Shaxs emotsional sohasining rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	284.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

6 Sotish

Shaxs emotsional sohasining rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar

Sotib olish

“SHAXS EMOTSIONAL SOHASINING RIVOJLANISHIGA
TA’SIR ETUVCHI OMILLAR ”
mavzusidagi kurs ishi
1

MUNDARIJA
Kirish………………………………………………………………………………3
I BOB. KICHIK MAKTAB YOSHI EMOTSIONAL SOHANI
RIVOJLANISHI VA TURLARI.
1.1. Kichik maktab yoshi emotsional sohasi bo’yicha olimlar fikrlari……………..5
1.2. Emotsiyaning turlari va tashqi ifodalanishi…………………………….……10
II BOB. KICHIK MAKTAB YOSHI EMOTSIONAL SOHASINING
KORREKSIYALASH.
2.1. Emotsiya jarayonlarni tadqiqot metodlar tavsifi…………………………….20
2.2. Emotsiya jarayonlarni o’rganishning amaliy tahlili…………………………27
Xulosalar………………………………………………………………….……...41
Adabiyotlar………………………………………………………………………45
Ilovalar……………………………………………………………………………47
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Kichik maktab yoshidagi bolalar 7 yoshdan 12
yoshgacha bo’lgan bolalar bo’lib ular boshlang’ich sinf o’quvchilari
hisoblanadi.Bu yillarda bolaning hayoti va faoliyatida muhim o’zgarishlar ro’y
beradi.Binobarin ularning psixikasida ham o’zgarishlar sezilarli darajada
bo’ladi.Bolaning maktabga kirishi uning hayotida burulish chog’idir. Bola
maktabga kirib o’qiy boshlashi bilanoq uning hayotida asosiy faoliyat o’qish bo’lib
qoladi. Maktabda bola tizimli ravishda yangiliklar oladi,bu o’quvchilarning kundan
kunga orttirib borayotgan hilma-xil mavzudagi bilimlarning manbayidir.Bolaning
bilimlarni sistemali tarzda o’zlashtirishi natijasida undagi bilimning doirasi
kengayib boradi,aqliy jarayonlar rivojlanadi shu bilan bir qatorda bolaning
emotsional-irodaviy xususiyatlari qayta tarkib topib rivojlana
boshlaydi.Maktabdagi ta’lim jarayonining o’zi bolaning sezgi,idrok,tafakkur,nutq
va diqqatlariga yangi talablar qo’yadi. Kichik yoshdagi o’quvchilarning yuqorida
ko’rsatilgan hilma-xil qiziqishlari bilan bir qatorda individual qiziqishlari ham
tug’ula boshlaydi.Ba’zi o’quvchilar rassomlikka ko’proq qiziqsalar,ba’zilari
musiqa sheriyatga muhabbat qo’yadilar. Kichik maktab yoshidagi bolaning muhim
xususyatlaridan biri,unda o’ziga xos ehtiyojlarning mavjudligidir.Bu ehtiyojlar o’z
mohiyatiga ko’ra faqat muayyan bilim ko’nikma va malakalarni egallashga
qartilmay,balki o’quvchanlik istagi aks ettirishda ham iboratdir.
Tadqiqotning maqsadi: Kichik maktab yoshidagi bolalarda emotsional
sohalarning rivojlanishini hamda turlari va tashqi ifodalanishini, emotsional
sohasini korreksiyalash, emotsiya jarayonlarni o’rganishning amaliy tahlilini
o’rganish.
Tadqiqot ob’ekti: Kichik maktab yoshidagi bolalar.
Tadqiqot predmeti: Kichik maktab yoshi emotsional sohani rivojlanishi.
Tadqiqotning ilmiy farazi: Kichik maktab yoshidagi bolalarda emotsional
shakllanishida farqlar kuzatilishi mumkin.
3

Tadqiqot vazifalari:
1.Mavzuga oid manbalarni o’rganish.
2. Kichik maktab yoshidagi bolalarda emotsional shakllanishni o’rganish.
3. Tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqot metodlari
1.Kuzatish
2.Anketa
3. I.Shaxova tomonidan tavsiya etilgan “Kichik maktab y oshidagi
o’quvchilarning maktabga o’qish motivasiyasi darajasini aniqlash” metodikasi
Tadqiqot bazasi: Toshkent viloyati Parkent tumani 5-IDUM ning
boshlang’ich 4-sinf o’quvchilarining 31 nafari tanlab olindi.
4

I BOB. “KICHIK MAKTAB YOSHI EMOTSIONAL SOHANI
RIVOJLANISHI VA TURLARI”
1.1. “Kichik maktab yoshi emotsional sohasi bo’yicha olimlar fikrlari”
Kishi biror narsani idrok va tasawur qilganida, eslab qolganida va esga
tushirganida, fikr qilganida va gapirganida hamda harakat qilganida biror yoqimli
(xush) yoki yoqimsiz (noxush) holatni kechiradi, bu holat huzur qilish yoki
ranjishdan, maza qilish yoki qiynalishdan iborat bo’ladi. Bu kechirmalarda
odamning o’z tevarak-atrofidagi narsalarga (hodisalarga), odamlarga va o’ziga
nisbatan sub’ektiv munosabati ifodalanadi. Yoqimli yoki yoqimsiz kechinma
emotsiyaimizning (emotsiyalarimizning) birinchi belgisi va elementidir.
Voqelikning ayrim hodisalari kishini quvontiradi, ayrim hodisalar xafa qiladi,
Ba’zi hodisalarga kishi qoyil qoladi, ba’zi hodisalardan g’azablanadi, odam ba’zi
hodisalarni ko’rib jahli chiqadi, ba’zilaridan qo’rqadi. Xursandlik, xafalik, qoyil
bo’lish, g’azablanish, qahr, qo’rquv va shu kabilarning hammasi emotsional
kechinmalarning xilma-xil turlaridir, odamning voqelikka bo’lgan turli sub’ektiv
munosabatidir, odamning o’ziga ta ‘sir qilayotgan va uning o’zi ta ‘sir qilayotgan
narsalardan tug’iladigan kechinmalardir. Yoqimli kechinmalarda odamning
voqelikdagi ayrim narsalarga, hodisalarga va o’ziga nisbatan ijobiy munosabati
ifodalanadi, yoqimsiz kechinmalarda esa bunga odamning salbiy munosabati
ifodalanadi. Shuning uchun ham sub’ektiv kechinmalardan iborat bo’lgan
emotsiyalar ijobiy va salbiy emotsiyalar deb ajratiladi. Lekin emotsiyalar yoqimli
yoki yoqimsiz sub’ektiv kechinmalar bo’lish jihatidangina emas, shu bilan birga
obyektiv, ijtimoiy ahamiyatlari jihatidan ham ijobiy va salbiy emotsiyalar deb farq
qilinadi. Emotsiyalarga shaxsiy nuqtayi nazardan beriladigan baho bilan ijtimoiy
nuqtayi nazardan beriladigan baho hamisha bir-biriga muvofiq bo’lavermaydi.
Sub’ektiv ravishda noxush, kishini ranjitadigan kechinmalar tariqasidagi ko’pgina
emotsiyalar, ijtimoiy nuqtayi nazaridan qaraganda, ijobiy emotsiyalar hisoblanadi.
Masalan, kishidagi uyalish vijdon azobi yoqimsiz va hatto qattiq azob hissi bilan
5

kechiriladi. Lekin ijtimoiy nuqtayi nazardan qaraganda, bu hislar yuksak, ijobiy
axloqiy hislardir.
Е .D.Xomskaya va N.Ya.Batovalar tomonidan yaratilgan “Miya va emotsiya”
nomli kitobda emotsiyalarning muhim xususiyatlaridan biri bu ularning bilish
jarayonlari bilan bog liq ekanligi bayon etiladi. Shuningdʻ е k, emotsional va bilish
jarayonlari o rtasidagi aloqadorlikni o rganish L.S.Vigotskiy va boshqa
ʻ ʻ
olimlarning faoliyatlarida ko zga tashlanishi tahlil etilgan. Ushbu manbada
ʻ
k е ltirilishicha, emotsiyalarning kognitiv (ing. cognition – bilish) sohaga ta’siri
p е rs е ptiv (lot. perception – idrok etmoq) jarayonlarda namoyon bo ladi. Bu
ʻ
boradagi eksp е rim е ntal tadqiqotlarni Е .T.Sokolova tomonidan olib borilgan
tajribada ko rish mumkin.
ʻ
Emotsional jarayonlarning p е rs е ptiv jarayonlarga ta’sirini o rganish borasida
ʻ
olib borilgan tadqiqotlardan ko rinadiki, v
ʻ е rbal yoki nov е rbal, ijobiy yoki salbiy
tusdagi mat е rialni idrok qilish xususiyatlari sinaluvchining emotsional holatiga
bog liq. Ba’zi manbalarda emotsional holatlarning int
ʻ е ll е ktual jarayonlarga ta’siri
k е ltirib o tilgan.
ʻ 1
Ma’lumotlarning ko rsatishicha, emotsiyalar fikrlash jarayonining ijodiy
ʻ
ko rinishlari bilan yonma-yon k
ʻ е ladi. Sun’iy hosil qilingan emotsiyalar vazifalarni
ijobiy hal qilishga sababchi bo lishi mumkin: yaxshi kayfiyat sinaluvchilarda
ʻ
n е ytral vaziyatga nisbatan ko p sonli masalalarni hal qilishga yordam b
ʻ е radi.
Mashhur fiziolog A.A. Uxtomskiyning fikricha, har qanday tashqi ta’sir
(ayniqsa, salbiy) bosh miya katta yarim sharlari po stlog ida “dominant (lot.
ʻ ʻ
dominantis – hukmronlik qiluvchi) o choq” paydo qiladi va bu sohaning n
ʻ е yronlari
boshqa soha n е yronlari faolligini pasaytiradi. Natijada miyaning int е grativ (lot.
integratio – tiklash, to ldirish, butun, yaxlit) faoliyati buzilib, funksional tabiatga
ʻ
ega bo lgan patologik b
ʻ е lgilar yuzaga k е ladi. Ularni yo qotish uchun miyaning ʻ
funksional faoliyatini oshirish va po stloqda boshqa, ya’ni ijobiy xususiyatga ega
ʻ
bo lgan “dominant o choq” paydo qilish k
ʻ ʻ е rak. 2

_________________________
1. Andreva T. V. Oila psixologiyasi: tadqiqotlar. Foyda. - spb.: nutq, 2004
2. Abramova G. S. Yoshga bog’liq psixologiya tadqiqotlar. O’qish uchun qo’llanma universitetlar. - 4-chi., stereotip. - m.:
"fanlar akademiyasi" nashriyot markazi, 2000 yil
6

Psixolog olim F. I. Ivashch е nko tomonidan o tkazilgan tʻ е kshirishlarning
ko rsatishicha, o qish sharoitida o quvchilarning o zlariga ishonmaslik holatlari
ʻ ʻ ʻ ʻ
asosan quyidagi sabablar tufayli yuzaga k е ladi:
a) o qishda izchillik prinsipiga rioya qilmaslik tufayli;
ʻ
b) o quvchilarga kuchlari y
ʻ е tmaydigan, ya’ni ortiqcha
talab qo yib yuborish orqali;
ʻ
v) ayrim p е dagoglar, ota-onalar va shuning bilan birga sinfdoshlarning
o quvchilarning kuchi, aqli, qobiliyatlari va faxm-farosatlariga ishonchsizlik
ʻ
bildirishi tufayli;
g) ana shunday o quvchilarni yomon baho olganliklari uchun qo rqitish va
ʻ ʻ
jazolashlashlari tufayli.
Boshlang ich sinf o quvchilarining faoliyatlari uchun ijobiy baho olishlariga
ʻ ʻ
yordam b е ruvchi asosiy hislardan biri int е ll е ktual hislardir. Ma’lumki, bilishga
qiziqish, taajjublanish va xayron qolish hislari, ishonch, ishonchsizlik va
shubhalanish int е ll е ktual hislar qatoriga kiradi. Bunday Emotsiyalar har xil
nazariy va amaliy savollar tug ilganida, vazifa va masalalarni hal qilish chog ida,
ʻ ʻ
biror yangilikni o zlashtirish va bilish chog ida paydo bo ladi. Kichik maktab
ʻ ʻ ʻ
yoshidagi o quvchilarning int
ʻ е ll е ktual hislari bilish jarayonida rivojlanadi. O quv ʻ
faoliyatida bolalar katta hajmdagi bilimlar va dalillarga duch k е lib, ular bolalarda
taajublanish, ajablanish, ishonchsizlik, quvonch, hislarini yuzaga k е ltiradi. Bu esa
bolalarda qiziquvchanlik, urinchoqlik va shu kabi boshqa hislarning
shakllanishiga asos bo ladi.
ʻ
Emotsional kechinmalar organizmdagi alohida fiziologik jarayonlar,
o’zgarishlar bilan bog’liq ekanligi har kungi tajribada ko’rinib turibdi. Masalan,
emotsional kechinmalar chog’ida qon aylanishi o’zgaradi, yurak urishi tezlashadi
yoki susayadi. Bir xil emotsional kechinmalar chog’ida odam qizaradi, boshqa bir
xil emotsional kechinmalar chog’ida esa odam oqaradi yoki bo’zaradi. Emotsional
jarayonlarning yurak faoliyatidagi o’zgarishlar bilan bog’liq ekanligi shu qadar
ayon sezilib turadiki, hatto oddiy tilda «his» bilan «yurak» degan so’z bir-biriga
o’xshash ma‘noda ishlatiladi. Odatda, «yuragim orziqib ketdi», «yuragim orqamga
7

tortib ketdi», «yuragim yorilay dedi» deb gapirilganida, «yurak» so’zi bilan
qo’rqib ketish, sevinish kabi hislar ifodalanadi. Emotsional kechinmalar vaqtida
nafas olish ham o’zgaradi: ayrim kechinmalar vaqtida nafas olish tezlashadi, ayrim
kechinmalar vaqtida esa nafas olish susayadi. Shuningdek, ovqat hazm qilish
jarayonlari va ichki sekretsiya bezlarining faoliyati ham o’zgaradi. Emotsional
jarayonlar butun organizmning faoliyatiga ta ‘sir qiladi. Odamdagi emotsiyaning
fiziologik asosi, avvalo, bosh miya po’stida sodir bo’ladigan jarayonlardir. Bosh
miya po’sti emotsiyalarning kuchini va barqarorligini idora qilib turadi. Buni shu
bilan isbot qilish mumkinki, miya yarim sharlari olib tashlangan hayvonlar eng
arzimas sabablar bilan muttasil va shu bilan birga kuchli ravishda hayajonga
kelaveradi. Miya po’sti zaiflangani nati jasida bet muskullari falaj bo’lgan kishilar
har xil narsalarga, hatto juda arzimas narsaga ham hamisha va qattiq kula
beradilar. 3
Bosh miya po’stining faoliyati buzilishi natijasida ba’zi kishilarda har
xil taassurot, bu taassurotga butunlay muvofiq bo’lmagan teskari emotsional
alomatlarni qo’zg’atadi — kuldiradi yoki yig’latadi. Bunday hollarda bem or
kishilar ko’pincha o’zlari kulib tursalar ham, aslida g’amgin bo’ladilar, ko’z yoshi
to’ka turib esa xursandlik his qiladilar. I.P. Pavlov tarkib topgan dinamik stereotip
faoliyatidagi buzilishlar ko’pgina emotsiyalarning fiziologik asosi ekanligini
ko’rsatib o’tgan. U dinamik stereotipdagi buzilishlarni ko’p kuzatish natijasida
chiqargan xulosani ta ‘kidlab bunday deb yozadi 4
: «Mening fikrimcha, katta miya
yarim sharlaridagi boya bayon qilingan fiziologik jarayonlarni, odatda, o’zimizcha
sub’ektiv tarzda, umuman ijobiy va salbiy deb ataydigan hislarga muvofiq keladi,
deb o’ylash uchun yetarli asos bor... Bular qiyinlik va yengil tortish hissi, tetiklik
va charchash hissi, mamnunlik va norozilik, suyunish, tantana va umidsizlik hissi
va hokazo. Menimcha, ko’pincha odatdagi turmush tartibining o’zgargan
paytlarida, odat bo’lib qolgan bironta mashg’ulot to’xtatilganida, yaqin kishidan
judo bo’Iganda, aqliy iztirob chog’ida, maslak va e ‘tiqodlarda keskin burilishlar
_________________
3. Bolshakova E. A. Sizning farzandingiz norasmiy. Ota-onalar yoshlar subkulyatsiyalari - m .: ibtido, 2010
4. P.I.Ivanov, M.E.Zufarova. Umumiy psixologiya O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyat nashriyoti T-2008
8

ro’y bergan chog’da kechiriladigan og’ir emotsiyalarning fiziologik asosi xuddi
eski dinamik stereotipning o’zgarishi, uning yo’qolishi va yangi dinamik
stereotipning qiyinlik bilan hosil bo’lishidan iborat bo’lsa kerak».
Emotsiyalar bosh miya po’stining ostki qismlari faoliyati bilan ham
bog’langandir. Jumladan, ko’rish bo’rtig’i hislarni ifodalaydigan ixtiyorsiz
harakatlarning markazlaridir. Buni shu bilan isbot qilish mumkinki, ko’rish
bo’rtig’ining shikastlanishi natijasida, emotsiyani ifodalovchi yuz harakatlari ham
izdan chiqadi. Bosh miya po’sti ostidagi markazlardan mahrum bo’lgan
hayvonlarda emotsiyalarni ifodalovchi harakat belgilari bo’lmaydi. Bosh miya
po’sti ostidagi qismlarda vegetativ nerv sistemasini boshqaruvchi markazlar bor.
Bu markazlar emotsional kechinmalar bilan mustahkam bog’langandir. Ba’zi
emotsiyalar vegetativ nerv sistemasi faoliyatining hamda bu sistema boshqa ray
otgan organlar faoliyatining oshib ketganligi sababli tug’iladi. Shu sababli, ba’zi
emotsional kechinmalar vaqtida qon aylanish organlarining faoliyati, ovqat hazm
qiladigan organlar faoliyati kuchayganligini, nafas olish o’zgarganligini, ko’zning
nurlanishini, rangning qizarganligini ko’ramiz va hokazo. Bunday hollarda ichki
sekretsiya bezlarining faoliyati oshib ketib, ular nerv sistemasini oziqlantiruvchi va
qo’zg’atuvchi kerakli moddalarni organizmga ajratib beradi. Bunday emotsional
holat chogMda biz g’ayratimiz oshib ketganligini sezamiz, o ‘zimizni bardam,
ishchan his qilamiz. Aksincha, boshqa ba‘zi bir emotsiyalar vegetativ nerv
sistemasi faoliyatining va shu sistema boshqarayotgan organlar faoliyatining
pasayishi sababli tug’iladi. Qayg’u, g’am, qo’rquv singari mana shunday salbiy em
otsiyalarchog’ida qon aylanish, ovqat hazm qilish, nafas olish o’zgaradi, kishining
rangi oqarib-bo’zarib ketadi, uning ko’zlari nursizlanadi va hokazo. Ba’zi salbiy
emotsiyalar, masalan, g’azab, vahima ba’zan vegetativ nerv sistemasining
faoliyatini oshirib yuboradi. Lekin bunday hollarda ham shu emotsiyalarning
salbiy xarakteri shu narsada namoyon bo’ladiki, bunday emotsiyalar tugashi bilan
organizm bo’shashib ketadi, kishining tinkasi quriydi, ba’zan esa kishida alohida
asabiy betoblik vujudga keladi. Biz o ‘zimiz sababini anglamagan emotsional
9

holatning, ya’ni bizga sababi m a’lum bo’lm agan tuyg’ularning bizda tug’ilishi
vegetativ nerv sistemasida va bu sistema boshqaradigan organlarda bo’ladigan
o’zgarishlar bilan izohlanadi. Chunonchi, odamda ba’zan besabab
xushchaqchaqlik, besabab xavotirlanish, ko’ngil g’ashlik va shu kabi holatlar
paydo bo’ladi. Biroq, shuni nazarda tutish kerakki, vegetativ nerv sistemasi bosh
miya po’sti bilan bog’langan bo’lib, odam organizmida bo’ladigan vegetativ
jarayonlarning hammasi bosh miya po’stiga bo’ysunadi. I.P. Pavlov ta ‘limotiga
ko’ra, nerv sistemasining oliy bo’limi bo’igan bosh miya «badanda bo’ladigan
hodisalarning hammasini idora qilib turadi» (O’sha kitob, 410-bet). Bundan
chiqadigan xulosa shuki, emotsional kechinmalarning ham masi bosh miya
po’stining faoliyati bilan m a’lum darajada bog’langandir. Ikkinchi signal sistemasi
odamning emotsional kechinmalarida katta rol o’ynaydi, ikkinchi signal
sistemasidagi bog’lanishlar insoniy oliy hislarning— intellektual, axloqiy, estetik
hislarning — nerv-fiziologik asosidir. Ikkinchi signal sistemasi birinchi signal
sistemasi bilan uzilmas ravishda bog’Ianganligi va shu orqali bosh miya po’sti
ostidagi qismning faoliyatiga ta ‘sir qilib turishi sababli, odam o’z emotsiyalarini
ongli ravishda o’zi boshqarib tura oladi.
1.2.”Emotsiyaning turlari va tashqi ifodalanishi”
Kichik maktab yoshidagi о ’quvchilarning hislari о ’zining ancha barqarorligi,
anglanganligi bilan maktabgacha Yoshdagi bolalarning hislaridan farq qiladi , bu
hislar anchagina osoyishtalik bilan о ’tadi, ancha chuqur va kuchli b о ’lib qoladi.
Kichik maktab yoshidagi о ’quvchilarning umumiy emotsional tonusida
xushchaqchaqlik, ruhiy tetiklik kayfiyati ustunlik qiladi. Darslarda va tanaffus
vaqtlaridagi о ’yinlarda ular quvnoq va tetik b о ’ladilar. Bunday holat esa kichik
maktab yoshidagi о ’quvchilarning emotsional hayotida norma b о ’lib hisoblanadi.
Kichik maktab yoshidagi bolalarning emotsional hayoti ta’lim va tarbiyaning
ta’siri ostida ancha kengayadi. 5
Maktabgacha yoshdagi bolalarning hislaridan farqli
_________________________
5. "Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi" // Ed. Zaporojets A.V., Elkonina D.B. - M., 1964 yil
10

ravishda kichik maktab davrida hislarning y о ’nalganligida katta tabaqalanish
yuzaga keladi. Bu yoshda oliy hislarning barcha turlari rivojlanishni boshlaydi.
Kichik maktab yoshidagi о ’quvchilarning his-tuyg’ulari ularning faoliyatida
namoyon b о ’ladi va rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi о ’quvchilar о ’zlarining
har bir faoliyat natijalariga baho bera oladilar. Baho kishida qoniqish va
qoniqmaslik hislarini yuzaga keltirishi mumkin b о ’lib, bu hislar bolani yaxshi
о ’qishga ruhlantiradi. Ba’zan past baho olish orqali yuzaga kelgan salbiy hislar
chuqurlashib , о ’qituvchining not о ’g’ri reaksiyasi va kattalarning doimiy tanbeh va
tanqidlari oqibatida bolaning xarakter xislatiga aylanib qolishi mumkin.
Boshlang’ich sinf о ’quvchilarining faoliyatlari uchun ijobiy baho olishlariga
yordam beruvchi asosiy hislardan biri intellektual hislardir. Odamning aqliy
faoliyati bilan bog’liq b о ’lgan hislar intellektual hislar deb ataladi. Bilishga
qiziqish, taajjublanish va hayron qolish hislari , ishonch, ishonchsizlik va
shubhalanish hislari intellektual hislar qatoriga kiradi.
Bunday emotsiyalar har xil nazariy va amaliy savollar tug’ilganida, vazifa va
masalalarni hal qilish chog’ida, biror yangilikni о ’zlashtirish va bilish chog’ida
paydo b о ’ladi va his qilinadi. Kichik maktab yoshidagi о ’quvchilarning intellektual
hislari bilish jarayonida rivojlanadi. О ’quv faoliyatida bolalar katta hajmdagi
bilimlar va faktlarga duch kelib, ular bolalarda taajublanish , ishonchsizlik,
quvonch, hislarini yuzaga keltirib , qiziquvchanlik, urinchoqlik va shu kabi boshqa
hislarning shakllanishiga asos b о ’ladi. О ’qish jarayonida yoshi kattalashib ,
tajribasi orta borgan sari, oqilona urinchoqlik rivoj topa boradi. Bu his odamning
ilmiy tadqiqot ishlari bilan samarali shug’ullanishini rag’batlantiradi.
Bilishga qiziqish maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga xos b о ’lgan
xususiyatlardandir. Bilishga qiziqish kichik maktab davrida о ’ziga xos y о ’nalishni
oladi.Ular har bir о ’rgangan narsalariga taajjublanish bilan qaraydilar.
Taajjublanish hissi. Kichik maktab yoshidagi bolalarda bunday his
ularga qandaydir odatdan tashqari , noma’lum biror narsa ta’sir qilganida tug’iladi.
Boshlang’ich sinf о ’quvchilari kutmagan voqealar sodir b о ’lganida
ulardan taajjublanadilar. Bilish jarayonida taajjublanish hissi xursandlik tariqasida
11

о ’tadi. Bu hol samarali bilish faoliyatining doimiy y о ’ldoshidir. «Voqealarni
kuzatib borayotganimizda biz о ’zimizda tug’ilgan hislardan mamnun b о ’lamiz, bu
mamnuniyat esa intellektual xursandlikdir (D. R.Dekart).
Kutilmagan bir narsa sababli tug’ilgan taajjublanish kichik maktab Yoshidagi
о ’quvchilarni dastlabki qarashda kam uchraydigan va odatdan tashqari b о ’lib
k о ’ringan narsalarni diqkat bilan k о ’zdan kechirishga majbur etadi. Shunday qilib,
taajjublanish boshlang’ich sinf о ’quvchilarini hodisalarni bilishga g’oyat darajada
rag’batlantiradi.
Hayron qolish hissi. Kichik maktab yoshidagi о ’quvchilarda hayron qolish hissi
kuchli b о ’lib, tushuntirilayotgan yangi materialni, tadqiq qilinayotgan faktlarning
sabablarini topishda qiynalib qolganida , bu faktlarni shu damgacha ma’lum b о ’lib
turgan hodisalar guruhiga kiritolmay qolganida va shu kabi hollarda bolada hayron
qolish hissi tug’iladi. Bu his ham kichik maktab yoshidagi о ’quvchilarning bilish
faoliyatini yanada kuchaytirishga y о ’llovchi kuchli vositadir.
Ishonch hissi. Narsa va hodisalar о ’rtasidagi bog’lanishlar va munosabatlarning
t о ’g’riligi kichik maktab yoshidagi bolalarning tafakkuri jarayonida aniqlanib,
mantiqiy ravishda chiqarilgan xulosalar bilan amaliyotning о ’zida yaqqol isbot
b о ’lganida ularda ishonch hissi tug’iladi. 6
Shubhalanish hissi kichik maktab yoshidagi о ’quvchilarda t о ’liq rivojlanmagan
b о ’lib, bu his asta-sekinlik bilan о ’quv jarayonida bolaning о ’zi chiqargan
qoidalari yoki nazariyalariga zid b о ’lib, ular bilan t о ’qnashib qolganida
tug’iladigan emotsiyadir. Bu juda muhim emotsiya b о ’lib, u t о ’plangan dalillarni
va aytilgan qoidalarni har tomonlama tekshirib k о ’rishga rag’batlantiradi.
“Samarali ilmiy faoliyat uchun doimo shubha bilan qaramoq va о ’z- о ’zingni
tekshirib turmoq zarur” ( I.P. Pavlov) Bu hislar bola qiyinchiliklarni engib, о ’z
ishida ma’lum muvafaqqiyatlarga erishganida ahamiyatli ravishda rivojlanadi.
Kichik maktab yoshidagi bola о ’qish va yozishni bilib olganida, о ’zi misol yoki
masalani echishni о ’rganib olganida juda katta xursandchilik hissini boshidan
______________________
6. Chechet V.V. "Biz bolalar bilan qanday muloqot qilishni bilamizmi?" - M., 1983 yil
12

kechiradi. О ’quvchilarda о ’z mehnatidan xursand b о ’lish hissini iloji boricha
k о ’proq yuzaga keltirish va uni bola xarakterining emotsional jihatiga aylantirish
boshlang’ich sinf о ’qituvchisining asosiy vazifalaridan biridir. Kichik maktab
yoshidagi о ’quvchilarning intellektual hislari uning bilish qiziqishlari bilan
bog’liqdir. Boshlang’ich sinf о ’quvchisi nima b о ’lganiga, qayerda, qachon va
qanday qilib b о ’lganiga juda qiziqadi . Shuningdek uni ”Nima uchun b о ’ldi?”
savoliga javobga nisbatan shu voqea bilan bog’liq b о ’lgan faktlarning о ’zi
qiziqtiradi.
Kichik maktab yoshidagi о ’quvchi doskaga chaqirilganda u о ’qib berishga yoki
yozib berishga q о ’rqib, uyalib hijolat torsa, bunday о ’quvchilarni tez-tez doskaga
chiqara berish kerak, ana shunda u tortinmaydigan b о ’lib qoladi. Qayta-qayta
doskaga chiqaverish natijasida q о ’rquv hissi susaya beradi va u nihoyat butunlay
«s о ’nib qolishi» va y о ’k b о ’lib ketishi mumkin.
Albatta, bunda shu hislarni tug’diruvchi manbaning takrorlana berishi emas, balki
odamning salbiy kechinmalardan qutilish istagi muhim rol о ’ynaydi.
"Lekin bu qonuniyat faqat oddiy va tez о ’tib ketadigan hislarga ya’ni, bolaga bir
xilda tasir qiluvchi va mazmuni chuqur b о ’lmagan obektlar sababli tug’iladigan
hislargagina taalluqlidir. Murakkab , chuqur hislar bolada shu hislarni tug’dirgan
obyektlar bizga qayta-qayta ta’sir о’tkaza berganida yо’q bо’lib ketmaydi, balki,
aksincha, yana ham kuchli va barqaror bо’lib qoladi. Masalan, muzika asarlarini
qayta-kayta eshitish natijasida bizning estetik hislarimiz chuqur va kuchli bо’lib
qoladi. О’zimiz yaxshi kо’rgan, о’zimiz uchun qadrli bо’lgan joylarga har safar
borganimizda bizning shu joylarga bо’lgan hislarimiz, mehrimiz, odatda, kuchaya
boradi. Ayrim emotsional kechinmalarning «s о ’nib qolishi»da boshqa qonuniyatlar
ham bor. Masalan, qarama-qarshi hislar ba’zi nisbatlarda bir-birini y о ’qotib
yuborishi mumkin. Salbiy his paydo b о ’lib turganida kuchliroq ijobiy his yuzaga
keltiradigan sabab paydo b о ’lib qolsa, u holda salbiy his s о ’nib qolishi, y о ’qolishi
mumkin. Masalan, bola yiqilib tushib , yig’lab turibdi. Onasi shu paytda kelib
qolib, uni erkalatdi. Bu erkalash ijobiy hislarning paydo b о ’lishiga kuchli sababchi
b о ’ladi, Shuning uchun ham bolada k о ’z yoshi о ’rniga kulish, xursandlik paydo
13

b о ’ladi. О ’quvchidagi ch о ’chib turish hissini qayta-qayta doskaga chiqarish y о ’li
bilangina y о ’q qilib qolmasdan, balki bolada qarama-qarshi hislarni tug’dirish y о ’li
bilan ham bu ch о ’chishlikni oldini olish mumkin. Masalan, birinchi sinf
о ’quvchisining xavotirligining sababi uning о ’z kuchiga ishonmaganligida b о ’lsa,
unga oson bajara oladigan vazifalarni berish kerak. Shu vazifalarni bajara olgani
uchun kattalar tomonidan rag’batlantirilishi, maqtalinishi bolada ijobiy hislarning
tug’ilishiga yordam beradi, xavotirlik hissi esa y о ’qoladi. Shuning uchun ham
doska oldida u о ’zini dadilroq his etadi.
Kichik maktab yoshidagi bolalarda intellektual va axloqiy hislar , о ’rtoqlik, d о ’stlik
hislari katta о ’rin ola boshlaydi. Vatanparvarlik, vijdoniy burch hissi va shu kabi
hislar paydo b о ’ladi va о ’sadi. Axloqiy hislarning rivojlanishiga jamoaviy ishlar,
о ’qish mazmuni, turli jamoat tashkilotlari va shubhasiz о ’qituvchining shaxsiy
namunasi ta’sir k о ’rsatadi. 7
О ’qishning boshida aynan shu о ’qituvchi shaxsi kichik
maktab yoshidagi о ’quvchining juda k о ’p axloqiy hislarining rivojlanishini
belgilab beradi. Birinchi vaqtlarda о ’quvchi sinf jamoasi bilan о ’qituvchisi
orqaligina bog’langan b о ’ladi. О ’qituvchi bola uchun barcha diqqat-ye’tibori va
hislari qaratilingan markaziy figura b о ’lib hisoblanadi. Bilimli, mahoratli, bolalarni
sevuvchi pedagog о ’qishning keyingi bosqichlarida ham о ’quvchilarining о ’ziga
b о ’lgan shunday munosabatini saqlab qoladi. Lekin keyinchalik bu
muhabbat ,bog’liqlik ustozi va sinf jamosi, о’rtoqlari, dо’stlari о’rtasida bо’linadi.
Shunga qaramasdan boshlang’ich sinf о’quvchisi uchun о’qituvchi asosiy avtoritet
hisoblanadi. U о’qituvchisi haqida uyida jо’shib va hurmat bilan gapiradi.
О’qituvining ta’siri ostida asta-sekinlik bilan о’quv, mehnat va о’yin faoliyatlarida
har bir sinfdoshi uchun tashvishlanish, jamoa (kollektivizm) hissi paydo bо’ladi.
Bu esa bolalardagi о’rtoqlik hissining rivojlanishiga zamin bо’ladi. 8
Bolalar
о’qishda past о’zlashtirayotgan о’rtoqlariga yordam berishga harakat qiladilar. Bu
motivlar shunchalik chuqur va kuchli bо’ladiki, ular maqsadlariga erishish uchun
juda kо’p qiyinchiliklarni: о’zlashtirmayotgan о’rtog’ining dangasaligi, о’zining
_________________
7. Bondarenko E. A. Bolaning aqliy rivojlanishi to’g’risida. Mn., 1974 yil.
8. Vallon A. Bolaning aqliy rivojlanishi. M., 1967 yil.
14

darslarini tayyorlashga tezroq ulgurishi , ba’zan esa hatto ota-onalarning
qarshiliklarini ham engishi kerak. Bunday vaziyatlarda bolada shakllanayotgan
ma’suliyat hissi qiyinchiliklarni engishga va о ’z ishini muvaffaqiyatli bajarishiga
yordam beradi. Birinchi sinfda о ’quvchi о ’qituvchisinng tanbehlari о ’rtoqlarining
oldida yoki о ’ziga yolg’iz berilganiga e’tibor bermasa, ikkinchi sinfda о ’rtoqlari
oldida berilgan tanbehlardan uyaladigan b о ’lib qolishi bolaning о ’zini jamoa a’zosi
sifatida t о ’liq his etayotganidan va о ’rtoqlari uni hurmat qilishlarini istayotganidan
dalolat beradi.
Estetik hislar birinchi navbatda bolalarning badiiy asarlarni idrok qilish
jarayonida namoyon b о ’ladi. Uchinchi sinfga borib bolalar ustozi о ’qiyotgan
she’rlarning nafaqat mazmuniga, balki о ’qilishidagi g о ’zalligiga ham e’tibor
beradilar. Badiiy asarlarni о ’qiyotganlarida va kinofilmlarni k о ’rayotganlarida
bolalar asosan asar qahramonlaring axloqiy sifatlarini baholaydilar. Badiiy
asarning estetik tomoni pedagog tomonidan bolalarga k о ’rsatilishi kerak. Ana
shunday о ’rgatish b о ’lgan taqdirdagina kichik maktab Yoshidagi bolalar ularga
mos b о ’lgan musiqiy asarlarga emotsional baho bera oladilar.
Psixik jarayonlarning hammasi organizmning tashqi o’zgarishlarida va
harakatlarida m a ‘lum darajada ifodalanadi. Lekin odamning emotsiyalari ayniqsa,
yaqqol ifodalanadi. Emotsional kechinmalar organizmning tashqi o’zgarishlarida
shu qadar yaqqol alomatlarda ifodalanadiki, odatda, biz odamning tashqi
ko’rinishiga qarab unda qanday emotsiyalar yuz berayotganligini — u xursandmi,
yoki xafami, g’azablanganmi yoki biror nimadan qo’rqib turganmi, unda muhabbat
paydo bo’lganmi yoki nafrat paydo bo’lganmi, shodlik paydo bo’lganmi yoki
uyalish paydo bo’lganmi, xullas, mana shu hislarning ko’pini aytib bera olamiz.
Rang ko’r, hoi so’r, degan hikmatli so’zning psixologik m a’nosi bunga misol
bo’la oladi. emotsiyalarning tashqi alomatlarini ifodali harakatlar deb ataladi.
Emotsional kechinmalar awalo muskullarning ixtiyorsiz bo’ladigan harakatlarida
ifodalanadi. Ijobiy emotsiyalar vaqtida bu harakatlar, odatda, shu hislarni
tug’dirgan narsa tomonga yo’nalgan bo’ladi, salbiy emotsiyalar vaqtida esa bu
15

harakatlar shu hislarni tug’dirgan narsadan teskari tom onga yo’nalgan bo’ladi.
Masalan, biz bir badiiy suratni ko’rib undan zavqlansak, bizda yoqimli his
tug’iladi, shuning uchun beixtiyor shu suratga yaqinlashamiz. Shuningdek, qalin
do’stimiz bilan to’satdan uchrashib qolganimizda, biz shu do’stimizga tom on
beixtiyor harakat qilamiz, ya’ni unga yaqin borib qolganligimizni o’zimiz ham
sezmay qolamiz. Ayrim salbiy emotsiyalar vaqtida bizning harakatlarimiz shu
hisni tug’dirgan narsadan chetlatishga intiladi. Boshqa ba’zi salbiy emotsiyalar
vaqtida, masalan, g’azab, nafrat hislari vaqtida bizning harakatlarimiz shu
emotsional kechinmalarga sabab bo’lgan narsa tomonga yo’naladi. Buning sababi
shuki, bizda shu narsani yo’q qilish yoki uning harakatini bostirish harakati
tug’iladi va biz shunga intilamiz. Mustaqil vatanimizning dushmanlari,
terrorizmga, diniy aqidaparastlikka, vahobizmga nisbatan bizdagi g’azab va
nafratning ajoyib ahamiyati bor, chunki bu g’azab va nafrat dushmanni yo’q
qilishga qaratilgan emotsional kechinmalardir. Bizning emotsional
kechinmalarimiz mimikada, gavda harakatlarida va imo-ishoralarda ayniqsa yaqqol
ifodalanadi. Kishining emotsional kechinmalari fiziologik jarayonlarda yig’i, kulgi
va boshqa shu kabilarda ham namoyon bo’ladi. Emotsiyalarning harakatlarda,
mimikada, gavdada, imo-ishoralar va m a’noli ko’z qarashlarda, boshqa shu
kabilarda mana shu tariqa tashqi ifodalanishlarining hammasi suratga va kinoga
olish yo’li bilan qayd qilinishi mumkin. Kishining emotsional kechinmalari uning
nutqida ifodalanadi. Turli emotsional kechinmalar vaqtida uning tezligi o’zgaradi,
ko’pincha, nutqning sintaksis tuzilishi buziladi, ritmika va intonatsiya o’zgaradi.
O’tkazilgan tekshirishlar shuni ko’rsatdiki, g’amginlik va m a’yuslik hislarini
itodalovchi nutq vaqtida shu nutqni so’zlovchi kishining ovozi beixtiyor pasayib
ketadi, nutqning o’zi susayib qoladi, so’zlayotgan kishining tovushi ham bo’linib-
bo’linib chiqadi. Xursandlik holatida bir nima so’zlayotgan kishining nutqida
bunga butunlay teskari holat namoyon bo’ladi. Turli emotsional kechinmalar
vaqtida ovozning titrashi va uning past-balandligi turlicha o’zgaradi.
Emotsiyalarning mana shu tashqi ifodalari, odatda, ixtiyorimizdan tashqari
namoyon bo’ladi. Shuni ham aytib o ‘tish kerakki, ayrim hislar o’ziga xos shaklda
16

ifodalanadi. Masalan, qo’rquv vaqtida kishining ko’z qorachiqlari kengayib ketadi,
badani qaltiraydi, yuzi oqarib-bo’zarib ketadi. Xursandlik hissi vaqtida kishining
ko’zi yarqirab ketadi, yuzida qizarish paydo bo’ladi, harakatlar tezlashadi va
hokazo. Ammo odam o’zining ifodali harakatlarini o’zgartirishi mumkin: u ba’zi
harakatlarni tiyib turishi, ba’zilarini esa kuchaytirishi mumkin. Odam sun’iy
ravishda yangi ifodali harakatlar yaratishi va shu ifodali harakatlar yordami bilan
o’zidagi emotsional kechinmalarni to’liq va xilma-xil qilib ochib berishi mumkin.
Odam o’zining mimikasi va gavda harakatini, shuningdek, tovushini atayin
chiroyli qilib ko’rsatishi mumkin. U garchi o’zi muayyan emotsiya- , larni
kechirmayotgan bo’lsa ham, ammo shu emotsiyalami ifodalaydigan harakatlar
yaratishi mumkin. Chunonchi, artistlar sahnada o’z hislarini emas, balki sun’iy
mimika, imo-ishoralar, nutqining intonatsiyasi va shu kabilarni yaratish yo’li bilan
muayyan ifodali harakatlarni tasvirlab ko’rsatishlari lozim bo’ladi. Har bir kishi
ham o’z emotsiyalarining tashqi ifodalarini m a’lum darajada o’zgartirishi
mumkin. Mana shu o’zgartiriladigan va yangidan vujudga keltiriladigan ifodali
harakatlar, ya’ni emotsional kechinmalarning tashqi alomatlari kishida mustahkam
o’mashib qolishi, ko’nikma va odatga avlanishi, so’ngra esa hislaming tabiiy
ifodasi tariqasida beixtiyor namoyon bo’lishi mumkin. 9
Emotsiyalar paydo bo’lish tezligi, kuchi va davomiyligi (barqarorligi)
jihatidan bir-biridan farq qiladi. Emotsiyaning paydo bo’lish tezligi. Emotsional
kechinmalar turli hollarda turlicha tezlik bilan paydo bo’ladi. Ba’zan emotsiyalar
juda tez to’satdan, darhol paydo bo’ladi, masalan, kishi birdan xursand bo’lib
ketadi, darhol g’azabga keladi, darhol achchiqlanadi va hokazo. Lekin ba’zan shu
emotsiyalarning o’zi dafatan o’zgarmaydi, balki asta-sekin tug’ila boshlaydi.
Xursandlik ham, g’azab ham, asta-sekin qo’zg’aladi. (Bunday holatni biz
«qo’rqqanligi» yoki «suyunganligi darrov bilinmadi» deb aytamiz.) Lekin shunday
emotsional kechinmalar borki, ularning qay darajada tez paydo bo’lganligini
_________________
9. Leontiev A. N. Bola psixikasining rivojlanish nazariyasi to’g’risida
17

belgilash qiyin yoki butunlay belgilab bo’lmaydi. Masalan, bizdagi kayfiyatlarning
ko’pchiligi shular jumlasiga kiradi. Emotsiyaning kuchi. Emotsional
kechinmalarning kuchi turlicha bo’lishi mumkin. Emotsiyaning kuchi, awalo,
yoqimli yoki yoqimsiz tuyg’ularning naqadar kuchli bo’Iishidadir. Shuning uchun
ham «juda xursand bo’ldim», «unchalik yoqmadi» va shu kabi iboralar ishlatiladi.
Sub’ektiv jihatdan olganda, emotsiyaning kuchi shu emotsiyani shaxsning
naqadar ehtiros ila kechirayotganligi bilan ham belgilanadi. Emotsiyaning kuchi
intellektual (aql-idrok) jarayonlarga ham sezilarli ravishda ta ‘sir qiladi.
Emotsional qo’zg’alishning m a’lum bir darajasida intellektual jarayonlar
kuchayadi: idrok va tasawur yaqqolroq bo’ladi, tafakkur jarayonlari jadallashadi.
Lekin ba’zan, ayniqsa, kuchli emotsional kechinmalar vaqtida intellektual
jarayonlar cheklanadi, sustlashadi va hatto aql-farosat qochadi. Odam o’z
emotsiyalarini tiyib tura olmaganlarida ko’proq shunday bo’ladi. Paydo bo’igan
tasawurlar va fikrlar to’xtalib qoladi yoki yo’qoladi, mantiqiy bog’lanishlar
susayadi, tafakkurning nazorat qiluvchi, tanqidiy faoliyati bo’shashadi yoki
butunlay to’xtab qoladi. Odam mana shunday qattiq emotsional iztirob holatida
qattiq hayajonga tushgan yoki hovliqqan paytlarida ko’pincha nojo’ya ishlar qilib
qo’yadi, mantiqqa sig’maydigan, sub’ektiv, haqsiz, g’arazli xulosalar chiqaradi,
eng oddiy masalalarni ham hal qila olmay qiynalib qoladi. O’z atrofidagi vaziyatni
yaxshi payqay olmaydi. Agar kuchli emotsiyalami bizning ongimiz boshqarib
tursa, bu emotsiyalar bizning tamoyillarimiz tufayli tug’ilgan bo’lsa, bunday kuchli
emotsiyalar ijobiy ahamiyat kasb qiladi. Ifodalovchi harakatlarning muskul-
harakatlantiruvchi sohadagi va nutqdagi eng sezilarli o’zgarishlar bilan birga
kuchayishi yoki kuchsizlanishi sirtdan qaraganda emotsiyalarning kuchi qay
darajada ekanligini bildirib turadi. Emotsiya naqadar kuchli bo’lsa, uning sirtqi
ko’rinishi shu qadar ifodali bo’ladi. Muayyan narsaga zo’r intilish bilan namoyon
bo’ladigan kuchli emotsiyalar katta-katta to’siqlarni yenga oladigan kuchli
harakatlarda ifodalanadi. Sensor emotsiyadan farqli bo’igan emotsional emotsiya
his-tuyg’ular paydo bo’lishining tezligi va kuchi bilan belgilanadi. His-
18

tuyg’ularning barqarorligi. Emotsional kechinmalar qanchalik uzoq davom etishi
(barqarorligi) bilan ham bir-biridan farq qiladi. Paydo bo’igan kechinmalar uzoq
vaqt davom etilsa, bunday his-tuyg’ular barqaror kechinmaiardeb ataladi. His-
tuyg’ular paydo bo’lishi bilan darrov so’nib qolsa, yoki boshqa biror emotsional
kechinmaga tez o’tib ketsa. bunday histuyg’ular beqaror his-tuyg’ular deb ataladi.
His-tuyg’ularning kuchi va barqarorligini ularning chuqurligidan farq qilmoq
kerak. His-tuyg’ularning chuqurligi, odatda, tasawurlar va fikrlarning, shuningdek,
mana shu konkret emotsional kechinma sababli paydo bo’igan va shu
kechinmalarga muayyan bir m a’no berayotgan intilish laming xilma-xilligi va
boyligi bilan belgilanadi. Odamning e ‘tiqodlari, dunyoqarashi, qiziqishlari va
mayllari bilan aloqador tasawurlarga, fikrlarga va intilishlaiga boy bo’lgan his-
tuyg’ular chuqur his-tuyg’ulardir. Chuqur his-tuyg’ular o ‘tib ketganidan keyin
ham, odatda, ularning izi uzoq vaqt saqlanib qoladi. Ko’pincha tasodifiy idrok
qilishlar va tasavvurlar bilan bog’liq bo’lgan beqaror his-tuyg’ular, ya’ni «havas»
deb ataladigan his-tuyg’ular chuqur bo’lmaydi. Bunday vaqtincha havaslar, odatda,
odamning xotirasida biror sezilarli iz qoldirmaydi. His-tuyg’ularni qo’zg’atuvchi
emotsiyalarning xususiyati — paydo bo’lish tezligi kuchi va barqarorligi bir
qancha sabablarga, ya’ni nerv sistemasining holatiga, muayyan paytda paydo
bo’lib qolgan ehtiyojlarning kuchiga, shu hislarning paydo bo’lishiga sabab
bo’lgan hodisalaming shaxsiy va ijtimoiy ahamiyatini odam qay darajada
anglaganligiga, shu his-tuyg’ular paydo bo’layotgan va o’tayotgan vaziyatga,
shaxsning individual xususiyatlariga bog’liqdir. Hislarning ayni vaqtda naqadar
tez, kuchli va barqaror bo’lishiga qarab, emotsional holatlarning turlari farq
qilinadi. Emotsional holatlarning asosiy turlari — kayfiyat, ehtiros, ruhlanish va
affektlardir.
19

II BOB. “KICHIK MAKTAB YOSHI EMOTSIONAL SOHASINING
KORREKSIYALASH”
2.1. “Emotsiya jarayonlarni tadqiqot metodlar tavsifi”
Kichik maktab yoshidagi bola ma’lum darajada o’z faoliyatini o’zi mustaqil
rivojlantira oladi. U o’z rejasini, u yoki bu ishni qanday ketma-ketlikda bajarishni
so’z bilan ifodalab bera oladi. Rejalashtirish so’zsiz bolaning diqqatini tashkil eta
oladi va rivojlantiradi. Kichik maktab yoshidagi bolalar o’z diqqatlarini aqliy
masalalarga qarata oladilar, lekin bu juda katta irodaviy kuchni va yuqori
motivatsiyani tashkil etilishini talab etadi. O’quv faoliyati boladan berilgan o’quv
materiallarini esda saqlab qolishni talab etadi, o’qituvchi o’quvchisiga nimalarni
eslab qolishi zarurligi haqida ko’rsatmalar beradi. O’quvchi nimani eslab qolishi
kerakligini takrorlaydi, uni tushunib olishga harakat qiladi. Lekin bu yoshda
ixtiyorsiz xotira, shubhasiz, ustunlik qiladi. Bolaning xotirasida saqlab qolishini
asosan uning ishga bo’lgan qiziqishi belgilab beradi. O’quv materialini tushunish,
eslab qolishning asosiy sharti hisoblanadi birinchi signal sistemasi ikkinchi signal
sistemasidan birmuncha ustunligi tufayli kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda
mantiqiy xotiradan ko’ra ko’rgazmali harakatli xotira ustunlik qiladi. Shuning
uchun ham ular nazariy qonun va qoidalardan, mavhum tushunchalardan ko’ra
yaqqol ma’lumotlar, axborotlar, voqea va hodisalarni, obrazlar va narsalarni tezroq
hamda mustahkamroq eslab qoladilar va uzoq muddat esda saqlaydilar. 10
Kichik
maktab yoshidagi bolalar ta’lim olish munosabati bilan mantiqiy, ya’ni ma’nosiga
tushunib esda qoldirish qobiliyati o’sib boradi. Esda qoladigan materialning hajmi
kengayib boradi, materialning mazmunini tushunish ham chuqurlashadi va
murakkablashadi. Ba’zan boshlang’ich sinf o’quvchilari, hatto mazmuni tushunarli
bo’lgan materialni ham ma’nosiga e’tibor bermasdan, mexanik ravishda o’rganib
oladilar. Respublikamizning psixolog olimi e.g’.g’ozievnin fikriga ko’ra, buning
sabablari quyidagilar:
______________________
10. Psixikaning rivojlanish muammolari. M., 1981 yil.
20

1)ularning mexanik xotirasi boshqa xotira turlariga qaraganda yaxshiroq
rivojlangani uchun ham ma’lumotlarni aynan,o’zgarishsiz eslab qolish imkonini
beradi;
2) o’quvchilar o’qituvchi qo’ygan vazifani anglab etmaydilar,natijada uning
“to’g’ri tushuntirib ber” degan talabini so’zma-so’z takrorlash deb biladilar;
3)ularning nutq boyligini etishmasligi (ilmiy atamalar, til qonuniyatlarini
bilmasligi) materialni ijodiy to’ldirish, unga qo’shimcha qilish imkoniyati yo’qligi
uni so’zma-so’z qaytarishni osonlashtiradi;
4) o’quvchilar matnni to’g’ri usullar bilan eslab qolishni bilmaydilar. Bunday
holat shu yoshdagi bolalarda albatta bo’lishi kerak emas. Mexanik esda qoldirish
ko’pincha o’qituvchilar o’quvchilarida mantiqiy xotirani o’stirishga etarli e’tibor
bermagan hollarda bo’lishi mumkin.ta’lim jarayonida o’quv materialining
ma’nosini, mohiyatini, turli mulohazalarni, dalillarni, ilmiy asoslarini eslab qolish
va esga tushirish orqali o’quvchilarda mantiqiy xotira takomillashadi. Birinchi
sinfdan boshlab ixtiyoriy esga tushirish qobiliyati tez rivojlana boshlaydi. O’qish
jarayoni uchun ixtiyoriy esda qoldirish ham, ixtiyoriy esga tushirish ham barobar
talab etiladi. Busiz o’qish jarayonining normal bo’lishi mumkin emas.
O’quvchilardan faqat o’rganib, bilib olishgina emas, balki o’rganib bilib olganini
xotirlay olish ham talab etiladi. O’quv materialini muayyan sistema bilan xotirlash
faqat ixtiyoriy esga tushirish yo’li bilan bo’lishi mumkin. O’quvchilar tushuncha
va qoidalarni ta’riflab berolmay kolganlarida yoki ta’riflash mumkin bo’lmagan
paytlarda tasvirlab, taqqoslab, xarakterlab, misollar bilan ko’rsatib beradilar. Dars
jarayonida o’qituvchi turli vaziyatlarni tasavvur qilishni so’raydi. Bu holat, albatta,
biron-bir yordamchi qurollar-predmetlar, maketlar, sxemalar bo’lgan taqdirdagina
o’quvchi tasavvurini rivojlantirishi mumkin. Aks holda bu yoshdagi bolalar
mustaqil tasavvur, harakatlar qilishga qiynaladilar. Kichik maktab davrida tasavvur
asosan bolalar rasm chizayotganlarida, shuningdek ertak va hikoyalar
to’qiyotganlarida rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar o’z xayollari va
tasavvurlariga asoslangan holda qiziqarli ertak va hikoyalarni o’zlari mustaqil
21

ravishda to’qiy oladilar. Kichik maktab yoshidagi bolalar tasavvuri juda keng va
xilma-xil bo’ladi. Ayrim o’quvchilar real borliqni tasavvur etsalar, boshqalari esa
fantastik obraz va vaziyatlarni tasavvur etadilar. Shu bois kichik maktab yoshidagi
bolalarni realistlar va fantazyorlarga ajratish mumkin. Bolalar ko’pincha o’zlariga
ma’lum siymolar, syujetlardan foydalangan holda yangi obrazlarni tasavvur
etadilar, yaratadilar. Juda ko’p multfilmlar ana shunday bolalarning tasavvurlari
asosida yaratilgan. Turli tasavvurlar zamirida ularning qo’rquvni engishi, do’st
topishi, xursandchilik hislari yotadi. 11
Bundan tashqari, tasavvur terapevtik natijaga
olib keluvchi faoliyat sifatida ham namoyon bo’lishi mumkin.bola real hayotda
qiyinchiliklarga duch kelib, ulardan chiqib keta olmagan holatda ham ko’pincha
xayolga beriladi. Masalan, mehribonlik uyida tarbiyalanayotgan bola o’zining
hamma havas qiladigan oilasi, uyi bo’lishini, bu uyga o’g’rilar kelib qolsa, u
qahramonlik qilishini tasavvur qiladi. O’z tasavvurida yaxshi yoki yomon
holatlarni boshidan kechirgan bola o’zining kelgusi xatti-harakatlari motivatsiyasi
uchun zamin tayyorlaydi. Kattalarga nisbatan bo’lgan tasavvurning bolalar
hayotidagi ahamiyati juda katta. Bola tasavvur qilib atrof-hayotni chuqurroq bila
boshlaydi, o’z-o’zining shaxsiy tajribasidan tasavvur yordamida chetga chiqa
oladi, ijodiy layoqati rivojlanadi, shaxsiy xususiyatlarining rivojlanishiga xizmat
qiladi. Maktabning birinchi sinfiga kelgan bolada xayol etarli darajada rivoj topgan
bo’ladi vau xilma-xil tasavvurlarning kattagina zaxirasiga ega bo’ladi. O’qish
jarayonida u faqat idrok va xotira tasavvurlariga tayanib qolmasdan, balki shu
bilan birga, xayolida yaratilgan tasavvurlarga ham tayanib, o’rgatilayotgan
materialni yaqqol tarzda o’zlashtira boradi. Bolaning xayoli tevarak-atrof
taassurotlari, tasviriy san’at asarlarini etarli darajada aks ettirishda vujudga keladi.
Siymolar, shartli belgilar, tabiat manzaralari jamlanib, o’quvchilarda xayol paydo
bo’ladi. 12
Boshlang’ich sinf o’quvchilari o’ynaydigan o’yinlarda ham ularning xayolini
______________________
11. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostiasi T.: TDPU 2017
12. G’oziyev E. Ontogenez psixologiyasi Nazariy- eksperimental tahlil T.: Noshir 2010.
22

o’sishi davom etaveradi.o’quvchilar o’z o’yinlarida turli narsalarni yasaydilar, turli
erlarga sayohat qiladilar. Bunday o’yinlarlardan o’quvchi mazmundor taassurotlar
oladi va unda turli tasavvurlar hosil bo’ladi, uning ijodiy, qurish-yasash va badiiy
qobiliyatlari o’sadi. Kichik maktab yoshidagi o’quvchining xayoli o’zining
kengligi va mazmundorligi jihatidangina o’zgarib qolmasdan, balki yo’nalishi
jihatidan ham o’zgaradi. Kichik maktab davridagi o’quvchining ixtiyorsiz xayoli
ham, ixtiyoriy xayoli ham maktabgacha yoshdagi bolalarning xayolidan o’zining
barqarorligi bilan farq qiladi.maktabga kelish arafasida bolaning so’z boyligi o’z
fikrini bayon eta oladigan darajada ortadi. 6 yoshdagi normal rivojlanayotgan bola
o’z nutqida 3000-7000 so’zni ishlatadi. Bolalar nutqining o’sishida ularning
maktabdagi o’qish faoliyati ayniqsa, katta rol o’ynaydi. Bola maktabga kelmasidan
oldin o’zi qanday gapirayotgani ustida o’ylab o’tirmasdan, o’z nutqidan faqat aloqa
vabilish vositasi tariqasida foydalanadi. Maktabda esa bola gaplashayotgan til
o’qitiladigan va o’rganiladigan fan bo’lib qoladi. Maktabda o’qiyotgan: bola o’z
ona tilining grammatikasi bilan shug’ullanishi natijasida, o’ nutqini grammatika
qoidalariga muvofiq ongli ravishda tuzishni o’rganadi. Grammatikani o’rganish
jarayonida bola nutqining fonetika jihati aniqlanadi, nutqning morfologik jihati
to’g’ri bo’lib boradi, sintaksis tuzilishi esa ancha takomillashadi. Nutqning ayrim
jihatlariga xos bo’lgan bu sifatlar faqat grammatikani o’qib o’rganish
natijasidagina o’sib qolmasdan, balki, shu bilan birga, maktabda o’qitilayotgan
boshqa fanlarning ta’siri ostida ham o’sadi. Maktabda o’qitilayotgan hamma
fanlarni o’rganish va shu fanlar bilan shug’ullanish jarayonida o’quvchi nutqining
lug’at zaxirasi boyiydi, so’zlarning mazmuni chuqurlashadi va kengayadi, har
qaysi so’zning, har kaysi terminning ma’nosi aniqlanadi. Boshlang’ich sinf
yoshidagi bolalar nutqi asosan ot, sifat, son, fe’l va bog’lovchilardan iborat bo’ladi.
Bu yoshdagi bolalar o’z nutqlarida qaysi so’zlarni ishlatgani afzal-u, qaysilarini
ishlatish mumkin emasligini farqlay oladilar. 6-7 yoshli bola jumlalarini murakkab
grammatik tizimda tuza oladi. Bola butun bolalik davrida nutqni jadal ravishda
egallab borib, uni o’zlashtirishi ma’lum bir faoliyatga aylana boradi. 7-9 yoshli
bolalar nutqining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, ular o’z fikrlarini
23

bayon etish uchungina emas, balki o’z suhbatdoshining diqqatini o’ziga jalb qilish
uchun ham gapiradilar. Bu davrda bolaning yozma nutqi ham shakllana boshlaydi.
Yozma nutq jumlalarni to’g’ri tuzish va so’zlarni to’g’ri yozishga ma’lum talablar
qo’yilganligi bilan xarakterlanadi. Bola so’zlarni qanday eshitgan bo’lsa,
shundayligicha yozilmasligini bilishi, ularni to’g’ri talaffuz etishga va yozishga
o’rganishi zarur. Yozma nutqni egallash asosida bolalarda turli matnlar haqida
ma’lumotlar yuzaga keladi. Bu davrda yozma nutq endigina shakllana
boshlaganligi bois, bolada o’zi yozgan fikrlarni, so’z va harflarni nazorat etish
malakasi hali rivojlanmagan bo’ladi. Lekin unga ijod qilish imkoniyati beriladi.
Ushbu mustaqil ijodiy ish kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda berilgan
mavzuni anglash, uning mazmunini aniqlash, fikrini bayon etish uchun ma’lumot
to’plash, muhim jihatlarini ajratib olish, reja tuzish, uni ma’lum ketma-ketlikda
bayon etish, malakasini yuzaga keltiradi. Jumlalarni to’g’ri tuzish, aynan shu
mazmunga mos so’zlarni topish va ularni to’g’ri yzish, tinish belgilarini to’g’ri qo
‘yish, o‘z xato larini topa olish va to ‘g’rilash aqliy rivojlanishning
ko’rsatkichlaridan hisoblanadi. Metodistlar kichik maktab yoshidagi bolalarning
nutqini rivojlantirish uchun quyidagi nutq turlarini sistemali ravishda tashkil etish
sxemasini tavsiya etadilar.
Bu sohadagi korr е ksion ishlarning asosiy yo nalishi – emotsiyalarni ixtiyoriyʻ
boshqarishga o rgatishdan iborat. Bu sohadagi korr
ʻ е ksion ishlarni o tkazishdan ʻ
avval bolaning emotsional tonusini ko tarish maqsadga muvofiq.
ʻ
Uyatchan bola bilan olib boriladigan korr е ksion ishlar. Uyatchan bola bilan olib
boriladigan korr е ksiya ishlarining maqsadi ularni tashqi olam bilan, uni o rab
ʻ
turgan odamlar to laqonli muloqotga kirishishini ta’minlashdan iborat. Buning
ʻ
uchun bolaning ota-onasidan birini, yaxshi tushuna oladigani tanlanadi.
Shuningd е k, u qiziqadigan faoliyat va o yin turi aniqlanadi. Uyatchan bola
ʻ
yopiq xonaga o xshaydi, faqat birinchi kichik oynasi ochiq, xolos. Korr
ʻ е ksiyada bu
imkoniyatdan foydalanib qolish k е rak, agar bu natija b е rmasa ayrim sabablarga
ko ra psixolog bolani yanada yomon tomonga o zgarishiga yo l qo ymasligi zarur.
ʻ ʻ ʻ ʻ
24

Korr е ksiyaning bu prinsiplari uyatchan bola bilan olib boriladigan tuzatish
ishlarida yordam b е radi:
1. Bu holatga olib k е lgan sabablar aniqlanadi.
2. Bolada ota-onasi, o rtoqlari bilan muloqotga ehtiyoj uyg otish. ʻ ʻ
3. Bolani oila, maktab va o rtoqlari bilan muloqotda bo lishini ta’minlash.
ʻ ʻ
4. Bolani muloqatchanlikka o rgatish.
ʻ
Boladagi salbiy holatlarni korrеksiya qilish juda nozik ish bo lib, uni bajarishda
ʻ
o ta ehtiyotkor bo lish kеrak.
ʻ ʻ
Uyatchan, tortinchoq bolani diagnostika qilish quyidagicha bo ladi:
ʻ
1. Psixolog bola bilan birinchi uchrashuvda unga to g ridan-to g ri savol
ʻ ʻ ʻ ʻ
е rmaslik (s е ning isming nima?), ko zga tik qaramaslik, qo pollik qilmaslik
ʻ ʻ
gaplashishda bolaga ko p savollar b
ʻ е rib uni qo rqitib yubormasligi k ʻ е rak. 13

Muloqotga kirishishni yoqtirmaydigan bola uni yana suhbatga tortishayotganini
bilmasin.
2. Psixolog yo l qo yadigan xatti- harakatlar bolaning faoliyatiga mos bo lishi
ʻ ʻ ʻ
ortiqcha urinishlar sodir qilmasligi zarur. Bolani kuzatib nima bilan
shug ullanayotganini o rganib, shu ish bilan shug ullanish, o yinlarni unga
ʻ ʻ ʻ ʻ
tavsiya qilmaslik k е rak. Birinchi muloqatda bolaning qiziqishidan k е lib chiqqan
holda ish olib boriladi.
3. Bolani kuzatib turib, u o ynayotgan o yin ehtiyojlarini qay darajada
ʻ ʻ
qondirayotgani t е kshirib boriladi va psixolog ham shu ishlarni amalga
oshiradi. Bu paytda bolaning ko ziga emas, o yinchoqqa qarash mumkin.
ʻ ʻ
Buning natijasida psixolog bolada yoqimli taasurot qoldiradi. Agar bolaga
koptokni dumalatish yoqsa, endi bu ishni psixolog bilan bajarishi mumkin.
4. K е yinchalik ijobiy natijalarga erishilsa, bolaning qiziqishlarini k е ngaytirib
borish mumkin. Psixolog o qitishdan olgan quvonchini bolaga o tkazishi va bir
ʻ ʻ
o zi o ynagandan ko ra, birga o ynagan afzalroqligini bolaga y
ʻ ʻ ʻ ʻ е tkazib b е ra olishi
k е rak.
___________________
13. Abramova G. S. Yoshga bog’liq psixologiya tadqiqotlar. O’qish uchun qo’llanma universitetlar. - 4-chi., stereotip. - m.:
"fanlar akademiyasi" nashriyot markazi, 2000 yil
25

5. Bu bosqichda yaxshi natijalar olingandan so ng ota-ona korrʻ е ksiya ishi
yakunlanayapti, d е b o ylashadi. L
ʻ е kin ayni shu vaqtda eng qiyin jarayon
o tayotgan bo ladi. Bolaning muloqotga bo lgan ehtiyoji uyg otilib, boshqa
ʻ ʻ ʻ ʻ
odamlar bilan ham muloqatga kirishishi ta’minlanadi. Agar oxirigacha bola bilan
shunday ishlar olib borilmasa, salbiy oqibatlarga olib k е ladi.
6. Bola boshqa odamlar bilan o z xohishiga ko ra muloqotga kirishganda,
ʻ ʻ
muloqatga kirishish ehtiyoji tug ilganda va bolaning o zi birinchi qoniqish hosil
ʻ ʻ
qilgandagina ish murakkablashtirilib, psixolog tomonidan yangi o yin va m
ʻ е todlar
kiritiladi.
Muloqotga kirishishning murakkablashuvi asta-s е kin amalga oshiriladi va o zaro
ʻ
birgalikda olib boriladi. Bola muloqotga kirishish yo llarini aniq puxta bilib
ʻ
olganini aniqlash zarur.
7. Mashg ulotning murakkablashuvida yangi el
ʻ е m е ntlarni kiritishga judayam
ehtiyotkorona qaraladi.
8. Bolani aff е ktiv muloqatga kiritishni qat’iy nazoratga olinadi. Bu holning
davomiyligi u ijobiy bo lsa ham – bolaning kattalarga bo lgan muloqatga kirishish
ʻ ʻ
ehtiyojini yo q qilib yuborishi mumkin.
ʻ
9. Bola bilan aff е ktiv muloqotni o rnatib, u bilan gaplashishda o ta ehtiyotkor
ʻ ʻ
bo lish k
ʻ е rak. Bu paytda uning boshqalar bilan nizoga kirishishini oldini olish
zarur.
10. Bola bilan aff е ktiv muloqotni o rnatish korr
ʻ е ksiya qilishning asosiy vazifasi
emas. Psixologning vazifasi bola bilan suhbatlashish emas, balki atrofidagi olam
bilan muloqotga kirishishini ta’minlashdir.
Fobiyalar va ularning korr е ksiyasi. Ota-onalar bolalardagi qo rquvlar fobiyaga
ʻ
aylanib k е tmasligi uchun quyidagi maslahatlarga rioya etishlari maqsadga
muvofiq:
Agar boladagi qo rquvlar fobiyaga aylanib k
ʻ е tgan bo lsa, psixol ʻ о g yordami
talab qilinadi. Fobiyalarni korr е ksiyalashning asosiy usullari: Bolaning umumiy
emotsional tonusini oshirish. Qo rquv uyg otuvchi ob’
ʻ ʻ е ktning mod е li bilan
26

o ynash. Rasm chizish orqali korrʻ е ksiyalash. Qo rquv uyg otuvchi ob’ ʻ ʻ е kt bilan
ijobiy Emotsiya uyg otuvchi ob’
ʻ е kt o rtasida shartli bog lanish hosil qilish. ʻ ʻ
2.2. “Emotsiya jarayonlarni o’rganishning amaliy tahlili”
Maktabga qabul qilingan 6 yoshlilarni yangi ijtimoiy muhitga moslashtirish
maktab psixologi va boshlang ’ ich sinf o qituvchisi faoliyatida muhim o ’ rin tutadi.
Tajribalar shuni ko ’ rsatadiki, maktabdagi o ’ zlashtirmaslikning asosiy sabablaridan
biri bolalarni ta’limga tayyor emasligi, ularning е tilmaganligidir. Ana shu
е tilmaganlikni o’z vaqtida aniqlab bartaraf qilish bolani maktabda o ’ qishga
moslashtirish va psixokorr е ktsion ishlar mazmunini b е lgilaydi. Bolaning
psixologik saviyasini ko ’ targan holda, o’yin faoliyatidan o’quv faoliyatiga o ’ tishni
ta’minlash zarur. 14
Shu nuqtai nazardan k е lib chiqqan holda bolalarni yangi hayot bosqichiga
moslashuviga yordam b е radigan, muayyan maqsadga yo’naltirilgan
rivojlantiruvchi mashg’ulotlarga zarurat tug’iladi.
Maktab ta’limiga psixologik jihatdan tayyorlik, birinchidan, bilim olish uchun
bolada moyillik va o’quvchining ijtimoiy yo nalishi shakllangan bo’lishi,
ikkinchidan, o’z t е ngdoshlari bilan aloqa qila bilishi, o’qituvchining talablarini
bajarishi, o’z xulqini nazorat qila olish kabi jihatlarining shakllanganligiga bog ’ liq.
Bular bolani o ’ quv faoliyatiga «Silliq» o ’ tishini ta’minlaydi.
Asosiy m е zonlardan biri bolaning sog’lom, chidamli bo’lishidir, aks holda
dars va butun o’qish kunida unga b е riladigan yuklamalariga chidam b е rishga
qiynaladi. Nihoyat, yana bir muhim va balki eng asosiy tomonlardan biri uning
aqliy jihatdan yaxshi rivojlanganligi hisoblanadi. 15
Aynan mana shu xususiyat
maktabda olinadigan bilimlar va ko ’ nikmalarning muvaffaqiyatli o ’ zlashtirish,
int е ll е ktual faoliyatni optimal ushlab turish va sinf bilan birga ishlashga ulgurishni
___________________
14. P.I.Ivanov, M.E.Zufarova. Umumiy psixologiya O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyat nashriyoti T-2008
15. Vygotskiy L. S. Bolaning rivojlanish psixologiyasi - m.: nashriy ma’no, 2006 yil
27

b е lgilaydi. Mashg ’ ulotlar jarayonida bolaning bilish psixik jarayonlari: diqqati,
fikrlashi, idroki, tasavvuri, xotirasi ular uchun mumkin qadar tabiiyroq hisoblangan
shakl – o ’ yinlar yordamida rivojlantiriladi.
Guruhiy oyinlardan foydalanish muloqot ko’nikmalari, bir-birini o’zaro
tushunish, sh е rikchilik, o ’ zaro mas’uliyatni s е zish kabi xislatlarni rivojlantirishga
ham yordam b е radi. Mashg ’ ulotlar bir haftada ikki marotaba o ’ tkaziladi va har bir
mashg ’ ulot 30 daqiqaga mo ’ ljallangan. Olib boruvchiga tavsiyalar:
Bolalarga ko’proq mustaqillik b е ring. Bolalar «ixtiro»ni o’zlari qilsinlar,
tayyor bilimni b е rishga shoshilmang.
Har bir bilimning muhimligini ko ’ rsatishga harakat qiling, misollar k е ltiring.
Mashg ’ ulotlarga o ’ ta qiziqish bilan qarang, ijodiy ko ’ tarinkilik muhitini
vujudga k е ltira biling.
Har bir bola o ’ z muvaffaqiyatlari, yutuqlarini ko ’ ra bilsin.Uning
«o’sishi»ni, sabr-toqati va shu kabi harakatini aytib boring.
Bolaning imkoniyatlari va qobiliyatlarini xolisona baholang. Bir bolani x е ch
qachon boshqa bola bilan taqqoslamang.Masalan: «ko ’ rdingmi, Alish е r
topshiriqlarni qanday t е z bajardi» , uning o’rniga: «s е n bugun o’tgan safargi
mashg’ulotdagidan ko’ra t е zroq bajarding!» Bunday muomala bolada o’z
imkoniyatlariga ishonish xissini shakllantirib boradi.
Mashg’ulot o’tish jarayonida taqdim etilayotgan o’yinlar bolalarga quvonch
bag ’ ishlashi, o ’ z kuchiga ishonch uyg ’ otishga qaratilganini yodda tutmoq zarur.
Korr е ksiya-rivojlantirish mashg’ulotlarining samaradorligini aniqlash
maqsadida mashg’ulotlar yakunida bolaning bilish jarayoni, nutqi, shaxslararo
munosabatlari, ijtimoiy moslashuv malakalari qayta tashxis etiladi.
Bu sohadagi korr е ksion ishlarning asosiy yo ’ nalishi – emotsiyalarni ixtiyoriy
boshqarishga o ’ rgatishdan iborat. Bu sohadagi korr е ksion ishlarni o ’ tkazishdan
28

avval bolaning emotsional tonusini ko ’ tarish maqsadga muvofiq. Uyatchan bola
bilan olib boriladigan korr е ksion ishlar. Uyatchan bola bilan olib boriladigan
korr е ksiya ishlarining maqsadi ularni tashqi olam bilan, uni o ’ rab turgan odamlar
to’laqonli muloqotga kirishishini ta’minlashdan iborat. Buning uchun bolaning ota-
onasidan birini, yaxshi tushuna oladigani tanlanadi. Shuningd е k, u qiziqadigan
faoliyat va o ’ yin turi aniqlanadi. Uyatchan bola yopiq xonaga o ’ xshaydi, faqat
birinchi kichik oynasi ochiq, xolos. Korr е ksiyada bu imkoniyatdan foydalanib
qolish k е rak, agar bu natija b е rmasa ayrim sabablarga ko ’ ra psixolog bolani yanada
yomon tomonga o ’ zgarishiga yo ’ l qo ’ ymasligi zarur. Korr е ksiyaning bu prinsiplari
uyatchan bola bilan olib boriladigan tuzatish ishlarida yordam b е radi:
1. Bu holatga olib k е lgan sabablar aniqlanadi.
2. Bolada ota-onasi, ortoqlari bilan muloqotga ehtiyoj uyg’otish.
3. Bolani oila, maktab va ortoqlari bilan muloqotda bolishini ta’minlash.
4. Bolani muloqatchanlikka o ’ rgatish.
Boladagi salbiy holatlarni korrеksiya qilish juda nozik ish bo ’ lib, uni
bajarishda o ’ ta ehtiyotkor bo ’ lish kеrak. Uyatchan, tortinchoq bolani diagnostika
qilish quyidagicha bo ’ ladi:
1. Psixolog bola bilan birinchi uchrashuvda unga to ’ g ’ ridan-to’g’ri savol
bеrmaslik (sеning isming nima?), ko’zga tik qaramaslik, qo ’ pollik qilmaslik
gaplashishda bolaga ko ’ p savollar bеrib uni qo ’ rqitib yubormasligi kеrak.
Muloqotga kirishishni yoqtirmaydigan bola uni yana suhbatga tortishayotganini
bilmasin.
2. Psixolog yo ’ l qo ’ yadigan xatti - harakatlar bolaning faoliyatiga mos
bo ’ lishi ortiqcha urinishlar sodir qilmasligi zarur . Bolani kuzatib nima bilan
shug’ullanayotganini o’rganib, shu ish bilan shug’ullanish, o’yinlarni unga tavsiya
qilmaslik kеrak. Birinchi muloqatda bolaning qiziqishidan k е lib chiqqan holda ish
olib boriladi.
3. Bolani kuzatib turib, u o ’ ynayotgan o ’ yin ehtiyojlarini qay darajada
qondirayotgani t е kshirib boriladi va psixolog ham shu ishlarni amalga oshiradi. Bu
29

paytda bolaning ko ’ ziga emas, o ’ yinchoqqa qarash mumkin. Buning natijasida
psixolog bolada yoqimli taasurot qoldiradi. Agar bolaga koptokni dumalatish
yoqsa, endi bu ishni psixolog bilan bajarishi mumkin.
4. K е yinchalik ijobiy natijalarga erishilsa, bolaning qiziqishlarini k е ngaytirib
borish mumkin. Psixolog o ’ qitishdan olgan quvonchini bolaga o ’ tkazishi va bir o’zi
o’ynagandan ko ’ ra, birga o’ynagan afzalroqligini bolaga y е tkazib b е ra olishi k е rak.
5. Bu bosqichda yaxshi natijalar olingandan so ’ ng ota-ona korr е ksiya ishi
yakunlanayapti, d е b o ’ ylashadi. L е kin ayni shu vaqtda eng qiyin jarayon
o ’ tayotgan bo ’ ladi. Bolaning muloqotga bo ’ lgan ehtiyoji uyg ’ otilib, boshqa
odamlar bilan ham muloqatga kirishishi ta’minlanadi. Agar oxirigacha bola bilan
shunday ishlar olib borilmasa, salbiy oqibatlarga olib k е ladi.
6. Bola boshqa odamlar bilan o ’ z xohishiga ko’ra muloqotga kirishganda,
muloqatga kirishish ehtiyoji tug ’ ilganda va bolaning o ’ zi birinchi qoniqish hosil
qilgandagina ish murakkablashtirilib, psixolog tomonidan yangi o ’ yin va m е todlar
kiritiladi.
7. Muloqotga kirishishning murakkablashuvi asta-s е kin amalga oshiriladi
va o’zaro birgalikda olib boriladi. Bola muloqotga kirishish yo’llarini aniq puxta
bilib olganini aniqlash zarur.
8. Mashg’ulotning murakkablashuvida yangi el е m е ntlarni kiritishga
judayam ehtiyotkorona qaraladi.
9. Bolani aff е ktiv muloqatga kiritishni qat’iy nazoratga olinadi. Bu
holning davomiyligi u ijobiy bo ’ lsa ham – bolaning kattalarga bo ’ lgan muloqatga
kirishish ehtiyojini yo ’ q qilib yuborishi mumkin.
10. Bola bilan aff е ktiv muloqotni o ’ rnatib, u bilan gaplashishda o ’ ta
ehtiyotkor bo ’ lish k е rak. Bu paytda uning boshqalar bilan nizoga kirishishini oldini
olish zarur.
11. Bola bilan aff е ktiv muloqotni o ’ rnatish korr е ksiya qilishning asosiy
vazifasi emas. Psixologning vazifasi bola bilan suhbatlashish emas, balki atrofidagi
olam bilan muloqotga kirishishini ta’minlashdir.
30

Fobiyalar va ularning korr е ksiyasi. Ota-onalar bolalardagi qo ’ rquvlar fobiyaga
aylanib k е tmasligi uchun quyidagi maslahatlarga rioya etishlari maqsadga muvofiq:
Agar boladagi qo’rquvlar fobiyaga aylanib k е tgan bolsa, psixol о g yordami talab
qilinadi. 16
Fobiyalarni korr е ksiyalashning asosiy usullari:
- Bolaning umumiy emotsional tonusini oshirish.
-Qo ’ rquv uyg ’ otuvchi ob’ е ktning mod е li bilan o ’ ynash. Rasm chizish
orqali korr е ksiyalash.
- Qo’rquv uyg ’ otuvchi ob’ е kt bilan ijobiy emotsiya uyg’otuvchi ob’ е kt
o ’ rtasida shartli bog ’ lanish hosil qilish.
-Bolani qo ’ rquv ob’ е ktiga bosqichma-bosqich moslashtirib borish. Bolani
himoya qiladigan ramziy ob’ е kt yaratish.
Emotsional ―arg’imchoqni tashkil qilish (qo’rquv ob’ е ktidan uzoqlashtirish,
unga yaqinlashtirish va h.).
O’yin t е rapiyasi – o’yinda bolani qo ’ rqituchi ob’ е kt mavjud bo’ladi, l е kin
bolaning diqqati o’yinga jalb qilinadi.
Kichik maktab o quvchilarining hislari o zining ancha barqarorligi,ʻ ʻ
anglanganligi, chuqur va kuchliligi bilan maktabgacha yoshdagi bolalarning
hislaridan farq qilib, anchagina osoyishta o tishi bilan xarakt
ʻ е rlanadi. Kichik
maktab yoshidagi o quvchilarning umumiy emotsional tonusida xushchaqchaqlik,
ʻ
ruhiy t е tiklik kayfiyati ustunlik qiladi. Darslarda va tanaffus vaqtlaridagi
o yinlarda ular quvnoq va t
ʻ е tik bo ladilar. Bunday holat kichik maktab yoshidagi ʻ
o quvchilarning emotsional hayotida norma bo lib hisoblanadi.
ʻ ʻ 17

Kichik maktab yoshidagi bolalarning emotsional hayoti ta’lim va tarbiyaning
___________________
16. Psixikaning rivojlanish muammolari. M., 1981 yil.
17. Klyueva N.V., Kasatkina Yu.V. Biz bolalarni muloqot qilishni o’rgatamiz
31

ta’siri ostida ancha k е ngayib, hislarning yo nalganligida katta tabaqalanish yuzagaʻ
k е ladi. Bu yoshda oliy hislarning barcha turlari rivojlana boshlaydi.
Kichik maktab yoshidagi o quvchilarning his-tuyg ulari ularning faoliyatida
ʻ ʻ
namoyon bo ladi va rivojlanadi. Kichik maktab yoshidagi o quvchilar o zlarining
ʻ ʻ ʻ
har bir faoliyat natijalariga baho b е ra oladilar. Baho kishida qoniqish va
qoniqmaslik hislarini yuzaga k е ltirishi mumkin bo lib, bu hislar bolani yaxshi
ʻ
o qishga ruhlantiradi. Doimiy past baho olish, o qituvchining noto g ri r
ʻ ʻ ʻ ʻ е aksiyasi
va kattalarning tanb е h va tanqidlari oqibatida yuzaga k е lgan salbiy hislar
chuqurlashib, bolaning xarakt е r xislatiga aylanib qolishi mumkin.
Kichik maktab yoshidagi o quvchi doskaga chaqirilganda u o qib b
ʻ ʻ е rishga yoki
yozib b е rishga qo rqib, uyalib hijolat tortadigan o quvchilarni t
ʻ ʻ е z-t е z doskaga
chiqara b е rish uni shu hisni y е ngishiga yordam b е rib, tortinmaydigan bo lib
ʻ
qoladi.
Qayta-qayta doskaga chiqav е rish natijasida bolada qo rquv hissi susaya
ʻ
boshlaydi va u nihoyat butunlay «so nib qolishi» va yo q bo lib k
ʻ ʻ ʻ е tishi mumkin.
Albatta bunday hislarning yo qolishida qayta-qayta yuzaga k
ʻ е lgan salbiy hislar,
l е kin shu bilan bir qatorda bolaning salbiy hislardan qutilish istagi ham muhim rol
o ynaydi.
ʻ
L е kin bu qonuniyat faqat oddiy va t е z o tib k
ʻ е tadigan hislarga ya’ni, bolaga bir
xilda ta sir qiluvchi va mazmuni chuqur bo lmagan ob’
ʻ ʻ е ktlar sababli tug iladigan ʻ
hislargagina taalluqlidir. Murakkab, chuqur hislar bolada shu hislarni tug dirgan
ʻ
ob’ е ktlar bizga qayta-qayta ta’sir o tkaza b
ʻ е rganida yo q bo lib k ʻ ʻ е tmaydi, balki,
aksincha, yana ham kuchli va barqaror bo lib qoladi. Masalan, musiqa asarlarini
ʻ
qayta-qayta eshitish natijasida bizning est е tik hislarimiz chuqur va kuchli bo lib
ʻ
qoladi. O zimiz yaxshi ko rgan, o zimiz uchun qadrli bo lgan joylarga har safar
ʻ ʻ ʻ ʻ
borganimizda bizning shu joylarga bo lgan hislarimiz, m
ʻ е hrimiz, odatda, kuchaya
boradi. Ayrim emotsional k е chinmalarning «so nib qolishi»da boshqa qonuniyatlar
ʻ
ham bor. Masalan, qarama-qarshi hislar ba’zi nisbatlarda bir-birini yo qotib
ʻ
yuborishi mumkin. Salbiy his paydo bo lib turganida kuchliroq ijobiy his yuzaga
ʻ
32

k е ltiradigan sabab paydo bo lib qolsa, u holda salbiy his so nib qolishi, yo qolishiʻ ʻ ʻ
mumkin. Masalan, bola yiqilib tushib, yig lab turibdi.
ʻ
Onasi shu paytda k е lib qolib uni erkalatdi. Bu erkalash ijobiy hislarning paydo
bo lishiga kuchli sababchi bo ladi, shuning uchun ham bolada ko z yoshi o rniga
ʻ ʻ ʻ ʻ
kulish, xursandlik paydo bo ladi.
ʻ
O quvchidagi cho chib turish hissini qayta-qayta doskaga chiqarish yo li
ʻ ʻ ʻ
bilangina yo q qilib qolmasdan, balki bolada qarama- qarshi hislarni tug dirish
ʻ ʻ
yo li bilan ham bu cho chishni oldini olish mumkin. Masalan, birinchi sinf
ʻ ʻ
o quvchisi xavotirligining sababi uni o z kuchiga ishonmaganligida bo lsa, unga
ʻ ʻ ʻ
oson bajara oladigan vazifalarni b е rish k е rak. Shu vazifalarni bajara olgani uchun
kattalar tomonidan rag batlantirilishi, maqtalinishi bolada ijobiy hislarning
ʻ
tug ilishiga yordam b
ʻ е radi, xavotirlik hissi esa yo qoladi. Shu sabab bola doska ʻ
oldida o zini dadilroq his etadi.
ʻ
Ba’zi insonlarda ma’lum bir vaziyat va holatga nisbatan noad е kvat (muvofiq
k е lmaydigan) r е aksiyalar bilan ifodalanuvchi yopishqoq qo rquvlar va fobiyalar
ʻ
ham uchrab turadi. Fobiya biror vaziyat, hodisa pr е dm е tga nisbatan vujudga
k е ladigan birmuncha turg un va asossiz qo rquvdir. Fobiya qo rquvdan kuchli va
ʻ ʻ ʻ
turg un holda namoyon bo lishi, qo rquv uyg otuvchi ob’
ʻ ʻ ʻ ʻ е ktdan qochish istagining
yuqoriligi bilan ajralib turadi. Xorij psixologiyasida bolalardagi qo rquv
ʻ
muammosini nazariy va empirik jihatdan o rganilgan tadqiqotlarni tahlil qilish
ʻ
shuni ko rsatadiki, XX asrning boshlaridayoq bir qancha olimlar tadqiqotlari
ʻ
qo rquv holatining namoyon bo lishi masalalarini o rganishga yo naltirilgan edi
ʻ ʻ ʻ ʻ
(V.Sht е rn, K.Byull е r, E.Kirkpatrik). Ushbu tadqiqotlarda qo rquvning k
ʻ е lib
chiqish sabablari, namoyon bo lish xususiyatlari o rganilgan bo lib, uning
ʻ ʻ ʻ
instinktiv va orttirilgan turlari ajratilgan.
Bu tadqiqotchilarning fikricha, bolalikning boshlang ich davrlarida instinktiv
ʻ
qo rquv mavjud bo lsa, bola katta bo lgan sari uning malakalari oshib boradi,
ʻ ʻ ʻ
natijada shaxsiy malakadan k е lib chiqqan holda qo rquv vaziyatlari soni ortadi, uni
ʻ
b е zovta qilgan ob’ е ktlar zararsizligi tufayli esa instinktiv qo rquvlar yo qola oradi.
ʻ ʻ
Susulovskayaning tadqiqotlariga ko ra, biror bir yangi pr
ʻ е dm е t yoki hodisaga
33

nisbatan insonda yuzaga k е ladigan birinchi r е aksiya – bu qo rquv bo lgan.ʻ ʻ
D.O.X е bbning kons е psiyasida ham ushbu fikr tasdig ini ko rish mumkin, ya’ni
ʻ ʻ
bunga ko ra biror bir ma’lum va tanish bo lgan voq
ʻ ʻ е a-hodisa bilan bog lab ʻ
bo lmaydigan sirli jarayonlar yoki yangi ko rinishda namoyon bo layotgan
ʻ ʻ ʻ
pr е dm е tlar qo rquvning shartsiz r
ʻ е aksiyasini yuzaga k е ltiradi. Qo rquv va ʻ
xavotirlanish tufayli shu ob’ е ktga nisbatan emotsional aloqa o rnatila olinmaydi,
ʻ
chunki bu Emotsiyalar r е pulsiv r е aksiyalarni k е ltirib chiqaradi. Ayni paytda esa
emotsional aloqa propulsiv r е aksiyalarni, ya’ni shu r е aksiyalarni k е ltirib chiqargan
pr е dm е tdan uzoqlashtiruvchi emas, balki unga yo naltirilgan r
ʻ е aksiyalarni taqozo
etadi. 18

Dj.Boulbining ko rsatishicha, qo rquvning sababi tahdid soluvchi xavfning
ʻ ʻ
mavjudligi yoki xavfsizlikni ta’minlovchi omilning yo qligi (masalan, go dak
ʻ ʻ
uchun shunday ob’ е kt bo lib ona hisoblanadi) bo lishi mumkin. Olim qo rquvning
ʻ ʻ ʻ
tug ma asosini ajratib, ularni tabiiy stimullar va ularning hosilalari d
ʻ е b ataydi.
Yolg izlik, g ariblik, ta’sirning to satdan o zgarishi va hokazolar qo rquvning
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tabiiy stimuli hisoblanadi. Dj.Boulbining fikricha, bu vaziyatlarning barchasida
qo rquvni boshdan k
ʻ е chirish patologik ko rinishda bo lmasligi tabiiy holdir. ʻ ʻ
Shuningd е k, bu holat odamda bolaligidan qariguniga qadar ma’lum darajada
saqlanib qoladi va boshqa hayvonlar turlariga ham xos. Qo rquvning tug ma asosi
ʻ ʻ
xavf-xatar ehtimoli yuqori bo lgan vaziyatlar bilan bog liqdir. Qo rquvning
ʻ ʻ ʻ
orttirilgan stimullariga esa qorong ulik, hayvonlar, notanish pr
ʻ е dm е tlar va notanish
odamlar kiradi. Dj.Boulbining ta’kidlashicha, qorong ulikdan qo rqish yolg izlik
ʻ ʻ ʻ
va notanishlik kabi tabiiy stimullarning kombinatsiyasi bo lishi mumkin Kichik
ʻ
maktab yoshida ko’p uchraydigan holatlardan biri uyatchanlikdir. 19

Ko pgina psixologlar, psixiatrlar, sotsiologlar va boshqa mutaxassislar
ʻ
«uyatchanlik» haqida ko p izlanishlar olib bordilar. Ularning nima uchun
ʻ
uyatchanlik paydo bo ladi d
ʻ е gan savolga ko pgina mulohozalari bor. Shaxsni ʻ
o rganuvchi tadqiqotchilar uyatchanlikni, masalan int
ʻ е ll е kt singari nasldan-naslga
______________
18. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostiasi T.: TDPU 2017
19. Do’stmuhamedova Sh.A., Nishonova Z.T.va boshqalar Yosh davrlari va pedagogik psixologiya T.: Fan va texnologiyalar
2013
34

o tadigan individual xislat, dʻ е ya ta’kidlashgan. Bix е vioristlar uyatchan odamlarni
oddiy sotsiologik bilimlarni egallamagan, muloqat jarayoniga k е rak bo ladi,-d
ʻ е gan
fikrni ilgari suradilar. Psixoanalitiklar tasdiqlaydilarki, uyatchanlik bu ichki
anglanganlikni tashqariga chiqaradigan simptomdir.
I.Shaxova tomonidan tavsiya etilgan “Kichik maktab y oshidagi o’quvchilarning
maktabga o’qish motivasiyasi darajasini aniqlash” metodikasi va kichik maktab
o’quvchilari uchun maxsus tuzilgan anketa savollari.
Metodika 4-sinf o’quvchilarida o’tkaziladi. Sinfda 31 nafar o’quvchi
ishtirok etishadi. Ulardan 15 nafari o’g’il bola, 16 nafari esa qiz bolalarni tashkil
etadi. Ushbu metodika ikki bosqichda o’tkaziladi.
1-bosqich. 4 sinfo’quvchilariga “Maktabda menga nima yoqadi?”
mavzusida rasm chizish taklif etiladi.
2-bosqich. Kichik maktab yoshidagi o’quvchilar uchun anketa.
Anketada o’quvchining familiyasi, ismi, maktabi, sinfi, jinsi, o’tkazilgan
vaqti aks ettiriladi.
1. Senga maktabda o’qish yoqadimi?
- uncha emas;
- yoqadi;
- yoqmaydi.
2.Ertalab uyg’onib maktabga borish haqida o’ylasang quvonasanmi yoki
uyda qolish haqida o’ylaysanmi?
- tez-tez uyda qolgim keladi;
- har xil bo’ladi;
35

- quvonch bilan maktabga borish haqida o’ylayman.
3.Agar o’qituvchi ertaga maktabga kelishingiz shart emas desa uy d a
qolarmidingiz?
- bilmayman;
- uyda qolardim;
- maktabga borardim.
4. Senga maktabga bormaslik yoqadimi?
- yoqmaydi;
- har xil;
- yoqadi.
5. Senga uy vazifasi berilmasa yoqadimi?
- yoqadi;
- har xil;
- yoqmaydi.
6. Maktabda bo’lishni istaysanmi?
- bilmayman;
- istamayman;
- istayman.
7. Ota-onangga maktab hayoti haqida tez-tez gapirib turasanmi?
- ha;
- yo’q;
- ba’zan.
36

8. O’qituvchining qattiq qo’l bo’lishini istaysanmi?
- aniq bilmayman;
- istayman;
- istamayman.
9. Sinfda do’stlaring ko’pmi?
- kam;
- ko’p;
- do’stim yo’q.
10.Senga sinfdoshlaring yoqadimi?
- yoqadi;
- unchalik emas;
- yoqmaydi.
Yig’ilgan ballar quyidagicha interpritasiya qilinadi:
20-30 ballgacha – maktabda o’qish motivasiyasi, o’qishga bo’lgan faollik
yuqori;
15-19 ballgacha – maktabga munosabat ijobiy, lekin o’quv jarayoni
qiziqtirmaydi;
10-14 ballgacha – o’quv motivasiyasi past;
10 va und a n past – maktabga munosabat salbiy, maktabga nisbatan
dezadaptasiya.
Ushbu metodikani 4- sinf o’quvchilarida nazorat va shakllantiruvchi
eksperimentda o’tkazish rejalashtirilgan.
37

Nazorat tajribasi natijalari
Tanlab olingan metodika kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning
emosional-irodaviy sifatlarini maktabda muvofaqqiyatli o’qishiga qanday ta’sir
etishini aniqlashga qaratilgan bo’lib, nazorat tajribasida maktabning 4-sinf
o’quvchilari tadqiqot obyektlari qilib tanlab olindi. Ushbu metodikaning maqsadi
kichik maktab yoshidagi o’quvchining jamiyat va odamlarga nisbatan
munosabatini bilishdan iborat. Tahliliy solishtirish maqsadida testni 4-sin
fo’quvchilarida o’tkazdik. Olingan natijalar quyidagidan iborat.
Biz boshlang’ich sinf o’quvchilari bilish jarayonlaridagi emotsional sifatlarini
tahlil qilganimizda muallim bilan bolalarning munosabatida o’ziga xoslik va
o’zaro moslikholatlarini kuzatishga erishdik. O’quvchilar o’qituvchilari bilan
o’zaro munosabatda kommunikator sifatida – dildan yondashishga harakat
qilmoqdamiz, degan javob bilan cheklanganlar. O’qituvchilar esa, o’quvchilari
o’zlariga nisbatan ishonchli munosabat o’rnatayapti, degan mulohazani
bildirganlar. O’qituvchining timsolini o’quvchilar tomonidan baholangan holatda
ham, ularning kommunikativ oraliq bilan bog’liq munosabatlarida ham bolalar
o’qituvchiga nisbatan ishonch bilan qarashga harakat qilganlar. O’z navbatida
o’quvchilarning baholari xolisligini nazorat etuvchi mezon o’qituvchining
metodika bo’yicha ko’rsatkichlari hisoblanadi. O’qituvchilarning shaxsiy
fazilatlarini o’rganganimizda, ularning muloqotga moyilliklari, hissiy
barqarorliklari o’rtacha ko’rsatkichga ega, o’ziga ishonch, ijtimoiy yetuk va
dadillik, mustaqillikka moyilliklari ham o’rtacha darajada edi.
I.Shaxova tomonidan tavsiya etilgan “Kichik maktab yoshidagi o’quvchilarning
maktabgao’qish motivasiyasi darajasini aniqlash” metodikasi va kichik maktab
o’quvchilari uchun maxsus tuzilgan anketa savollari bo’yicha olingan natijalar
38

1 -jadval
Sinf Yuqori O’rta Past Judapast
4-sinf 45% 40% 12% 3%
Tadqiqotimizning diagnostik, ya’ni aniqlovchi tajriba-sinov natijalari
o’qituvchi bilan o’quvchi munosabatlari tizimida o’qituvchi muloqot sub’ekti
sifatida o’quvchi esa individual hollarda faqat axborot qabul qiluvchi pozitsiyasida
gavdalanganligi hamda muloqotda o’z imkoniyatlarini yuzaga chiqarishda
qiynaladigan kompleksga ega bo’lgan bolalar uchraganligi bilan xarakterlangan
edi.
Nazorat tajribalarishlarimizda aynan o’qituvchi bilan o’quvchi
munosabatlarida komplekslari bo’lgan bolalarni alohida ajratib olgan edik.
Ularning natijalarini o’zaro taqqoslashda aynan o’quvchilarning diagnostika
bosqichi va nazorat tajribalari ishlaridan keyingin natijalarini alohida ajratib olib,
ularni qayta ishladik va tuzatish ishlarining samarasini ta’minlashga
erishganligimizni aniqladik.
Har bir bolaning o’ziga xos individualligini ta’kidlab, hech qachon bolani
biron bir narsaga qodir emasligi yoki uni tushunish qobiliyati yo’qligi uchun
haqoratomuz so’zlar bilan urishmaslik, qiyinchiliklarning mohiyatini tushunishga
harakat qilish va muammoning yechimini topishga yordam berish zarur.
O’quvchini boshqa o’quvchilar bilan solishtirmaslik, uning yutuqlarini ko’ra bilish.
O’quvchining xato qilishdan qo’rqmasligi, biror narsani o’rganish uchun xato
qilishdan qo’rqib, vahimaga tushmasligi uchun xatolik qo’rquvini
rivojlantirmaslikka harakat qilish kerak. Har bir bolaning individual xususiyatlarini
o’rganishda “Samimiy muloqot” bo’lishi juda muhimdir. “Samimiy muloqotda”
o’quvchi unga juda qiziqqan, uning tashvishlariga jonli javob topadigan odamni
ko’radigan munosabatlar o’rnatilishini tushunish kerak. Darslarning turlariga qarab
turli xil emotsional xususiyatlarni rivojlantiruvchi “Kichik guruhlarda ishlash”,
39

“Bilish jarayonlini rivojlantirish”, “Munozara”, didaktik jarayon kichik maktab
yoshidagi bolalarda emotsional sifatlarni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb
etadi.
40

XULOSA
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash joizki, kichik maktab yoshidagi bolalar tez
chalg’iydilar, uzoq vaqt diqqatlarini bir narsaga qarata olmaydilar, ta’sirchan
hamda emotsional bo’ladilar. Maktabda o’qishning boshlanishi 7 yoshda
bo’ladigan ikkinchi fiziologik inqiroz bilan mos keladi (bola organizmida jadal
bo’yning o’sishi, ichki organlarning kattalashuvi, vegetativ o’zgarishlar bilan
bog’liq bo’lgan keskin endokrin o’zgarishlar ro’y beradi). Bolaning ijtimoiy
munosabatlar tizimi va faoliyatidagi kardinal o’zgarishlar uning organizmidagi
barcha tizimlar va funksiyalaridagi o’zgarishlarga to’g’ri kelib, boladan kuchli
zo’riqish va o’z ichki imkoniyatlaridan to’liq foydalanish zaruriyatini taqozo etadi.
Ushbu yoshdagi o’zgarishlar salbiy oqibatlarni olib kelmay, aksincha uningyangi
sharoitlarga muvaffaqiyatli moslashuviga yordam beradi. O’qituvchining
munosabat uslubi o’quvchining faolligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Kichik maktab
yoshidagi o’quvchi faolligining asosan uch xil ko’rinishi mavjud bo’lib, bular:
jismoniy, psixik va ijtimoiy faollikdir. Jismoniy faollik - sog’lom organizmning
harakat qilishga bo’lgan turli mavjud to’siqlarni engishdagi tabiiy ehtiyojidir. Bu
yoshdagi bolalar nihoyatda serharakat bo’ladilar. Bu jismoniy harakat bolaning
atrofdagi narsalarga qiziqish bilan qarayotganligi, ularni o’rganishga intilayotgani
bilan ham bog’liqdir. Bolaning jismoniy va psixik faolligi o’zaro bog’liqdir.
Chunki, psixik sog’lom bola harakatchan bo’ladi, charchagan, siqilgan bola esa
deyarli hech narsa bilan qiziqmaydi. Psixik faollik - bu normal rivojlanayotgan
bolaning atrof olamdagi predmetlarni, insoniy munosabatlarni bilishga nisbatan
qiziqishdir. Psixik faollik deganda, bolani o’zini bilishga nisbatan ehtiyoji ham
tushuniladi. Maktabga birinchi bor kelgan bolada qator qiyinchiliklar yuzaga
keladi. Ularning, avvalo, bir qancha maktab qoidalariga bo’ysunishi qiyin kechadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchisi uchun eng qiyin qoida bu dars vaqtida jim o’tirishdir.
O’qituvchilar o’quvchilarning doimo jim o’tirishlariga harakat qilishadi, lekin
kamharakatli, passiv, quvvati kam bo’lgan o’quvchigina dars jarayonida uzoq vaqt
jim o’tira oladi. Birinchi sinfning birinchi kunlaridan boshlab bola engishi kerak
41

bo’lgan bir qancha qiyinchiliklarga uchraydi. Bu qiyinchiliklar: maktab hayotini
o’zlashtirish, yangi kun tartibini yaratish va unga moslashish, u uchun yangi
bo’lgan sinf jamoasiga qo’shilish, xatti-harakatlarini chegaralovchi qoidalarni
qabul qilish, o’qituvchi bilan munosabatlarni o’rnatish, oilaviy munosabatlarni
qabul qilish v.h. Bunday vaziyatlarda kattalar, ya’ni ustoz va ota-onalar bolalarga
albatta yordam berishlari zarur. Birinchi bor maktabga kelgan bola hali o’zini
to’liq anglashi va o’z xatti-harakatlarini aniq bilishi qiyin. Faqat o’qituvchigina
bolaga me’yorlar qo’yishi, ularning xatti-harakatlarini baholashi, o’z xatti-
harakatlarini boshqalar bilan moslashtirishga sharoit yaratishi mumkin.
Boshlang’ich sinfdao’quvchilar o’qituvchi tomonidan qo’yiladigan yangi talablar
va shartlarni qabul qiladilar,shuningdek ularning qoidalariga to’la amal qilishga
harakat qiladilar. O’g’il bolalar va qizlar rivojlanish tempidagi o’zgarishlar
saqlanib qoladi. Qiz bolalar hamma tomondan rivojlanishda o’g’il bolalardan
oldinga o’tib oladilar.
Kichik maktab yoshidagi bolalarning asosiy faoliyati o’qish hisoblanadi.
Bolaning maktabga borishi, uning psixologik rivojlanishi va xulq-atvoridagi o’rni
nihoyatda katta. Bu davrda axloqiy xatti-harakat koidalari o’zlashtiriladi,
shaxsning ijtimoiy yo’nalishi tarkib topa boshlaydi. Kichik maktab yoshidagi
o’quvchilarning axloqiy onglari I va IV sinfdagi o’qish mobaynida muhim
o’zgarishlarga uchraydi va axlokiy sifatlar, bilim va tasavvurlar sezilarli darajada
boyiydi. Bola o’quvfaoliyatida o’qituvchi rahbarligida insoniy an’analar asosida
harakat qilishga o’rganadi, o’z irodasini o’quv maqsadlariga erishish uchun mashq
qildiradi. O’quv faoliyati boladan nutq, diqqat, xotira, tasavvur va tafakkurini
kerakli darajada rivojlanishini talab etgan holda, bola xulq-atvorining rivojlanishi
uchun yangi sharoitlarni yaratadi. Kichik maktab davri bu anglanilgan va ixtiyoriy
xatti-harakatlarga o’tish davridir. Bola faol ravishda o’zini o’zi boshqarishga,
qo’yilgan maqsadlarga ko’ra o’zining faoliyatini tashkiletishga o’rganish davridir.
Kichk maktab davrida xattiharakatlarning yangi shakllarini paydo bo’lishi bevosita
o’quv faoliyati bilan bog’liqdir. Hech bir o’qituvchi maktabga birinchi bor kelgan
42

boladan o’zi o’rgatmagan arifmetik misol va masalalarni echishni talab etmaydi,
lekin afsuski, juda ko’p o’qituvchilar ulardan qunt bilan o’qishni, uyushqoqlikni,
ma’suliyatlilikni, tartibga aniq rioya etishni talab etadilar. Vaholanki, ushbu
ko’nikmalar o’qituvchi tomonidan ma’lum odat va malakalarga o’rgatilinganidan
so’nggina paydo bo’ladi. Ixtiyoriy ravishda harakat qilish layoqati butun kichik
maktab davri davomida shakllanadi. Psixik faoliyatning oliy shakli singari
ixtiyoriy hatti-harakatlar ularning shakllanishini asosiy qonuniga bo’ysunadi. Unga
ko’ra yangi xatti-harakatlar avvalo kattalar bilan bo’lgan umumiy faoliyatda
yuzaga kelib, bola shunday xatti-harakatlarni tashkil etish imkoniyatlarini
o’rganadi va shundan keyingina u bolaning individual xatti-harakat usuliga
aylanadi. Kattalar bolalarni amaliy jihatdan o’z vaqtlarini to’g’ri taqsimlash
borasida yaxshi o’qish, o’ynash, sayrqilish va boshqa narsalar bilan shug’ullanish
qoidalariga o’rgatadilar. Demak, oilada bola u bilan hisoblashadigan,
maslahatlashadigan yangi bir o’rinni egallaydi. Kichik maktab davri bu ijobiy
o’zgarishlar va yangilanishlar davridir. Shuning uchun ham rivojlanishning shu
bosqichida har bir bola erishgan muvafaqqiyatlar darajasi nihoyatda muhim
hisoblanadi.agar shu yoshda bola bilish, o’rganish quvonchini his etmasa,o’qish
malakalarini egallay olmasa, do’stlashishni bilmasa, o’ziga nisbatan, o’z imkoniyat
va layoqatlariga nisbatan ishonchli bo’la olmasa, bu ishlarni kelgusida amalga
oshirish qiyinroq bo’lib, boladan yuqori ruhiy va jismoniy zo’riqishni talab etadi.
Bu davrda bolaning "men shuni xohlayman” motividan "men shuni bajarishim
kerak" motivi ustunlik qila boshlaydi. Maktabda birinchi sinfga kelgan har bir
o’quvchida psixik zo’riqish kuchayadi. Bu nafaqat uning jismoniy salomatligida,
balki xatti-harakatida ham, ya’ni ma’lum darajada qo’rqo’vni kuchayishi, irodaviy
faollikning susayishida namoyon bo’ladi. Bu davrga kelib bola atrofidagilar bilan
o’zaro munosabatda ma’lum bir natijalarga erishgan, o’zi xohlayotgan narsalarni
hamda, o’z sinfi va oilasida o’zi egallagan o’rnini aniq biladigan bo’ladi.
Shuningdek, u o’zini-o’zi boshqarish malakasiga ega bo’ladi, vaziyat va holatga
qarab ish yurita oladi. Bu yoshdagi bolalar xatti-harakatlari va motivlari ularning
o’zlariga beradigan baholariga qarab ‘‘men yaxshi bolaman” emas, balki bu xatti-
43

harakatlar o’zgalar ko’z o’ngida qanday namoyon bo’lishiga qarab baholanishini
tushuna boshlaydilar. Bola maktabda noaniqlikka duch kelsa, kattalarning xatti-
harakatlari ma’nosini tushunmasa unda taqlidchanlik rivojlanadi. Bolaning
taqlidchanligi ixtiyoriy va ixtiyorsiz bo’lishi mumkin. Ixtiyorsiz taqlidchanlik
ustozi va sinfdoshlarining xatti-harakatlarini o’zlashtirishga olib keladi. Bunda
xatti-harakatlarni anglamagan ravishda egallaydi. Shuni hamisha yodda saqlash
lozimki, bola ixtiyorsiz ravishda nafaqat chiroyli va kerakli narsalarga balki turli
salbiy ko’rinish va holatlarga ham taqlid qilishi mumkin. Ixtiyoriy taqlidchanlik
irodaviy zo’riqishni talab etadi. Bunday vaziyatlarda bola maqsadga yo’naltirilgan
ravishda u – yoki bu xatti-harakatni amalga oshiradi, bu xatti-harakatlarini qoida,
namuna etalonga moslashtirishga intiladi. O’qituvchi boladagi ixtiyoriy
taqlidchanlik xususiyati orqali ularda samarali ijtimoiy odat va hislatlarni
rivojlatirishi mumkin. Har qanday xatti-harakat va faoliyatda o’qituvchi bolani
baholaydi, o’quvchi shu baholash asosida esa o’z-o’zini baholashga o’rganib
boradi. Bolaning ustoziga bo’lgan munosabati yomon baho olib xafa bo’lgan
taqdirda ham ijobiy bo’lib, unga ishonch bilan qarashi saqlanib qolaveradi. 3-4
sinflarda o’quvchilarda o’rtoqlari va sinfdoshlari o’rtasida mavqeli bir o’rinni
egallashga harakat yuzaga kelib, o’rtoqlari fikrlariga asoslanish paydo bo’ladi.
O’qishning ijtimoiy ahamiyatini tushunish (2- 3 sinflarda) o’qish mazmunii va
bilimlarni egallash yo’llariga qiziqishning yuzaga keltirilishi bilan
mustahkamlanishi mumkin. Bunday holda kichik maktab davrining oxirlarga borib
o’qishga nisbatan motivatsiyaning pasayishi ko’zga tashlanmaydi. Kichik maktab
davrida maqsadni qo’yish shu bilan xarakterlanadiki, o’quvchi o’qituvchi
tomonidan berilgan maqsadlarni qabul qilishga tayyor bo’ladi. Kichik maktab
davrida o’quvchining o’z xatti-harakatlarini o’qituvchi qo’ygan maqsad va
vazifalarga moslashtirishi sinfdan-sinfga ko’tarilgan sari kuchayib boradi. Bu
o’quvchining maktab qoidalariga amal qilishida, sinfdagi vazifalarini bajarishida
ko’rinadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
44

20. Sh.M.Mirziyoyev-“Tanqidiy tahlil qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak”
21. Sh.M.Mirziyoyev-“Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”
22. Andreva G. M. Ijtimoiy psixologiya - m .: exmo nashriyot uyi, 2000
23. Andreva T. V. Oila psixologiyasi: tadqiqotlar. Foyda. - spb.: nutq, 2004
24. Abramova G. S. Yoshga bog’liq psixologiya tadqiqotlar. O’qish uchun
qo’llanma universitetlar. - 4-chi., stereotip. - m.: "fanlar akademiyasi" nashriyot
markazi, 2000 yil
25. P.I.Ivanov, M.E.Zufarova. Umumiy psixologiya O’zbekiston faylasuflari milliy
jamiyat nashriyoti T-2008
26. Bolshakova E. A. Sizning farzandingiz norasmiy. Ota-onalar yoshlar
subkulyatsiyalari - m .: ibtido, 2010
27. Vygotskiy L. S. Bolaning rivojlanish psixologiyasi - m.: nashriy ma’no, 2006
yil
28. Gipheneiv Yu. B. Bola bilan suhbat. Qanday? - 3-chi tuzatilgan va to’ldirilgan -
x drayveri .: chero, 2002 Golovin s. Yu. Amaliy psixologning lug’ati - m.
29. Grigorovich L. A., martzinkkovskaya t. D. Pedagogika va psixologiya - m.
30. Venger L.A., Muxina V.S. "Psixologiya". - M., 1998 yil.
31. Nemov R.S. "Psixologiya. 2-kitob". - M., 1995 yil.
32. “Mehribonlik uyi tarbiyalanuvchilarining aqliy rivojlanishi”. Ed. I.V. Dubrovin,
A.G. Ruzskaya. - M., 1990 yil.
33. "Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi" // Ed. Zaporojets A.V., Elkonina
D.B. - M., 1964 yil
34. Chechet V.V. "Biz bolalar bilan qanday muloqot qilishni bilamizmi?" - M.,
1983 yil
35. Ananiev B.G Pedagogik baholash psixologiyasi//Sevimli. psixologik ishlar. M.,
1980. T.
36. Bojovich L.I. Shaxsiyat va uning bolalik davrida shakllanishi. M., 1968 yil.
37. Bondarenko E. A. Bolaning aqliy rivojlanishi to’g’risida. Mn., 1974 yil.
45

38. Vallon A. Bolaning aqliy rivojlanishi. M., 1967 yil.
39. Vygotskiy L. S. Sobr. Op.. 6 jildda.Bolalar psixologiyasi. M., 1984. T.
Kolominskiy Ya.L. Bolalar jamoasining psixologiyasi. Mn., 1984 yil.
40. Leontiev A. N. Bola psixikasining rivojlanish nazariyasi to’g’risida
41. Psixikaning rivojlanish muammolari. M., 1981 yil.
42. Klyueva N.V., Kasatkina Yu.V. Biz bolalarni muloqot qilishni o’rgatamiz.
43. Yaroslav L "Taraqqiyot akademiyasi" 1996 yil
44. Shipitsyna L.M., Zashchirinskaya O.V. - ABC aloqasi. - Sankt-Peterburg:
CHILDHOOD_PRESS, 2000 y.
45. Nishonova Z.T., Alimova G.K. Bolalar psixologiyasi va psixodiagnostiasi T.:
TDPU 2017
46. G’oziyev E. Ontogenez psixologiyasi Nazariy- eksperimental tahlil T.: Noshir
2010.
47. Do’stmuhamedova Sh.A., Nishonova Z.T.va boshqalar Yosh davrlari va
pedagogik psixologiya T.: Fan va texnologiyalar 2013
48. Xalilov M.X. Bilish jarayonlari psixologiyasi SamDU 1999y.
49. Boymurodov N. Amaliy psixologiya. Toshkent “YAngi asr avlodi”2008y.
INTERNET MANBALARI
1. www.pedagog.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.edu.uz
4. www.arxiv.uz
ILOVALAR
46

Birinchi mashg’ulot
Mashq: “Men – bu men”
Ushbu mashg’ulotda har bir ishtirokchi o’z “Meni”ni anglash, shuningdek,
atrofdagilar bilan o’zini taqqoslash imkoniyatiga ega bo’ladi.
Mashq: “Rangli panjalar”
Ishtirokchilar xona bo’ylab ixtiyoriy harakat qiladilar. Trener kartondan yasalgan
turli (ko’k, qizil, sariq) rangdagi “ uchta qo’l ”ni ushlab turadi. U bir rangdagi
“panjani” ma’lum vaqtga yuqori ko’taradi. Shu vaqtda har bir ishtirokchi boshqa
ko’proq ishtirokchilar bilan tegishli shartlashilgan usulda salomlashishi lozim.
Bu salomlashishda bir qator usullardan foydalanish ma’qulroq, masalan:
“qizil panja” – qo’lni qisish uchun; “ko’kpanja” – sherigining yelkalarini
qoqib qo’yish uchun; “sariq panja – “orqa bilan” salomlashish uchun.
Mashqlarnibajarishjarayonidaso’zlashishta’qiqlanadi.
Ushbu mashq ishtirokchilarda bir-birlariga simpatiya uyg’otishga olib kelishi
ham nazarda tutiladi. Bu mashq ishtirokchilarning o’zlari bilan o’tkaziladigan
mashqlar qatorida boshqalar bilan birgalikda ishlashga, frustratsiya holatini
bartaraf etishga yordam beruvchi mashq hisoblanadi.
Mashq: “Biz inoq do’stlarmiz”
Ishtirokchilar uchta guruhga bo’linadi. Har bir guruh o’z nomi, gimni va shiorini
tanlashi (ishlab chiqishi) lozim. Keyin guruhlar a’zolari vatman varag’i olib,
“ Bizning guruhimiz rasmi ” ni chizadilar. Bunda guruh nomini va shiorini
ifodalaydilar. Har bir guruh o’z iningshu ijodiy ishi taqdimotini o’tkazadi va
devorga osib qo’yadi.
Ishtirokchilar doira bo’lib o’tiradilar va atrofdagilarga yoqishni o’rgatuvchi
quyidagi oltita qoida (Deyl Karnegi taklif qilgan) ni muhokama qiladilar:
Birinchi qoida: Atrofdagilarga qiziqish bilan boqing.
Ikkinchi qoida: Tabassum qiling.
Uchinchi qoida: Odamning ismi uning uchun har qanday tilda eng yoqadigan va
jarangdor so’z ekanligini esda tuting.
47

To’rtinchi qoida: Yaxshi tinglovchi bo’ling. Boshqalarni o’zlari haqida
gapirayotganlarida rag’batlantirib turing.
Beshinchi qoida: Suhbatdoshingiz qiziqadigan mavzuda suhbatlashing.
Oltinchi qoida: Suhbatdoshingiz ongiga ta’sir o’tkazing va unga ochiq munosabat
bildiring.
Bundan tashqari, o’quvchilarning o’z ustozlari to’g’risidagi tasavvurlarini boyitish
va shunga muvofiq shaxslarini moslashtirishga yo’naltirish uchun tegishli
mavzular bo’yicha suhbat ( munozara )lar uyushtiriladi, masalan:
Sizning tasavvuringizdagi “ideal”, “zamonaviy” va “yomon
o’qituvchi”mavzusida suhbat uyushtirish zarur .
Ishtirokchilar uchta guruhga ajratiladi. Har bir guruh “ Sehrli qalpoqcha ”dan
olingan qog’ozchada yozilgan o’z topshiriqlarini muhokamaqiladilar. Bu varaqada
qayd qilingan shaxs xususiyatlaridan zarur sifatlarni ajratib oladilar.
So’ng ishtirokchilar aylana bo’lib o’tiradilar va ular ichidan har bir guruh
tomonidan ajratilgan vakil navbati bilan o’z guruhi tanlagan shaxs sifatlarini
ma’lum qiladi. Qolganlar ularga qo’shilish yoki qo’shilmasliklarini qayd qiladilar.
Birinchi guruhga topshiriq. “Eng yaxshi o’qituvchi” portretini chizing va uning
sifatlarini qayd qiling.
Ikkinchi guruhga topshiriq. “Zamonaviy o’qituvchi” portretini tasvirlang. Uning
sifatlarini qayd qiling.
Uchinchi guruhga topshiriq. “Yomon o’qituvchi” portretini tasvirlang. Undagi
asosiy sifatlarni qayd qiling.
Ishtirokchilar mashq yakunida “Ideal”, “Zamonaviy” va “Yomon” o’qituvchining
xususiyatlari bo’yicha “Men yoqtirgan xislatlar” deklaratsiyasini to’ldiradilar.
Har bir ishtirokchi o’zi yoqtirgan xislatlardan birortasi o’qilganda “Men –
bu men”, “Mening ustozim – bu” jumlalaridan tegishlisini takrorlaydi.
Guruh a’zolari xayrlashadilar va tarqaladilar.
Ikkinchi mashg’ulot
48

Bu mashg’ulotda ishtirokchilar munosabatni o’rganadila r.
Mashq: “Munosabat doskasi”
Mashg’ulotdanoldindevorgabirnechtavatmanvarag’iosibqo’yiladi.
Yo’riknoma: Bu bizning ustozimiz bilan o’ziga xos “munosabat doskamiz”. Bu
yerda o’ziga va ustoziga munosabatni ifodalash mumkin. Siz nimanidir
chizishingiz yoki yozishingiz mumkin. “munosabat doskasi” bu yerda bir necha
mashg’ulotgacha saqlanadi.
Mashq: “Musiqani to’xtating”
Musiqa yangraydi. Ishtirokchilar xona bo’ylab erkin harakatlanadilar. Faqat trener
musiqani to’xtatgach, ishtirokchilar u bilan birga ekanliklarini qayd qilishlari
mumkin. Buni kompliment yoki yoqimli ifodalarni aytish orqali amalga oshirish
mumkin: “Men juda ham xursandman, biz yana ustozimiz bilan birgamiz”.
Mashq: “Qisqacha o’zim haqimda”
Guruh ishtirokchilari aylana bo’lib o’tiradilar. Har biri navbat bilan mimika va
pantomima orqali bo’sh vaqtlarida nima bilanshug’ullanishlari-ni ifodalaydilar.
Masalan, ashula aytish, o’qish, sayr qilish, musiqa tinglash. Ishtirokchilar navbatni
o’z ixtiyorlariga ko’ra tanlaydilar.
Uchinchi mashg’ulot
Mashq: “G’ayritabiiy salomlashish”
Ishtirokchilarga bir-birlari bilan panja, yelka, oyoq, peshona, tizza, tirnoq orqali va
shular kabi “g’ayri tabiiy salomlashish” taklif etiladi.
Musiqa yangraydi. O’quvchilar xona bo’ylab tartibsiz harakatlanadilar. Trener
ishtirokchilardan qanday salomlashish kerakligini so’raydi. Ishtirokchilar bir-
birlari va ustozlari bilan ixtiyoriy salomlashadilar. Ularga o’z salomlashishlari
haqida o’ylab ko’rish tavsiya qilinadi.
Mashq: “Men o’zimni yaxshi ko’raman”
Hamma aylana bo’lib o’tiradi. Guruh ishtirokchilari o’z qadriyatlari haqida
gapiradilar. Masalan, “Men o’zimni yaxshi ko’raman, chunki mehribon
bo’lganligim uchun”.
49

Mashq: “So’zli avtoportret”
Ishtirokchilarga qog’ozga anonim shaklda ustozlari, sinfi, do’stlarining
fazilatlari, xarakteri, xulq-atvori, o’qishdagiyutuqlari haqida qog’oz varag’iga
yozishlari taklif etiladi. Yozilgan varaqlar yig’ib olinadi va aralashtiriladi, so’ng
har bir o’quvchi bitta varaqni tanlab oladi. Undagi ma’lumotlarni guruhga ma’lum
qiladi. O’qiyotgan ishtirokchining vazifasi –so’z kim haqida borayotganini topish.
Agar topolmasa, guruhni yordamga chaqiradi.
Mashq: “Quyoshli doira”
1 – qism. Guruhning har bir ishtirokchisi qog’ozga “Quyosh” rasmini
chizadi. Markazda o’qituvchilarining rasmini yoki ismini ifodalaydi. “Quyosh
nurlari” orasida ustozlarining sifatlaridan ko’proq yozadi. Ular orasidan uch ta eng
yaxshi xislatni ajratishi lozim.
2 – qism. O’quvchilar ustozlari bilan birgalikda bir –birlaridan “Quyosh”
rasmini kiyimlariga to’g’nag’ich bilan mahkamlab qo’yishni so’raydilar.
3–qism. Musiqa ostida ishtirokchilar xona bo’ylab ohista harakatlanadilar, bir-
birlariga yaqinlashib, quyosh nurlariga ustozlariga xos xislatlarini yozadilar. Agar
“Quyosh nuri” yetishmasa, yana chizadilar. Mashq bajarib bo’lingach, har bir
ishtirokchi o’z varag’ini oladi va saqlab qo’yadi. Trener yakunlaydi: “Bolalar,
sizlarda qiyinchilik tug’ilgan bo’lsa, “Quyosh”ingizni oling, u sizning qalbingizda
yana iliqlik uyg’otadi.”
To’rtinchi mashg’ulot
Mavzu: “Men va tengdoshim”
Mashq: “Munosabat doskasi”
Mashg’ulotdan oldin devorga bir nechta vatman qog’ozi osib qo’yiladi.
Yo’riqnoma: Bu o’ziga xos munosabat doskasi hisoblanadi. Bu yerda
tengdoshlaringiz bilan muomalada yig’ilgan g’am-alamlaringizni ifodalashingiz
mumkin. “Munosabat doskasi” bir necha mashg’ulotda saqlanadi.
Mashq: “Sirli salomlashish”
Ishtirokchilar doira bo’lib o’tiradilar.
50

Ko’rsatma: Siz hech kimga qaramasdan salomlashishni amalga oshiring.
Guruhdagilar esa salom kimga yo’nalganini topishlari lozim. Siz mening
ogohlantirishimdan so’ng, baland ovoz bilan uning ismini aytishingiz kerak.
Sizning salomlashishingiz obrazli, yorqin, ammo sirli bo’lsin. Mashqdan so’ng
guruh a’zolari uchta eng namunaviyni aniqlaydilar.
Mashq: “Sinfimizda tug’ilgan kun”
Ishtirokchilar sinf bo’ylab harakatlanadilar, ovoz chiqarish ta’qiqlanadi.
1–topshiriq: So’z aytmasdan, yilning qaysi faslida tug’ilganingizga qarab
ajraling.
2 – topshiriq: Fasllar va oylar bo’yicha ajraling.
3 – topshiriq: Harbiroy, tug’ilgankunlarbo’yichaajraling.
4–topshiriq:Endi ishtirokchilar bir-birining ortidan yil fasllari, oylar va tug’ilgan
kunlar bo’yicha saf tortib turadilar. Yil boshidan to oxirigacha izchillikka rioya
qilinadi.
Mashq: “Sinfimiz nimaga o’xshaydi”
Ishtirokchilar aylana bo’lib o’tiradilar. Ularga navbat bilan “ Guruhimiz
nimaga o’xshaydi?” degan savolberiladi. Ular javob beradilar.
Muhokama:
Birinchi guruhchaga topshiriq: Ideal tengdoshingizning psixologik portretini
chizing. U qanday sifatlarga ega bo’lishi kerak ?
Ikkinchi guruhchaga topshiriq: Sizda nafrat uyg’otadigan tengdoshingizning
psixologik portretini chizing.
Uchinchi guruhchaga topshiriq: Siz o’z xohishingiz bo’yicha psixologik
portretni chizing ( u qanday sifatlarga ega bo’lishi kerak ).
Beshinchi mashg’ulot
Mashq: “Oldingda kim bor?”
Ishtirokchilar ko’zni yumgan holda xona bo’ylab yuradilar.
Topshiriq: Siz ko’zingiz berk holda qo’lingiz yordami bilan sizga duch
kelgan shaxsning kimligini aniqlang. Uning ismini aytib salomlashing.
51

Mashq: “O’qituvchi kasbi”
Ishtirokchilarga “O’qituvchi kasbi” haqida tarixiy bayon yozish tavsiya
qilinadi. Mehnat sharoiti, mehnat natijalari haqida so’z yuritish kerak.
Muhokama uchunvaziyat:
Birinchi guruhcha uchun muhokama vaziyati: Mening o’qituvchim boshimga
ko’rsatkich tayoqchasi bilanurdi.
Ikkinchi guruhcha uchun muhokama vaziyati: O’qituvchi meni butun guruh
oldida izza qildi .
Uchinchi guruhcha uchun muhokama vaziyati: Doskada javob
berayotganimda o’qituvchi mening ustimdan kuldi, natijada butun sinf meni
mazax qildi.
Mashq: “Faqat qog’ozda”
Guruhda har bir kishi qog’ozolib, unda o’z holati, kayfiyatini ifodalab beradi.
Qog’ozni yirtish, ezg’ilash, skotch bilan mahkamlash, chaynash mumkin. Unda
biror narsa chizish mumkin emas. Trenerning ogohlantirishiga qarab, o’z
kayfiyatini qo’shnisiga uzatadi. Uni o’zlashtirgach, ogohlantirishdan so’ng
qo’shnisiga yana kayfiyatini ko’chiradi. Trener sur’atni oshiradi. Mashq tamom
bo’lgach, qog’ozdan kichkina qog’oz qoladi. Trener undan bayram salyuti yasashni
taklif qiladi.
Trening mashg’uloti yakunida sinf o’qituvchisi va o’quvchilarining bir-
birlariga munosabatlaridagi o’zgarishlar haqidagi fikrlarini tinglash lozim.
52

Shaxs emotsional sohasining rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillar

Sotib olish