Shaxs ijtimoiy psixologik xususiyatlari - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	359.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Yanvar 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Lola Mamurova

Ro'yxatga olish sanasi 25 Sentyabr 2024

6 Sotish

Shaxs ijtimoiy psixologik xususiyatlari

Sotib olish

KURS ISHI
Mavzu: SHAXS IJTIMOIY PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI.
1

MUNDARIJA:
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I BOB. SHAXSNING IJTIMOIYLASHUVI TUSHUNCHASI VA ASOSIY
MEZONLARI
1.1.Shaxs ijtimoiylashuvininng asosiy mezonlari.....................................................7
1.2 . Shaxsni o'rganish: ijtimoiy psixologiya va uning dolzarb
muammolari.............................................................................................................11
II BOB.IJTIMOIYLASHUV BORASIDAGI NAZARIYALAR,
IJTIMOIYLASHTIRUVCHI MASKANLAR
2.1.Ijtimoiylashuv borasidagi nazariyalar...............................................................17
2.3 . Ijtimoiylashuvda jamiyatdagi tashkilotlarning roli.........................................23
XULOSA………………………………………………………………………..28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………...…..31
ILOVALAR............................................................................................................32
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Prezidentimiz aytganlaridek har bir individ
tug‘ilganidan boshlab to umrining oxiriga qadar « уе r-u ko‘kdagi o‘zgarishlarni
sezib, his qilib, ulardan saboq chiqarib» yashaydi degan fikrni ilgari surgan.
Aytish mumkinki, aynan mana shunday jarayonlarni boshidan kechirgan
individgina shaxs bo‘lib shakllanadi va jamiyat hayotiga qo‘shila oladi. Buning
uchun undan hamisha «o‘zining yon-atrofiga uyg‘oq nigoh, qalb ko‘zi bilan
qarash» talab etiladi. Shundagina u yetuk inson bo‘lib ulg‘ayishi va jamiyat uchun
kerakli shaxs bo‘la olishi mumkin. Ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifasi va
predmeti — shaxs va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarning rivojlanish
qonuniyatlari ekanligini ko‘pgina ijtimoiy psixologlar ta’kidlab o‘tganligi
ma’lum. Shunday ekan, ushbu maqolada biz shaxs va jamiyat
munosabatlariga oid muammolarning boshqa jihatlarini kengroq yoritishni maqsad
qildik. Chunki bo‘lajak psixolog, psixologiya fani o‘qituvchisi sifatidagi
mutaxassis — talabalar uchun bu kabi muammolarga doir bilimlarni chuqur
egallash o‘z mutaxassisligini chuqur egallashgagina xizmat qilib qolmay, balki
ularning keyingi faoliyatlarida ham o‘ziga xos zaruriyat kasb etadi. Ayniqsa
shaxs va shaxslararo munosabatlar doirasida yuz beradigan aloqalar chuqur
yoritilgan bo‘lib, bu bo‘lajak mutaxassislarning bilimlarini yanada oshirishga
xizmat qilishi ko‘zda tutilgan. Bu maqolada zamonaviy psixologiyada hozirgi
kun uchun dolzarb bo‘lgan mavzular imkon doirasida qamrab olingan. Bu
mavzularni yoritishda xorij hamda rus psixologiyasi namoyandalarining o‘tkazgan
tadqiqotlari va qarashlaridan foydalandik. Odamzotning yashash sharoiti,
boshqacha qilib aytganda uni qamrab turgan ijtimoiy muhitning doimo o‘zgarib
borishi qonuniy bir jarayondir, shunday ekan, shaxs muammosi va uni o‘rganish
barcha fanlar qatori ijtimoiy psixologiya uchun ham hamisha dolzarb
muammolardan biri bo‘lib qolaveradi. Muammolar qanchalik bir-biriga
o‘xshash bo‘lmasin, ular har gal boshqacha tarixiy sharoitda, o‘zgargan
ijtimoiy muhitda yashovchi, binobarin, o‘zgacha tafakkur tarziga ega bo‘lgan
dunyoni boshqacha his etuvchi va tushunuvchi insonning muammolari bo‘lib
3

qolaveradi. Shaxs biologik tur bo‘lishi bilan bir vaqtning o‘zida muayyan tarixiy
davr va ma’lum mamlakatdagi ijtimoiy muhitning ham farzandi hisoblanadi.
Shaxsning qaysi tarixiy davrda, qaysi ijtimoiy muhitda yashashiga qarab uning
fe’l-atvorida jiddiy o‘zgarishlar bo‘ladi. Shaxsning fe’l-atvori, xatti-harakatida
tug‘ma (irsiy) xususiyatlar mavjud ekanligini ijtimoiy nazariya tarafdorlari ham
tan olishadi, lekin ularning fikriga ko‘ra shaxsdagi bu xususiyatlar asosan
muayyan ijtimoiy muhitda (oila, o‘quv va mehnat jamoasi, davr ruhi, davlat
tuzilishi, kasbiy va ijodiy uyushmalar va h.k.) hamda mehnat, til, nutq, tarbiya,
tajriba orqali o‘ziga xos ravishda namoyon bo‘ladi. Shaxs va jamiyatning
shakllanishi hamda tarixiy takomilida ijtimoiy mehnat, nutq va tafakkur
tarzining o‘zgarishi, oila nikoh munosabatlari takomillashishining ham
ahamiyati katta bo‘lgan. Shaxsdagi tabiiylik va ijtimoiylik o‘rtasidagi
aloqadorliklarda ijtimoiylik mayllarining yetakchi bo‘la borishi odamning insonga,
ya’ni jamiyatlashgan mavjudodga aylanib borishini ta’minlaydi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi: : Hozirgi zamon ijtimoiy
psixologiyasi sohasida shaxsni o‘rganish ustida olib borilayotgan tadqiqotlar
masalasi, ayniqsa bu boradagi amaliy vazifalar ijtimoiy psixologiya fanining
markazida turuvchi psixologik va sotsiologik yondashuv yo‘nalishlari asosida
hal qilinmoqda. Masalan, Amerika va boshqa barcha g‘arb davlatlarida
shaxsni o‘rganishga nisbatan ikki xil ijtimoiy psixologiya — «psixologik ijtimoiy
psixologiya» va «sotsiologik ijtimoiy psixologiya» mavjud. Bu yo‘nalishlar bir-
biriga o‘xshasada, ularning bir-biridan farqli jihatlari ham mavjud. Ya’ni
psixologik ijtimoiy psixologiya shaxs va faoliyat, muomala, shaxslararo
munosabat, shaxsning ijtimoiy-psixologik tuzilishi, shaxsning kognitiv, konativ,
xulq-atvor imkoniyatlarini o‘z ichiga olgan ijtimoiy ustanovkalar, shaxs va
jamoaning ijtimoiy-ruhiy kechinmalari kabi muammolar ustida tadqiqot olib
borishni maqsad qilib olgan bo‘lsa, sotsiologik ijtimoiy psixologiyada esa
ko‘pincha jamiyatning ijtimoiy qatlamlarini tahlil qilish, xalqlar psixologiyasi,
ommaviy hodisalar psixologiyasi, sinflar, guruhlar, gumanistik psixologiya
kabilarga alohida urg‘u beriladi. Ijtimoiy psixologiyada shaxsni o‘rganishning
4

o‘ziga xosligini tushuntirish va ko‘rsatish maqsadida bu sohada ish olib
borayotgan barcha olimlar o‘z qarashlarini o‘ziga xos tarzda ifodalay olgan.
Ijtimoiy psixologiya shaxsga turli xil vaziyatlarning ta’sirini o‘rganib, kishilar bir-
birlariga qanday ta’sir ko‘rsatishini va ular bir-birlarini qanday idrok etishlarini
o‘rganadigan fan sifatida qiziqarlidir. Shuningdek, uning tadqiqot doirasiga
barchani birdek qiziqtiradigan quyidagi savollar ham kiradi: — Kishilar bir-
birlari haqida nimalarni o‘ylaydilar? Bizning o‘zimiz haqimizdagi
tasavvurlarimiz qanchalik to‘g‘ri? Do‘stlarimiz haqidagisi-chi? Notanishlar
haqidagi fikrlarimiz-chi? Bizning fikrlarimiz va harakatlarimiz orasidagi aloqa
qanchalik ahamiyatga ega? — Odamlar bir-birlariga qanday va qay darajada ta’sir
o‘tkazadilar? Ijtimoiy muhit ta’siriga qanday qarshilik ko‘rsatish mumkin? —
Nima uchun odamlar ba’zida bir-birlarini xafa qiladilar, ba’zi paytlarda yordam
beradilar? Bu savollarning barchasi o‘zaro bogliq boiib, ijtimoiy psixologiya ana
shu savollarga javob topish bilan shug‘ullanadi. Qisqasini aytganda, ijtimoiy
psixologiyada shaxsni o‘rganishning o‘ziga xosligi shundaki, bu fan odamlar bir-
birlari haqida nima o‘ylashidan tortib, ular bir-birlariga qanday ta’sir
ko‘rsatishigacha o‘rganadi. Shaxs ijtimoiy psixologiyada, garchi uning
shakllanishiga jinsi, temperamenti, irsiy belgilari kabi biologik tavsiflar ham
ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatsa-da, ijtimoiy fenomen sifatida qaraladi. Ijtimoiy
psixologiya sohasida tadqiqot olib boradigan mutaxassislarning aksariyati o‘z
tadqiqotlarining asosiy yadrosi sifatida G.Olport, S.Meddi, Uilyam Jeyms kabi
psixologlarning nazariyalariga tayanadi. Ulardan biri U.Jeymsning shaxs
nazariyasida shaxs «Men»i haqidagi fikrlarini to‘liq ifodalay olgan, desak bo‘ladi.
U. Jeyms shaxs «Men»iga xos ikki aspektni ajratib ko‘rsatdi: empirik «Men» va
haqiqiy «Men». Empirik «Men» inson nimaniki «o‘zimniki» deb atay olgan
barcha narsalar yig‘indisidir. Uning ichiga:
Material «Men» — o‘z ichiga shaxsning tana tuzilishi va shaxsan
uning o‘zigagina tegishli bo‘lgan barcha narsalarini oluvchi «Men» bo‘lsa;
Ijtimoiy «Men» — shaxsdagi uning atrofidagilar tan olgan «Men», har
bir shaxsni o‘zi haqida uning atrofidagilarning fikri qiziqtiradi, albatta. Demak,
5

shaxsning atrofida qancha alohida ijtimoiy guruhlar mavjud bo‘lsa, uning uchun
shuncha ijtimoiy «Men»i mavjud bo‘ladi;
Psixik «Men» — individning ijtimoiy muhitda uning kimligini
namoyon qilishiga yordam beruvchi qobiliyat va iqtidorlarining yig‘indisi
hisoblanadi;
Haqiqiy yoki axloqiy «Men» — shaxsning o‘zini anglashi, o‘z-o‘ziga
baho berishi doirasidan iboratdir. Zamonaviy psixologiyada bunday «Men»ni
shaxsning markaziy bo‘g‘ini sifatida qaraladi va «Men» konsepsiya (bu ilmiy
atama fanga amerikalik psixolog K.Rodjers tomonidan kiritilgan) tushunchasi
orqali ifodalanadi. Zigmund Freyd shaxs nazariyasini rivojlantirish barobarida
boshqa olimlarning fikrlariga qarshi chiqqan holda, nisbatan boshqacharoq tarzda
asoslab bergan. Uning fikriga ko‘ra «individ — doimo jamiyat bilan nizoda
bo‘ladi» deb ta’kidlaydi. Ya’ni «insonning biologik ehtiyojlari (ayniqsa jinsiy
ehtiyojlari) jam iyatdagi mavjud madaniyat me’yorlariga zid bo‘lib, shaxs o‘z
ehtiyojlarini qondirish jarayonida bu me’yorlar bilan albatta to‘qnash keladi.
Kurs ishi mavzusining maqsad va vazifalari: Shaxs muammosiga ijtimoiy-
psixologik yondashishning o‘ziga xosligi shundaki, u turli guruhlar bilan
bo‘ladigan turli shakldagi o‘zaro munosabatlarning oqibati sifatida qaraladi.
Ya’ni, ijtimoiy psixologiya avvalo biror guruhning a’zosi hisoblangan shaxs
xulq-atvori qanday qonuniyatlarga bo‘ysunishini, shaxsning muloqotlar
sistemasida olgan ta’sirlari uning ongida qanday aks topishini o‘rganadi.
Guruhning shaxs psixologiyasiga ta’siri qay yo‘sinda sodir bo‘lishi ijtimoiy
psixologiyada sotsializatsiya, ya’ni ijtimoiylashuv muammosi bilan uzviy bog‘liq
bo‘lsa, bu ta’sirlarning shaxs hatti-harakatlari, xulqida bevosita qanday namoyon
bo‘lishi ijtimoiy yo‘l-yo‘riqlar muammosi bilan bog‘liqdir. Ana shular asosida
shaxsda shakllanadigan fazilatlar va ularning turli tipdagi shaxslarda namoyon
bo‘lishini aniqlagan holda,shaxs xulq-atvorini boshqarish mexanizmlarini ishlab
chiqish ijtimoiy psixologiyaning asosiy maqsad va vazifalaridan biridir.
Kurs ishning tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
6

I BOB.SHAXSNING IJTIMOIYLASHUVI TUSHUNCHASI VA
ASOSIY MEZONLARI
1.1.Shaxs ijtimoiylashuvininng asosiy mezonlari
Shaxs, uning dunyoni bilishi, o’zini va atrofidagi insoniy munosabatlarni
anglashi, tushunishi va o’zaro munosabatlar jarayonida o’zidagi takrorlanmas
individuallilikni namoyon qilishi hamda ushbu jarayonlarning yoshga va jinsga
bog’liq ayrim jihatlarini tahlil qilish bizga umumiy ravishda shaxs – jamiyatda
yashaydigan ijtimoiy mavjudotdir, degan xulosani qaytarishga imkon beradi.
Ya’ni, u tug’ilgan onidan boshlab o’ziga o’xshash insonlar qurshovida bo’ladi
va uning butun ruhiy imkoniyatlari ana shu ijtimoiy muhitda namoyon
bo’ladi. Chunki agar insonning ontogenetik taraqqiyoti, ya’ni tug’ilgan
onidan, to umrining oxirigacha bo’lgan taraqqiyoti davriga e’tibor beradigan
bo’lsak, hali gapirmay turib, odam bolasi hayotining ilk daqiqalaridayoq,
o’ziga o’xshash mavjudotlar davrasiga tushadi va keyingina ijtimoiy
muloqotning barcha ko’rinishlarining faol obyekti va subyektiga aylanadi. “Shu
nuqtai nazardan, har birimizning jamiyatdagi o’rnimiz, uning qachon va qanday
sharoitlarda paydo bo’lgani, jamiyatga qo’shilib yashashimizning psixologik
mexanizmlari fanning muhim vazifalaridan biridir. Bu jarayon psixologiyada
ijtimoiylashuv yoki sosializasiya deb yuritiladi. ” 1
Demak, sosializasiya yoki ijtimoiylashuv – inson tomonidan ijtimoiy
tajribani egallash va hayot-faoliyat jarayonida uni faol tarzda o’zlashtirish
jarayonidir. Sodda til bilan aytganda, ijtimoiylashuv – har bir shaxsning
jamiyatga qo’shilishi, uning normalari, talablari, kutishlari va ta’sirini qabul qilgan
holda, har bir harakati va muomalasida uni namoyon etishi, kerak bo’lsa, shu
ijtimoiy tajribasi bilan o’z navbatida o’zgalarga ta’sirini o’tkaza olishi jarayonidir.
Ijtimoiylashuv eng avvalo odamlar o’rtasidagi muloqot va hamkorlikda
turli faoliyatni amalga oshirish jarayonini nazarda tutadi. Tashqaridan shaxsga
ko’rsatilayotgan ta’sir oddiy, mexanik tarzda o’zlashtirilmay, u har bir
shaxsning ichki ruhiyati, dunyoni aks ettirish xususiyatlari nuqtai nazaridan
1
N.Ismoilova, D.Abdullayeva. Ijtimoiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma. -T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti,
2013-170 b.
7

turlicha subyektiv tarzda idrok etiladi. Shuning uchun ham bir xil ijtimoiy muhit
va bir xil ta’sirlar odamlar tomonidan turlicha harakatlarni keltirib chiqaradi.
Masalan, 10-15 nafar kishidan iborat akademik lisey talabalarini olaylik. Ularning
bilimni, ilmni idrok qilishlari, ulardan ota-onalarining kutishlari, o’qituvchilarning
berayotgan darslari va unda yetkazilayotgan ma’lumotlar, manbalar va boshqa
qator omillar bir xilday. Lekin baribir ana shu 15 talabaning har biri shu
ta’sirlarni o’zicha, o’ziga xos tarzda qabul qiladi va bu ularning ishdagi
yutuqlari, o’quv ko’rsatgichlari va iqtidorida aks etadi. Bu o’sha biz yuqorida
ta’kidlagan ijtimoiylashuv va individualizasiya jarayonlarining o’zaro bog’liq
va o’zaro qarama-qarshi jarayonlar ekanligidan darak beradi.
Ijtimoiylashuv jarayonlarining ro’y beradigan shart-sharoitlarini ijtimoiy
institutlar deb ataymiz. Bunday institutlarga oiladan boshlab, mahalla, rasmiy
davlat muassasalari (bog’cha, maktab, maxsus ta’lim o’choqlari, oliygohlar,
mehnat jamoalari) hamda norasmiy uyushmalar, nodavlat tashkilotlari kiradi. Bu
institutlar orasida bizning sharoitimizda oila va mahallaning roli o’ziga
xosdir. Insondagi dastlabki ijtimoiy tajriba va ijtimoiy xulq elementlari aynan
oilada, oilaviy munosabatlar tizimida shakllanadi. Shuning uchun ham xalqimizda
biz yuqorida ta’kidlagan “qush uyasida ko’rganini qiladi” degan maqol bor. Ya’ni,
shaxs sifatlarining dastlabki qoliplari oilada olinadi va bu qolip jamiyatdagi
boshqa guruhlar ta’sirida sayqal topib, takomillashib boradi. Bizning
o’zbekchilik sharoitimizda oila bilan bir qatorda mahalla ham muhim
tarbiyalovchi – ijtimoiylashtiruvchi rol o’ynaydi. Shuning uchun bo’lsa kerak,
ba’zan odamning qaysi mahalladan ekanligini surishtirib, keyin xulosa
chiqarishadi, ya’ni mahalla bilan mahallaning ham farqi bo’lib, bu farq odamlar
psixologiyasida o’z aksini topadi. Masalan, bitta mahalladan yaxshi kelin chiqsa,
aynan shu mahalladan qiz qidirib qolishadi. Ya’ni, shu mahalladagi ijtimoiy
muhit qizlarning iboli, aqlli, sarishtali bo’lib yetishishlariga ko’maklashgan.
8

Masalan, ayrim mahallalarda sahar turib ko’cha – eshiklarni supurish
odatga aylangan va barcha oilalar shu udumni buzmaydilar. Shunga o’xshash
normalar tizimi har bir ko’cha-mahallaning bir-biridan farqi, afzallik va
kamchilik tomonlarini belgilaydi, oxirgilar esa shu mahallaga katta bo’layotgan
yoshlar ijtimoiylashuvida bevosita ta’sirini ko’rsatadi.Yana bir muhim
ijtimoiylashuv o’choqlariga maktab va boshqa ta’lim maskanlari kiradi.
Aynan shu yerda ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus tarzda
uyg’unlashtiriladi. Bizning ijtimoiy tasavvurlarimiz shundayki, maktabni biz
ta’lim oladigan, bola bilimlar tizimini o’zlashtiradigan maskan sifatida qabul
qilamiz. Lekin aslida bu yer ijtimoiylashuv tarbiyaviy vositalarda yuz
beradigan maskandir. Bu yerda biz ataylab tashkil etilgan, oxirgi yillarda joriy
etilgan “Ma’naviyat darslari”, “Etika va psixologiya” kabi tarbiyalovchi
fanlarni nazarda tutmayapmiz. Gap har bir darsning, umuman maktabdagi shart-
sharoitlar, umumiy muhitning tarbiyalovchi roli haqida. Masalan, dars paytida
o’qituvchi butun diqqati bilan yangi darsni tushuntirish bilan ovora deylik.
Uning nazarida faqat dars, mavzuning mazmuni va undan ko’zlangan maqsad
asosiyday. Lekin aslida ana shu jarayondagi o’qituvchining o’zini qanday
tutayotganligi, kiyim-boshi, mavzuga subyektiv munosabati va qolaversa,
butun sinfdagi talabalarga munosabati hamma narsani belgilovchi, ijtimoiy tajriba
uchun muhim ahamiyatga ega bo’lgan omildir. “Shu nuqtai nazardan talabalar didi,
kutishlari va talablariga javob bergan o’qituvchi bolalar tomonidan tan olinadi,
aks holda esa o’qituvchining ta’siri faqat salbiy rezonans beradi. Xuddi
shunday har bir sinfda shakllangan muhit ham katta rol o’ynaydi.” 2
Ba’zi sinflarda
o’zaro hamkorlik, o’rtoqchilik munosabatlari yaxshi yo’lga qo’yilgan, guruhda
ijodiy munozaralar va bahslar uchun qulay sharoit bor. Bu muhit tabiiy o’z
a’zolari ijtimoiy xulqini faqat ijobiy tomonga yo’naltirib turadi.Yana bir muhim
ijtimoiylashuv muhiti – bu mehnat jamoalaridir. Bu muhitning ahamiyati va o’ziga
xosligi shundaki, bu yerga shaxs odatda ancha aqli pishib qolgan, ma’lum tajribaga
ega bo’lgan, hayot haqidagi tasavvurlari shakllangan paytda keladi. qolaversa,
2
V.M.Karimova. Ijtimoiy psixologiya. Darslik. -T.: Fan va texnologiya nashriyoti, 2012-298 b
9

egallangan mutaxassislik, orttirilgan mehnat malakalari va bilimlar ham juda
muhim bo’lib, shu muhitdagiijtimoiy normalar xarakteriga ta’sir qiladi. Lekin
baribir shaxsning kimlar bilan, qanday o’zaro munosabatlar muhiti ta’sirida
ekanligi uning yetuklik davridagi ijtimoiylashuvining muhim mezonlaridandir.
Shuning uchun ishga kirishdagi asosiy motivlardan biri – o’sha jamoaning qanday
ekanligi, bu yerdagi o’zaro munosabatlar, rahbarning kimligi va uning
jamoaga munosabati bo’lib, ko’pincha oylik-maosh masalasi ana shulardan keyin
o’rganiladi. Shuning uchun mehnat jamoalarida yaxshi, sog’lom ma’naviy muhit,
adolat va samimiyatga asoslangan munosabatlar har bir inson taqdirida katta rol
o’ynaydi. Katta yoshdagi ijtimoiylashuvning o’ziga xosligi shundaki, unda
individualizasiya jarayoni aniqroq, sezilarliroq kechadi. Chunki katta odam
nafaqat tashqi ta’sirlarni o’zlashtiradi, balki o’zidagi iqtidor, malakalar, hayotiy
tajribasi bilan boshqalarga ham tarbiyaviy ta’sir ko’rsatadi, ish-amalda yoshlarga
shaxsiy o’rnak ko’rsatish imkoniyaga ega bo’ladi. Shu nuqtai nazardan, qarilikning
ijtimoiy mohiyati shundaki, ota-bobolarmiz, onaxonlarimiz asosan o’zlaridagi
mavjud ijtimoiy tajribani boshqalarga (farzandlar, nabiralar, mahalladagi yoshlar
va hokazo) uzatish bilan shug’ullanadilar va bu narsa ayniqsa, Sharq xalqlarida
juda e’zozlanadi. Xalqimizdagi “qari bilganni pari bilmas” degan naql ham
bobolar va momolar o’gitlarining tarbiyalovchi mohiyatini aks ettiradi. Shu
sababli ham mustaqil yurtimizda qariyalar e’zozlanadi, mahallaning boshqaruv roli
kun sayin oshirilmoqda, oila-tarbiyaning bosh o’chog’i sifatida davlat himoyasida
bo’lib kelmoqda. Bu mustaqil davlat yoshlarida yangicha tafakkur va ongning
shakllanishiga, yurtga sadoqat, vatanparvarlikning rivojiga o’z hissasini qo’shadi.
Ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy ilm-fanda inson shaxsining
jamiyathayotiga moslashishi va individuallashishi(o’ziga xoslikning
ifodalanishi) kabijarayonlarini o’zaro bog’lab turadi.
Shaxsning muayyan bir jamiyatdagi ijtimoiy shart-sharoitlarga
moslashuvi va o’zini alohida olingan shaxs sifatida tasavvur qilishi
ijtimoiylashuv jarayonining asosiy mazmunini tashkil qiladi. Moslashshish
10

sub’ekt va uni o’rab turgan ijtimoiy muxitning o’zaro faol yaqinlashuvi natijasi
hisoblanadi.
1.2.Shaxsni o'rganish: ijtimoiy psixologiya va uning dolzarb muammolari
Muloqot jarayonining ham, guruhiy jarayonlarning ham egasi - subyekti
hamda obyekti aslida, alohida shaxs, konkret odamdir. Shuning uchun ham
Ijtimoiy psixologiya alohida shaxs muammosini ham o'rgandiki, uni o'sha
turli ijtimoiy jarayonlarning ishtirokchisi va faol amalga oshiruvchisi degan
nuqtai nazardan tekshiradi. Ma'lumki, shaxs muammosi umumiy psixologiyada
ham, pedagogik psixologiyada ham, differensial, huquqiy psixologiya va
psixologiyaning qator maxsus bo'limlarida ham o'rganiladi. Har bir bo'lim yoki
tarmoq uni oz mavzu va vazifalari nuqtai nazaridan shaxsga taalluqli bolgan
muammolarni yoritadi. Masalan, umumiy psixologiya shaxsni psixologik
faoliyatning maxsuli, alohida psixik jarayonlarning egasi deb hisoblansa,
sotsiologiya uni ijtimoiy munosabatlarning obyekti deb qaraydi.
Shaxs muammosiga ijtimoiy-psixologik yondashishning o'ziga xosligi
shundaki, u turli guruhlar bilan boladigan turli shakldagi o'zaro
munosabatlarning oqibati sifatida qaraladi. Ya'ni Ijtimoiy psixologiya, avvalo,
biror guruhning a'zosi hisoblangan shaxs xulq-atvori qanday qonuniyatlarga
bo'ysunishini, shaxsning muloqotlar sistemasida olgan ta'sirlari uning ongida
qanday aks topishini o'rganadi. Guruhning shaxs psixologiyasiga ta'siri qay
yo'sinda sodir bolishi ijtimoiy psixologiyada sotsializatsiya muammosi bilan
uzviy bog'liq bo'lsa, bu ta'sirlarning shaxs xatti-harakatlari, xulqida bevosita
qanday namoyon bolishi ijtimoiy yo'l-yo'riqlar muammosi bilan bog'liqdir.
Ana shular asosida shaxsda shakllanadiganfazilatlar va ularning turli tipdagi
shaxslarda namoyon bolishini aniqlagan holda, shaxs xulq-atvorini boshqarish
mexanizmlarni ishlab chiqish Ijtimoiy psixologiyaning asosiy vazifalaridan biridir.
Shaxs psixologiyasining shakllanishiga u mansub bo'lgan ma'lum bir
ijtimoiy guruhlarning munosabatlari ham o'z ta'sirini ko'rsatadi. Bunday o'zaro
ta'sir va muloqot jarayonida shaxslarning bir-biriga ta'siri sodir bo'lishi bilan
11

birgalikda, jamiyatga, mehnatga, odamlarga, o'zining shaxsiy sifatlariga
nisbatan o'z qarashlariga, ijtimoiy ustanovkalariga ta'sir o'tkazishi sodir bo'ladi.
Ma'lum bir ijtimoiy muhitda yashar ekan, shaxs u yerda o'ziga xos o'ringa,
obro'ga, rolga ega bo'ladi. Hozirgi zamon ijtimoiy psixologiyasi sohasida
shaxsni o'rganish ustida olib borilayotgan tadqiqotlar masalasi, ayniqsa bu
boradagi amaliy vazifalar ijtimoiy psixologiya fanining markazida turuvchi
psixologik va sotsiologik yondashuv yo'nalishlari asosida hal qilinmoqda.
Masalan, Amerika va boshqa barcha g'arb davlatlarida shaxsni o'rganishga
nisbatan ikki xil ijtimoiy psixologiya - «Psixologik ijtimoiy psixologiya» va
«Sotsiologik ijtimoiy psixologiya» mavjud. Bu yo'nalishlar bir-biriga
o'xshasada, ularning bir-biridan farqli jihatlari ham mavjud. Ya'ni psixologik
ijtimoiy psixologiya shaxs va faoliyat, muomala, shaxslararo munosabat,
shaxsning ijtimoiy-psixologik tuzilishi, shaxsning kognitiv, konativ, xulq-atvor
imkoniyatlarini o'z ichiga olgan ijtimoiy ustanovkalar, shaxs va jamoaning
ijtimoiy-ruhiv kechinmalari kabi muammolar ustida tadqiqot olib borishni maqsad
qilib olgan bo'lsa, sotsiologik ijtimoiy psixologiyada esa ko'pincha jamiyatning
ijtimoiy qatlamlarini tahlil qilish, xalqlar psixologiyasi, ommaviy hodisalar
psixologiyasi, sinflar, guruhlar, gumanistik psixologiya kabilarga alohida urg'u
beriladi. Ijtimoiy psixologiyada shaxsni o'rganishning o'ziga xosligini
tushuntirish va ko'rsatish maqsadida bu sohada ish olib borayotgan barcha
olimlar o'z qarashlarini o'ziga xos tarzda ifodalay olgan. Shulardan biri
D.Mayers ijtimoiy psixologiyada shaxsni o'rganishning o'ziga xosliginitahlil qilish
uchun barchaga ma'lum bo'lgan bir ertakdan foydalanadi. Bu ertak yoqimtoy
Zolushka haqidagi ertak bo'lib, unda quyidagicha mazmun aks ettiriladi: Taqdir
taqozosi bilan Zolushka shahzoda uyushtirgan katta bal (qadimda boy xonadonlar
tomonidan maxsus uyushtiriladigan raqs kechasi) ga tushib qoladi va
shahzodaning e'tiboriga sazovor bo'ladi. Zolushkani qattiq sevib qolgan shahzoda
uni izlab kelib, o'gay onaning xonadonida ko'rganida avvaliga tanimaydi. Nega?
Bu ertak shaxs va uning atrofidagi muhit munosabatlarini tushunib olish uchun
juda sodda misoldir. Zolushka shahzoda huzuridagi balda go'zal,
12

xushchaqchaq, jozibali ko'ringan bo'lsa, o'gay ona huzurida butunlay boshqacha
ko'rinadi va o'zini boshqacha tutadi. Balda u o'ziga nisbatan ijobiy
munosabatlar doirasida o'zini go'zal va ajoyib qiz ekanligiga ishonib aloqaga
kirishgan bo'lsa, o'gay onasininguyida unga nisbatan salbiy munosabatlar
ta'sirida o'ziga nisbatan past baho berishi natijasida o'zini tortinchoq, kamgap
tutadi.
Fransuz filosofi Jan Pol Sartrning ta'kidlashicha, Zolushka bilan sodir
bo'lgan voqeada hech qanday hayratlanarli narsa yo'q, uning fikricha, biz
odamlar «hamisha vaziyatlarga bog 'liqmiz. Bizni vaziyatlardan ajratib bo
'Imaydi, vaziyatlar shaxs sifatida bizni va bizning imkoniyatlarimizni
shakllantiradi».
Ijtimoiy psixologiya predmetining qabul qilingan ta'rifiga, shuningdek,
A.N.Leontiev tomonidan taklif qilingan shaxsni tushunishga asoslanib,
qo'yilgan savolga javobni shakllantirish mumkin. Ijtimoiy psixologiya
shaxsning ijtimoiy shartlanishi masalasini maxsus tadqiq qilmaydi. Avvalo,
qaysi aniq guruhlarda shaxs, bir tomondan, ijtimoiy ta'sirlarni (o'z
faoliyatining qaysi tizimlari orqali) o'zlashtiradi, boshqa tomondan qanday qilib,
qaysi aniq guruhlarda o'zining ijtimoiy mohiyatini (qo'shma faoliyatning qanday
aniq turlari orqali) amalga oshiradi. Buning uchun ko'proq darajada ichidan ko'ra
garchi mikromuhit shaxsiyatning shakllanishi, garchi bu tadqiqotni va uning
shakllanishining makro muhitini rad etishni anglatmasa ham sotsiologik tahlil
qilish, asosiy e'tibor qaratiladi. Sotsiologik yondashuvga qaraganda, bu yerda
shaxslararo munosabatlarning butun tizimi va ularning hissiy jihatdan tartibga
solinishi kabi shaxsning xatti-harakati va faoliyatini tartibga soluvchi omillar
hisobga olinadi. Ushbu maqola O'zbekiston Respublikasida amalga
oshirilayotgan keng ko'lamli islohotlar va asosiy vositalarni jadal yangilash
zarurati sharoitida lizing xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning investitsiya faoliyatini
moliyalashtirish shakli sifatida alohida ahamiyatga ega.
Zamonaviy dunyoda oila yangi shakllarga ega va bilan taqqoslaganda sezilarli
darajada o'zgartirilgan oldingi avlodlar davomida qabul qilingan oilaviy
13

munosabatlarning an'anaviy shakllari. “Ijtimoiy psixologiya "ijtimoiy jihatdan
aniqlangan shaxs" ning xatti-harakati va faoliyatini ko'rib chiqadi. beton real
ijtimoiy guruhlar, individual hissa guruh faoliyatida har bir shaxs, sabablari,
umumiy faoliyatga ushbu hissaning qiymati bog'liq”. 3
Aniqrog'i, bunday
sabablarning ikkita turkumi o'rganiladi: shaxs harakat qiladigan guruhlarning
tabiati va rivojlanish darajasiga bog'liq bo'lganlar va shaxsning o'zida, masalan,
uning sotsializatsiyasi sharoitida.
Shaxsga sotsial-psixologik yendoshish uni ma'lum guruhlarning a'zosi,
konkret sharoitda o'ziga o'xshash shaxslar bilan muloqotga kirishuvchi konkret
odam deb tushunishdir. Shaxs sotsializatsiyasi to'g'risida gap ketarkan, uning
fanda ko'pincha "Shaxs taraqqiyoti" yoki "Tarbiyasi" tushunchalari bilan
sinonimdek ishlatilishiga alohida e'tibor berish kerak. Lekin sotsializatsiya
sofijtimoiy-psixologik tushuncha bo'lib, aytib o'tilgan tushunchalardan farq
qiladi.
Sotsializatsiya - bu individning ijtimoiy muhitga qo'shilishi, ijtimoiy
ta'sirlarni o'ziga singdirishi va aktiv ravishda muloqot sistemasiga kirib borish
jarayonidir. Bu jarayon ikki tomonlama bolib, bir tomondan, shaxs aktiv
ravishda ijtimoiy ta'sirlarni qabul qiladi, ikkinchi tomondan esa, ularni
hayotda o'z xulq-atvorlari, munosabatlarida namoyon boladi. Bu jarayon
normal individda tabiiy tarzda ro'y beradi, chunki individda shaxs boTishiga
extiyoj hamda shaxs boTishiga imkoniyat va zaruriyat bordir. Shuning uchun
ham bola tug'ilib, ijtimoiy muhitga qo'shilgan ondan boshlab, undagi shaxs
boTishga intilishni, undagi shakllanish jarayonni kuzatish mumkin(masalan,
chaqaloqlardagi bevosita emotsional muloqotda extiyojning borligi).
Shaxsning shakllanishi asosan uch sohada amalga oshiriladi:
1) Faoliyat sohasi, ya'ni umr mobaynida shaxs turli faoliyatlarga bevosita
yoki bilvosita jalb etilgan bo’lib, bu jarayonda fan katalogi kengayib, boyib
boraveradi. Har bir faoliyat turi individdan maxsus fazilatlarning, malaka va
ko'nikmalarining, bilimlarning borligini talab etadiki, ularni qoniqtirish yo'lidagi
3
А.В. Юревич . Психология социальных явлений. М., 2014.-27 b
14

aktivligi unda o'ziga xos ijtimoiy-psixologik xususiyatlar kompleksini
shakllantiradi;
2) Muloqot sohasi, ayniqsa maktabgacha yosh davrdagi va o'smirlik
davrlaridagi muloqot sistemalari bolada bir qancha ijtimoiy hislatlarni paydo
qiladiki, uning natijasida u faol hayotiy mavqega ega bo'ladi, jamiyatda o'z o'rnini
tasavvur qilishga erishadi.
3) Oz-o'zini anglash sohasi, ya'ni "MEN" obrazining yil sayin o'zgarib
borishi jarayoni bo'lib, avval o'zini boshqalardan farqliligini, o'zicha mustaqil
harakat qilish, mustaqil fikr yurita olish qobiliyatini anglash, so'ngra oz-o'zini
baholash, anglash, nazorat qilish xususiyatlari rivojlanadiki, ular ham faol
shaxs psixologiyasining tarkibiy qismidir. Shaxs sotsializatsiyasi, yuqorida
ta'kidlab o'tganimizdek, bola tug'ilishi bilan boshlansa-da, sezilarli,
samaradorlik nuqtai nazaridan uning bosqichlari farqlanadi. Masalan, birinchi
bosqich - mehnat faoliyatigacha bo’lgan bosqich bo’lib, unga bolaning
maktabgacha yosh davri hamda o'qish yillari kiradi. Bu davrdagi
sotsializatsiyaning ahamiyati va o'ziga xosligi shundaki, bu davrda, asosan,
tashqi ijtimoiy muhit, ijtimoiy ta'sirlar faol ravishda ongda singdiriladi,
mustaqil hayotga tayorgarlik borasida muhim bosqichga o'tiladi. Ikkinchi bosqich
- mehnat faoliyati davri - bu davr odamning yetuklik yillari bilan bog'liq bo'lib,
avvalgi davrlarda singdirgan ijtimoiy ta'sirlarni bevosita faoliyatida,
shaxslararo munosabatlar sistemasida namoyon etadi. Kasbga ega bo’lib, aniq
hayot yo'lini tanlagan, turmush qurib, kelgusi avlodni tarbiyalayotgan shaxsda
namoyon bo’ladigan barcha ijtimoiy fazilatlar shu davrning maxsulidir.
Nihoyat, uchinchibosqich - mehnat faoliyatidan keyingi davr bo’lib, bunga,
asosan, aktiv mehnat faoliyatidan so'ng qarilik gashtini surayotganlar kiradi.
Bu davrda ham shaxs sotsializatsiyasi davom etaveradi, chunki endi ilgarigi
davrlarda orttirilgan tajriba boshqalarga uzatiladi, shunga ko'ra shaxs
strukturasida ham xususiy o'zgarishlar ro'y beradi.
Ijtimoiylashuvning institutlaridan tashqari uning oqibati masalasi ham
psixologiyada muhim amaliy ahamiyatga ega. Shaxs ijtimoiylashuvining eng
15

asosiy mahsuli – bu uning hayotda o’z o’rnini topib, jamiyatga manfaat
keltiruvchi faoliyatlarda ishtirok etishidir. Shu nuqtai nazardan olib qaralganda,
shaxsning yo’nalganligi masalasiga ham fanda katta e’tibor beriladi.
Ijtimoiylashuv jarayonida shaxs hayot-faoliyatini yo’naltirib turadigan va real
vaziyatlarga nisbatan turg’un, barqaror motivlar majmuiga ega bo’lishlik
shaxsning yo’nalganligi deb ataladi.
16

II BOB.IJTIMOIYLASHUV BORASIDAGI NAZARIYALAR,
IJTIMOIYLASHTIRUVCHI MASKANLAR
2.1.Ijtimoiylashuv borasidagi nazariyalar.
Ijtimoiylashuv jarayonini turli psixologik ilmiy maktablar turlicha tahlil
qilganlar:
1) neobixeviorizm namoyandalari ijtimoiylashuv — bu ijtimoiy o‘rganishdir;
2) interaksionizm vakillari ijtimoiy o‘zaro ta’sirlar natijasi;
3) gumanistik psixologiya vakillari esa «Men» konsepsiyasining namoyon
bo‘lishi deb ta’riflaganlar. Ijtimoiylashuv serqirra jarayon bo‘lib, yuqorida
psixologiyaning ilmiy maktablari namoyandalari tomonidan keltirilgan fikrlar
uning faqatgina bir tomonigagina asosiy urg‘u beradilar. “Hozirgi kunda jahon
psixologlari ijtimoiylashuv muammosini ijtimoiy xulqatvorni boshqarishning
dispozitsion konsepsiyasi nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqishga harakat qilmoqdalar.
Bu konsepsiya shaxslararo munosabatlarga kirisha olish darajasiga bog‘liq bolgan
ijtimoiy xulq-atvorni boshqarish tizimini tahlil qiluvchi dispozitsiyalar
ierarxiyasini o‘z ichiga qamrab oladi. U ijtimoiylashuv mexanizmlariga
quyidagilarni kiritadi: adaptatsiya; identifikatsiya; ishontirish; taqlid qilish.” 4
Adaptatsiya — shaxsning o‘z ichki xususiyatlarini o‘zi yashayotgan muhit
xususiyatlaridan kelib chiqqan holda oczgartirishi. Shaxsning ijtimoiylashuvi
borasida ish olib borgan olimlardan biri E. Frommdir Identifikatsiya — individ
tomonidan ongli va ongsiz ravishda boshqalarning xulq-atvorini, qadriyatlarini va
ijtimoiy me’yorlarini o‘zida qayta tiklashi (o‘ziniki qilib o‘zlashtirish).
Taqlid qilish - individ tomonidan ongli va ongsiz ravishda boshqalarning
xatti-harakati, yurish-turishi, gapirishini o‘zida qayta tiklash (o‘ziniki qilib
o‘zlashtirish). Ishonish - individ tomonidan ongli va ongsiz holatda u bilan
muloqotga kirgan insonlarning fikrlari, his-tuyg‘ulari, dunyoqarashlarini o‘zida
qayta tiklash (o‘ziniki qilib o‘zlashtirish). Shaxsning ijtimoiylashuvida
ijtimoiylashuv mexanizmlari muhim o‘rin tutadi. Shveytsariyalik psixolog J. Piaget
hayotining katta qismini bolalarning atrofmuhitni idrok etish va ularga javob berish
4
N.Ismoilova, D.Abdullayeva. Ijtimoiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma. -T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti,
2013-170 b.
17

usullarini o'rganishga bag'ishladi. Uning tajribalari intellektual rivojlanishning
ma'lum bosqichlari mavjudligini ko'rsatdi, ularning har biri ma'lum bir bosqichda
bola bajarishi mumkin bo'lgan ba'zi aqliy "operatsiyalar" bilan tavsiflanadi.
l.P. Podlosiyning ta’rifi bo'yicha, ijtimoiylashuv mexanizmlari quyidagilardan
iborat:
Bostirish mexanizmi. Uning mazmuni muayyan g‘oya, fikr, xohish-istaklarni
ongdan chiqarib tashlashdan iborat. Bostirish mexanizmi tarbiyaning keng
tarqalgan usulidir.
Ajratish mexanizmi. Bu ijtimoiylashuv mexanizmi sifatida inson o‘zi uchun
yomon taassurotlardan voz kechishi bilan bog‘liq. U odatda nizolarni hal qilish
kuzatiladi.
O‘z-o‘zini cheklash mexanizmi — agar tarbiyalanuvchiga uning yutuqlari
do‘stinikiga nisbatan ahamiyatsizroq tuyulsa, uning o‘ziga nisbatan hurmati
pasayadi, yomon o‘qiy boshlaydi. Bu esa uning o‘z «Men»ini cheklab qo‘yishi va
qiyinchiliklar oldida ojiz qolishi demakdir.
Loyihalash mexanizmining o‘z kamchiliklarini boshqalarga tegishli deb
hisoblash tashkil qiladi.
Ijtimoiylashuvning yana bir asosiy mexanizmlaridan biri identifikatsiyadir.
Identifikatsiya jarayonida shaxs xayolan o‘zini boshqalar bilan qiyoslaydi.
Ijtimoiy, jinsiy rollarni, qadriyatlarni, an’analarni o‘zlashtiradi, ularni o‘zaro
taqqoslaydi, fikr yuritadi.
Hayotining dastlabki ikki yilida bolalar hissiy-motor intellektiga yoki
jismoniy muhit haqida bilimga ega. Ushbu bosqichda ular turli xil narsalarni,
o'yinchoqlar, stakanlar, qoshiqlar va boshqalarni o'zlashtirishga harakat
qilishadi.ikki yoshdan olti yoshgacha bolalar allaqachon majoziy fikrlash va
intuitiv operatsiyalarni amalga oshirishga qodir. Ular asosan ramzlarni, ayniqsa
tilni manipulyatsiya qilish bilan band. Ushbu bosqichdagi o'yinlar ko'pincha
fantaziya, turli xil xayoliy vaziyatlar xarakteriga ega.
Keyingi besh-olti yil ichida bolalar (allaqachon maktab o'quvchilari) mantiqiy
fikrlashni boshlaydilar va o'z xatti-harakatlarini boshqa odamlar bilan bog'laydilar.
18

Piaget bu davrni aniq operatsiyalar bosqichi deb atadi. 12 yoshdan 15 yoshgacha
bo'lgan bolalar, shubhasiz, boshqa odamlarning qarashlariga rozi bo'lish o'rniga,
bir qator masalalar bo'yicha o'z fikrlarini shakllantiradilar, ular mantiqiy fikrlashni
rivojlantiradilar. Hech qanday jismoniy ob'ektlar va haqiqiy voqealar bilan bog'liq
bo'lmagan mavhum fikrlash qobiliyatlari ham namoyon bo'ladi. Bu rasmiy
operatsiyalar bosqichi (Piaget va Inhelder, 1969).
Shunday qilib, Piagetning ishiga muvofiq, bolaning kognitiv qobiliyatlari bir
qator bosqichlardan o'tishi bilan rivojlanadi, ularning har biri atrofdagi dunyoni
bilishda yangi ko'nikmalarni egallash bilan tavsiflanadi.
“Zamonaviy amerikalik psixolog L. Kolberg Piaget kontseptsiyasining kuchli
ta'siri sezilarli bo'lgan nazariyani ishlab chiqdi, u odamlarning yaxshilik va
yomonlik tushunchalari ham ma'lum bosqichlarda rivojlanib borishiga ishongan.
Piaget kashf qilganidek, bolalarning axloqiy tushunchasi axloqiy qoidalar mutlaq
degan dastlabki e'tiqoddan, ular o'zaro kelishuv va kelishuv natijasi ekanligini etuk
tushunishga qadar o'zgaradi.” 5
Kolbergning AQSh, Buyuk Britaniya, Meksika, Turkiya va Tayvanda olib
borgan tadqiqotlari bolalarga dunyoning har bir madaniyatida asosan bir xil
axloqiy qadriyatlar o'rgatiladi degan xulosaga keldi. U turli jamiyatlar yomon
narsalarga (masalan, cho'chqa go'shti iste'mol qilish, afyun chekish) nisbatan turli
xil e'tiqodlarga ega bo'lishi mumkinligini aniqladi, ammo hamma joyda
hamdardlik, boshqalarga g'amxo'rlik qilish va tenglik va o'zaro adolatning bir xil
axloqiy tamoyillari mavjud. Kolberg ma'lumotlariga ko'ra, odamlar axloqiy
hukmlari bilan farq qiladi, chunki ular etuklikning turli bosqichlarida.
Ijtimoiylashuv jarayoni tug'ilishdan boshlab o'limgacha bo'lgan butun inson
hayoti bilan birga keladi degan pozitsiya hozirda turli mamlakatlardagi
tadqiqotchilar tomonidan baham ko'rilmoqda. Shu bilan birga, kattalarning
ijtimoiylashuvi bolalarning ijtimoiylashuvi bir qator xususiyatlar bilan farq qilishi
ta'kidlangan.
5
Hayitov, O.E. Boshqaruv psixologiyasi: Darslik. -Chirchiq: O‘zDJTSU – 2020
19

Kattalarning ijtimoiylashuvi asosan tashqi xattiharakatlarning o'zgarishini
anglatadi va bolalarning ijtimoiylashuvi jarayonida qiymat yo'nalishlarining
shakllanishi kuzatiladi. Kattalar ma'lum ijtimoiy me'yorlarni mustaqil ravishda
baholay oladilar va bolalar ularni faqat o'zlashtira oladilar. Va nihoyat, kattalarning
ijtimoiylashuvi insonga ma'lum ko'nikmalarni egallashga yordam berishga
qaratilgan, bolalarning ijtimoiylashuvi esa ko'proq motivatsiya sohasiga tegishli.
Har qanday shaxs ijtimoiy muhitda yashar ekan o‘sha ijtimoiy muhit uning
ijtimoiylashuviga ta’sir ko‘rsatadi va maskan vazifasini bajaruvchi bir qancha
muassasalarga ega bo‘ladi. Shaxs ijtimoiylashuviga ta’sir o‘tkazuvchi atrof-
muhitni birlamchi va ikkilamchi ijtimoiylashuv maskanlariga ajratish mumkin.
Oila muhiti har bir shaxs uchun ana shunday birlamchi, dastlabki ijtimoiylashuv
o‘chog‘i, fan tilida aytilganda ijtimoiylashuv maskani hisoblanadi.
Shuningdek, o‘zbek muhitida mahalla va ta’lim-tarbiya muassasalari ham
birlamchi ijtimoiylashuv maskani sifatida qaralishi mumkin. Ijtimoiylashuvning
ikkilamchi maskanlariga esa mehnat jamoalari, OAV, turli xil jamoatchilik
tashkilotlari, din kabilarni kiritish mumkin. Shuningdek, mehribonlik uylari,
maxsus internatlar, harbiy bilim yurtlarida nisbatan uzoq vaqt mobaynida
bolalarning tarbiyalanishini, o‘sha yerning me’yorlari, qadriyatlari va talablari
ta’sirida uning dunyoqarashi shakllanishini, o‘sha yerdagi ijtimoiy tajribani
o‘zlashtirishi hisobga olinsa, bu maskanlar ham ijtimoiylashuv maskanlari sifatida
tan olinishi maqsadga muvofiqdir.
Oila — bu maskanning ahamiyatini anglash uchun «Qush uyasida ko‘rganini
qiladi» degan maqolni tahlil qilishning o‘zi kifoya. Ya’ni har qanday bola o‘z
oilasida o‘zlashtirgan tajribalaridan hayoti davomida foydalanadi va uni
keyinchalik o‘z farzandlariga ham o‘rgatadi. Har qanday jamiyat taraqqiyoti shu
jamiyatdagi sog‘lom oila muhitiga bog‘liqdir. Sog‘lom oila muhitida sog‘lom
avlodlar tarbiyalanadi va kamol topadi. Ma’lumki, dunyoga kelgan go‘dakning
ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Aynan shu maskan quchog‘ida
bola ijtimoiy muhitga moslashib, ijtimoiy m e’yorlar va qadriyatlarni o‘zlashtiradi.
Shular asosida ijtimoiy hayotga kirib boradi. Farzand oilada kamol topar ekan, u
20

oila a’zolarining o‘zaro munosabatlaridan doimo ibrat oladi. Shular zaminida u
boshqa kishilarning xulq-atvori, xatti-harakatlarini o‘rganib, farqlay boshlaydi va
ular bilan munosabatga kirishishi, muloqotda bo‘lishining usul va shakllarini
o‘rganib boradi. Aynan oila bag‘rida bola boshlang‘ich ijtimoiylashuvni oladi. Oila
a’zolarining munosabatlari misolida u boshqalar bilan muloqot qilishga o‘rganadi,
xulq-atvori va munosabatlar shakllarini tushunib boradi va bu tushunchalari uning
o‘smirlik va balog‘at yillarida ham saqlanib qoladi. Ota-onaning farzandini
noto‘g‘ri xatti-harakatiga nisbatan reaksiyasi, ota-onalar o‘rtasidagi munosabatlar
xarakteri, oiladagi garmoniya yoki disgarmoniya darajasi, qondosh aka-uka va opa-
singillar o‘rtasidagi munosabatlar xarakteri oilada va undan tashqarida bola
agressiv xulq-atvorini belgilab beruvchi hamda uning balog‘at yillarida
atrofdagilar bilan quradigan munosabatlariga ta’sir ko‘rsatuvchi omillardan biri
hisoblanadi.
“Oilaviy ijtimoiylashuvning qadri va ahamiyati shundaki, uning ta’sirida
birinchidan, shaxs katta, mustaqil hayotga, jumladan, oilaviy hayotga tayyorlanadi,
o‘ziga yarasha sifat va fazilatlarni shakllantirib boradi, ikkinchidan, har tomonlama
yetuk, barkamol, aqlli, sog‘ va salomat shaxs bo‘lib yetishish imkoniyatiga ega
boladi.” 6
Ya’ni, oila va uning soglom ma’naviy muhiti bolani jamiyatda yashashga,
o‘ziga o‘xshash shaxslar bilan murosa qilish, hamkorlikda faoliyat yuritish, kasb-
hunarli bolish, muomalada axloq-odob me’yorlariga bo‘ysunishga o‘rgatadi,
psixologik jihatdan tayyorlaydi. Rus sotsiolog olimi A.Antonovning ta’kidlashicha,
oila ijtimoiy-psixologik yaxlitlik sifatida shaxsga shunday me’yortiv va axborot
ta’sirlarini ko‘rsatadiki, oqibatda bola eng avvalo, jamiyatdagi qonuniy me’yorlar,
xulq andozalarini egallaydi. Oila qanchalik inoq, uyushgan va mustahkam boisa,
uning me’yortiv ta’siri ham shunchalik samarali boladi. Bunday oilada o‘zining
qadriyatlaridan tashqari Jam iyatning qadriyatlari, qonun-qoidalar va me’yorlar
hurmat qilinadi, bola boshidan jamiyatda yashashga o‘rgatilgan boladi. Uning
ahamiyati shundaki, farzand maktabgacha tarbiya muassasasida ham, keyinchalik
maktab, kollej yoki litseyda o‘qiganda ham tartibli, intizomli, aytilgan vazifa,
6
Do‘stmuhamedova Sh.A. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini boshqarish psixologiyasi. – T., 2000. – 19 b.
21

berilgan topshiriqlarni mas’uliyat bilan vijdonan bajaradigan bolib, bolalar
jamiyatida hamisha o£zining o‘rniga ega bola oladi. Bunday farzandga turli
bid’atlar, bemaza chaqiriqlar, da’vatlar ta’sir etmaydi, mustaqil fikrli, pok vijdonli
inson bolib yetishadi. Chunki, oila bu kichik jamiyat, jamiyatning kichiklashgan
andozasi, oila mustahkam boisa, jamiyat ham mustahkam bolishini o‘zbek xalqi
juda yaxshi biladi, shuning uchun ham ayniqsa, mustaqillik yillarida oila bizning
Vatanimizda qadrlanib, nikoh muqaddas rishta sifatida e’zozlanib kelinmoqda.
Ko‘plab olimlar va oila masalalari bo£yicha mutaxassislarni xavotirga solgan jihat
shuki, zamonaviy oila o£zining bola shaxsini ijtimoiylashtiruvchi vazifasini yaxshi
va to liq ado etmayapti.
A.Antonovning ta’kidlashicha, zamonaviy oila oilaviy turmush tarzini
shakllantira olmayotganligi sababli ham o‘zining bola tarbiyasi borasidagi ijtimoiy
bilimdonligini namoyon eta olmayapti. Bundan tashqari, G ‘arb mamlakatlarida
o‘tkazilgan tadqiqotlarda aksariyat ayollarda onalik ustanovkalarining yo‘qligi,
bola tarbiyalash xohishining yo‘qligi, qo‘ydi-chiqdining bemalol amalga
oshirilishi, rasman FHDY bolim larini nikohni qayd etmay yashash (fuqarolik
nikohi), ajrimlardan keyingi erkak va ayolning o‘zaro yomon munosabatlari
bolalarning ijtimoiylashuviga nihoyatda salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bunday er-
xotinlarning farzandlari bir tomondan umuman oila institutiga va nikohga nisbatan
salbiy qarashlarga ega boiib, voyaga yetsalar, ikkinchi tomondan, ularning
xarakterida asosan xudbinlik, agressivlik kabi salbiy sifatlar shakllanmoqda.
Demak, jamiyatda o‘z davriga munosib, soglom fikrlovchi yoshlarni tarbiyalab,
voyaga yetkazishning muhim omili bu rasmiy nikohda boigan er-xotinlar
oilasining bahamjihatlikda yashashlaridir.
Shaxs ijtimoiylashuvi muammosining milliy asoslari o‘zbek psixologi,
professor V. Karimova tomonidan juda chuqur tahlil etilgan boiib, unga ko‘ra
ijtimoiy tarbiyaning dastlabki o‘chog‘i oila bo‘lib, aynan ota-ona dastlabki ijtimoiy
ko‘nikm alarni bola ongiga singdiruvchi, uning irodasini charxlovchi insonlardir.
Oilaviy munosabatlar bolani nafaqat shaxs sifatida o‘zligini anglash, balki o‘zini u
yoki bu jins vakili sifatida idrok etish va shaxsiy fazilatlarini takomillashtirishga
22

ham yordam beradi. Bizning kuzatishlarimiz shuni isbotlaydiki, oilaning to liq
bolishi, ya’ni, ota-onaning o'zaro tinch-totuv yashashi, ular orasida me’yorl insoniy
munosabatlar va soglom m a’naviy muhitning mavjudligi bolaning nafaqat
jismoniy jihatdan salomatligini, balki ma’naviy va ruhiy jihatdan ham barkamol
boiib shakllanishiga zamin yaratadi. Bola uchun oilada ham ota, ham onaning
bolishi zarurati shu bilan izohlanadiki, masalan, qiz bola onasi va uning oilada
o‘zini tutishiga qarab, o‘zini ayollar jinsiga taalluqli ekanligini anglashdan
tashqari, kelajakda qanday ona bolishini tasavvur qilsa, otasiga, uning onasiga
boigan munosabatiga qarab, o‘zini kelajakda oila qurganda qanday oila sohibasi
bo‘lishi lozimligini anglab boradi. Xuddi shunday, o‘g‘il bola onasining fazilatlari,
oiladagi tutim i va otasiga munosabatini idrok qilib borar ekan, kelajakda qanday
qiz bilan turm ush qurish mumkinligi, tanlaydigan qizi qanday sifatlar sohibasi b
olishi lozimligini bilib borsa, otasi va uning oilada mavqeiga qarab, o‘zini erkak
sifatida kelajakda tasavvur qilish bilan birgalikda turm ush o‘rtog‘iga qanday
munosabatda bo‘lish lozimligi to‘g‘risida bilim va tasavvurlarini orttirib boradi. Bu
psixologik qonuniyat bo‘lib, shaxsning oiladagi shaxsiy va jinsiy
sotsializatsiyasining yetakchi tamoyili hisoblanadi. Shu bois ham bolaning tom
ma’noda yaxshi tarbiya olib, jamiyatda va oilaviy munosabatlarda munosib
mavqega ega bo‘lishi uchun oila muhiti sog‘lom, barqaror, er va xotin bir-birlariga
g‘amxo‘r, mehrli va sadoqatli bo‘lishlari o‘ta muhimdir.
2.2.Ijtimoiylashuvda jamiyatdagi tashkilotlarning roli
O‘quv muassasalari — bog‘cha, maktab, litsey va kollejlar, Oliy o‘quv yurti
— bu muassasalarning har biri individning ijtimoiylashuvida katta o‘rin egallaydi.
Bola bog‘chadan to Oliy o‘quv yurtini tugatguncha bo‘lgan davrda juda katta
ijtimoiy tajribani egallaydi va keyingi faoliyatida albatta bulardan foydalanadi.
Shaxsning ijtimoiylashuvida oila va mahalladan so‘ng ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy
maskanlardan biri — maktabgacha ta’lim muassasalaridir.
Ularning bu jarayonda o‘ziga xos ahamiyati shundaki, maktabgacha ta’lim
muassasasi xodimlari bolaning ota-onasi bilan bevosita, har kuni muloqotda
bo‘ladi va ular maktab ma’muriyatidan farqli ikki xil funksiyani bajaradi: rasmiy
23

va norasmiy. Ya’ni tarbiyachi ota-ona bilan faqat tarbiyachi sifatida gaplashish
yoki yaqin munosabatlarda bolishi ham mumkin. Ota-ona va tarbiyachi
munosabatlari qanday bo‘lishidan qat’i nazar maqsad — bolaning ijtimoiylashuvi
uchun ijobiy yordam berishdan iborat bo‘lishi kerak. Buning uchun bir qator
psixologik tamoyillar mavjud:
Tarbiyachi va ota-ona bir-biriga bolaning faqat yaxshi tomonlarini
ko‘rsatibgina qolmasdan, uning xulqiga xos bo‘lgan salbiy ko‘rinishlarni ham
yotig‘i bilan aytishdan cho£chimasligi lozim. Har ikkala tomon ham bolaning
ijobiy xulqini maqtab, salbiysini tuzatish uchun birgalikda choralar ko‘rishi
maqsadga muvofiqdir. Bunda bolaning erishgan yutuqlarini maqtash, boshini
silash, quchish, olqishli so‘zlar bilan qo‘llab-quvvatlash yaxshi samara berishi
bilan birga, uni kamsitish, tahqirlash, ustidan kulish, so‘kish, urish, kaltaklash kabi
vositalarni qo‘llash umuman mumkin emasligini unutmaslik kerak. Shuningdek,
bolaping o‘rtoqlariga ham uning kamchiliklarini aytib ustidan kulishlariga yo‘l
qo‘ymaslik lozim. Shundagina bola bog‘chadan uyga va uydan bog‘chaga yaxshi
kayfiyat bilan yo‘l oladi.
“Ijtimoiylashuv jarayonining muvaffaqiyatli kechishi uchun yuqorida
ta’kidlanganlarni hisobga olish har ikkala taraf uchun ham ijobiy yutuqlarni olib
keladi.” 7
Maktabdan boshlab ijtimoiylashuv va tarbiya jarayonlari maxsus tarzda
uyg‘unlashtiriladi. Bu joyda ijtimoiylashuv ikki xil yo‘nalishda kechadi: birinchisi,
o‘quv muassasasida o‘qiyotgan fanlaridan olgan bilimlari orqali ijtimoiylashadi,
ikkinchisi, bola o‘ziga darsga kirayotgan o^qituvchining xatti-harakati, xulq-
atvoriga qarab ijtimoiylashadi. Bu jarayonda eng asosiysi tarbiyachi, pedagog,
o‘qituvchining o‘zini tutishi, kiyinishi, muloqot madaniyati, o‘z hissiyotlarini
boshqara olish qobiliyati kabilar bolaning ijtimoiylashuviga o‘ziga xos holatda
ta’sir o‘tkazadi. Shuning uchun o‘qituvchilarda faqat bilim berish emas, balki
tarbiyalashning ham talab etilishi maqsadga muvofiqdir. Ba’zi o‘qituvchilar o‘z
vazifalarini faqatgina bilim berishdangina iborat deb hisoblashi noto‘g‘ri, albatta.
7
Белогай К.Н.Введение в пренатальную психологии. Томск, ТПГУ, 2008.
24

Bundan tashqari bolaning dars va darsdan tashqarida amalga oshirayotgan xatti-
harakatlari yoki xulqatvoriga nisbatan o‘qituvchining e’tibor berishi yoki
e’tiborsizligi ham uning ijtimoiylashuvida o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Talabalar
guruhida bilimi kuchli bo‘lsa-da talabalarga e’tiborsiz bo‘lgan, ularning tarbiya
jarayoniga aralashmaydigan o‘qituvchilarga talabalar ham befarq munosabatda
bo‘ladilar. Shu nuqtayi nazardan talabalar didi, kutishlari va talablariga javob
bergan o‘qituvchi ular tomonidan tan olinadi, aks holda o‘qituvchining ta’siri faqat
salbiy rezonans beradi.
Bundan tashqari oliy o‘quv yurtida talabaning ijtimoiylashuvida uning guruhi
ham ta’sir ko‘rsatadi. Bu yerda har bir guruhning o‘ziga xos psixologik iqlimi
mavjud bo‘lib, bu iqlimning talaba tomonidan ijobiy yoki salbiy deb qabul
qilinishi, guruhdagi mavjud me’yorlarning talaba tomonidan qabul qilinishi yoki
qilinmasligi, guruhiy dinamikaning o‘ziga xos jihatlari kabilar uning
ijtimoiylashuvida asosiy omillardan biri bolib hisoblanadi.
Mehnat jamoalari ham shaxs ijtimoiylashuvida katta ahamiyatga ega. Bu
jamoaning ahamiyati va o‘ziga xosligi shundaki, shaxs bu jamoaga ancha aqli
pishib, m a’lum tajribaga ega bo'lib, hayot haqidagi tasavvurlari shakllanib qolgan
paytda keladi, qolaversa, o‘quv yurtida egallangan mutaxassislik, orttirilgan
mehnat malakalari va bilimlar ham juda m uhim bo‘lib, shu muhitdagi ijtimoiy
me’yorlar xarakteriga ta’sir qiladi. Lekin baribir shaxsning kimlar bilan, qanday
o‘zaro munosabatlar muhiti ta’sirida ekanligi uning yetuklik davridagi
ijtimoiylashuvining muhim mezonlaridandir. Shuning uchun ishga kirishdagi
asosiy motivlardan biri — o‘sha jamoaning qanday ekanligi, bu yerdagi o‘zaro
munosabatlar, rahbarning kimligi va uning jamoaga munosabati bo‘lib, ko‘pincha
oylik-maosh masalasi ana shulardan keyin o‘rganiladi. Shuning uchun mehnat
jamoalarida yaxshi, sog‘lom ma’naviy muhit, adolat va samimiyatga asoslangan
munosabatlar har bir inson taqdirida katta rol o‘ynaydi.
Din — bolaning ijtimoiylashuvida jamiyatdagi diniy erkinlikning ham o‘rni
o‘ziga xosdir. Bola mansub boigan jamiyat va oilada dinning ijobiy jihatlaridan
uning tarbiyasi yo‘lida foydalanish yaxshi foyda beradi. Bolaning vatanparvar,
25

insonparvar, mehribon, madaniyatli, to‘g‘riso‘z, vijdonli bo‘lib ijtimoiylashuvi
uchun dinning roli kattadir.
OAV — ayni paytda bu sohaning shaxs ijtimoiylashuviga ko‘rsatayotgan
ta’siri juda katta ekanligi barchaga ma’lum. Ko‘rsatilayotgan, eshittirilayotgan,
yozilayotgan barcha ma’- lumotlar kishilar ongiga juda tez va unumli ta’sir
ko‘rsatmoqda.
Shaxsning ijtimoiylashuvi jarayonida jamoat tashkilotlari alohida ahamiyat
kasb etadi. Ularning yuksak talablar qo‘yishi natijasida shaxsda faollik,
tashabbuskorlik, mustaqillik, qat’iyatlilik, mas’uliyatlilik, tanqidiylik singari
fazilatlar barqarorlashadi. Bunda inson sifatida jamiyat oldida o‘z burchini uddalay
olish, jamiyatning turli sohalarida o‘zligini namoyon qilish va jam iyatdan
qanoatlanish tuyg‘ularining kechishi bilan xarakterlanadi. Jamoatchilik
tashkilotlaridagi ijtimoiy faoliyatda, jamoat ishlarida shaxs o‘z xususiyatlarini
namoyon etib boshqalarning ham ijtimoiylashuviga ko‘maklashadi.
“Albatta, bolaning ijtimoiylashuv jarayoniga bevosita va bilvosita ta’sir
ko‘rsatuvchi boshqa ijtimoiy omillar ham mavjud. Masalan, jamiyat miqyosida
amalga oshirilayotgan islohotlar, davlatning yoshlar siyosati, ta’lim muassasalari
va u yerlardagi ta’lim va tarbiya standartlari, diniy muassasalar (machitlar), bozor
munosabatlari kabi qator jarayonlar ushbu masalaning mazmun va mohiyatini
belgilaydi. Yuqorida aytilgan resotsializatsiya jarayonidan tashqari, oila
muhitining o‘zi ham ayrim holatlarda salbiy ma’nodagi ijtimoiylashuvga aloqador
bo‘lib qolishi mumkin.” 8

Ijtimoiy tarbiyaning asl ma’nosi ham, vazifasi ham boladagi ijtimoiy faollikni
oshirish orqali, undagi ijobiy fazilatlarni kamol toptirishdir. Odatda, ijtimoiy faol
bo‘lgan va bolaning ijtimoiylashuvi uchun javobgar bo‘lgan kishilar ko‘pincha
bolalarning aqlli, farosatli, qobiliyatli, bilimli bo‘lib yetishishlari uchun jon
kuydiradilar, uning bilimi va jismoniy quvvatini oshirishga ko‘proq e’tibor
qaratadilar, lekin bolaning irodasini mustahkamlashni bee’tibor qoldiradilar.
8
N.Ismoilova, D.Abdullayeva. Ijtimoiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma. -T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati
nashriyoti, 2013-170 b.
26

Buning oqibatida bola turmush so‘qmoqlarida tez qoqiladigan, turli ijtimoiy
vaziyatlarda qiyinchiliklarni yenga olmaydigan, ruhiyati mo‘rt boiib ulg‘ayadi.
Shuning uchun ham ijtimoiylashuv maskanlarining barchasida mas’ullar bolaning
ijtimoiy bilimdonligi bilan birga uning ijtimoiy ko‘nikmalarini oshirishga ham
harakat qilishlari kerak.
XULOSA
Bugungi kunda jamiyatimizda olib borilayotgan siyosatning asosiy
maqsadlaridan biri — barkamol avlodni tarbiyalashdir. Barkamol avlod tarbiyasi
27

uchun mas’ul boigan kishilar sifatida psixolog mutaxassislarga bugungi mavzu
juda dolzarbdir. «Ijtimoiylashuv» atamasini birinchi bo‘lib amerikalik sotsiolog
F.G. Keddings insonlarga nisbatan qollagan. U o‘zining «Ijtimoiylashuv
nazariyasi» (1987) kitobida «ijtimoiylashuv individ tabiati yoki xarakterining
rivojlanishi, insonni ijtimoiy hayotga tayyorlashdir», degan fikrni bildiradi. Har
birimizning jamiyatdagi o‘rnimiz, uning qachon va qanday sharoitlarda paydo
bolgani, jamiyatga qo‘shilib yashashimizning psixologik mexanizmlari jarayoni
psixologiyada ijtimoiylashuv yoki sotsializatsiya deb yuritiladi. Ijtimoiylashuvga
oid bir qancha ta’riflar mavjud boiib, quyida ulardan bir qanchasining izohi
beriladi. Ijtimoiylashuv (ba’zi adabiyotlarda sotsializatsiya deb berilgan)
tushunchasi ijtimoiy-psixologik, sotsiologik, pedagogik kategoriyalardan biri
boiib, bu atam a shaxsning uni o‘rab turgan tashqi ijtimoiy muhit ta ’siri ostida
jamiyatdagi mavjud tajribalarni o‘zlashtirishga moyilligi yoki o‘zlashtirganlik
darajasini ifodalovchi jarayondir. Bu tushunchaning umumiy m a’nosi ostida
individ tug‘ilib, uni o‘rab turgan birlamchi va ikkilamchi muhit ta’sirida ulg‘ayishi,
undan so‘ng jamiyatga qo‘shilishi, o‘rgangan barcha tajribalarini atrof-m
uhitdagilar bilan hamkorlik qilish jarayonida qollashi va kimlargadir shu
tajribalarni uzatishda vosita bolishi jarayoni tushuniladi. Ijtimoiylashuv inson
tomonidan ijtimoiy tajribani egallash, hayot va faoliyat jarayonida uni faol tarzda
qollash jarayonidir. Sodda til bilan aytganda, ijtimoiylashuv har bir shaxsning jam
iyatga qo‘shilishi, uning me’yorlari, talablari, kutishlari va ta’sirini qabul qilgan
holda, har bir harakati va muomalasida uni ko‘rsatishi va kerak bo‘lsa, shu ijtimoiy
tajribasini o‘z navbatida o‘zgalarga o‘rgata olish jarayonidir. Ijtimoiylashuv
so‘ziga berilgan ta’riflardan eng keng tarqalgani (lot. Socialis — ijtimoiy,
jamoaviy) individning jamiyatga kirib borib, undagi hayot uchun zarur bo‘ladigan
malaka, rollar, me’yorlar va qadriyatlarni o‘zlashtirishidir. Ijtimoiylashuv
jarayonida insonlarda jamiyatdagi muloqotning ishtirokchisi boiishi uchun kerak
boiadigan ijtimoiy sifatlar, bilimlar, ko‘nikmalar shakllanib boradi. Hozirgi zamon
psixologiyasida ijtimoiylashuv terminining yana ikkita sinonimi keng qo‘llaniladi:
ya’ni bular «shaxs shakllanishi» va «tarbiya» jarayonidir. Ijtimoiylashuv
28

«individning jamiyatga kirib borishi», «ijtimoiy ta’sirlarni o‘zlashtirish» hamda
«ijtimoiy aloqa jarayonida ulardan foydalanish» kabi tushunchalar orqali ham
ifodalanadi. Ijtimoiylashuv — bu bizning jamiyatga qo‘shilib yashashimiz va shu
jamiyatda mavjud bo‘lgan ijtimoiy tajribalarni o ‘zlashtirishimizdan iborat bo'lgan
jarayondir. Bu jarayon uch bosqichdan iborat holda kechadi: Individ ijtimoiy
tajribani — qabul qilishi, singdirishi; — o‘z hayoti, faoliyati, munosabati
jarayonida qo‘llashi; — o‘zgalarga uzatishi, o‘z ta’sirini o‘tkaza olish jarayonidii'.
Ijtimoiylashuvni quyidagi sxema orqali tushunish osonroq kechadi: Ijtimoiylashuv
ikki tomonlama jarayondir, bir tomondan individning jamiyatga kirib borib, undagi
malakalarni o‘zlashtirish jarayoni boisa, ikkinchi tomondan, inson faolligi hamda
jam iyatdagi faol ishtiroki orqali ijtimoiy aloqalarni o‘rnatishdir. Ijtimoiylashuv
g‘oyasini psixologiya sohasiga kiritgan hamda bu muammoni ijtimoiy psixologik
bilimlarni rivojlantirish uchun muammo sifatida olib kirgan olimlar
ijtimoiylashuvning aynan shu ikki tomoniga katta e’tibor qaratishgan.
Ijtimoiylashuv jarayonining birinchi tomoni — ijtimoiy malakalarni
o‘zlashtirish — bu jamiyatni insonga ta’sir etuvchi tavsifsi, ikkinchi tomoni esa —
inson faolligi — insonning jam iyatga o‘zining faoliyati orqali ta’sir etishidir.
Bunda inson faolligi pozitsiyasi — ijtimoiy aloqalarga har qanday ta’sir ma’lum
bir qaror qabul qilish va keyinchalik shu qarorni bajarish uchun m a’lum bir
faoliyat strategiyasini ishlab chiqish orqali tushuntiriladi. Ijtimoiylashuv jarayoni
shu keltirilgan tushuntirishlar orqali shaxs shakllanish jarayoniga qarshi
chiqmaydi, lekin, bu muammoga turli tomondan yondashishni talab qiladi.
G.M.Andreyevaning fikriga ko‘ra, «Yosh psixologiyasi uchun bu muammo
«shaxs» mavzusiga taalluqli bo‘lsa, ijtimoiy psixologiya uchun «shaxsning
jamiyatga ta’siri» tomondan qiziqroq hisoblanadi».
Ijtimoiylashuv katta kuch hisoblanadi. Muvofiqlik istagi istisno emas, balki
qoidadir. Bu ikkita sababga bog'liq: insonning cheklangan biologik imkoniyatlari
va madaniyat tufayli yuzaga kelgan cheklovlar. Cheklangan biologik qobiliyatlar
haqida gapirganda nimani nazarda tutayotganimizni tushunish qiyin emas: odam
qanotsiz ucha olmaydi va uni bunga o'rgatib bo'lmaydi.Har qanday madaniyat turli
29

xil mumkin bo'lganlardan faqat ma'lum xulq-atvor namunalarini tanlaganligi
sababli, u insonning biologik imkoniyatlaridan qisman foydalangan holda
sotsializatsiyani ham cheklaydi. Masalan, tasodifiy jinsiy aloqa biologik jihatdan
mumkin, ammoharbir jamiyat o'z a'zolarining jinsiy xatti-harakatlarini tartibga
soladi. Xulosa sifatida shuni aytish o`rinliki, biz tug‘ilib o‘sgan muhitdagi madaniy
ustanovkalarbizning xulq-atvorimizga shunchalik katta ta’sir o‘tkazadiki, biz
indivuduallik va iroda erkigaegaemasmiz, degan tasavvur paydo bo‘lishi mumkin.
Buni jamiyat tomonidan oldindantayyorlabqo‘yilgan qoliplarga majburan
tikishayotganday tuyuladi. Ba’zi sotsiologlar ijtimoiylashuv, hattoumuman
sotsiologiya to‘g‘risida xuddi mana shunday, deb yozishgan edi, biroq
bundayqarashmutlaqo noto‘g‘ri. Albatta, tug‘ilishidan to o‘limgacha bizning
boshqalar bilan o‘zarota’sirgakirishishimiz bizning shaxsiyatimiz, hayotimiz,
qadriyatlarimiz va xulq-atvorimizni belgilaydi. Biroqijtimoiylashuv o‘sha
individuallik va erkning ham manbai hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
I.Asosiy adabiyotlar:
30

1. N.Ismoilova, D.Abdullayeva. Ijtimoiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma. -T.:
O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti, 2013-170 b.
2. V.M.Karimova. Ijtimoiy psixologiya. Darslik. -T.: Fan va texnologiya
nashriyoti, 2012-298 b
3. F.A.Akromova. Ijtimoiy psixologiya. O‘quv qo‘llanma. -T.: Nizomiy
nomidagi TDPU – 2007 -185b
4. Hayitov, O.E. Boshqaruv psixologiyasi: Darslik. -Chirchiq: O‘zDJTSU –
2020
5. А.В. Юревич . Психология социальных явлений. М., 2014. -27 b
6. Begimqulov U.Sh. Pedagogik ta’lim jarayonlarini axborotlashtirishni tashkil
etish va boshqarish nazariyasi va amaliyoti: ped. fan. dok. diss. – Toshkent,
2007. – 305 b.
7. Do‘stmuhamedova Sh.A. O‘quvchilarning o‘quv faoliyatlarini boshqarish
psixologiyasi. – T., 2000. – 19 b.
8. Ismatova N.G. Upravlenie protsessom professionalnoy adaptatsiya molod ы x
pedagogov sredney shkol ы . Diss. …kand.ped.nauk. – T., 2011.–170 s.
9. Белогай К.Н.Введение в пренатальную психологии. Томск, ТПГУ,
2008.
II. Axborot manbaalari
1. http://tipi.uz
2. http://tdpu.uz
3. http://Ziyonet.uz
4. http://edu.uz
ILOVALAR
31

32Ijtim
oiylashuvJamiyatga qo’shilib yashashimiz
Ijtimoiy tajribalarni orttirishimiz
Quyidagilarni o’z ichiga oladi:
Ijtimoiy tajribani:
-qabul qilish, singdirishi:
-o’z hayoti, faoliyati munosabati
jarayonida qo’llashi:

Sotib olish