Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 19000UZS
Размер 48.4KB
Покупки 2
Дата загрузки 15 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Психология

Продавец

Madinabonu

Дата регистрации 27 Апрель 2024

12 Продаж

Shaxsning roli, statusi, pozitsiyasi

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETINING PSIXOLOGIYA VA
IJTIMOIY FANLAR  FAKULTETI 
AMALIY PSIXOLOGIYA YO NALISHI ʻ
“ SHAXSNING ROLI, STATUSI, POZITSIYASI ”
mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi:  ________  guruh talabasi
_____________________________
 Rahbar:  _______________________________
                           
TOSHKENT-202 4 MUNDARIJA:
KIRISH.……………………………………………………………………………3
I.BOB.SHAXSNING RO’LI VA UNING STATUSI.
1.1.Shaxs tushunchasi v a roli haqida nazariyalar…………………….…………….6
1.2. Ijtimoiy statusi va asosiy belgilari …………………………….…………..…16
II.BOB.SHAXSNING   FUQAROLIK   POZITSIYASI   VA   UNING
XUSUSIYATLARI.
2.1.Shaxsning fuqarolik pozitsiyasi va psixologik tabiati……………….………..24
2.2. Shaxsda faol hayotiy pozitsiya…………………………………….…………29
 XULOSA ……………………………………………………………………….. 42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………….…………... 44
 
2 KIRISH
Ushbu   kurs   ishida   fuqarolik   o'ziga   xosligini   shakllantirish   muammosiga
uslubiy   yondashuvlar   keltirilgan.   Fuqarolik   o'ziga   xosligini   shakllantirishning
muhim   asosi   sifatida   shaxsning   ichki   pozitsiyasi   quyidagilarni   o'z   ichiga   olishi
kerak:   1.   Insoniyatning   tarixan   shakllangan   faoliyati   natijasida   ob'ektiv   va
ma'naviy   olam   voqeligiga   qadrli   munosabat.   2.   Fuqarolardan   Rossiyaning   noyob
tabiiy   xilma-xilligini   qadrlashni   talab   qiladigan   tabiiy   voqelikka   sub'ekt-sub'ekt
munosabati. 3. Fuqarolik ongining voqeligi va fuqarolik o'ziga xosligining alohida
ahamiyati   bilan,   umuman   olganda,   tasvir-belgi   ong   haqiqati.   4.   Ijtimoiy   va
me'yoriy   makonning   haqiqati,   birinchi   navbatda,   har   bir   insonning   fuqarolik
huquqlari   va   burchlariga,   Rossiya   qonunlariga,   fan   natijalariga   va   mamlakatning
ko'plab   xalqlarining   madaniy   an'analariga   qadrli   munosabat.   5.   Shaxsning   ichki
makonining   voqeligi,   shubhasiz,   faol   fuqarolik   pozitsiyasini,   o'z-o'ziga   fuqaro
sifatida   qadrli   munosabatda   bo'lishni,   o'z   taraqqiyoti   uchun   mas'uliyatni   o'z
zimmasiga   olishga   tayyor   va   yaxlit   shaxs   sifatida,   o'z   vataniga   sodiq   bo'lishni
nazarda tutadi. Va ushbu mavzular bo yicha kurs ishida malumotlar beramiz.ʻ
Inson   har   kuni   turli   odamlar   va   ijtimoiy   guruhlar   bilan   muloqot   qiladi.   U
kamdan-kam   hollarda     faqat   bitta   guruh  a'zolari,  masalan,  oila  a'zolari  bilan  to'liq
munosabatda  bo'ladi,  lekin ayni   paytda  u mehnat   jamoasi,  jamoat   tashkilotlari   va
boshqalar a'zosi bo'lishi mumkin. ularning har biridagi tegishli pozitsiya.guruhning
boshqa a'zolari bilan munosabatlari bilan belgilanadigan pozitsiya.   Ijtimoiy o'zaro
ta'sir jarayonida muayyan funktsiyalarni bajarish, ehtiyojlarni, manfaatlarni amalga
oshirish   uchun   shaxsga   ma'lum   mas'uliyat   yuklanadi.   Ijtimoiy   o'zaro
munosabatlarning   boshqa   ishtirokchilariga   nisbatan   shaxsning   funktsiyalari   va
undan   kelib   chiqadigan   majburiyatlari   va   huquqlari   insonning   ijtimoiy   mavqeini
belgilaydi.   Shaxsning   turli   guruhlarga   qo'shilish   darajasini,   shuningdek   ularning
har birida egallagan pozitsiyalarini tahlil qilish uchun ijtimoiy maqom va     ijtimoiy
rol tushunchalari qo'llaniladi.
  Boshqacha qilib aytganda, status o'z faoliyatini amalga oshirish uchun unga
taqdim   etilishi       kerak   bo'lgan   aniq   harakatlar   majmuini   qayd   etadi     .   Muayyan
3 shaxsning     ijtimoiy   mavqeini,   uning   ijtimoiy   funktsiyalarini   bilgan   holda     ,   biz
undan   harakatlar   majmuini   amalga   oshirishini,   bu   funktsiyalarni   bajarish   uchun
zarur   deb   hisoblagan     o'sha   tipik   sifat   va   xususiyatlar     to'plamiga   ega   bo'lishini
kutamiz;   bu     ijtimoiy rolni belgilaydi.
  Ushbu kursning maqsadi: ijtimoiy maqom, ijtimoiy rol tushunchalarini ochib
berish,   taqqoslash   va   ularning   kichik   guruhdagi   shaxsiyat   va   shaxslararo
munosabatlarning rivojlanishiga ta'sirini o'rganish.
  Maqsadlar:   ijtimoiy   maqom   va   rollarning   barcha   turlari,   turlari,   tasniflarini
o'rganish,   ularning   paydo   bo'lishi   va   shaxs   tomonidan   o'zlashtirilishi   mohiyatini
tushuntirib berish.
  “Kiyiming   bilan   kutib   olarsan,   aqling   bilan   kutib   oladi”   degan   mashhur
iborani   sotsiologik   nuqtai   nazardan   izohlash   mumkin:   “Sizni   maqomingiz   bilan
kutib   olasiz,   lekin   rolingiz   bilan   hurmat   qilasiz”.   Va   haqiqatan   ham
shunday.   Ijtimoiy   maqomga   ko'ra,   shaxsning   ijtimoiy   guruhdagi   mavqeini
aniqlash, ushbu maqomga mos keladigan vazifalarni  bajarish uchun zarur  bo'lgan
rol   va   funktsiyalarni   ajratib   ko'rsatish   mumkin.   Shu   bilan   birga,   ijtimoiy   mavqe
insonning   g'oyalari,   ehtiyojlari,   qiziqishlari   va   maqsadlarini   amalga   oshirishga
turtki bo'lib xizmat qiladi.
    Kurs   ishi   maqsadi:   Shaxsning   roli,statusi,   pozitsiyasi   haqida   va     ilmiy-
metodik tavsiyalar ishlab chiqish va hayotga tatbiq etish.
  Kurs   ishi   ob’ekti:   Shaxsning   roli,statusi,   pozitsiyasi   haqida   tanishtirish
jarayoni
Kurs ishi predmeti:  Shaxsning roli,statusi, pozitsiyasi bilan tanishtirish  
Kurs   ishining   amaliy   ahamiyati.   Kurs   ishi   jarayonida   ilgari   surilgan
fikrlardan,   yondashuvlardan   hamda   samaradorligini   ta’minlovchi   Kurs   ishi
natijalaridan   pedagogik   fanlar   bo‘yicha   ma’ruzalar   tayyorlash,   qo‘llanmalar
yaratish,   shuningdek   metodik   tavsiyanomalar   yaratishda,   ish   tajribalarini
ommalashtirishda amaliy yordam  qiladi va fuqarolik o'ziga xosligini shakllantirish
muammosiga uslubiy yondashuvlar keltirilgan
4   Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi:   ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim,
umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I.BOB. SHAXSNING ROLI VA UNING STATUSI
1.1.Shaxs tushunchasi va roli haqida nazariyalar
5 Shaxs  nima? Bu  so'z   insoniyat   madaniyatida  taxminan  300  yil   oldin paydo
bo'lgan.   J.Brunerning   fikricha,   XVIII   asrga   borib   taqaladigan   "o’z-o'zi"
tushunchasidan   foydalanishni   "shaxs"   tushunchasining   kelib   chiqishining   belgisi
deb   hisoblash   mumkin.   Ayni   paytda,   ispan   faylasufi   Baltazar,   17   asrda   "shaxs"
tushunchasini   butunlay   zamonaviy   ma'noda   ishlatadi.Psixologiyada   shaxsning
ko'plab   ta'riflari   mavjud.   Bu   ta'riflarning   ko'pchiligi   uyg’unlik,   belgilar   tizimi,
birlik,   barqarorlik,   ijtimoiylik,   identiklik,   individuallik   (yaxlitlik,   o'ziga   xoslik),
ichki Men (avtonomiya, ijodkorlik) kabi xususiyatlarni o'z ichiga oladi. Ko'pincha
shaxs   ong   va   o'zini   anglash   orqali   namoyon   bo’ladi.   Shveytsariyalik   olim   Rishar
Meyli: “Shaxs deganda, har bir insonni tasniflaydigan psixologik xususiyatlarning
yig’indisini   tushunamiz.   Kengroq   ma’noda,   shaxs   termini   xarakter,   temperament,
qobiliyatni   o’z   ichiga   oladi”.   Lekin   shaxs   –   bu   faqatgina   xususiyatlarning
yig’indisi   emas.   Gap   quyidagi   xususiyatlar   o'zaro   ta'sirda   o'ziga   xos   psixologik
markazni,   psixikaning   o'ziga   xos   sifati,   menlik,   o'z   individual   xususiyatlarini
anglashni   yoki   A.Maslou,   E.Erikson   va   boshqa   psixologlar   tasdiqlagan
xususiyatlar   haqida   bormoqda.   Bundan   kelib   chiqib,   SHAXS   deb   o’zining
menligiga   ega   bo’lgan,   o’z   irodasi   orqali   o’zini   boshqara   oladigan   va   hatti-
harakatini   nazorat   qila   oladigan   odamga   aytiladi.   20   asrning   boshlarida   rus
psixiatri P.P.Viktorov shaxs tushunchasini o’zo’zini anglash va ong (anglash) bilan
bog’ladi:   “Shaxs,   individuallik,   Men   psixologlarda   tananing   ichki   muhitga
munosabatni   his   qilish   hamda   tashqi   muhitga   nisbatan   munosabatni   his   qilish”.
Psixolog   F.Barron:   “Inson   shaxsining   farqli   jihati   fikrlashga   va   masalalarni   hal
qilishga   qodir   ongning   mavjudligidir”.Sotsiolog   Ya.Shepanskiy:   Ijtimoiylashuv
jarayonida   individ   o’zining   shaxsiy   ongini   va   shaxsiy   Menini   yaratadi.   Har   bir
inson oilada, kasbiy faoliyatida, do’stlar davrasida va h.k. da bajariladigan ijtimoiy
rollarning   miqdorini   his   qiladi.   Har   bir   inson   o’z-o’zini   tahlil   qiladi,   xuddi
boshqalarga murojaat qilgani kabi o’ziga murojaat qiladi.Shaxs psixologiyasi - bu
shaxsni   va   turli   individual   jarayonlarni   o'rganadigan   psixologiya   sohasi
hisoblanadi.   Shaxsning   borliq,   hayot,   jamiyat   va   atrofdagilar   bilan   bo'lgan
munosabatlarining   yaxlit   tasvirini   yaratishga   urinishga   asosiy   e'tibor   qaratiladi.
6 Bundan   tashqari,   psixik   taraqqiyotning   dinamik   tomonlari,   individual   farqlar
o'rganiladi.[15].
“Men” – obrazining ijtimoiy-psixologik ahamiyati shundaki, u shaxs tarbiyasining
va tarbiyalanganligining muhim omillaridan hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan olib
qaralganda,   tarbiya   shaxsning   o’zi   va   o’z   sifatlari   to’g’risidagi   tasavvurlarining
shakllanishi   jarayonidir,   deb   ta’rif   berish   mumkin.   Demak,   har   bir   inson   o’zini,
o’zligini   qanchalik   aniq   va   to’g’ri   bilsa,   tasavvur   qilolsa,   uning   jamiyat
normalariga   zid   harakat   qilish   ehtimoli   ham   shunchalik   kam   bo’ladi,   ya’ni   u
tarbiyalangan bo’ladi.
O’z-o’zini anglash, o’zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni ko’pincha konkret
shaxs   tomonidan   og’ir   kechadi,   ya’ni,   inson   tabiati   shundayki,   u   o’zidagi   o’sha
jamiyat normalariga to’g’ri kelmaydigan, noma’qul sifatlarni anglamaslikka, ularni
“yashirishga”   harakat   qiladi,   hattoki,   bunday   tasavvur   va   bilimlar   ongsizlik
sohasiga siqib chiqariladi (avstriyalik olim Z.Freyd nazariyasiga ko’ra). Bu ataylab
qilinadigan   ish   bo’lmay,   u   har   bir   shaxsdagi   o’z   shaxsiyatini   o’ziga   xos   himoya
qilish mexanizmidir. Bunday himoya mexanizmi shaxsni ko’pincha turli xil yomon
asoratlardan,   hissiy   kechinmalardan   asraydi.   Lekin   shuni   alohida   ta’kidlash
lozimki,   “Men”   –   obrazining   ijobiy   yoki   salbiyligida   yana   o’sha   shaxsni   o’rab
turgan   tashqi   muhit,   o’zgalar   va   ularning   munosabati   katta   rol   o’ynaydi.   Odam
o’zgalarga   qarab,   go’yoki   oynada   o’zini   ko’rganday   tasavvur   qiladi.   Bu   jarayon
psixologiyada   refleksiyadeb   ataladi.   Bu   jarayonning   mohiyati   –   aynan   o’ziga
o’xshash   odamlar   obrazi   orqali   o’zi   to’g’risidagi   obrazni   shakllantirish,
jonlantirishdir. Odamning o’z “Meni” to’g’risidagi barcha tasavvurlari va bilimlari
majmui   shu   tariqa   shakllanadi.   “Men”   obrazining   bir   qancha   turlari   farqlanadi:
ayni   mavjud   “Men”   (“Real   –   Men”);   istalgan   “Men”   (“ideal   –   Men”);   xayoliy
“Men”.   Shaxsning   o’ziga-o’zi   beradigan   hisobotlariga   qarab,   uning   ham   o’ziga,
hamda   birovlarga   munosabatlarini   aniqlash   mumkin.   “Men   kimman?”   deb
nomlangan   test   aynan   ana   shunday   o’ziga   nisbatan   o’zining   hisobotining
mohiyatini aniqlaydi.
7 Bunda   tekshiriluvchidan   12   daqiqa   mobaynida   “Kimman?”   degan   savolga   20   xil
variantda   javob   berish   so’raladi.   Javoblar   betartib   bo’lishi   mumkin,   chunki   ular
keyinchalik kontent-tahlil yordamida qayta ishlanadi.
V.Stolin   fikricha,   o’ziga   munosabat   9   xil   modallikda   –   o’lchovlarda   aniqlanishi
mumkin:“Men”ning   anglanganligi;   o’zini   hurmat   qilish   va   o’ziga   ishonch;   o’zini
boshqara   olish   va   izchillik;   boshqalardan   kutiladigan   munosabat;   o’zidan   rozilik;
o’z   qadr-qimmati   uchun   qayg’urish;o’z   “Meni”ga   tobelik,   bog’liqlik;   o’zini
tushunmaslik, o’z “Meni” bilan ziddiyatlarning mavjudligi; o’zini o’zi ayblashi.
Ana shunday usullar bilan shaxsning kognitiv tizimidagi xususiyatlarni aniqlash va
mos tarzda munosabat strategiyasini belgilash mumkin bo’lad    
“Shaxs”   tushunchasini   tavsiflash   uchun,   birinchi   navbatda,   “shaxs”,   “individ”,
“shaxs” tushunchalarini farqlash zarur.   "Inson" tushunchasi barcha odamlarga xos
bo'lgan   umuminsoniy   fazilatlar   va   qobiliyatlarni   tavsiflash   uchun   ishlatiladi.   Bu
kontseptsiya   dunyoda   inson   zoti   (homo   sapiens),   insoniyat   kabi   tarixiy   jihatdan
rivojlanayotgan, boshqa barcha moddiy tizimlardan faqat o'ziga xos turmush tarzi
bilan ajralib turadigan maxsus jamoa mavjudligini ta'kidlaydi.   Ushbu turmush tarzi
tufayli   inson   tarixiy   taraqqiyotning   barcha   bosqichlarida,   dunyoning   barcha
nuqtalarida o'zi bilan bir xil bo'lib qoladi va ma'lum bir ontologik maqomni saqlab
qoladi.
  Demak,   insoniyat   o‘ziga   xos   moddiy   voqelik   sifatida   mavjud.   Ammo
insoniyat  mustaqil   ravishda   mavjud  emas.   Muayyan   odamlar  yashaydi  va  harakat
qiladi.   Insoniyatning   alohida   vakillarining   mavjudligi     "individual"   tushunchasi
bilan   ifodalanadi.   Shaxs   -   insoniyatning   yagona     vakili,   insoniyatning   barcha
ijtimoiy   va   psixologik   xususiyatlarining   o'ziga   xos   tashuvchisi:   aql,   iroda,
ehtiyojlar,   manfaatlar   va   boshqalar.   Bu   holda   "individual"   tushunchasi   "aniq
shaxs"   ma'nosida   qo'llaniladi.   Savolning   bunday   shakllantirilishi   bilan   turli   xil
biologik   omillar   (yosh   xususiyatlari,   jinsi,   temperamenti)   ta'sirining   o'ziga   xos
xususiyatlari   ham,   inson   hayotining   ijtimoiy   sharoitlaridagi   farqlar   ham   qayd
etilmaydi.   Biroq,   bu   omillarning   ta'siridan   butunlay   mavhum   bo'lish   mumkin
8 emas.   Ko'rinib   turibdiki,   bola   va   kattalar   hayoti,   ibtidoiy   jamiyat   va   yanada
rivojlangan tarixiy davrlar o'rtasida katta farqlar mavjud[10].
  Insoniyat rivojlanishining tarixiy xususiyatlarini uning individual va     tarixiy
rivojlanishining turli darajalarida aks ettirish uchun "individ" tushunchasi bilan bir
qatorda   "shaxs"   tushunchasi   ham   qo'llaniladi.   Bunda   shaxs   shaxsning   onto-   va
filogenezi   uchun   boshlang'ich   holatidan   shaxs   shakllanishining   boshlang'ich
nuqtasi   sifatida   qaraladi,   shaxsiyat   -   bu   shaxs   rivojlanishining   natijasi,   barcha
insoniy fazilatlarning eng to'liq timsolidir.
Shaxsning   shakllanishi   shaxslarning   ijtimoiylashuvi   va   yo'naltirilgan   ta'lim
jarayonlarida   amalga   oshiriladi:   ularning     turli   xil   faoliyat   turlari   va   shakllarini
o'zlashtirish   orqali   ijtimoiy   normalar   va   funktsiyalarni   o'zlashtirish.   Shaxsga   xos
bo'lgan faoliyatning ayrim turlari va shakllarining begonalashishi (ijtimoiy mehnat
taqsimoti   tufayli)   o'z   faoliyatini   erkin   va   tashqaridan   yuklangan   deb   qabul
qiladigan   bir   tomonlama   rivojlangan   shaxsning   shakllanishini
belgilaydi.   Aksincha,   jamiyatdagi   har   bir   shaxs   tomonidan   tarixan   shakllangan
faoliyat   turlari   va   shakllarining   butun   yaxlitligini   o'zlashtirib   olish   shaxsning   har
tomonlama va barkamol rivojlanishining ajralmas shartidir.
Ijtimoiy narsalarga qo'shimcha ravishda, shaxs alohida shaxslar a'zosi bo'lgan
maxsus   ijtimoiy   jamoalarning   o'ziga   xos   turmush   sharoitidan   kelib   chiqadigan
xususiyatlarni   oladi,   ya'ni.   sinfiy,   ijtimoiy-professional,   milliy-etnik,   ijtimoiy-
hududiy va jinsi va yoshi.   Ushbu xilma-xil jamoalarga xos bo'lgan xususiyatlarni,
shuningdek,   guruh   va   jamoaviy   faoliyatda   shaxslar   tomonidan   bajariladigan
ijtimoiy   rollarni   o'zlashtirish,   bir   tomondan,   xatti-harakatlar   va   ongning   ijtimoiy
tipik   ko'rinishlarida   ifodalanadi,   boshqa   tomondan,   shaxsga.   noyob   individuallik,
chunki   bu   ijtimoiy   shartlangan   fazilatlar   sub'ektning   psixofizik   xususiyatlariga
asoslangan barqaror yaxlitlikka tuzilgan.  
  Ijtimoiy maqom tushunchasi, uning asosiy belgilari
  Inson   xatti-harakatlarining   aksariyati   qaysidir   ma'noda   o'zining   ijtimoiy
mavqeini saqlab qolish yoki oshirishga qaratilgan.
T. Shibutani
9 (Amerikalik sotsiolog, uning "Ijtimoiy psixologiya" kitobi)
   “Status” atamasi lotincha “statuer” fe’lidan olingan bo‘lib, “joylashtirmoq”,
“o‘rnatmoq” degan ma’noni anglatadi.   Lotincha "statutum" so'zi "o'rnatilgan xulq-
atvor   qoidalari",   "nizom   va   tartibga   solish"   degan   ma'noni   anglatadi.   Zamonaviy
sotsiologik   va   ijtimoiy-psixologik   adabiyotlarda   ijtimoiy   maqom   tushunchasi
ushbu   ikkala   nuqtani   ham   o'z   ichiga   oladi:   egallagan   pozitsiyasi   va   mavzuga
yuklangan   huquqlar,   majburiyatlar.   Kundalik   suhbatlarda   shaxsning   iqtisodiy
mavqei,   nufuzi,   nufuzi   tufayli   mavqeini   bildirish   uchun   "maqom"   so'zi
ishlatiladi.   Lekin sotsiologiyada bu tushuncha boshqa ma’noga ega.
Maqom   -   bu   guruh   yoki   jamiyatning   ijtimoiy   tuzilishidagi   boshqa   pozitsiyalar
bilan   bog'liq   bo'lgan   va   huquq   va   majburiyatlar   tizimi   orqali   belgilanadigan
ma'lum bir pozitsiya[7].
Shaxsning   ijtimoiy   mavqei   -   bu   shaxsning   ijtimoiy   munosabatlarning
murakkab   tarmog'ida   egallagan   "joyi".   Ijtimoiy   maqom   shaxsning   jamiyatdagi
mavqeining   umumlashtirilgan,   ko'p   qirrali   xususiyati   bo'lishi   mumkin:   bu   uning
kasbi,   malakasi,   moliyaviy   ahvoli,   millati,   yoshi,   oilaviy   ahvoli,   dindorligi   va
boshqalarni o'z ichiga oladi, ya'ni.   holat to'plami yoki     umumlashtirilgan holat deb
ataladigan hamma narsa.
  Shuningdek,   ijtimoiy   maqom   -   bu   muayyan   tizimga   xos   bo'lgan   bir   qator
iqtisodiy,   kasbiy,   etnik   va   boshqa   xususiyatlar   (jins,   ma'lumot,   daromad)   bilan
belgilanadigan   shaxs,   guruhning   ijtimoiy   aloqalar   va   munosabatlar   tizimidagi
mavqei (mavqei). va shaxsning jamiyatdagi xulq-atvoriga ta'sir qilish.
  Maqomning asosiy belgilari obro' va hokimiyatdir.
  Obro'   -   bu   madaniyat   va   jamoatchilik   fikrida   mustahkamlangan   u   yoki   bu
maqomning ijtimoiy ahamiyatiga jamiyat tomonidan berilgan baho.
Hokimiyat (lotincha auctoritas - kuch, ta'sir) - bilim, axloqiy fazilatlar va tajribaga
asoslangan   shaxsning   jamiyat   hayotining   turli   sohalarida   xizmatlarini   jamiyat
tomonidan tan olinishi darajasi.
  Har   bir   maqomning   muhim   xususiyati   -   bu   boshqa   maqomlarni   tanlash
diapazoni   va   erkinligi.   O'z   taqdiriga   oid   har   qanday   individual   qaror   muayyan
10 ijtimoiy   tengsizlikni   bartaraf   etish   yo'llarini   doimiy   ravishda   tanlash   va   hayotda
raqobatbardoshlikni   ta'minlaydigan   tegishli   sharoitlarga   ega   bo'lish   istagidan
iborat.
  Shuningdek,   ijtimoiy   maqomning   tarkibiy   qismlari   quyidagilardir:   shaxs
jamiyatda   amalga   oshirishga   intiladigan   maqsadlar,   vazifalar,
ehtiyojlar     ;   insonning   dunyoga   va   o'ziga   bo'lgan   munosabati   asosidagi   ma'naviy
qadriyatlar;   insonning jamiyat bilan munosabatini ifodalovchi his-tuyg'ular va his-
tuyg'ular;   dunyoqarashga asoslangan va inson faoliyatini uning barcha ko‘rinish va
sohalarida belgilovchi e’tiqod, qat’iy qarashlar.
  Freyd shaxs nazariyasiga strukturaning uchta asosiy tushunchasini kiritdi: Id
(It),   Ego   va   Super-Ego.   Bu   shaxsiyatning   tarkibiy   modeli   deb   ataldi,   garchi
Freydning o'zi ularni tuzilmalar emas, balki jarayonlar deb hisoblashga moyil edi.
Topografik   va   strukturaviy   modellar   o‘rtasidagi   munosabatni   ko‘rib   chiqamiz.   Id
sferasi   butunlay   behush   holatda,   Super-Ego   esa   barcha   uch   darajaga   kiradi.
Freydning   fikricha,   ongsizlik   faqat   g'oyalardan   iborat.   Va   shuning   uchun   ongsiz
harakatlar, his-tuyg'ular yoki his-tuyg'ular haqida gapirish noto'g'ri.
Instinkt   ong   ob'ekti   bo'la   olmaydi.   Bu   faqat   instinktni   ifodalovchi   g'oya
bo'lishi mumkin. Va agar instinkt g'oya bilan bog'liq bo'lmasa, unda bu haqda hech
narsa   ma'lum   emas.   Ongsiz   -   bu   hech   qachon   ongli   bo'lmagan   yoki   ilgari   ongli
bo'lgan,   ammo   qatag'on   qilingan   aqliy   hayotning   ulkan   sohasi.   Ongsizning   ta'siri
ongga   qaraganda   ancha   kuchli.   U   fikrlarni,   g'oyalarni,   his-tuyg'ularni   chuqur
o'zgartirishi va xatti-harakatlar va jismoniy holatlarga ta'sir qilishi mumkin.
Inson uning ta'sirini bevosita anglay olmaydi, garchi ongsiz impulslar ongli
ravishda   ifodalashga   faol   intiladi.   "Id"   so'zi   lotincha   "Id"   so'zidan   kelib   chiqqan.
Freyd   nazariyasida   "Id"   birinchi   navbatda   shaxsning   uyqu,   ovqatlanish,
defekatsiya,   kopulyatsiya   kabi   ibtidoiy,   instinktiv   va   tug'ma,   hayotiy   tomonlarini
nazarda   tutadi.   "Id"   bizning   xatti-harakatlarimizga   energiya   beradi.   "Id"   inson
uchun   hayot   davomida   o'zining   markaziy   ma'nosiga   ega,   u   hech   qanday
cheklovlarga   ega   emas,   tartibsiz,   o'z-o'zidan   paydo   bo'ladi.   Asl   tizimli   psixika
bo'lgan Id butun inson hayotining asosiy printsipini ifodalaydi - birlamchi biologik
11 drayvlar tomonidan ishlab chiqarilgan psixik energiyani darhol chiqarib yuborish ,
ularning cheklanishi aqliy va tana faoliyatining kuchlanishiga olib keladi.
"Id"   impulslarini   amalga   oshirish   zavq   tamoyili   deb   ataladi.   Biroq,   bu
tamoyilga   bo'ysunish,   Id   o'zining   sof   ko'rinishida   shaxs   va   jamiyat   uchun   xavf
tug'dirishi   mumkin.   Shuning   uchun   Id   impulslari   ong   sohasiga   to'g'ridan-to'g'ri
"tashqariga   chiqa   olmaydi",   ular   u   erda   Super-Ego   filtrlari   orqali   tez-tez   o'tadi.
Biroq,   psixoterapevtik   nuqtai   nazardan   juda   muhim   bo'lgan   id   aqliy   va   somatik
jarayonlar o'rtasida vositachi sifatida muhim rol o'ynaydi.
Freyd ikkita muhim fiziologik va ruhiy jarayonni tasvirlab berdi, ular orqali
id shaxsni  zo'riqishdan xalos qiladi: refleksli  harakatlar  va asosiy  jarayonlar. Ego
ijtimoiy   jihatdan   maqbul   kontekstda   ehtiyojlarni   o'zgartirish   va   amalga   oshirish
uchun   id   energiyasining   bir   qismini   ishlatadi   va   shu   bilan   haqiqatan   ham
organizmning xavfsizligi va o'zini o'zi saqlashni ta'minlaydi. U idning istaklari va
ehtiyojlarini qondirish uchun kognitiv va pertseptiv strategiyalardan foydalanadi.
Ego   o'zining   namoyon   bo'lishida   voqelik   printsipiga   asoslanadi,   uning
maqsadi  -  istaklarni  qondirishni u yoki bu shaklda, tegishli atrof-muhit sharoitida
amalga   oshirish   imkoniyatini   topgunga   qadar   kechiktirish   orqali   organizmning
yaxlitligini   saqlash.   Ego   tushunchasi   psixoanalitik   terapiyaning   printsipi   va
maqsadini o'z ichiga oladi: psixikaning yuqori darajasidagi muammolarni hal qilish
uchun ma'lum miqdordagi id energiyasini chiqarish. Shunday qilib, biz psixikaning
keyingi tarkibiy qismiga keldik: Super-Ego.
Men o'zini ob'ekt sifatida qabul qilishi, o'zini boshqa ob'ektlar kabi muomala
qilishi, o'zini kuzatishi, tanqid qilishi mumkin. Bunday holda, O'zlikning bir qismi
o'zini boshqa O'ziga qarama-qarshi qo'yadi.Demak, O'zlik parchalanadi, u o'zining
ba'zi   funktsiyalarida,   hech   bo'lmaganda,   bir   muddat   bo'linadi.   Shaxsning   axloqiy
va estetik kuchi bo'lgan Super-Ego ota-onaga uzoq vaqt qaramlik, erta ko'rsatmalar
va qat'iy hayot munosabatlarining natijasidir. Keyinchalik mikro va makrojamiyat
psixikaning   rivojlanishiga   ta'sir   qilishning   asosiy   funktsiyasini   o'z   zimmasiga
oladi.   Shu   sababli,   Super-Ego   jamiyatning   individual   "jamoaviy   vijdoni"   ning
individual   in'ikosi   sifatida   ham   ko'rib   chiqilishi   mumkin,   garchi   jamiyat
12 qadriyatlari bolaning idroki bilan buzilishi mumkin.
Ota-ona nazorati o'z-o'zini nazorat qilish bilan almashtirilsa, superego to'liq
shakllangan   hisoblanadi.   Biroq,   o'z-o'zini   nazorat   qilish   printsipi   haqiqat
printsipiga   xizmat   qilmasligi   mumkin.   Superego   insonni   fikrlari,   so'zlari   va
harakatlarida mutlaq mukammallikka yo'naltiradi. U Egoni idealistik g'oyalarning
realistik   g'oyalardan   ustunligiga   ishontirishga   harakat   qiladi   va   agar   u   ko'pincha
muvaffaqiyat   qozonsa,   odam   ko'pincha   psixologik   muammolarni   boshdan
kechirishi mumkin: aybdorlik hissi, nomuvofiqlik hissi, noaniqlik, yordamsizlik va
tashvish.   Shaxsiy   nevrotizm   kontekstida   Ego   va   Super-Egoning   o'zaro   ta'sirini
hisobga olsak, bu xulosa ayniqsa muhimdir[17].
Sotsiologiyadagi maqom va rol misollar orqali oson tushuntiriladi. Tasavvur
qiling-a, Jeff nufuzli restoranda oshpaz sifatida ishlaydi. U erda ishlashdan oldin u
rasmiy oshpazlik ta'limini oldi, bu unga restoranda ishga kirish uchun zarur bo'lgan
ko'nikmalarni berdi. Jeffning maqomi oshpaz, uning oshpazlik vazifasi esa restoran
menyusidan taom tayyorlashdan iborat.
Yana   bitta   misol:   Laura   turli   shartnomalarni   qabul   qiladigan   mustaqil   yozuvchi.
Bolaligida   unga   DEHB   tashxisi   qo'yilgan,   bu   uning   hayoti   davomida   ko'p
qiyinchiliklarni   keltirib   chiqargan.   Ko'pincha   uzoq   vaqt   davomida   bir   xil   narsaga
e'tibor   qaratish   qiyin   edi,   lekin   u   biror   narsaga   qiziqqanida,   u   bir   necha   soat
davomida kuchli diqqatni yo'naltirishi mumkin edi. U tez orada ushbu fokus farqi
odatdagi ish sharoitlarida ishlashni qiyinlashtirayotganini aniqladi, garchi frilanser
sifatida   ishlash   uning   turli   xil   loyihalarni   muntazam   ravishda   olib   borishi   va
qiziqishini yangilab turishiga sabab bo'ldi. Lauraning holati neyrodivergent, ammo
uning   roli   aniq   emas;   aksincha,   u   neyrodivergensiya   natijasida   kundalik   hayotida
qo'llashi kerak bo'lgan turli strategiyalardir.
Status to'plami nima?
Har bir inson o'ziga va uning atrofidagi dunyoga shaxsni aniqlashga yordam
beradigan,   berilgan   va   erishilgan   maqomlarning   kombinatsiyasiga   ega.   Bu   holat
to'plami   deb   ataladi.   Status   to'plami   nima   ?   Bu   shaxs   ega   bo'lgan   maqomlar
to'plami   bo'lib,   bitta   asosiy   maqom   boshqalardan   ustun   turadi.   Statuslar
13 to'plamining   sotsiologiya   ta'riflarida   bu   asosiy   status   deb   ataladi   .   Ushbu   master
maqomi   shaxs   uchun   boshqa   barcha   maqomlarga   rahbarlik   qiladi.   Bu   ularning
asosiy belgilovchi xususiyati  bo'lib, ular uchun muhim bo'lgan narsalarni birinchi
o'ringa qo'yishga yordam beradi.
Holat to'plamiga misollar
Holat   to'plamining   misollari   holat   to'plamlari   qanday   ishlashini   va   asosiy
holatlarning   statuslar   to'plami   bilan   qanday   o'zaro   ta'sirini   tushunishga   yordam
beradi.
Rol ziddiyatini tushunish
Ko'pincha, ma'lum bir shaxsning o'rnatilgan maqomlaridagi rollari bir-biriga
zid   keladi.   Bu   rollar   to'qnashuvi   deb   ataladi   va   u   rollar   o'rtasida   qarama-qarshi
majburiyatlar   mavjud   bo'lganda   yuzaga   keladi,   bu   esa   manfaatlar   to'qnashuvini
keltirib   chiqaradi.   Rol   to'qnashuvi,   shuningdek,   kimdir   shaxsiy   yoki   professional
muhitda ma'lum bir rolning mas'uliyati bo'yicha kelishmovchilikka ega bo'lganida
ham paydo bo'lishi mumkin.Statuslarning ikki turi mavjud: berilgan va erishilgan .
Belgilangan   maqomlar   tug'ilish   bilan   birga   keladigan   holatlardir.   Natijada,   ular
ixtiyoriy   ravishda   tanlanmaydi.   Demak,   ota-ona,   farzand   va   aka-uka   maqomi
berilgan  maqomlarga misol  bo'la  oladi. Boshqa  tomondan,  erishilgan  maqomlar  -
bu   harakat   bilan   keladi.   Shunday   qilib,   turmush   o'rtog'i,   xodimi   yoki   uy   egasi
bo'lish - tanlangan maqomlarga misoldir.
Ikki     ta rifga   bo linadi:   maqom   -   bu   ijtimoiy   tizim   yoki   guruh   ichidagiʼ ʻ
mavqei; rol esa maqom bilan bog'liq bo'lgan xatti-harakat namunasidir .
Rol - bu maqomga bog'liq bo'lgan me'yorlar, qadriyatlar, xatti-harakatlar va
shaxsiy   xususiyatlar   to'plami   .   Status:   “Status”   –   bu   shaxsning   guruh   yoki
jamiyatda egallashi kutilayotgan pozitsiya; Bunday odamni ushlab turgan odamdan
biz kutadigan xatti-harakat esa uning "roli" dir.
Maqom   -   bu   lingvistik   jihatdan   belgilangan   "shaxs"   turi   (individual   yoki
jamoaviy).   Rol   -   bu   holat   bilan   bog'liq   bo'lgan   xatti-harakatlar   .   Hal   qiluvchi
ma'nodagi   maqomlar   va   rollar   bir-biri   bilan   bog'liq   holda   belgilanadi   va
tushuniladi.   Bu   munosabatlar   har   doim   bo'lmasa   ham,   ko'pincha   huquq   va
14 majburiyatlarni o'z ichiga oladi.
Quyidagi   jumlani   ko'rib   chiqing:   Men   (n)   _____   bo'lganim   uchun   _____
bo'lishim   kerak.   Shunday   qilib,   siz   shunday   deyishingiz   mumkin:   "Men   terapevt
bo'lganim   uchun   mijozlarning   so'zlarini   tinglashim,   ularga   yechim   topishda
yordam berishim va mashg'ulotlarimizni aniq qayd etishim kerak". Ushbu misolda
terapevt   erishilgan   maqomdir,   chunki   bu   siz   tanlagan   narsa   va   sizning
harakatlaringiz   natijasidir.   Siz   terapevt   bo'lib   tug'ilmagansiz.   Bundan   tashqari,
mijozlarning so'zlarini tinglash, ularga yechimlarni shakllantirishda yordam berish
va   sessiyalarning   to'g'ri   yozuvlarini   yuritish   bu   holat   bilan   bog'liq   rollardir.   Bu
sizning   terapevt   sifatidagi   maqomingiz   tufayli   ishtirok   etishingiz   kerak   bo'lgan
xatti-harakatlardir.   Yuqoridagi   jumlani   sizga   tegishli   statuslar   va   rollar   bilan
yakunlashingiz tavsiya etiladi.
1.2. Ijtimoiy statusi va asosiy belgilari
Ijtimoiy mavqe - bu ma'lum jamiyat va madaniyatdagi shaxsning mavqei. Berilgan
lavozim (masalan, o qituvchilik  kasbi) ko'p shaxslarga tegishli bo'lishi mumkinʻ
Shaxs   va   uning   jamiyatdagi   o’rni   bir   qator   ilmiy   tushunchalar   vositasida   talqin
qilinadi. U yoki bu mehnat jamoasida faoliyat ko’rsatayotgan shaxs o’z jamoasida
ma’lum   mavqyeini   egallashga   harakat   qiladi.   Ijtimoiy   mavqye   yoki
statustushunchasi  odamning ma’lum  insoniy  munosabatlar  tizimida tutgan o’rnini
ifodalaydi.   Bu   o’rin   uning   shu   jamoada   barcha   huquqlari   (masalan,   bo’lim
boshlig’i   bo’lib   ishlaydigan   odamdagi   lavozimidan   kelib   chiqadigan   normativ
huquqlari)   hamda   burchlari   (yaxshi   samara   bilan   ishlash,   xodimlarga   o’z   vaqtida
va aniq topshiriqlar  berish,  maoshni  to’g’ri  belgilash va  h-zo)  majmuasidan  kelib
chiqadi.   Odamning   obro’si   aslida   ana   shu   mavqyeni   to’g’ri   va   obyektiv,   xolis
anglashi, o’z huquq va burchlari  to’g’risidagi  tasavvurlarining aniqligi  va  amalda
ularning   ijrosiga   bevosita   boqliq.   Shuning   uchun   rahbar   nafaqat   o’z   mavqyeini,
balki   barcha   jamoa   a’zolarining   mavqyelarini   aniq   bilishi   kerakki,   shundan   kelib
chiqib   u   xodimlar   bilan   munosabatlarini   tashkil   etadi.   Bu   holat   yana   bir   muhim
tushunchani   keltirib   chiqaradi.   Bu   ijtimoiy   roltushunchasidir.Rol   –   shaxsga
15 nisbatan   shunday   tushunchaki,   uning   konkret   hayotiy   vaziyatlardagi   huquq   va
burchlaridan iborat harakatlarini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bo’lsak,
uni   bajarish   –   u   yoki   bu   oliy   o’quv   yurtida   tahsil   olish,   uning   moddiy   bazasidan
foydalanish, kutubxonasiga a’zo bo’lish, stipendiya olib, ma’muriyatning ijtimoiy
himoyasida bo’lish kabi qator huquqlar bilan birgalikda o’sha oliygoh ichki tartib-
intizomi   normalariga   so’zsiz   bo’ysunish,   darslarga   o’z   vaqtida   kelish,   reyting
baholov talablari doirasida kundalik o’zlashtirish normalarini bajarish, amaliyotda
bo’lish,   dekanatning   bergan   jamoatchilik   topshiriqlarini   ham   bajarish   kabi   qator
burchlarni   ham   o’z   ichiga   oladi.   Bu   rol   uning   uyga   borgach   bajaradigan
“farzandlik” roli (ota va ona, yain qarindoshlar oldida) talab va imtiyozlaridan farq
qiladi.   Ya’ni,   konkret   shaxsning   o’ziga   xosligi   va   qaytarilmasligi   u   bajaradigan
turli-tuman   ijtimoiy   rollarning   xarakteridan   kelib   chiqadi.   Shunga   ko’ra,   kimdir
“tartibli,   ba’mani,   fozil,   axloqli   va   odobli”   deyilsa,   kimdir   be’mani,   bebosh,
o’zgaruvchan,   ikkiyuzlamachi   (ya’ni,   bir   sharoitda   juda   qobil,   boshqa   yerda   -
betartib) degan hayotiy mavqyega ega bo’lib qoladi.
Shaxsning   o’zi,   o’z   xulq-atvori   xususiyatlari,   jamiyatdagi   maqyeini   tasavvur
qilishidan   hosil   bo’lgan   obraz   –   “Men”   –   obrazi   deb   atalib,   uning   qanchalik
adekvatligi   va   reallikka   yaqinligi   shaxs   barkamolligining   mezonlaridan
hisoblanadi[21].
Har   kuni   biz   turli   odamlar   va   ijtimoiy   guruhlar   (oila,   mehnat   jamoasi   va
boshqalar) bilan muloqot qilamiz va muloqot qilamiz.   Turli xil ijtimoiy guruhlar va
turli   odamlar   bilan   bir   xil   o'zaro   ta'sirni   tasavvur   qilish   qiyin.   Albatta,   biz
boshqacha   yo'l   tutamiz,   chunki   turli   xil   o'zaro   munosabatlarda   bizning
pozitsiyamiz   boshqalar   bilan   munosabatlarga   bog'liq,   biz   xatti-harakatlar
variantlarini tanlaymiz, u yoki bu darajada kerakli fazilatlarni o'zlashtiramiz.
                Dunyo doimiy  o'zaro ta'sirda  bo'lgan  ko'plab  pozitsiyalardan  iborat.   Va  bu
dunyoga   kirib,   har   bir   kishi   o'zini   ma'lum   bir   ijtimoiy   mavqega   ega   bo'lishga
intiladi.   Ijtimoiy o'zaro munosabatlar tizimiga kirgan har bir shaxs ma'lum ijtimoiy
funktsiyalarni   bajarishi   kerak.   Ijtimoiy   o'zaro   ta'sirlar   davomida   muayyan
funktsiyalarni   bajarish   uchun   shaxsga   ma'lum   funktsional   majburiyatlar
16 yuklanadi;   shu   bilan   birga,   shaxsga   ma'lum   huquqlar,   imtiyozlar   va   hokimiyat
vakolatlari   beriladi.   Muayyan   funktsiyani   bajaruvchi,   o'zaro   ta'sirlar   tizimi
doirasida ma'lum bir ijtimoiy mavqeni egallaydi (yoki da'vo qiladi) - bu pozitsiya
ijtimoiy maqom deb ataladi.
                    Maqom   haqiqatda   shaxsning   o'zaro   munosabatlarning   muayyan  turlarida
bajaradigan   aniq   harakatlari   va   unga   faoliyatni   amalga   oshirish   uchun   berilgan
shartlar   va   huquqlarni   qayd   etadi.   Har   bir   inson   bir   nechta   ijtimoiy   aloqalarga
kirganligi   va   turli   xil   ijtimoiy   funktsiyalarni   bajarishi   sababli,   u   shunga   mos
ravishda ko'plab ijtimoiy maqomlarga ega.
  Sotsiologiyada statuslarning juda ko'p turlari va turlari mavjud.   Har qanday
odam   har   kuni   bir   nechta   turli   statuslarni   "sinab   ko'rishi"   mumkin,   lekin   asosan
statuslar tayinlangan va olinganlarga bo'linadi.  
Erishilgan   maqom   -   yozuvchi,   shogird,   turmush   o'rtog'i,   ofitser,   laureat,
direktor,   deputat   -   ma'lum   ijtimoiy   guruhlar   -   oila,   jamoa,   partiya   yordamida
shaxsning o'zi sa'y-harakatlari bilan erishiladi.   Albatta, maqomlarning bu bo'linishi
shartli   va   qattiq   emas.   Jamiyat   qanchalik   demokratik   bo'lsa,   "erishilgan"
maqomlarning roli shunchalik katta bo'ladi.   Ijtimoiy maqomni shaxsiy maqomdan
ajratish kerak.   Agar birinchisi shaxsning jamiyatdagi, ijtimoiy guruhdagi mavqeini
baholash   uchun   ishlatilsa,   ikkinchisi   uning   qarindoshlari,   do'stlari,   qo'shnilari,
tanishlari,   hamkasblari   va   boshqalarning   unga   nisbatan   sub'ektiv   munosabatini
baholash uchun ishlatiladi.
    Shaxsiy   maqom   -   bu   shaxsning   shaxsiy   fazilatlari   bilan   qanday
baholanishiga qarab, kichik yoki asosiy guruhda egallagan pozitsiyasi.
  Jamiyatdagi   mavqe,   qoida   tariqasida,   lavozim   va   kasbga   asoslangan   asosiy
maqomni   belgilaydi.   Asosiysi,   turmush   tarzi,   tanishlar   doirasi,   xulq-atvori   va
boshqalarni   belgilaydigan   maqom.   Kasb   maqom   pozitsiyasining   eng   ko'p
qo'llaniladigan,   jamlangan,   integral   ko'rsatkichi   bo'lib   xizmat   qiladi   -   ish   turi
shaxsning vakolat, obro'-e'tibor va kuch kabi "maqom resurslarini" belgilaydi.  
Freyd   o'z   bemorlarida   cheksiz   ko'p   ruhiy   to'qnashuvlar   va   murosalarni
kuzatdi.   U   bir   harakat   boshqasiga   qarama-qarshi   ekanligini,   ijtimoiy   taqiqlar
17 biologik istaklarning namoyon bo'lishiga to'sqinlik qilishini va ular bilan kurashish
usullari ko'pincha bir-biriga zid ekanligini ko'rdi. Faqat keyinroq o'z ishida u psixik
tashkilotning   uchta   asosiy   tarkibiy   qismlarini   taklif   qilish   orqali   o'zi   uchun   bu
ko'rinadigan   tartibsizlikni   tartibga   keltirdi:   id,   ego   va   superego.   Ular   hozirda
umumiy   qabul   qilingan   inglizcha   atamalardir,   lekin   ular   sun'iy   mavhum
tushunchalar   bo'lib,   Freyd   o'ylaganidan   farqli   taassurot   qoldiradi.   Uning   har   bir
kontseptsiya uchun yorliqlari sodda va tushunarli edi.
Freyd   asarlarining   ingliz   tiliga   asl   tarjimasida   yo‘l   qo‘yilgan   xatolarni
tuzatish   juda   kech.   Ana   shu   ilmiy   sifati   bilan   o‘sha   davrdagi   Amerika
jamoatchiligini   o‘ziga   jalb   qilish   uchun   uning   asarlari   ataylab   tushunarsiz   tarzda
tarjima   qilingan.   Id   shaxsiyatning   boshqa   ko'rinishlari   uchun   boshlang'ich
mohiyatdir.   U   tabiatan   biologik   bo'lib,   shaxsiyat   tuzilishidagi   barcha   holatlar
uchun   energiya   manbasini   o'z   ichiga   oladi.   Iddan   ongning   boshqa   sohalari
rivojlangan   bo'lishiga   qaramay   ,   idning   o'zi   ibtidoiy   va   uyushmagan.
"Tafakkurning   mantiqiy   qonunlari   idga   taalluqli   emas."   Bundan   tashqari,   id
rivojlanib,   balog'at   yoshiga   etganida   o'zgarmaydi.   Id   hayotiy   tajribalar   ta'sirida
o'zgarmaydi,   chunki   u   tashqi   dunyo   bilan   aloqada   emas.   Uning   vazifasi
kuchlanishni   kamaytirish,   zavqlanishni   kuchaytirish   va   noqulaylikni
kamaytirishdir.
Id   buni   refleks   harakatlar   (aksirish   yoki   miltillash   kabi   avtomatik
reaktsiyalar) va psixikaning boshqa sohalarida psixologik jarayonlar orqali amalga
oshirishga harakat qiladi.
“Id   tuzilishida   vaqt   tushunchasi   bilan   hech   narsa   bog‘lanmaydi,   vaqtning
o‘tishi   tan   olinmaydi   va   (bu   juda   hayratlanarli   va   falsafiy   fikrdan   yetarlicha
e’tiborni   kutadi)   vaqt   o‘tishi   bilan   psixik   jarayonlarda   o‘zgarishlar   bo‘lmaydi...
Tabiiyki,   id   qadriyatlar   haqida,   na   yaxshilik   va   yomonlik,   na   axloq   haqida
tasavvurga ega emas.
Idni   mutlaq   kuch   va   hokimiyatga   ega   bo'lgan   ko'r   qirolga   o'xshatish
mumkin,   ammo   uning   ishonchli   maslahatchilari,   asosan   ego,   bu   kuchdan   qanday
va qayerda foydalanishni aytadi.
18 Idning   mazmuni   deyarli   butunlay   ongsiz.   U   hech   qachon   amalga
oshirilmaydigan ibtidoiy fikrlarni va ongni rad etadigan va qabul qilinishi mumkin
emas deb oqlaydigan fikrlarni o'z ichiga oladi. Freydning fikriga ko'ra, rad etilgan
yoki   repressiya   qilingan   tajribalar   hali   ham   odamning   xatti-harakatiga   to'xtovsiz
shiddat   bilan   va   hech   qanday   ongli   nazoratni   jalb   qilmasdan   ta'sir   qilish
qobiliyatiga ega.
Ego   psixikaning   tashqi   dunyo   haqiqati   bilan   aloqada   bo'lgan   tarkibiy
qismidir.   U   iddan   rivojlanadi,   chunki   bola   o'z   individualligini   taniy   boshlaydi   va
idning takroriy talablarini qondirish va tinchlantiradi. Buni amalga oshirish uchun
ego,   xuddi   daraxtning   qobig'i   kabi,   idni   himoya   qiladi,   lekin   ayni   paytda   uning
energiyasi   bilan   oziqlanadi.   Uning   vazifasi   shaxsning   hayotiyligini,   xavfsizligini
va   sog'lom   ruhiyatini   ta'minlashdir.   Freydning   ta'kidlashicha,   ego   tashqi   dunyoga
ham, u impulslarini qondirishga harakat qiladigan ichki dunyoga nisbatan alohida
funktsiyalarga ega.
Uning asosiy xususiyatlari ixtiyoriy harakatlarni nazorat qilish va o'zini o'zi
saqlashga   qaratilgan   faoliyatni   o'z   ichiga   oladi.   U   tashqi   dunyodagi   hodisalardan
xabardor bo'lib, ularni o'tmishdagi voqealar bilan bog'laydi, so'ngra faoliyat orqali
u   muayyan   vaziyatlardan   qochadi,   ularga   moslashadi   yoki   ularni   xavfsizroq   yoki
qulayroq   qilish   uchun   tashqi   dunyo   haqiqatlarini   o'zgartiradi.   "Ichki   hodisalar"ni
ko'rib chiqish orqali u "instinktlarning talablari" ustidan nazoratni ushlab turishga
harakat   qiladi,   ular   qoniqish   uchun   e'tiborga   olinishi   kerakmi   yoki   yo'qmi,   bu
qondirishni   tashqi   dunyoning   qulayroq   vaqtlari   va   sharoitlarigacha   kechiktirish
orqali. , yoki ularning hayajonini butunlay bostirish orqali." Egoning vazifasi ichki
yoki tashqi stimullar tomonidan yaratilgan kuchlanish darajasini tartibga solishdir.
Kuchlanishning kuchayishi noqulaylik holati sifatida, kuchlanishning pasayishi esa
zavqlanish holati sifatida seziladi.
Shuning   uchun   ego   zavq   olishga   intiladi   va   azob-uqubatlardan   qochish   va
kamaytirish yo'llarini izlaydi. Aytishimiz mumkinki, ego aql va sog'lom  fikrni, id
esa   cheksiz   ehtiroslarni   anglatadi."   Shunday   qilib,   ego   dastlab   stressni   engish
uchun   id   tomonidan   yaratilgan.   Biroq,   buni   amalga   oshirish   uchun   ego   o'z
19 navbatida   id   dan   chiqadigan   drayverlarni   boshqarishi   yoki   modulyatsiya   qilishi
kerak, shunda odam hayotga real yondoshishi mumkin. Qiziqarli uchrashuv qilish,
ego   jinsiy   istaklarni   qanday   boshqarishiga   misoldir.   Id   qoniqarsiz   jinsiy
qo'zg'alishdan kelib chiqadigan kuchlanishni sezadi va ego ta'sirisiz bu keskinlikni
darhol va to'g'ridan-to'g'ri jinsiy aloqa orqali bartaraf qilishi mumkin.
Xurmo doirasida esa ego jinsiy aloqani ifodalash qanchalik mumkinligini va
jinsiy aloqa eng mumkin bo'lgan vaziyatni qanday yaratishni aniqlay oladi. Shaxs
tuzilishining   oxirgi   komponenti   bo'lgan   superego   iddan   emas,   balki   egodan
shakllanadi.   Superego   egoning   xatti-harakatlari   va   fikrlarini   sudya   yoki   tsenzura
sifatida xizmat qiladi. Bu axloqiy me'yorlar, xulq-atvor me'yorlari va shaxs uchun
taqiqlarni   tashkil   etuvchi   shakllar   omboridir.   Freyd   superegoning   uchta
funktsiyasini ta'riflagan: vijdon, introspektsiya va ideal shakllanish. Vijdon sifatida
Super-Ego   ong   faoliyatini,   shuningdek,   ongsiz   harakatlarni   cheklash,   taqiqlash
yoki qoralash rolini o'ynaydi. Ongsiz cheklovlar to'g'ridan-to'g'ri cheklovlar emas,
balki   majburlash   yoki   taqiqlash   shaklida   namoyon   bo'ladi.   "Jabrlanuvchi"   o'zini
hech narsa bilmagan aybdorlik tuyg'usi hukmronlik qilgandek tutadi."
"Super-ego"   maxfiy   politsiya   bo'limiga   o'xshaydi,   u   taqiqlangan
harakatlarning har qanday tendentsiyalarini, ayniqsa agressiv tendentsiyalarni aniq
belgilaydi   va   agar   bu   tendentsiyalardan   biri   mavjud   bo'lsa,   shafqatsizlarcha
jazolaydi.
"Super-ego"   shaxsning   axloqiy   me'yorlarini   rivojlantiradi,   rivojlantiradi   va
tasdiqlaydi.   Bolaning   "super   ego"si   aslida   ota-onalarning   tasvirlariga   emas,   balki
ularning super egosiga asoslanadi. Uning mazmuni bir xil, avloddan-avlodga o‘tib
kelayotgan   an’analar   va   barqaror   qadriyatlar   tizimini   saqlashga   xizmat   qiladi”.
Shuning uchun bola zavq uchun harakat qilish yoki stressni bartaraf etishdan oldin
har   qanday   vaziyatda   nafaqat   haqiqiy   hayot   chegaralarini,   balki   ota-onalarning
axloqiy e'tiqodlarini ham o'rganadi. Uchta kichik tuzilma o'rtasidagi munosabatlar.
Aqliy faoliyatning eng yuqori  maqsadi  - kuchlanishni  pasaytirish natijasida
zavqni   maksimal   darajada  oshiradigan  dinamik muvozanatning  maqbul   darajasini
saqlab   qolish   (va   yo'qolganda,   yana   erishish);   ishlatiladigan   energiya   ibtidoiy,
20 instinktiv xususiyatga ega bo'lgan id tomonidan yaratilgan. Iddan kelib chiqadigan
ego   iddan   kelib   chiqadigan   asosiy   drayverlarni   real   ko'rish   uchun   mavjud.
Shuningdek,   u   idga,   superegoga   va   tashqi   dunyo   haqiqatining   talablariga   ta'sir
qiluvchi   kuchlar   o'rtasida   vositachilik   qiladi.   Ego   asosida   rivojlanayotgan   "super
ego"   egoning   amaliy   faoliyatiga   nisbatan   axloqiy   tormoz   yoki   qarshi   kuch   rolini
o'ynaydi.   U   moslashuvchanlikni   belgilaydigan   va   cheklaydigan   bir   qator
sozlamalarni o'rnatadi.
Id butunlay behush,  ego va superego  esa  faqat  qisman.  “Shubhasiz,  ego va
superegoning   katta   sohalari   behush   bo'lib   qolishi   va   aslida   oddiy   ongsiz   bo'lishi
mumkin.   Bu   shuni   anglatadiki,   odam   ularning   mazmuni   haqida   hech   narsa
bilmaydi   va   uni   ulardan   xabardor   qilish   uchun   biroz   harakat   qilish   kerak.   Ushbu
tilda   ifodalangan   psixoanalizning   asosiy   vazifasi   egoni   kuchaytirish,   uni
superegoning haddan tashqari qattiq munosabatidan mustaqil qilish va uning ilgari
bostirilgan yoki idda yashiringan materialni ko'rib chiqish qobiliyatini oshirishdir.
Freyd   o'zining   dastlabki   asarlarida   insonning   ruhiy   hayoti   ikki   qismdan   iborat
ekanligini   ta'kidlagan.   Ongli   qism   -   aysbergning   uchi   kabi   -   kichik   bo'lib,
shaxsiyatning yuzaki tomonlarini ifodalaydi.   Ong ostining keng maydoni, suv osti
qismi,   inson   xatti-harakatlarining   instinktlari   va   harakatlantiruvchi   kuchlarini   o'z
ichiga  oladi.   Vaqt   o'tishi   bilan   Freyd   uchta   komponent   -   id,   ego  va   super-ego   (u,
men va super-men) munosabatlari haqida gapira boshladi.   Ongsizga mos keladigan
id   hududi   shaxsiyatning   ibtidoiy   va   eng   kam   kirish   mumkin   bo'lgan
qismidir.   Idning eng kuchli kuchlari jinsiy instinkt va tajovuzni o'z ichiga oladi.   Id
qadriyatlarni,   yaxshilik   va   yomonlikni,   axloqni   bilmaydi.   Id   stimuli   qanday
sharoitda   bo'lishidan   qat'iy   nazar   qoniqishni   talab   qiladi.   Ular   zavq   izlash   va
og'riqdan   qochish   orqali   taranglikni   bartaraf   etishga   intiladigan   zavq   printsipi
asosida ishlaydi.
  Id   bizning   ruhiy   energiyamiz,   libidoning   asosiy   manbai   bo'lib,   u   keskinlik
sifatida   namoyon   bo'ladi.   Libido   energiyasining   oshishi   kuchlanishning
kuchayishiga   olib   keladi,   biz   uni   maqbul   darajaga   tushirishga   harakat
qilamiz.   Ehtiyojlaringizni   qondirish   va   kuchlanishning   maqbul   darajasini   saqlab
21 qolish uchun siz haqiqiy dunyo bilan muloqot qilishingiz kerak.   Shuning uchun id
ehtiyojlari va haqiqat o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish kerak.
Ego,   men   id   va   tashqi   dunyo   o'rtasida   vositachi   bo'lib   xizmat
qilaman.   Aqlsiz   va   beg'ubor   ehtiroslarga   to'la   farqli   o'laroq,   id   sabab   va
ratsionallikka   yo'naltirilgan.   Id   ko'r-ko'rona   istaklarga   to'la,   o'zini   haqiqatga
bog'lamaydi.   Ego   voqelikdan   xabardor   bo'lib,   uni   manipulyatsiya   qiladi   va   id
faoliyatini   tartibga   soladi,   mos   ob'ekt   topilgunga   qadar   idning   shahvatli
impulslarini   ushlab   turadi,   uning   yordamida   ehtiyojni   qondirish   va   ruhiy   stressni
bartaraf etish mumkin.
Ego   iddan   kuch   oladi,   lekin   u   ham   idga   yordam   beradi,   uning   istaklarini   amalga
oshirishga   hissa   qo'shadi.   Idni   yo'naltirish   va   nazorat   qilish   kerak,   aks   holda
ratsional ego tashlab yuboriladi va oyoq osti qilinadi.
Super-ego   (super-I)   shaxsi   tuzilishining   uchinchi   komponenti   erta   yoshda,   bola
mukofot   va   jazolar   tizimi   orqali   tavsiya   etilgan   xatti-harakatlar   qoidalarini
o'rganganida   paydo   bo'ladi.   Bu   qoralangan   yoki   rag'batlantirilgan   xatti-harakatlar
turlari super egoning ajralmas qismi bo'lgan ongni rivojlantirish uchun asos bo'lib
xizmat   qiladi.   Bolaning   xatti-harakati   dastlab   ota-onalar   tomonidan   nazorat
qilinadi.   Ammo   faqat   super-egoda   to'g'ri   xulq-atvor   modeli   shakllantirildi,   xatti-
harakatlar   o'z-o'zini   nazorat   qilish   yordamida   yo'naltiriladi,   odam   o'zi   uchun
mukofot   va   jazolarni   ishlab   chiqadi.   Superego   axloqni   ifodalaydi.   Freydning
fikricha,   bu   “doimiy   intilish,   mukammallikka   intilishdir.   U   inson   shaxsiyatining
yuksak   tomonlari   haqidagi   barcha   g'oyalarni   o'zida   mujassam   etgan   bo'lib,   ularni
faqat   biz   qabul   qila   olamiz.   Superego   id   bilan   ziddiyatli   bo'lishi   mumkin
emas.   Egodan farqli o'laroq
  Natijada, ego kuchli va mos kelmaydigan kuchlar o'rtasidagi uzluksiz kurash
maydoni   sifatida   namoyon   bo'ladi.   U   doimo   tosh   va   qattiq   joy   o'rtasida   manevr
qilish, idning qat'iyatliligi va sabrsizligiga dosh berishga, harakatlarni haqiqat bilan
bog'lashga, ruhiy stressni engillashtirishga va shu bilan birga super-egoning doimiy
intilishi   bilan   kurashishga   majbur   bo'ladi.   mukammallik   uchun.   Odam   doimiy
ravishda   joylashgan   bunday   ichki   ziddiyat   holati   uni   potentsial   nevrotik
22 qiladi.   Shuning uchun Freyd norma va patologiya o'rtasida aniq chegara yo'qligini
ta'kidladi.   Ruhiy   salomatlikni   saqlash   qobiliyati   id   va   superego   o'rtasidagi
ziddiyatni   oldini   olish   yoki   yumshatishga   yordam   beradigan   psixologik   himoya
mexanizmlariga bog'liq.
II.BOB. SHAXSNING FUQAROLIK POZITSIYASI VA UNING
XUSUSIYATLARI
2.1.Shaxsning fuqarolik pozitsiyasi va psixologik tabiati
  “Shaxs”   tushunchasini   tavsiflash   uchun,   birinchi   navbatda,   “shaxs”,
“individ”,   “shaxs”   tushunchalarini   farqlash   zarur.   "Inson"   tushunchasi   barcha
odamlarga   xos   bo'lgan   umuminsoniy   fazilatlar   va   qobiliyatlarni   tavsiflash   uchun
ishlatiladi.   Bu   kontseptsiya   dunyoda   inson   zoti   (homo   sapiens),   insoniyat   kabi
tarixiy   jihatdan   rivojlanayotgan,   boshqa   barcha   moddiy   tizimlardan   faqat   o'ziga
xos   turmush   tarzi   bilan   ajralib   turadigan   maxsus   jamoa   mavjudligini
ta'kidlaydi.   Ushbu   turmush   tarzi   tufayli   inson   tarixiy   taraqqiyotning   barcha
bosqichlarida,   dunyoning   barcha   nuqtalarida   o'zi   bilan   bir   xil   bo'lib   qoladi   va
ma'lum bir ontologik maqomni saqlab qoladi.
Jarayon   sifatida  ijtimoiylashuvda   bosqichlar   ajratiladi.   Birinchidan,  jarayon   ikkita
katta   guruhga   bo'linadi:   bolalik   davrini   o'z   ichiga   olgan   boshlang'ich   va   ikkinchi
darajali,  uzoqroq  vaqtni  egallagan,   shuningdek,  etuk   va  qarilikni  o'z   ichiga  olgan
ijtimoiylashuv,   ular   bilan   sotsializatsiya   agentlari   va   institutlari   ham   bog'liq.   .  
Sotsiologiyada   "asosiy"   atamasi   insonning   bevosita   atrof-muhitini   tashkil
23 etuvchi   hamma   narsani   anglatadi.   Bular   uning   ota-onasi,   aka-ukalari,   yaqin   va
uzoq qarindoshlari - bularning barchasi birlamchi sotsializatsiya agentlaridir.  
  Shuning   uchun   ijtimoiylashuvning   dastlabki   bosqichlarida   oilaning   bolaga
yaqin bo'lishi va uning rivojlanishini nazorat qilishi muhimdir.   Inson rivojlanishini
u mansub bo'lgan oiladan tashqari  tushunib bo'lmaydi.   Inson hayotining dastlabki
soatlaridan   boshlab   uning   sotsializatsiya   jarayoni   boshlanadi,   bu   shaxslar
o'rtasidagi aloqalarga va ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirishga asoslanadi.
Umuman olganda, shaxsiy  sotsializatsiya  jarayonini  4 bosqichga bo'lish  mumkin:
birinchi   bolalik, bolalik  va o'smirlik,  kamolot  va  qarilik.   Birlamchi  sotsializatsiya
bolalik va o'smirlikni o'z ichiga oladi.
  Birinchi bolalik juda muhim.   Chaqaloq hayotining dastlabki daqiqalari bola
va   har   bir   ota-ona   o'rtasidagi   aloqani   shakllantirish   uchun   eng   muhimdir.   Bu
aloqaning shakllanishi nigohlar va, xususan, tabassumlarga asoslangan.   Ma'lumki,
chaqaloq   ikkinchi   haftadan   boshlab   insonning   yuziga   katta   qiziqish   bildira
boshlaydi va hatto onasining yuzini begonaning yuzidan ajrata oladi.
  8   va   12   oylar   orasida   bola   qo'shimchalarni   aniq   ko'rsata   boshlaydi.   Bola
tanish   ob'ektning   ko'zdan   g'oyib   bo'lganligini   aniq   aniqlay   oladi.   Ajoyib   misol:
agar   bolani   onasidan   olib,   notanish   odamga   topshirishsa,   chaqaloq   yig'lab
yuboradi,   lekin   u   begona   odamdan   qo'rqqanidan,   ya'ni   notanish   muhitda   emas,
balki   uning   reaktsiyasi   onasining   yangi   qiyofadagi   xususiyatlarini   tan   olmaslik
ko'proq   ta'sir   qiladi.   Aynan   shu   bosqich   doimiylik   haqidagi   g'oyalarning
rivojlanishi   bilan   bog'liq.   Bundan   tashqari,   yaqin   atrofdagi   ijtimoiy   sherikning
doimiy   mavjudligi   bolaning   hayotining   8   yoki   9   oylarida   o'zining   doimiyligi
haqidagi g'oyalariga olib keladi.
  O'smirlik   davrida   tengdoshlar   guruhlari   muhim   rol   o'ynaydi,   chunki   bu
yoshdagi bola o'zini katta yoshdagilarga qaraganda boshqa o'smirlar bilan osonroq
va   ixtiyoriy   ravishda   tanlaydi.   Bu   davr   munosabatlarning   shakllanishi   va
identifikatsiyalarning rivojlanishi bilan bog'liq.
  Birlamchi   sotsializatsiya   "umumlashtirilgan   boshqa"   tushunchasi   va   unga
hamroh   bo'lgan   barcha   narsalar   shaxs   ongida   ildiz   otganda   tugaydi.   Shu   paytdan
24 boshlab   u   jamiyatning   haqiqiy   a'zosiga   aylanadi   va   sub'ektiv   ravishda   o'zining
O'ziga va dunyosiga egalik qiladi.
  Inson   chaqalog'i   hayvonga   qaraganda   kamroq   etuk   bosqichda   tug'iladi   va
murakkabroq   dunyoda   -   ijtimoiy   qurilgan   haqiqatda   yashashi   kerak     .   Tabiat   bu
holda inson uchun mos keladigan "turar joy" haqida g'amxo'rlik qilmagan, shuning
uchun   inson   hayoti   davomida   kasb,   maqom,   lavozim   yoki   boshqa   narsa   shaklida
boshpana   izlaydi.   Bu   "joy"   insonni   oziqlantirishi,   suv   bilan   ta'minlashi,   kiyinishi
va   kelajakka   ishonchini   berishi   muhim.   15   yoshgacha   bo'lgan   bolaning   bunday
"tomi"   yo'q,   shuning   uchun   u   ota-onasiga   va   qarindoshlariga   to'liq   qaramlikda
mavjud.
Ijtimoiylashtirish   agentlari   madaniy   me'yorlarni   o'rgatish   va   ijtimoiy   rollarni
o'zlashtirish uchun mas'ul bo'lgan aniq odamlardir.
  Birlamchi   sotsializatsiya   -   bu   shaxslararo   munosabatlar   sohasi,   shuning
uchun   bu   erda   sotsializatsiya   agentlari   katta   rol   o'ynaydi.   Bundan   tashqari,   ular
ikkilamchi   sotsializatsiya   agentlariga   qaraganda   ko'proq   rol   va   funktsiyalarni
bajaradilar.   Ota   -   vasiy,   boshqaruvchi,   tarbiyachi,   o'qituvchi,   do'st   va
boshqalar.   Birlamchi   sotsializatsiya   agentlari   orasida   hamma   ham   bir   xil   rol
o'ynamaydi   va   teng   maqomga   ega.   Sotsializatsiyadan   o'tayotgan   bolaga   nisbatan
ota-onalar   ustun   mavqega   ega.   Tengdoshlari   unga   teng.   Shu   bilan   birga,   turli
ijtimoiy   agentlar   bolaga   imtiyozli   ta'sir   o'tkazish   huquqi   uchun   bir-biri   bilan
raqobatlashayotganga   o'xshaydi.   Faraz   qilaylik,   bolaning   ota-onasi   va   uning
do'stlari   ob'ektga   qarama-qarshi   ta'sir   ko'rsatadilar,   har   biri   unga   kattalar   yoki
aksincha, bola bo'lish haqida bebaho bilim beradi.   Ya'ni, shu yo'l bilan ular uning
qaramlik holatidan mustaqillikka, bolalikdan kattalikka o'tishini osonlashtiradi.  
Oila   a'zolari   va   qarindoshlariga   nisbatan   "agentlar"   atamasi
qo'llaniladi.   Birlamchi   sotsializatsiyada,   agar   ular   haqida   umumiy   ma'noda
gapiradigan   bo'lsak,   sotsializatsiya   agentlarini   sotsializatsiya   instituti   deb   ham
atash mumkin.   Masalan, oila instituti.
  Ijtimoiylashtirish institutlari sotsializatsiya jarayoniga ta'sir ko'rsatadigan va
boshqaradigan   institutlardir.   Ijtimoiylashuvning   boshlang'ich   institutini   nafaqat
25 oila, balki bola agentlarning katta ta'sirini  boshdan kechiradigan maktab deb ham
atash mumkin.
  Birlamchi   sotsializatsiya   hayotning   birinchi   yarmida   eng   intensiv   tarzda
sodir   bo'ladi,   ammo   ikkinchi   yarmida   u   pasayishda   davom   etadi.   Aksincha,
ikkilamchi   sotsializatsiya   inson   hayotining   ikkinchi   yarmini   qamrab   oladi,   u
kamolotga   erishgandan   so'ng,   u   ikkilamchi   sotsializatsiya   institutlari   deb
ataladigan   rasmiy   tashkilotlar   va   muassasalarga   duch   keladi:   ishlab   chiqarish,
davlat, ommaviy axborot vositalari, armiya, cherkov va boshqalar.
Birlamchi sotsializatsiya - bu shaxsning bolaligida sodir bo'lgan va jamiyat a'zosi
bo'lgan   birinchi   ijtimoiylashuvi.   Ikkilamchi   sotsializatsiya   -   bu   allaqachon
ijtimoiylashgan shaxsga o'z jamiyatining ob'ektiv dunyosining yangi tarmoqlariga
kirishga imkon beradigan har bir keyingi jarayon.
  Ikkilamchi   sotsializatsiya,   yuqorida   aytib   o'tilganidek,   ko'proq   etuklik   va
qarilik   davrini   qamrab   oladi.   Yetuklik   davri   turmush   qurgan   yoshlar   orasida
oldingi   davrga   nisbatan   ko'proq   do'stlar   soni   bilan   tavsiflanadi.   O'rtacha   ularning
soni   etti   kishi   bo'lib,   ular   o'xshash   did,   dunyoqarash,   qiziqishlar   va   muloqotning
geografik   qulayligi   asosida   tanlanadi.   Barkamollik   davridagi   harakatlar
belgilangan   hayotiy   maqsadlarga   erishishga   qaratilgan,   bu   sizga   do'stlaringizga
ko'p vaqt ajratishga imkon bermaydi.   Faqat eng kuchli aloqalar saqlanib qoladi.
  Keksalikning   kelishi   va   bu  davrga  hamroh   bo'lgan  dramatik   voqealar   bilan
insonning   hayoti   tubdan   o'zgaradi.   Do'stlik   yo'qoladi.   Ammo   shaxsning
ijtimoiylashuvi   shu   bilan   tugamaydi,   chunki   bu   jarayon   oldingi   bosqichlarga
nisbatan o z yo nalishini biroz o zgartirsa-da, butun umr davom etadi.ʻ ʻ ʻ
  Doktor   Orvill   G.   Brim   kattalar   va   bolaning   sotsializatsiyasi   o'rtasidagi
farqlarni   keltirib   o'tdi:   kattalarning   sotsializatsiyasi   asosan   tashqi   xatti-harakatini
o'zgartirishga   qaratilgan   bo'lsa,   bolaning   ijtimoiylashuvi   asosiy   qiymat
yo'nalishlarini  tuzatishga qaratilgan;   kattalar normalarni baholaydilar, bolalar  ko'p
hollarda   ularni   faqat   o'zlashtira   oladilar;   Kattalarning   sotsializatsiyasi   insonga
ma'lum   ko'nikmalarni   egallashga   yordam   berishga   qaratilgan   bo'lsa,   bolalarning
26 ijtimoiylashuvi   asosan   ularning   xatti-harakatlari   uchun   motivatsiyani
shakllantiradi.
  Ya'ni,   bolalar,   asosan,   kattalarning,   masalan,   ota-onalarning   fikrlarini
muhokama   qilish   imkoniyatisiz,   birinchi   navbatda,   o'zlari   olgan   ma'lumotlarni
o'zlashtiradilar va uni qanday bo'lsa, shundayligicha qabul qiladilar.   Kattalar qiyin
vaziyatlarda o'zlarining ustuvorliklarini belgilashga majbur bo'lishadi, bu ko'pincha
ota-onalarning fikriga to'g'ri kelmaydi yoki ba'zi me'yorlarga zid keladi.
  Boshlang'ich   sotsializatsiyada   bo'lgani   kabi,   ikkinchi   darajali   yoki   davom
etuvchi   sotsializatsiyaning   o'z   agentlariga   ega.   Bu   erda   sotsializatsiyaning   asosiy
agentlari   ham   rol   o'ynaydi   va   ikkilamchi   sotsializatsiya   agentlari   sifatida   ham
harakat qilishi mumkin.
  Ikkilamchi   sotsializatsiya   agentlari   maktab,   universitet,   korxona,   armiya   va
boshqalar   vakillari,   ya'ni   rasmiy   tuzilmalarning   vakillari   bo'lgan   va   shaxsning
ijtimoiy   faoliyatiga   ta'sir   ko'rsatadigan   barcha   shaxslardir.   "Ikkinchi   darajali"
atamasi   ikkinchi   "ta'sir   etalonida"   bo'lganlarni   anglatadi,   ular   kamroq   muhim
ta'sirga   ega,   chunki   shaxsning   shaxsiyati   allaqachon   shakllangan.   Va   ularning
ta'siri   odatda   birlamchi   ta'sirga   qaraganda   kamroq   chuqurroqdir.   Sotsiologiyada
rasmiy   tashkilotlar   va   rasmiy   muassasalar   ikkinchi   darajali   deb   ataladi.   Va   ular
sotsializatsiya   institutlari.   Ikkilamchi   agentlar   bir   yoki   ikkita   funktsiyani   bajaradi
va birlamchidan farqli o'laroq, ularning ta'siri juda cheklangan.
  Agentlar   bir-birini   almashtira   olmaydi,   chunki   ular   turli   funktsiyalarni
bajaradilar va tor yo'naltirilgan mutaxassislikka ega.   Misol uchun, sudya usta yoki
o'qituvchini almashtira olmaydi.
  Birlamchi   va   ikkilamchi   sotsializatsiya   agentlari   o'rtasidagi   yana   bir   farq
shundaki, ikkilamchi  sotsializatsiya  agentlari  o'z faoliyati  uchun moddiy mukofot
oladilar.
                  .   A.Shtangelning   destruktiv   psixodiagnostika   metodining   mohiyati   Shaxs
mavqyeini   o’rganishda   destruktiv   psixodiagnostikaning   ham   ahamiyati   katta.
A.Shtangel   o’zining   “Tana   tili”   kitobida   inson   qaddi-qomati   va   yurishining
tavsiflarini   keltiradi.   Masalan,   uning   izlanishlariga   ko’ra,   qomatning   doimo   erkin
27 tutilishi   –   har   qanday   tayziqdan   xolilik,   erkinlik   belgisi.   Bo’shashgan   qomat   –
bo’ysunuvchanlik, tobelik, ergashuvchanlik , mustaqil fikrning yo’qligidan alomat.
Bundan   tashqari,   odam   tanasi   yelka   qismi   va   umuman   tana   yuqori   qismining
xususiyatlari   egasining   mavqyei   va   rolidan   dalolat   beradi,   masalan,   kerik   odam
bilan kamtar odam, har narsaga burnini tiqaveradigan odam bilan o’z ishini bilib,
bir   chekkada   band   bo’lishni   xohlaydigan   odamning   fe’li   har   xil   bo’lishini
bilamiz.Odamning   oyoqlari   holati,   hattoki,   tovonlar   ham   ma’lum   axborotlarni
beradi.   Masalan,   dadil,   shaxdam   qadam   tashlash   bilan,   immillab   qadam   tashlash,
tovonini   orqaga   tashlab   yuradiganlar   bilan   “oyoq   uchida”   yuradiganlarning
mavqyelari   ham   har   xil   bo’ladi.   Xushomadgo’y   odamni   tasavvur   qiling:   uning
tanasi yaxlitligicha oldinga egilgan, qarashlari va nigohi esa faqat suhbatdoshning
yuziga   qaragan   bo’ladi.   Shaxsning   qiliqlari   ham   ma’lumot   manbai:   masalan,
avtoritarlilik belgilarini eslang: qo’llar ko’pincha orqada (ba’zan ikkala qo’l orqaga
bog’langan  ham), iyaglar  doimo yuqoriga  yo’nalgan, ko’kraklar  kerik va hokazo.
Odamning   ovozi-chi?   Masalan,   suhbatdoshga   nisbatan   ovozni   sozlashning   yaqin
(intim) masofasi hamda shaxsiy (uzoq) masofasi farqlanadi.
Shaxs  mavqyeini  o’rganishning  yana bir  muhim   usuli  –  bu uning  nutqini  stilistik
jihatdan   o’rganishdir.   Chunki   nutqning   xususiyatiga   qarab,   hattoki,   odamning
professional  jihatlarini  ham  aniqlash mumkin. Masalan,  kundalik – maishiy  nutq,
badiiy, ishchan, ilmiy, kriminal va shunga o’xshash. Bu jihatdan nutqning slengi–
ixtisoslashgan   turini   o’rganish   ahamiyatlidir.   Kelib   chiqishi   jihatidan   sleng   –
ma’lum   tor   doira   yoki   qatlamga   mansub   kishilarning   yo   kasbi,   yo   birgalikdagi
hamkorligiga bog’liq sharoitlaridan kelib chiqadigan nutqning leksik xususiyatidir.
Masalan,   uchuvchilarning,   ko’chada   yurgan   o’smirlarning,   qamoq   muddatini
o’tayotganlarning   o’ziga   yarasha   slengi   shakllanadi.   Ularni   bilmaguncha   o’sha
ijtimoiy qatlam yoki guruhga ta’sir ko’rsatish mushkul bo’ladi[31].
2.2. Shaxsda faol hayotiy pozitsiya
  Shaxsning ijtimoiylashuvi jamiyat va uning atrofidagi odamlarning hushyor
nazorati ostida amalga oshiriladi.   Ular nafaqat  shaxsni  o'rgatadi, balki o'rganilgan
28 xatti-harakatlarning to'g'riligini nazorat qiladi va shu bilan ijtimoiy nazorat  agenti
sifatida ishlaydi.   Ijtimoiy nazorat xulq-atvorni ijtimoiy tartibga solishning maxsus
mexanizmining   mohiyatidir.   U   ikki   elementdan   -   normalar   va   sanktsiyalardan
iborat.  
  Normlar   jamiyatda   to'g'ri   xulq-atvor   uchun   ko'rsatmalardir.   Bularga
jamoaviy   odatlar   ("o'zingnikidan   ko'ra   ko'proq   boshliqlar   bilan   muloqot
qilmaslik"), urf-odatlar (masalan, mehmondo'stlik), an'analar (masalan, bolalarning
ota-onalariga   bo'ysunishi),   odatlar   (odob,   axloq,   odob-axloq   qoidalari),   qonunlar,
tabular   (kannibalizm,   go'daklarni   o'ldirish,   qarindoshlar   o'rtasidagi   nikoh   va
boshqalarni   mutlaq   taqiqlash).   Udumlar,   urf-odatlar,   odatlar,   qonunlar,   tabular
ba'zan   umumiy   qoidalar   deb   ataladi.   Normlar   ham   taxminlar   va   talablarga
bo'linadi:
    - Ijtimoiy normalar muhim funktsiyalarni bajaradi:
    - sotsializatsiyaning umumiy yo'nalishini tartibga solish;
    -shaxslarning guruhlarga, guruhlarning esa jamiyatga integratsiyalashuvi;
deviant xulq-atvorni nazorat qilish;
     - xulq-atvor namunasi.
  Normlar   bir   shaxsning   boshqalarga   nisbatan   majburiyatlarini
rasmiylashtiradi.   Shaxslarga   o'zgalarning   narsalarini   o'zlashtirishni,   odamlarni
o'ldirishni, tuhmat qilish va hasad qilishni taqiqlash orqali normalar ularni guruhlar
a'zolari,   hukmron   tabaqa   va   qo'shnilar   bilan   muayyan   munosabatlarga
joylashtiradi.   Normlar   ham   umidlardir.   Agar   inson   me'yorlarga   rioya   qilsa,   u
boshqalarning   kutganiga   muvofiq   o'zini   tutishi   kerak.   Bu   qoida   buzilganda
tartibsizlik   yuzaga   keladi.   Agar   piyodalar   svetoforga   e'tibor   bermasdan   ko'chani
kesib o'tishsa, harakat tartibsiz holga keladi.
  Nima   uchun   jamiyat   barcha   odamlar   normalarga   rioya   qilishini   qat'iy
ta'minlaydi?
  Normlar   qadriyatlarning   saqlovchisi   hisoblanadi.   Chunonchi,   oila
jamiyatning   asosiy   bo‘g‘ini   bo‘lib,   jamiyat   avvalo   unga   g‘amxo‘rlik   qilishga
majbur   bo‘lgani   uchun   qadimdan   oila   sha’ni   va   qadr-qimmati   yuksak
29 qadrlanadi.   Erkak   o'z   xonadonining   sha'ni   va   hayotini   himoya   qila   olsa,   uning
mavqei ortadi.  
  Agar   qila   olmasa,   u   o'z   mavqeini   yo'qotadi.   An'anaviy   jamiyatda   oilani
himoya   qila   oladigan   erkak   avtomatik   ravishda   uning   boshlig'iga   aylanadi.   Xotin
va   bolalar   ikkinchi   va   uchinchi   rollarni   o'ynaydi.   Kim   muhimroq,   aqlliroq,
ixtirochiroq   ekanligi   haqida   bahslar   yo'q,   shuning   uchun   oilalar   kuchli,   ijtimoiy-
psixologik jihatdan birlashgan.
  Zamonaviy   jamiyatda   oiladagi   erkak   o'zining   etakchilik   funktsiyalarini
namoyish   etish   imkoniyatiga   ega   emas.   Shuning   uchun   bugungi   kunda   oilalar
beqaror va nizolarga   boy.
  Sanktsiyalar normalarning qo'riqchisidir.  
  Shuni   ta'kidlash   kerakki,   muvofiqlik   faqat   umumiy   qabul   qilingan   tashqi
kelishuvni   anglatadi.   Ichkarida,   shaxs   me'yorlarga   rozi   bo'lmasligi   mumkin,   lekin
bu haqda hech kimga aytmaydi.   Muvofiqlik - bu ijtimoiy nazoratning maqsadi.
Sanktsiyalarning to'rt turi mavjud (B ilovasi)
  Rasmiy   ijobiy   sanktsiyalar   -   bu   imzo   va   muhrlar   bilan   tasdiqlangan
hujjatlarda   rasmiylashtirilgan   rasmiy   tashkilotlarning   jamoatchilik   tomonidan
tasdiqlanishi.   Bularga,   masalan,   ordenlar,   unvonlar,   mukofotlar   berish,   yuqori
lavozimlarga qabul qilish va boshqalar kiradi.
  Norasmiy   ijobiy   sanktsiyalar   -   bu   rasmiy   tashkilotlar   tomonidan   qabul
qilinmagan   jamoatchilikning   ma'qullanishi:   iltifot,   tabassum,   shon-shuhrat,
qarsaklar va boshqalar.
Rasmiy   salbiy   sanktsiyalar   qonunlar,   ko'rsatmalar,   farmonlar   va   boshqalarda
nazarda   tutilgan   jazolardir.   Bu   hibsga   olish,   qamoqqa   olish,   chiqarib   yuborish,
jarima ...
Norasmiy   salbiy   sanktsiyalar   -   qonunda   ko'zda   tutilmagan   jazolar   -   masxara,
qoralash,  ma'ruza, e'tiborsizlik,  mish-mish  tarqatish, gazetada  felyeton,  tuhmat  va
boshqalar.
  Normlar va sanktsiyalar bir butunga birlashtirilgan.   Agar norma qo'shimcha
sanktsiyaga   ega   bo'lmasa,   u   tartibga   solish   funktsiyasini   yo'qotadi.   Aytaylik,   19-
30 asrda.   G'arbiy   Evropa   mamlakatlarida   qonuniy   nikohda   bolalarning   tug'ilishi
norma deb hisoblangan.   Noqonuniy bolalar ota-onasining mol-mulkini meros qilib
olishdan chetlashtirildi, ular munosib nikohga kira olmadilar, kundalik muloqotda
ularga   e'tibor   berilmadi.   Asta-sekin,   jamiyat   zamonaviylashgani   sayin,   ushbu
me'yorni   buzganlik   uchun   jazo   choralari   chiqarib   tashlandi   va   jamoatchilik   fikri
yumshab ketdi.   Natijada, norma mavjud bo'lishni to'xtatdi.
Ijtimoiy nazoratning ikki turi mavjud:
*   ichki   nazorat   yoki   o'z-o'zini   nazorat   qilish   -   bu   jarayonda   shaxs   o'z   xatti-
harakatlarini   mustaqil   ravishda   tartibga   soladi,   uni   umume'tirof   etilgan   me'yorlar
bilan   muvofiqlashtiradi.   Ushbu   turdagi   nazorat   o'zini   aybdorlik   va   vijdon
tuyg'ularida   namoyon   qiladi.   Gap   shundaki,   umume’tirof   etilgan   me’yorlar,
ratsional   ko‘rsatmalar   ong   sohasida   qoladi,   undan   pastda   esa   o‘z-o‘zidan   paydo
bo‘ladigan impulslardan tashkil topgan ongsizlik sohasi joylashgan.
  Ijtimoiylashuv   jarayonida   inson   doimo   o'zining   ongsizligi   bilan   kurashishi
kerak,   chunki   o'z-o'zini   nazorat   qilish   odamlarning   kollektiv   xatti-harakatlarining
eng   muhim   shartidir.   Inson   qanchalik   yoshi   katta   bo'lsa,   nazariy   jihatdan   u
qanchalik   ko'p   o'zini   tuta   bilishi   kerak.   Biroq,   uning   shakllanishiga   shafqatsiz
tashqi nazorat to'sqinlik qilishi mumkin.   Davlat militsiya, sud, xavfsizlik idoralari,
armiya va boshqalar orqali fuqarolarga qanchalik yaqindan g'amxo'rlik qilsa, o'zini
o'zi   boshqarish   shunchalik   zaif   bo'ladi.   Ammo   o'z-o'zini   nazorat   qilish   qanchalik
zaif bo'lsa, tashqi nazorat shunchalik qattiq bo'lishi kerak.
  Shunday   qilib,   shaxslarning   ijtimoiy   mavjudot   sifatida   tanazzulga
uchrashiga olib keladigan ayovsiz doira paydo bo'ladi.   Misol: Rossiyani shaxslarga
qarshi   og'ir   jinoyatlar,   jumladan   qotilliklar   to'lqini   bosib   ketdi.   Faqat   Primorsk
o'lkasida   sodir   etilgan   qotilliklarning   90%   gacha   maishiy,   ya'ni   ular   oilaviy
bayramlarda, do'stona  uchrashuvlarda va hokazolarda mast  holda janjal  natijasida
sodir etilgan.  
Tashqi nazorat usullari qo'llaniladigan sanksiyalarga qarab qattiq, yumshoq,
to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita bo'linadi.   Misol:
televizor yumshoq bilvosita boshqarish vositasidir;
31 raketka - to'g'ridan-to'g'ri qattiq nazorat vositasi;
jinoyat kodeksi - bevosita yumshoq nazorat;
xalqaro hamjamiyat tomonidan iqtisodiy sanktsiyalar bilvosita, qattiq usuldir.
“Bundan   tashqari,   tush   ko'rish   -   bu   o'zining   barcha   bema'niligi,
gallyutsinatsiyalari   va   illyuziyalari   bilan   psixoz.   Shubhasiz,   bu   zararsiz   va   hatto
foydali funktsiyani bajaradigan qisqa muddatli psixozdir. Kunduzgi ba'zi hodisalar
bir   xil   tashvish   tuyg'usini   keltirib   chiqarganda,   doimiy   ravishda   takrorlanadigan
tushlar paydo bo'lishi mumkin, bu esa ma'lum bir tushga olib keladi. Misol uchun,
oltmish   yoshlardagi   faol,   baxtli   turmush   qurgan   ayol   hali   ham   vaqti-vaqti   bilan
kollej   imtihonini   topshirmoqchi   ekanligini   orzu   qilishi   mumkin.   Ammo   u   sinfga
kelganida imtihonlar tugaganini payqadi. U juda kech keldi.
Ayol   bu   tushni   ba'zi   bir   dolzarb   muammolardan   xavotirda   ko'radi;   ammo,
uning   tashvish   kollej   yoki   u   barcha   yillar   oldin   qoldirgan   imtihonlari   bilan   hech
qanday aloqasi yo'q. “Tushlarni musiqachining qo li o rniga qandaydir tashqi kuchʻ ʻ
ta sirida   cholg u   asbobidan   olinadigan   tartibsiz   tovushlarga   o xshatish   mumkin	
ʼ ʻ ʻ
emas;   ular   ma'nosiz   yoki   absurd   emas.   Ularni   real   psixik   jarayonlar   ketma-
ketligiga   kiritish   mumkin;   ular   fikrning   o'ta   murakkab   faoliyati   bilan   yaratilgan."
Ko'pgina   tushlar   yoqimli   emas:   ba'zilari   tushkunlikka   tushadi,   ba'zilari   bezovta
qiladi, ba'zilari dahshatli va ko'plari shunchaki tushunarsizdir.
Sinfdan   tashqari   tarbiyaviy   ishlarning   tuzatuvchi   yo‘nalishi   psixologik
jihatdan   e’tibordan   chetda   qolgan   va   tarbiyasi   qiyin   bo‘lgan   o‘smirlarga   o‘z
qiziqishlarini   qondirish,   ehtiyojlarini   ro‘yobga   chiqarish,   o‘z   qobiliyatlarini
namoyon   etish,   sinfdan   tashqari   mashg‘ulotlarda   qatnashish   chog‘ida   o‘zini-o‘zi
baholash   va   boshqalar   tomonidan   qadrlanishi   imkoniyatini   berishdir.   tengdoshlar
va   o'qituvchilar   bilan   optimal   munosabatlarni   topishga   harakat   qiling   va   maqbul
xatti-harakat shaklini tanlang.
Sinfdan   tashqari   ta'lim   faoliyati   (o'quv-kognitivdan   farqli   o'laroq)   o'smirga
nafaqat  harakat  tanlash erkinligiga ega bo'lish  imkoniyatini  beradi, balki  umumiy
qabul qilingan talablarga javob beradigan ma'lum hissiy-irodaviy va axloqiy-xulq-
32 atvor   fazilatlarini   amalga   oshirish   va   tarbiyalash   uchun   sharoit   yaratadi.   va
shaxslararo munosabatlar me'yorlariga rioya qilish.
Shuni ta'kidlash joizki, axloqiy va huquqiy faoliyatda ishtirok etish axloqiy
me'yorlar   va   qoidalar,   insonga   estetik   talablar   to'g'risidagi   bilimlar   tizimini
shakllantiradi,   boshqa   odamlarga,   o'ziga,   axloqiy   me'yorlar   va   umuminsoniy
qadriyatlarga   nisbatan   munosabatni   rivojlantiradi,   axloqiy   me'yorlar   va
umuminsoniy   qadriyatlarning   asoslarini   shakllantiradi.   xulq-atvor   madaniyati,
shuningdek,   o'smirlarning   erta   huquqbuzarlik   va   deviant   xulq-atvorining   oldini
olish chorasi hisoblanadi.
Yosh   "deviantlar"   bilan   tuzatish   ishlarida   psixologik   ta'sirning   muayyan
usullari   va   usullaridan   foydalanganda,   shaxsiyatni   tuzatish   usullari   ongga,   his-
tuyg'ularga,   xulq-atvorga   va   umuman   shaxsning   rivojlanishiga   ta'sir   qilishini
hisobga olish kerak.   Usullardan kompleks foydalanish ularni o'smirlarning shaxsiy
tizimini qayta qurish vositasiga aylantiradi.
Goneev   shaxsning   deviant   xulq-atvorini   tuzatishga   qaratilgan   usullarning
to'rtta guruhini ajratib ko'rsatadi: [12].
- salbiy turdagi xarakterni yo'q qilish usuli ("portlash" usuli (A. S. Makarenko
bo'yicha) va xarakterni qayta tiklash usuli);
- motivatsion sohani va o'z-o'zini anglashni qayta qurish usuli:
a) kuchli va zaif tomonlarini ob'ektiv qayta ko'rib chiqish;
b) o'z-o'zini anglashni qayta yo'naltirish;
v) ishontirish;
d) salbiy xulq-atvorni bashorat qilish;
- hayot tajribasini qayta qurish usuli:
a) ko'rsatmalar;
b) cheklovlar;
v) qayta tayyorlash;
d) almashtirish;
e) turmush tarzini tartibga solish;
33 -   salbiy   xatti-harakatlarning   oldini   olish   va   ijobiy   xatti-harakatlarni
rag'batlantirish usuli:
a) mukofotlar va jazolar;
b) musobaqalar;
c) ijobiy nuqtai nazar.
Goneev   deviant   xulq-atvori   bo'lgan   o'spirinlar   bilan   tuzatish,   psixologik  va
psixologik   ishda   individual   va   jamoaviy   psixologik   va   psixologik   ta'sirning
uyg'unligi, sinfdan tashqari mashg'ulotlarning turli shakllari, usullari va turlaridan
foydalanish   uning   samaradorligini   oshiradi,   kamchiliklarni   bartaraf   etish
jarayoniga   yordam   beradi.   O'smirlarning   shaxsiyatini   rivojlantirish   va   xatti-
harakatlaridagi   og'ishlar   haqiqiy,   samarali   va   uning   shaxsiyatining   ijobiy
fazilatlarini shakllantirish vazifasi juda mumkin [12].
Deviant   xulq-atvorni   tuzatish   -   bu   shaxsning   motivatsiyasi,   qadriyat
yo'nalishi, munosabati  va xulq-atvorini  tartibga solishga  qaratilgan o'zaro bog'liq,
o'zaro bog'liq operatsiyalar va protseduralarning ijtimoiy-psixologik va psixologik
majmuasi va u orqali - shaxsiy munosabatlarni tartibga soluvchi va to'g'rilaydigan
turli   xil   ichki   motivatsiyalar   tizimi.   ijtimoiy   harakatlar   va   ishlarga   munosabatni
tavsiflovchi fazilatlar.
Mashhur   mahalliy   olim-o'qituvchi   V.P.   Kashchenko   30-yillarda   tuzatish
usullarining   tasnifini   ishlab   chiqdi.   U   ularni   ikki   guruhga   birlashtirdi:   psixologik
va psixoterapevtik [17].
Psixologik usullar:
-   ijtimoiy   ta'sir   usuli   (faol-ixtiyoriy   nuqsonlarni   tuzatish,   qo'rquvni   tuzatish,
e'tiborsizlik   usuli,   sog'lom   kulish   madaniyati   usuli,   obsesif   fikrlar   va   harakatlarni
tuzatish, sargardonlikni tuzatish, o'z-o'zini tuzatish).
-   maxsus   yoki   xususiy   psixologik   usullar   (xulq-atvor   kamchiliklarini   tuzatish,
asabiy tabiatni tuzatish)
- mehnat orqali tuzatish usuli.
- bolalar jamoalarini oqilona tashkil etish orqali tuzatish usuli
                      Psixoterapevtik usullar:
34  taklif va o'z-o'zini gipnoz
 gipnoz
 ishontirish usuli
 psixoanaliz
O'smirlar   va   deviant   guruhlardagi   tuzatish   ishlari   quyidagi   bosqichlarni   o'z
ichiga oladi:
 ijtimoiy - psixologik   va   psixologik   shakllantirish   deviant   xulq - atvorning   sabablari
haqida   farazlarni   ilgari   surish   muammolari
 diagnostika bosqichi
 axloq tuzatish ishlarining usullari va texnologiyalarini tanlash
 axloq tuzatish ishlarining usullari, texnikasi va texnologiyalaridan foydalanish
 dastur ishlab chiqish
 ushbu dasturni amalga oshirish
 dasturning borishi va samaradorligini monitoring qilish
Xorijiy va mahalliy fan ta'lim  olish  qiyin bo'lgan  bolalar  va  o'smirlar  bilan
tuzatish ishlarining umumiy tamoyillari va usullarini tavsiflaydi.   Ulardan asosiylari
quyidagilardir:
 tizimli tuzatish, profilaktika va rivojlantirish vazifalari printsipi;
 tashxis va tuzatish, tuzatish va rivojlanishning birligi;
 yosh-psixologik va individual rivojlanishning birligi;
 "yuqoridan pastga" tuzatish printsipi (proksimal rivojlanish zonasini yaratish);
 "pastdan   yuqoriga"   tuzatish   printsipi   (mavjud   qobiliyatlarni   o'rgatish);   -
tuzatishning faoliyat printsipi;
 psixologik-psixologik yordamning axloqiy va insonparvarlik yo'nalishi;
 tushunish va hamdardlik;
 psixologik va psixologik ta'sirning pragmatizmi;
 psixologik-psixologik yordam va yordamning o'z vaqtida ko'rsatilishi;
 murakkablikni oshirish printsipi;
 materialning xilma-xilligi va hajmini hisobga olgan holda va hokazo.
35 Deviant   o'smirlar   bilan   psixokorreksiya   ishlarida   oila   alohida   o'rin
tutadi.   Shuni   ta'kidlash   kerakki,   deviant   xulq-atvori   bo'lgan   o'spirinlarning
oilalarida   muloqotni   to'g'rilash   samaradorligi   to'g'ridan-to'g'ri   (ota-onalarning
psixologik tarbiyasi) va bilvosita (o'smirlar orqali, birgalikdagi faoliyat va bolalar
o'rtasidagi   muloqotni   tashkil   etish   orqali   amalga   oshiriladigan)   mohirona
uyg'unligiga   bog'liq.   kattalar   oilada,   maktabda,   jamiyatda).yashash   joyi)   oilaga
ta’siri.
Ta'lim   tizimida   deviant   o'smirlar   bilan   ishlash   tajribasi,   tajribani
umumlashtirish,   yaxlit   tuzatish   dasturini   yaratishga   urinishlarga   olib   keldi.   Taklif
etilayotgan   dastur   ijtimoiy   va   psixologik   xususiyatlariga   ko'ra   xavf   guruhiga
kiruvchi eng qiyin bolalar va o'smirlarga qaratilgan.   Aniqlangan komponentlar, bir
tomondan,   umumiy   bo'lsa,   ikkinchidan,   o'smirning   yoshi   va   dastur   shartlariga
qarab ijodiy o'zgartirilishi mumkin.
Shunday   qilib,   o'smirlarning   deviant   xulq-atvoriga   moyilligini   aniqlash,
diagnostika   o'tkazish   va   psixoprofilaktika   va   tuzatish   tadbirlari   majmuasini
o'tkazish   orqali   deviant   xatti-harakatlarning   shakllanishiga   yo'l   qo'ymaslik
mumkin.
Freyd shaxs nazariyasiga strukturaning uchta asosiy tushunchasini kiritdi: Id
(It),   Ego   va   Super-Ego.   Bu   shaxsiyatning   tarkibiy   modeli   deb   ataldi,   garchi
Freydning o'zi ularni tuzilmalar emas, balki jarayonlar deb hisoblashga moyil edi.
Topografik   va   strukturaviy   modellar   o‘rtasidagi   munosabatni   ko‘rib   chiqamiz.   Id
sferasi   butunlay   behush   holatda,   Super-Ego   esa   barcha   uch   darajaga   kiradi.
Freydning   fikricha,   ongsizlik   faqat   g'oyalardan   iborat.   Va   shuning   uchun   ongsiz
harakatlar, his-tuyg'ular yoki his-tuyg'ular haqida gapirish noto'g'ri.
Instinkt   ong   ob'ekti   bo'la   olmaydi.   Bu   faqat   instinktni   ifodalovchi   g'oya
bo'lishi mumkin. Va agar instinkt g'oya bilan bog'liq bo'lmasa, unda bu haqda hech
narsa   ma'lum   emas.   Ongsiz   -   bu   hech   qachon   ongli   bo'lmagan   yoki   ilgari   ongli
bo'lgan,   ammo   qatag'on   qilingan   aqliy   hayotning   ulkan   sohasi.   Ongsizning   ta'siri
ongga   qaraganda   ancha   kuchli.   U   fikrlarni,   g'oyalarni,   his-tuyg'ularni   chuqur
o'zgartirishi va xatti-harakatlar va jismoniy holatlarga ta'sir qilishi mumkin.
36 Inson uning ta'sirini bevosita anglay olmaydi, garchi ongsiz impulslar ongli
ravishda   ifodalashga   faol   intiladi.   "Id"   so'zi   lotincha   "Id"   so'zidan   kelib   chiqqan.
Freyd   nazariyasida   "Id"   birinchi   navbatda   shaxsning   uyqu,   ovqatlanish,
defekatsiya,   kopulyatsiya   kabi   ibtidoiy,   instinktiv   va   tug'ma,   hayotiy   tomonlarini
nazarda   tutadi.   "Id"   bizning   xatti-harakatlarimizga   energiya   beradi.   "Id"   inson
uchun   hayot   davomida   o'zining   markaziy   ma'nosiga   ega,   u   hech   qanday
cheklovlarga   ega   emas,   tartibsiz,   o'z-o'zidan   paydo   bo'ladi.   Asl   tizimli   psixika
bo'lgan Id butun inson hayotining asosiy printsipini ifodalaydi - birlamchi biologik
drayvlar tomonidan ishlab chiqarilgan psixik energiyani darhol chiqarib yuborish ,
ularning cheklanishi aqliy va tana faoliyatining kuchlanishiga olib keladi.
"Id"   impulslarini   amalga   oshirish   zavq   tamoyili   deb   ataladi.   Biroq,   bu
tamoyilga   bo'ysunish,   Id   o'zining   sof   ko'rinishida   shaxs   va   jamiyat   uchun   xavf
tug'dirishi   mumkin.   Shuning   uchun   Id   impulslari   ong   sohasiga   to'g'ridan-to'g'ri
"tashqariga   chiqa   olmaydi",   ular   u   erda   Super-Ego   filtrlari   orqali   tez-tez   o'tadi.
Biroq,   psixoterapevtik   nuqtai   nazardan   juda   muhim   bo'lgan   id   aqliy   va   somatik
jarayonlar o'rtasida vositachi sifatida muhim rol o'ynaydi.
Freyd ikkita muhim fiziologik va ruhiy jarayonni tasvirlab berdi, ular orqali
id shaxsni  zo'riqishdan xalos qiladi: refleksli  harakatlar  va asosiy  jarayonlar. Ego
ijtimoiy   jihatdan   maqbul   kontekstda   ehtiyojlarni   o'zgartirish   va   amalga   oshirish
uchun   id   energiyasining   bir   qismini   ishlatadi   va   shu   bilan   haqiqatan   ham
organizmning xavfsizligi va o'zini o'zi saqlashni ta'minlaydi. U idning istaklari va
ehtiyojlarini qondirish uchun kognitiv va pertseptiv strategiyalardan foydalanadi.
Ego   o'zining   namoyon   bo'lishida   voqelik   printsipiga   asoslanadi,   uning
maqsadi  -  istaklarni  qondirishni u yoki bu shaklda, tegishli atrof-muhit sharoitida
amalga   oshirish   imkoniyatini   topgunga   qadar   kechiktirish   orqali   organizmning
yaxlitligini   saqlash.   Ego   tushunchasi   psixoanalitik   terapiyaning   printsipi   va
maqsadini o'z ichiga oladi: psixikaning yuqori darajasidagi muammolarni hal qilish
uchun ma'lum miqdordagi id energiyasini chiqarish. Shunday qilib, biz psixikaning
keyingi tarkibiy qismiga keldik: Super-Ego.
Men o'zini ob'ekt sifatida qabul qilishi, o'zini boshqa ob'ektlar kabi muomala
37 qilishi, o'zini kuzatishi, tanqid qilishi mumkin. Bunday holda, O'zlikning bir qismi
o'zini boshqa O'ziga qarama-qarshi qo'yadi.Demak, O'zlik parchalanadi, u o'zining
ba'zi   funktsiyalarida,   hech   bo'lmaganda,   bir   muddat   bo'linadi.   Shaxsning   axloqiy
va estetik kuchi bo'lgan Super-Ego ota-onaga uzoq vaqt qaramlik, erta ko'rsatmalar
va qat'iy hayot munosabatlarining natijasidir. Keyinchalik mikro va makrojamiyat
psixikaning   rivojlanishiga   ta'sir   qilishning   asosiy   funktsiyasini   o'z   zimmasiga
oladi.   Shu   sababli,   Super-Ego   jamiyatning   individual   "jamoaviy   vijdoni"   ning
individual   in'ikosi   sifatida   ham   ko'rib   chiqilishi   mumkin,   garchi   jamiyat
qadriyatlari bolaning idroki bilan buzilishi mumkin.
Ota-ona nazorati o'z-o'zini nazorat qilish bilan almashtirilsa, superego to'liq
shakllangan   hisoblanadi.   Biroq,   o'z-o'zini   nazorat   qilish   printsipi   haqiqat
printsipiga   xizmat   qilmasligi   mumkin.   Superego   insonni   fikrlari,   so'zlari   va
harakatlarida mutlaq mukammallikka yo'naltiradi. U Egoni idealistik g'oyalarning
realistik   g'oyalardan   ustunligiga   ishontirishga   harakat   qiladi   va   agar   u   ko'pincha
muvaffaqiyat   qozonsa,   odam   ko'pincha   psixologik   muammolarni   boshdan
kechirishi mumkin: aybdorlik hissi, nomuvofiqlik hissi, noaniqlik, yordamsizlik va
tashvish.   Shaxsiy   nevrotizm   kontekstida   Ego   va   Super-Egoning   o'zaro   ta'sirini
hisobga olsak, bu xulosa ayniqsa muhimdir.
"Men"   ko'pincha   "It"   ning   erigan   yuklarini   almashtiradigan
identifikatsiyalardan   hosil   bo'ladi;   Ushbu   identifikatsiyalarning   birinchisi
muntazam   ravishda   "Men"da   maxsus   misol   sifatida   namoyon   bo'ladi,   "Men"   ga
"Super-Ego"   sifatida   qarama-qarshi   bo'lib,   mustahkamlangan   "Men"   keyinchalik
identifikatsiyaning bunday ta'siriga nisbatan ko'proq qarshilik ko'rsatishi mumkin. 
 "Super-ego" o'zining alohida mavqeini "men" ga - yoki "men" ga nisbatan -
ikki tomondan ko'rib chiqilishi kerak bo'lgan bir nuqtaga qarzdor; birinchidan, bu
"men"   hali   zaif   bo'lgan   paytda   sodir   bo'lgan   birinchi   identifikatsiya,   ikkinchidan,
bu Edip kompleksining vorisi, shuning uchun u "men" ga eng ulug'vor narsalarni
kiritdi.
Ma'lum   darajada,   u   "men"   ning   keyingi   o'zgarishlariga   xuddi   bolalikning
asosiy   jinsiy   bosqichi   balog'atga   etgandan   keyingi   jinsiy   hayot   bilan   bog'liq
38 bo'lgani kabi bog'liq. Keyingi barcha ta'sirlar uchun ochiq bo'lsa-da, u butun hayoti
davomida   Edip   kompleksidan   kelib   chiqishi   natijasida   olgan   xarakterini,   ya'ni
"men"   ga   qarshi   turish   va   uni   engish   qobiliyatini   saqlab   qoladi.   Bu   etuk   "men"
ustidan hukmronligini davom  ettiradigan "men" ning oldingi zaifligi va qaramligi
uchun   yodgorlik.   Bola   ota-onasiga   bo'ysunishga   majbur   bo'lganidek,   "men"   ham
o'zining "Super-ego" ning qat'iy imperativiga bo'ysunadi.
Ammo   "Id"   ning   birinchi   ob'ektiv   yuklanishidan   kelib   chiqishi,   shuning
uchun   Edip   kompleksidan   kelib   chiqishi   "Super-Ego"   uchun   yanada   ko'proq
narsani   anglatadi:   bu   kelib   chiqishi   uni   "Id"   ning   filogenetik   yutilishlari   bilan
bog'laydi va "Super" ni yaratadi. "Ego" bu "It" da o'z izlarini qoldirgan "men" ning
oldingi   shakllarining   reenkarnatsiyasi.   Shunday   qilib,   "Super-Ego"   har   doim   "U"
ga   yaqin   va   "Men"   ga   nisbatan   uning   vakili   bo'lishi   mumkin.   U   "Bu"   ga   chuqur
singib   ketgan   va   shuning   uchun   "men"   ga   qaraganda   ongdan   uzoqroq.   Majburiy
nevroz bilan aybdorlik hissi o'zini juda qat'iy his qiladi, lekin u "men" oldida o'zini
oqlay olmaydi.
Shuning   uchun,   bemorning   "men"i   aybdorlik   unga   bog'liq   ekanligiga
qarshilik   qiladi   va   shifokordan   uni   rad   etishga   haqli   ekanligini   tasdiqlashni   talab
qiladi. Unga taslim bo'lish oqilona emas, chunki bu muvaffaqiyatga olib kelmaydi.
Keyingi   tahlillar   shuni   ko'rsatadiki,   "Super-Ego"   ga   "men"   ga   noma'lum   bo'lib
qoladigan   jarayonlar   ta'sir   qiladi.   Darhaqiqat,   aybdorlik   tuyg'usini   oqlaydigan
bostirilgan   impulslarni   topish   mumkin.   Bu   erda   "Super-ego"   ongsiz   "Id"   haqida
"men"   bilganidan   ko'ra   ko'proq   bilardi.   "Super   ego"   otaning   qiyofasi   bilan
identifikatsiyadan  paydo bo'lgan. Har bir bunday identifikatsiya  deseksualizatsiya
yoki   hatto   sublimatsiya   xarakteriga   ega.   Va   endi,   bu   o'zgarish   bilan   birlamchi
undovlar ham o'zlarining asllariga parchalanib ketganga o'xshaydi.
Erotik   komponentning   sublimatsiyasidan   so'ng,   endi   barcha   qo'shimcha
halokatni   bog'lash   uchun   kuch   yo'q   va   u   tajovuzkorlik   va   halokatga   moyillik
shaklida   chiqariladi.   Ushbu   parchalanishdan   ideal   shoshilinch   majburiyatning
qattiq,   shafqatsiz   xususiyatini   oladi.   Majburiy   nevroz   haqida   qisqacha   to'xtalib
o'tamiz.   Bu   erda   munosabatlar   boshqacha.   Sevgining   tajovuzkorlikka   bo'linishi
39 "Men"   ning   ishi   orqali   sodir   bo'lmagan,   balki   "Bu"   da   sodir   bo'lgan   regressiya
natijasidir.   Biroq,   bu   jarayon   "Id"   dan   "Super-Ego"   ga   o'tdi,   bu   endi   begunoh
"Men"   ga   nisbatan   jiddiyligini   keskinlashtiradi.   Ammo   ikkala   holatda   ham
identifikatsiya libidosini engib o'tgan "men" buning uchun libido bilan aralashgan
tajovuz shaklida "Super-ego" jazosini boshdan kechiradi. Bizning "men" haqidagi
g'oyalarimiz aniqroq bo'ladi, uning turli munosabatlari aniq bo'ladi.
40 XULOSA
  Sotsiologiyada   maqom   -   bu   kimningdir   egallagan   martaba   yoki   lavozimi
hisoblanadi.   Har   bir   maqom   o'ziga   xos   rolga   ega   bo'ladi   ,   bu   status   doirasida
kutilgan   xatti-harakatlar   to'plamidir.   Statuslar   ham   ikki   xil   turga   ega;   berilgan   va
erishilgan.   Belgilangan   maqomlar   tug'ilish   paytida   berilgan   bo lib   belgilanganʻ
maqomga   nisbatan   Erishilgan   maqomlar   muvaffaqiyat   orqali   qo'lga   kiritiladi   va
insonning qobiliyatlari va qobiliyatlarini aks ettiradi. Masalan, qisman intellektual
qobiliyatlari   tufayli   maktabda   yaxshi   o'qigan   o'quvchi   aqlli   va   erishilgan   talaba
maqomiga ega.
          Yana misol tariqasida biz kurs davomida to plagan bilimlarizni kurs oxirida	
ʻ
bayon   etishga   harakat   qilamiz   agar   o tolsak   Kursni   tugallagan   talaba   maqolmiga	
ʻ
ega bo lamiz.	
ʻ
  Demak,   insoniyat   o‘ziga   xos   moddiy   voqelik   sifatida   mavjud.   Ammo
insoniyat  mustaqil   ravishda   mavjud  emas.   Muayyan   odamlar  yashaydi  va  harakat
qiladi.   Insoniyatning   alohida   vakillarining   mavjudligi     "individual"   tushunchasi
bilan   ifodalanadi.   Shaxs   -   insoniyatning     yagona     vakili,   insoniyatning   barcha
ijtimoiy   va   psixologik   xususiyatlarining   o'ziga   xos   tashuvchisi:   aql,   iroda,
ehtiyojlar, manfaatlar va boshqalar.
                    Bu   holda   "individual"   tushunchasi   "aniq   shaxs"   ma'nosida
qo'llaniladi.   Savolning bunday shakllantirilishi bilan turli xil biologik omillar (yosh
xususiyatlari,   jinsi,   temperamenti)   ta'sirining   o'ziga   xos   xususiyatlari   ham,   inson
hayotining   ijtimoiy   sharoitlaridagi   farqlar   ham   qayd   etilmaydi.   Biroq,   bu
omillarning   ta'siridan   butunlay   mavhum   bo'lish   mumkin   emas.   Ko'rinib   turibdiki,
bola   va   kattalar   hayoti,   ibtidoiy   jamiyat   va   yanada   rivojlangan   tarixiy   davrlar
o'rtasida katta farqlar mavjud.
  Insoniyat rivojlanishining tarixiy xususiyatlarini uning individual va     tarixiy
rivojlanishining turli darajalarida aks ettirish uchun "individ" tushunchasi bilan bir
qatorda   "shaxs"   tushunchasi   ham   qo'llaniladi.   Bunda   shaxs   shaxsning   onto-   va
filogenezi   uchun   boshlang'ich   holatidan   shaxs   shakllanishining   boshlang'ich
41 nuqtasi   sifatida   qaraladi,   shaxsiyat   -   bu   shaxs   rivojlanishining   natijasi,   barcha
insoniy fazilatlarning eng to'liq timsolidir.
                 Shaxsning shakllanishi shaxslarning ijtimoiylashuvi va yo'naltirilgan ta'lim
jarayonlarida   amalga   oshiriladi:   ularning     turli   xil   faoliyat   turlari   va   shakllarini
o'zlashtirish   orqali   ijtimoiy   normalar   va   funktsiyalarni   o'zlashtirish.   Shaxsga   xos
bo'lgan faoliyatning ayrim turlari va shakllarining begonalashishi (ijtimoiy mehnat
taqsimoti   tufayli)   o'z   faoliyatini   erkin   va   tashqaridan   yuklangan   deb   qabul
qiladigan   bir   tomonlama   rivojlangan   shaxsning   shakllanishini
belgilaydi.   Aksincha,   jamiyatdagi   har   bir   shaxs   tomonidan   tarixan   shakllangan
faoliyat   turlari   va   shakllarining   butun   yaxlitligini   o'zlashtirib   olish   shaxsning   har
tomonlama va barkamol rivojlanishining ajralmas shartidir.  
42 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Averyanov,   L.Ya.   Sotsiologiya:   savol   berish   san'ati.   2-nashr,   qayta   ko'rib
chiqilgan va kengaytirilgan.   / L.Ya.   Averyanov – M.: 2008. – 357 b.
2. Berger,   P.L.   Sotsiologiyaga   taklif:   gumanistik   nuqtai   nazar.   /   P.L.   Berger   -
M.: BEK nashriyoti, 2006. - 544 b.
3. Volkov,   Yu.G.,   Mostovaya   K.V.   Sotsiologiya.   /   Yu.G.   Volkov   -   M.:   BEK
nashriyoti, 2008. – 98 b.
4. Vulfov,   B.Z.   Bola   shaxsini   ijtimoiylashtirish   omillarining   o'zaro   ta'siri   /
B.Z.   Vulfov   //   Bola   shaxsini   ijtimoiylashtirish   jarayonida   oilalar,   bolalar
uyushmalari va ijtimoiy o'qituvchilarning hamkorligi.   - Chelyabinsk, 2006 yil.
5. Gvishiani   D.M.,   Lapina   N.I.,   Korzheva   E.M.,   Naumova
N.F.   Sotsiologiyaning qisqacha lug'ati./  D.M.Gvishiani - M.: Politizdat, 2006.
6. Devyatko, I. F. Sotsiologik tadqiqot usullari.   / I. F. Devyatko - Ekaterinburg:
Ural nashriyoti, Universitet, 2008 - 169 b.
7. Jeri D., Jeri J. Katta izohli sotsiologik lug'at.   2 jildda.   / D. Geri - M.: 2009 -
895 b.
8. Dyurkgeym,   E.   Sotsiologiya,   uning   predmeti   va   metodi.   Yodgorliklarda
sotsiologiya tarixi.   / E. Durkgeym - M.: 2005 - 254 b.
9. Ermolaev,   A.V.   Sotsiologiyada   namuna   olish   usuli   Uslubiy   qo'llanma.   /
A.V.Ermolov - M.: INFRA, 2006 - 25 b.
10. Kapitonov,   E.A.   20-asr   sotsiologiyasi.   /   E.A.   Kapitonov   -   Rostov-na-Donu:
Feniks, 2006 - 234 p.
11. Kondaurov,   V.I.,   Stradanchenkov   A.S.   Sotsiologiya.   /   IN   VA.   Kondaurov   -
M.: INFRA-M, 2006 - 189 b.
12. Kravchenko, A.I.   Sotsiologiya: Lug‘at: Universitet talabalari uchun darslik.   /
A.I.   Kravchenko - M.: "Akademiya" nashriyot markazi, 2007 yil.
13. Kravchenko,   A.I.   Sotsiologiya:   Umumiy   kurs:   Universitetlar   uchun
darslik.   A.I.   Kravchenko – M.: PERSE;   Logotiplar, 2007. – 271 b.
14. Kravchenko,   A.   I.   Sotsiologiya;   Universitetlar   uchun   darslik   /   A.   I.
Kravchenko.   - 5-nashr.   – M: Akademik loyiha, 2009. – 508 b.
43 15. Krivov   Yu.I.   "Ijtimoiylashtirish"   tushunchasining   zamonaviy
pedagogikadagi o'rni haqida / Yu. I. Krivov // Pedagogika № 2, 2003 yil.
16. Radugin   A.A.,   Radugin   K.A.   Sotsiologiya.   Ma'ruza   kursi.   3-nashr./
A.A.   Radugin - M.: Biblionica, 2006 yil.
17. Smirnov   S.S.,   Isaev   N.A.   Ijtimoiy   siyosat.   Yangi   kurs   /   S.S.   Smirnov   //
Iqtisodiyot masalalari No 2, 2009 - s.   21 – 29.
18. Solodovnikova I.V.   Shaxsning ijtimoiylashuvi: hayotning turli bosqichlarida
mohiyati   va   xususiyatlari.   /   I.V.   Solodovnikova   //   Sotsiologik   tadqiqotlar.   №   2,
2007 yil - b.   32-39.
19. Sorvina A.S., E.I.   Xolostova.   Ijtimoiy ish: nazariya va amaliyot: Proc.   Foyda
/ A.M.   Sorvina - M .: INFRA-M, 2007. - 427 p.
20. Sotsiologiya.   Umumiy   nazariya   asoslari:   darslik   /   rep.   ed.   G.V.   Osipov,
L.N.   Moskvichev.   – M.: Norma, 2008 – 912 b.
21. Pavlenok P. D. Ijtimoiy ish asoslari: Darslik.   / P.D.   Pavlenko - M .: INFRA-
M, 2008 - 395 b.
22. Teterskiy   I.   O.   Ijtimoiy   ishga   kirish:   Darslik.   -   4-nashr.   /   VA
HAQIDA.   Teterskiy - M .: Akademik loyiha, 2008-496 p.
23. Tishin   E.A.   Ijtimoiy   rivojlanishning   dolzarb   muammolari   /   E.A.   Tishin   //
Iqtisodchi No 4, 2007 - s.   15 – 19.
24. O'quv   sotsiologik   lug'at.   /   Umumiy   ed.   A.I.Kravchenko   -   M.:   "Imtihon",
2005 yil.
25. Xolostova   E.I.   Ijtimoiy   ish:   Darslik.   /E.I.   Xolostova   -   M.:   "Dashkov   va   K"
nashriyot-savdo korporatsiyasi, 2008 - 692 b.
26. Xolostova E.I. Ijtimoiy ish nazariyasi: Darslik.   / E.I.   Xolostova – M.: Yurist,
2008 – 334 b.
27. Chuprov   V.I.   Yoshlar   ijtimoiy   ko'payishda   /   V.I.   Chuprov   //   Socis   No   3   -
2006.
28. Efendiev   A.G.,   Kravchenko   E.I.,   Pushkareva   G.V.   va   boshqalar.Umumiy
sotsiologiya.   Universitetlar   uchun   darslik   /   A.G.   Efendieva   –   M.:   INFRA   –   M,
2008– 654 b.
44 29. Burlachuk L.Psixodiagnostika. – SPb.: 2002.
30. Karimova   V.M.   Psixologiya.   O’quv   qo’llanma.   –   T.:   A.Qodiriy   nomidagi
xalq merosi nashriyoti, “O’AJBNT” markazi, 2002. – 205 b.
31. Karimova   V.M.Ijtimoiy   psixologiya   va   ijtimoiy   amaliyot:   Universitetlar   va
pedagogika institutlari uchun o’quv qo’llanma. – T.: “Universitet”, 1999. – 96 b.
32. Karimova V.M., Akramova F.A.“Psixologiya”. 1-qism. Ma’ruzalar matni. –
T.: TDIU, 2005. – 208 b.
33. Karimova V.M., Akramova F.A.“Psixologiya”. 2-qism. Ma’ruzalar matni. –
T.: TDIU, 2005. – 125 b.
34. Karimova V.M.Ijtimoiy psixologiya asoslari. – T.: 1994
35. Kvinn   V.Prikladnaya   psixologiya.   –   SPb:   Izdatelstvo   “Piter”,   2000.   –   560
s.http://hozir.org
45

Shaxsning roli, statusi, pozitsiyasi

Купить
  • Похожие документы

  • Dizartriyali bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ish metodikalari
  • Dizartriyali bolalar bilan olib boriladigan psixokorreksion ish metodikalari
  • Dislaliyali bolalar shaxs va shaxslararo munosabati xususiyatlari
  • Konfliktli vaziyatda qahr va g’azab
  • Diqqatning neyrofiziologik mexanizmi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha