositalar shartlanganlikni ifodalashda muhim rol o‘ynaydi, chunki
ular gapning semantik ma’nosini aniqlashtiradi va o‘quvchiga voqea yoki holatlar
o‘rtasidagi bog‘lanishni tushunishga yordam beradi. Shart va natija munosabatlari
o‘rtasidagi aloqani aniq ifodalash uchun ishlatiladigan leksik vositalar asarda
kommunikativ vazifani bajaradi va tahlil qilishda yordam beradi.
Shartli so‘zlar: Shartni ifodalash uchun “agar”, “bo‘lsa”, “bilan” kabi
so‘zlar keng qo‘llaniladi. Bu so‘zlar shartni aniqlashtirishda va voqeaning shartga
bog‘lanishini ko‘rsatishda ishlatiladi. Masalan:
 “Agar sen kelsang” — Bu jumlada “agar” so‘zi shartni ifodalashda
ishlatilgan.
 “Agar u ishni tugatsa, uxlashi mumkin” — Bu yerda “agar” sharti
bajarilganidan keyin natija bo‘lishini ko‘rsatadi.
 “Agar u bilan uchrashsam, o‘zaro gaplashaman” — Bu yerda “bilan”
bog‘lovchisi ikki shartli voqeani o‘zaro bog‘laydi.
Natija bildiruvchi so‘zlar: Natija bildiruvchi so‘zlar shartli munosabatning
oqibatlarini ko‘rsatishda ishlatiladi. Bu so‘zlar voqea yoki holatning qanday natija
bilan yakunlanishini tasvirlaydi. "Bo‘ladi", "keldi", "yordam berdi", "vujudga
keldi" kabi so‘zlar natijani ifodalovchi leksik vositalarga misol bo‘la oladi. Ular
o‘z navbatida gapning ikkinchi qismini tashkil etadi va shartga asoslangan natijani
aniq ko‘rsatadi. Masalan:
20

boy va hayotiy tilga ega asarlarida bu turdagi gaplar juda serqirra va ifodaviy
jihatdan rang-barang shakllarda qo‘llanadi. Kurs ishida aynan G‘afur G‘ulom
asarlari tanlangan bo‘lib, ularning tili xalqchil, hayotiy va obrazli bo‘lishi sababli,
shartlanganlikni ifodalovchi qo‘shma gaplarning o‘ziga xosligi yaqqol namoyon
bo‘ladi. Shuningdek, bu asarlar orqali gaplarning mantiqiy-sintaktik qurilishi,
ergashish tartibi, bog‘lovchi va bog‘lovchisiz tuzilmalar, shuningdek, kontekstual
semantik yuklamalar tahlil etiladi. Shu bilan birga, shartlanganlik munosabatlarini
ifodalovchi gaplarning tuzilmasi, ularning uslubiy roli, badiiy qiymati ham
aniqlanadi. Bu esa, o‘z navbatida, badiiy til tahlili, uslubshunoslik va sintaksisga
oid bilimlarni boyitishga xizmat qiladi. Shartlanganlik munosabatining grammatik
vositalar orqali qanday ifodalanishi, bunday gaplarning ma’no qatlamlari va
ularning matndagi funksional yuklamalari ham ushbu ishda asosiy e’tibor
markazida bo‘ladi. Ushbu maqsadlar orqali nafaqat shartlanganlik munosabatini
ifodalovchi qo‘shma gaplarning o‘ziga xosliklari aniqlanadi, balki G‘afur
G‘ulomning badiiy tilini lingvistik tahlil qilishga oid amaliy ko‘nikmalar ham
shakllantiriladi. Shu yo‘l bilan adibning asarlarida qo‘llanilgan sintaktik vositalar
orqali badiiy ifoda qudrati qanday kuchaytirilgani ochib beriladi.
Kurs ishining o ‘ rganilganlik darajasi: O‘zbek tilshunosligida qo‘shma
gaplar, ayniqsa, shartlanganlik munosabatini ifodalovchi qo‘shma gaplar masalasi
ko‘plab tadqiqotlarda o‘rganilgan. Bu borada akademik N. Mahmudov 1
, filologiya
fanlari doktori M. Yo‘ldoshev 2
, professor R. Shukurov 3
, dotsent N. Karimova 4
kabi
olimlarning tadqiqotlari alohida o‘rin tutadi. Ularning ishlarida shartlanganlik
munosabatining semantik va sintaktik xususiyatlari, shuningdek, bu munosabatni
ifodalovchi grammatik vositalar tahlil etilgan. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” 5
darsliklarida qo‘shma gaplarning tasnifi, semantik-sintaktik tuzilishi,
shartlanganlik munosabatining ifodalanish usullari keng yoritilgan. Bu darsliklarda
1
Mahmudov N., Hozirgi o‘zbek adabiy tili, Fan, 2005, 320 bet.
2
Yo‘ldoshev M., O‘zbek tili grammatikasi: Sintaksis, O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2002, 280 bet.
3
Shukurov R., O‘zbek tilining sintaktik qurilishi, O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2005, 250 bet.
4
Karimova N., Qo‘shma gaplar sintaksisi, O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2010, 230 bet.
5
Eshqobilov N., Hozirgi o‘zbek adabiy tili, Samarqand, 2013, 291 bet.
4

chiqarishi mumkin, shuning uchun bu tuzilmalar o‘rganilganda tilning o‘ziga xos
xususiyatlarini inobatga olish zarur. Ular ba'zan aniq bo‘lmagan holatlarni
anglatishi mumkin, lekin tilda o‘zining o‘rinli joyini saqlab qolgan 17
.
Shartlanganlik munosabati ko‘pincha kontekstual ifodalash orqali aniqroq va
to‘g‘ri anglanadi. Kontekstual ifodalashda, gapning ma’nosi, strukturasining
o‘zgarishi kommunikativ vaziyatga qarab shakllanadi. Bu shartli munosabatlarning
to‘g‘ri tushunilishi va samarali ishlatilishi uchun muhim ahamiyatga ega. Ko‘p
hollarda, shartlanganlikni ifodalovchi gaplarning ma’nosi faqat o‘sha ma’lum bir
kommunikativ vaziyatda tushunarli bo‘ladi, chunki shart va natija o‘rtasidagi
bog‘lanish kontekstga bog‘liqdir. Masalan, “Agar sen kelsang, men ham boraman”
jumlasida, “Agar sen kelsang” — bu shartni bildiradi, “men ham boraman” esa
natijani ko‘rsatadi. Bu yerda shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish kontekstga
asoslangan. Agar bu jumla boshqa bir vaziyatda ishlatilsa, masalan, o‘rtadagi
suhbatda avvalgi fikrlar va o‘zgarmas omillar hisobga olinsa, uning ma’nosi va
shartning natijaga qanday ta’sir qilishi boshqacha bo‘lishi mumkin. Kontekstual
ifodalash, shartlanganlik munosabatlarining aniq va to‘liq ifodalanishiga yordam
beradi. Bunda gapning ma’nosi faqat gapdan tashqari boshqa omillar, masalan,
suhbatning mavzusi, muhit, oldingi suhbatlar va gaplashayotgan shaxslar
o‘rtasidagi aloqalar bilan bog‘liq holda aniq tushuniladi. Shu sababli, ba’zan
gapning ma’nosi faqat kontekst orqali to‘liq ochiladi 18
.
Xulosa. Shartlanganlik munosabatining kontekstual ifodalashda, ko‘pincha
gapni o‘zgartirish yoki boshqacha qo‘llash, so‘zlarning o‘rni yoki intonatsiya
orqali ham o‘zgarishi mumkin. Misol uchun, shartli gapda intonatsiya yordamida,
shart va natija o‘rtasidagi munosabatning kuchayishi yoki zaiflashishi mumkin.
17
Rashidov, Sharof. Bo‘ston. Toshkent: O‘zbekiston, 1979. 200 bet.
18
Rustamov, Abdulla. So‘z xususida so‘z. Toshkent: Yosh gvardiya, 1987. 250 bet.
18

2. G‘oya va mazmunni ifodalashdagi o‘rni. Shartlanganlik munosabati
G‘afur G‘ulomning asarlarida g‘oya va mazmunni ifodalashda juda muhim rol
o‘ynaydi. Asarlarda har bir voqea va holatning sabab-natija munosabatlari aniq
ko‘rsatiladi. G‘afur G‘ulomning badiiy asarlaridagi har bir shart va uning natijasi
bir ma’lumotni o‘zida mujassam etadi, bu esa asarlarning g‘oya va mazmunini
mukammal tarzda ochib beradi. Har bir shart va natija orasidagi bog‘lanish
o‘quvchi uchun muhim ma’lumotlar taqdim etadi, ularning har biri o‘z o‘rnida
shart va natijalar o‘rtasidagi bog‘lanishni mustahkamlaydi. Masalan, “Yodgor”
asarida mehnat va uning natijalari ko‘rsatiladi. Asarda shartli munosabatlar orqali
mehnatning ahamiyati, uning natijalari va insonga bo‘lgan munosabatni ifodalash
mumkin bo‘ladi. Bosh qahramon o‘zining mehnatga bo‘lgan yondashuvini
o‘zgartirgach, hayotidagi o‘zgarishlarni ko‘rishi mumkin. Bu shart va natija
o‘rtasidagi bog‘lanish orqali asarning g‘oyasi amalga oshiriladi. G‘afur
G‘ulomning asarlarida shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish nafaqat biror kishining
hayotidagi o‘zgarishlarni, balki jamiyatning o‘zgarishini ham ko‘rsatadi.
Asarlarning ko‘plab qahramonlari shartli munosabatlar orqali o‘zgarishlarga duch
keladi. Har bir qaror o‘z natijasiga olib keladi va bu natijalar asarlarning
mazmunini kengaytiradi. Shartlanganlik, shuningdek, biror voqeani, holatni yoki
qarorni o‘zaro bog‘laydi va ular o‘rtasidagi uzviy bog‘lanishni ta’minlaydi. G‘afur
G‘ulomning asarlarida shart va natija o‘rtasidagi munosabatlar orqali asarlarning
barcha xususiyatlari chuqurroq o‘rganilishi mumkin bo‘ladi. Shart va natija
o‘rtasidagi bog‘lanish asarlarning g‘oyasini ilgari suradi, ularning mazmunini aniq
ko‘rsatadi 22
.
3. Syujet rivojidagi ahamiyati. Shartlanganlik munosabati G‘afur G‘ulom
asarlaridagi syujet rivojlanishining asosiy unsurlaridan biri sifatida ko‘riladi.
Syujetning har bir bosqichida shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish voqealarni
mantiqiy ravishda rivojlantiradi. Shartlar va ularning natijalari o‘rtasidagi
bog‘lanish har bir qahramonning qarorlarini va harakatlarini asosli qilish uchun
22
To‘xtaeva, Komila. O‘zbek tilida qo‘shma so‘zlar va frazeologik birliklar. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2012. 92 bet.
24

ta’sir qo‘shadi. Masalan, “Netay” 28
asarida shartlanganlik munosabati
qahramonning ichki dunyosini, psixologik holatini va qarorlarining natijalarini
ochib beradi. Asarda har bir voqea va qaror o‘ziga xos shartli bog‘lanish orqali
ifodalanadi, bu esa qahramonning his-tuyg‘ulari, tashvishlari va qarorlarini aniq
ko‘rsatib beradi. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish orqali qahramonning o‘zini
tanish jarayoni va hayotiy tanlovlarining oqibatlari aniqroq ifodalanadi. Bu holat
asarning dramatik kuchini oshiradi va o‘quvchiga qahramonning ruhiy holatini
yaxshiroq tushunishga yordam beradi.
“Tirilgan murda” 29
asarida esa shartlanganlik munosabati folklor motivlari
va an’anaviy xalq hikoyalari orqali ishlatiladi. Bu asarda shart va natija o‘rtasidagi
bog‘lanish ko‘pincha jamiyatdagi axloqiy, ijtimoiy va madaniy qadriyatlar bilan
bog‘liq. Asarda ko‘rsatilgan holatlar va voqealar orasidagi shartlar va natijalar
folklor merosi orqali ifodalangan, bu esa asarga tarixiy va madaniy kontekst
qo‘shadi. Shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishning ishlatilishi asarda haqiqiylik va
qahramonlarning o‘zgarishi jarayonini yanada aniqroq ko‘rsatadi.
Xulosa. G‘afur G‘ulomning boshqa asarlarida ham shartlanganlik
munosabati keng qo‘llaniladi, har bir asarda u o‘ziga xos tarzda ishlatiladi. Shart
va natija o‘rtasidagi bog‘lanish qahramonlarning hayotidagi o‘zgarishlarni,
qarorlarining oqibatlarini va jamiyat bilan aloqalarini ifodalashda yordam beradi.
Bu munosabatlar asarlarning syujeti va badiiy qiymatini oshiradi, asarlarga chuqur
ma’no kiritadi va o‘quvchiga yirik hayotiy masalalarni o‘ylashga imkoniyat
yaratadi. Shart va natijani ifodalash orqali G‘afur G‘ulom asarlarida nafaqat
individual qarorlar va voqealar, balki ijtimoiy va axloqiy savollar ham ko‘tariladi,
bu esa asarlarga keng qamrovli mazmun beradi.
XULOSA
28
G‘afur G‘ulom. Netay. Toshkent: O‘zbekiston, 1983. 150 bet.
29
G‘afur G‘ulom. Tirilgan murda. Toshkent: O‘zbekiston, 1983. 140 bet.
29

G‘afur G‘ulomning asarlarida shartlanganlik munosabati, ya’ni shart va
natija o‘rtasidagi bog‘lanish, syujet rivojlanishi, obraz yaratish va g‘oya
ifodalashda muhim rol o‘ynaydi. Ushbu munosabatni ifodalovchi qo‘shma gaplar
asarlarning mantiqiy izchilligini ta’minlaydi va o‘quvchiga voqealarni yanada
ta’sirchan tarzda yetkazishga yordam beradi. Quyida G‘afur G‘ulomning ba’zi
asarlarida shartlanganlik munosabatini ifodalovchi qo‘shma gaplarning tahlili
keltirilgan.
“Shum bola” qissasida shartlanganlik munosabati 24
. G‘afur G‘ulomning
“Shum bola” qissasida shartlanganlik munosabati asar syujetini tashkil etuvchi eng
muhim elementlardan biri bo‘lib, qahramonning har bir qarori va harakati, voqea
yoki holatning keyingi rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shart va natija
o‘rtasidagi bog‘lanish qissada markaziy mavzu sifatida ishlatiladi va bu orqali asar
davomida qahramonning ichki qarama-qarshiliklari, tashqi voqealar bilan
munosabati va ijtimoiy muhitga nisbatan turli reaksiyalari ko‘rsatiladi. Qissada
shartlanganlik munosabati ko‘plab joylarda namoyon bo‘ladi. Masalan, asarda
qahramon o‘zining faoliyatini amalga oshirishda biror shartga bog‘liq holda
qarorlar qabul qiladi. Bu qarorlar esa o‘z navbatida yangi voqealarni keltirib
chiqaradi, bu esa shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishni ko‘rsatadi. G‘afur G‘ulom
o‘z qahramonlarining harakatlarini aniqlik bilan ta’riflash orqali, ular orasidagi
shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanishni aniq va ravshan tarzda namoyon etadi.
“Shum bola” qissasida shart va natija o‘rtasidagi bog‘lanish qahramonning ichki
qarama-qarshiliklarini aks ettiradi. Misol uchun, o‘zining maqsadiga erishish
yo‘lida qahramon ba’zan noto‘g‘ri qarorlar qabul qilishi mumkin. Bu qarorlar,
albatta, ma’lum bir natijaga olib keladi, ammo ular o‘z vaqtida qahramonning
o‘ziga bo‘lgan munosabati va boshqa odamlar bilan o‘zaro aloqalarini ham
o‘zgartiradi. Qahramonning har bir harakati, boshqalar bilan aloqalaridagi shartlar
va natijalar bog‘lanib, asar syujeti rivojlanadi. Asarda shart va natija o‘rtasidagi
bog‘lanish qahramonning turli vaziyatlarga bo‘lgan reaksiyasini ko‘rsatishda
ishlatiladi. Masalan, qahramon qiyin vaziyatda tanlagan yo‘l yoki o‘ylab qabul
24
G‘afur G‘ulom. Shum bola. Toshkent: O‘zbekiston, 1983. 160 bet.
26

o "Agar xohlasang": Agar xohlasang, biz birga boramiz .
Bu sintaktik vositalar o‘zbek tilida shartlanganlik munosabatini samarali
tarzda ifodalashda asosiy rol o‘ynaydi. Ular gapning tuzilishi va mazmunini
shakllantirishga yordam beradi, bu esa kommunikativ vaziyatlarda aniq va to‘g‘ri
ma'lumotni yetkazishda muhimdir 9
.
O‘zbek tilida shartlanganlikni ifodalovchi qo‘shma gaplar turli sintaktik
tuzilmalar orqali amalga oshiriladi. Ushbu qo‘shma gaplar shart va natija
o‘rtasidagi bog‘lanishni aniq ifodalaydi, bu esa nutqning aniq va ravshan
bo‘lishiga yordam beradi. Quyida shartlanganlikni ifodalovchi qo‘shma gaplarning
asosiy turlari keltirilgan:
o Shartli bog‘lovchili qo‘shma gaplar. Bu turdagi qo‘shma gaplarda
shartlanganlik bog‘lovchisi (masalan, "agar", "bo‘lsa", "deb") yordamida
bog‘langan jumlalar mavjud. Shartli bog‘lovchi gaplar orasidagi bog‘lanishni
ifodalashda markaziy o‘rin tutadi. Misol: Agar sen kelsang, men ham boraman.
Bu jumlada "Agar" bog‘lovchisi shartni bildiradi, va "sen kelsang" sharti
bajarilganda, "men ham boraman" natija yuzaga keladi.
o Shartli gapli qo‘shma gaplar. Bu turdagi qo‘shma gaplarda shartli
bog‘lovchilar ishlatilmasdan, faqat shartli gaplarning birikmasi orqali shart
o‘rnatiladi. Bunday gaplarda shartli voqea to‘g‘ridan-to‘g‘ri gap tuzilmasida
ifodalanadi. Misol: Sen kelsang, men ham boraman.
Bu jumlada shartli gapning tarkibi aniq tarzda "sen kelsang" sharti bilan
boshlanib, "men ham boraman" natijaga olib keladi.
o Shartli modifikatorli qo‘shma gaplar. Shartli modifikatorlar (masalan,
"faqat", "agar", "bo‘lsa") yordamida shartning kuchaytirilishi yoki cheklanilishi
ta’riflanadi. Bu modifikatorlar gapning ma’nosini yanada aniqlashtiradi yoki
shartni kuchaytiradi. Misol: Agar imkon bo‘lsa, men yordam beraman.
Bu jumlada "Agar imkon bo‘lsa" modifikatori yordamida shartning
bajarilishi uchun zarur bo‘lgan shart ifodalangan va natija "men yordam beraman"
shaklida taqdim etilgan. Ushbu turdagi qo‘shma gaplar shartlanganlik
9
Ahmedova, Nargiza. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Toshkent: Iqtisod-Moliya, 2018. 280 bet.
9

Natija ergash gapli qo‘shma gaplarda birinchi qismda voqea yoki holatning
sababi ko‘rsatiladi va ikkinchi qismda uning natijasi ifodalanadi. "Shunday qilib",
"natijada", "shu sababli" kabi bog‘lovchilar ishlatiladi. Masalan: Shuncha xo‘jalik
yangi uylarga ko‘chib kirdi, Oyko‘l butunlay o‘zgarib ketdi. Bu gapda birinchi
qismda "Shuncha xo‘jalik yangi uylarga ko‘chib kirdi" sabab ta’kidlangan,
ikkinchi qismda esa "Oyko‘l butunlay o‘zgarib ketdi" natijasi keltirilgan. Natija
ergash gapli qo‘shma gaplar ma’lum bir voqea yoki hodisaning natijasini ochib
berish uchun ishlatiladi. Bunday gaplarda sabab va natija o‘rtasidagi bog‘lanish
aniq va tushunarli bo‘ladi. Natija ergash gaplar voqeaning yoki hodisaning
natijalarini keltirib chiqaradigan asosiy fikrni ishlab chiqadi va ular orqali nutqning
aniq va tushunarli bo‘lishi ta’minlanadi. Natija ergash gaplari ko‘pincha
hodisaning oqibatlarini tushuntiradi va bu gaplar yordamida o‘zaro bog‘lanishlar
yaxshiroq ifodalanadi 15
.
Xulosa. Shartlanganlikni ifodalovchi bog‘lovchili qo‘shma gaplar tilning
murakkab, lekin samarali ifodalovchi vositalaridan biridir. Ular shart, sabab va
natija kabi munosabatlarni aniq va ravshan ko‘rsatish imkonini beradi. Bu turdagi
gaplar tilni aniqroq va to‘g‘riroq ishlatishga yordam beradi. Shart, sabab va natija
bilan bog‘liq holatlarni ifodalashda bog‘lovchilar orqali qismlar o‘rtasida to‘g‘ri
munosabatlar o‘rnatiladi. Shartlanganlikni ifodalovchi bog‘lovchili qo‘shma gaplar
o‘zaro bog‘langan qismlar yordamida aniq va tushunarli ma’lumotlar yetkazishda
ishlatiladi. Bunday gaplar ilmiy va kundalik nutqda samarali va ravshan
kommunikatsiya imkoniyatlarini yaratadi.
1.3. Shartlanganlik munosabatining semantik-sintaktik asimmetriyasi
15
Qodirov, Pirimqul. Yulduzli tunlar. Toshkent: O‘zbekiston, 1981. 350 bet.
15

shartlanganlik munosabatini ifodalovchi qo‘shma gaplar, ularning tuzilishi,
bog‘lovchi vositalar, sintaktik xususiyatlari haqida batafsil ma’lumotlar berilgan.
Biroq, G‘afur G‘ulom asarlarida shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi
qo‘shma gaplarning semantik-sintaktik tuzilishini o‘rganishga bag‘ishlangan
maxsus tadqiqotlar mavjud emas. G‘afur G‘ulomning ijodi asosan adabiy,
tarbiyaviy, huquqiy va axloqiy jihatdan tahlil qilingan. Masalan, Sharipova Dilbar
Farxod qizining 6
maqolasida G‘afur G‘ulom ijodida huquqiy masalalar va ularning
yuristlar hayotidagi o‘rni tahlil qilingan. Shuningdek, Baxromova Laylo Rayim
qizining 7
maqolasida G‘afur G‘ulom ijodining huquqiy va tarbiyaviy ahamiyati
yoritilgan. G‘afur G‘ulom asarlarida frazeologizmlarning lingvomadaniy tahlili
ham o‘rganilgan bo‘lib, bu borada ayrim ilmiy maqolalar mavjud. Biroq, bu
tadqiqotlar ham shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo‘shma gaplarning
semantik-sintaktik tuzilishini to‘liq qamrab olmaydi. G‘afur G‘ulom asarlarida
shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo‘shma gaplarning semantik-sintaktik
tuzilishini o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, bu mavzuda mavjud bo‘lgan ilmiy
bo‘shliqni to‘ldirishga xizmat qiladi. Bu tadqiqot orqali G‘afur G‘ulomning badiiy
tilida shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo‘shma gaplarning qanday
tuzilganligi, ularning semantik va sintaktik xususiyatlari aniqlanadi. Natijada,
o‘zbek tilshunosligida qo‘shma gaplar sintaksisi bo‘yicha yangi ilmiy ma’lumotlar
taqdim etiladi.
Kurs ishining obyekti. G‘afur G‘ulomning badiiy asarlarida uchraydigan
shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo‘shma gaplar tizimi hisoblanadi.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati:
 Tilshunoslik nazariyasiga hissa qo‘shish. G‘afur G‘ulom asarlaridagi
shartlanganlik munosabatlarini ifodalovchi qo‘shma gaplarning semantik-sintaktik
tuzilishini tahlil qilish orqali o‘zbek tilining sintaktik tizimi va qo‘shma gaplar
nazariyasiga yangi ilmiy ma’lumotlar qo‘shiladi.
6
Sharipova D.F., G‘afur G‘ulom ijodida huquqiy masalalar va ularning yuristlar hayotidagi o‘rni , In-Academy.uz,
2021, 5 bet.
7
Baxromova L.R., G‘afur G‘ulom ijodining huquqiy va tarbiyaviy ahamiyati, In-Academy.uz, 2021, 6 bet.
5

mumkin. Misol uchun, “Yomg‘ir yog‘sa, yer nam bo‘ladi” jumlasini ko‘rib
chiqamiz. Bu yerda shartli munosabat mavjud, chunki “yomg‘ir yog‘sa” sharti
“yerning nam bo‘lishi” holatiga ta’sir qiladi. Biroq sintaktik jihatdan bu bog‘lanish
ko‘rsatilmagan, ya'ni, shart va natija o‘rtasidagi munosabat aniq bir bog‘lovchi
orqali ifodalangan emas. Bu holat shartli gapni tushunishda qiyinchilik tug‘dirishi
mumkin, chunki ba'zan gapni tuzishda biror bog‘lovchi so‘z yoki vosita
ishlatilmagan. Bunday asimmetrik tuzilmalar ko‘pincha qisqa va oddiy shaklda
tuzilgan gaplarda uchraydi, lekin ular nutqda ma’no aniq bo‘lmasligi yoki
tushunishdagi xatoliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Asimmetrik tuzilmalar
ko‘pincha tilning tabiiy oqishiga ta’sir qiladi, ammo shartli munosabatlarning
tushunarliligini ta'minlash uchun sintaktik jihatdan qo‘shimcha izohlar yoki
bog‘lovchi vositalar ishlatilishi kerak.
Asimmetrik tuzilmalar tilda vaqtincha noaniqlik yaratishi mumkin, ammo
ular ham o‘ziga xos ravishda ba'zi hollarda eng qisqa va soddalashgan usullarda
foydalanilishi mumkin. Biroq, sintaktik jihatdan aniqroq ifodalash maqsadida
ba'zan ular yanada kompleks tuzilmalar bilan almashtirilishi mumkin. Shartli
munosabatlarni aniq ifodalash uchun semantik va sintaktik jihatlarni birlashtirish
va to‘g‘ri vositalar bilan ta'minlash zarur. Shartlanganlikni ifodalovchi asimmetrik
tuzilmalar ko‘plab nutq uslublarida, jumladan, adabiy til va kundalik nutqda ham
uchraydi. Ular ko‘pincha ba'zi shartlar va holatlar o‘rtasidagi munosabatlarni tabiiy
ravishda ifodalash imkonini beradi. Biroq, agar tilni yanada aniqroq ifodalash zarur
bo‘lsa, bunday asimmetrik tuzilmalarni sinchiklab tahlil qilish va kerakli sintaktik
qo‘llanmalarni ishlatish muhimdir. Masalan, ba'zi hollarda, asimmetrik tuzilmalar
vaqt o‘tkazish yoki voqealar o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanishlarni ifodalashda
foydalidir, ammo ular o‘zining sintaktik aniqligini kamaytirishi mumkin. Bu,
shartli munosabatlarni to‘liq anglash uchun qo‘shimcha tushuntirishlarni talab
qilishi mumkin. Bunday tuzilmalarni yanada aniqlash va aniq shaklga keltirish
uchun ba'zan yangi bog‘lovchilar yoki sinonimlar qo‘llaniladi. Shartlanganlik
munosabati mavjud bo‘lgan hollarda asimmetrik tuzilmalar noaniqliklarni keltirib
17

Купить