Дата регистрации 27 Апрель 2024
22 ПродажShaxsning roli, statusi, pozitsiyasi
![Bundan tashqari, psixik taraqqiyotning dinamik tomonlari, individual farqlar
o'rganiladi.[15].
“Men” – obrazining ijtimoiy-psixologik ahamiyati shundaki, u shaxs tarbiyasining
va tarbiyalanganligining muhim omillaridan hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan olib
qaralganda, tarbiya shaxsning o’zi va o’z sifatlari to’g’risidagi tasavvurlarining
shakllanishi jarayonidir, deb ta’rif berish mumkin. Demak, har bir inson o’zini,
o’zligini qanchalik aniq va to’g’ri bilsa, tasavvur qilolsa, uning jamiyat
normalariga zid harakat qilish ehtimoli ham shunchalik kam bo’ladi, ya’ni u
tarbiyalangan bo’ladi.
O’z-o’zini anglash, o’zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni ko’pincha konkret
shaxs tomonidan og’ir kechadi, ya’ni, inson tabiati shundayki, u o’zidagi o’sha
jamiyat normalariga to’g’ri kelmaydigan, noma’qul sifatlarni anglamaslikka, ularni
“yashirishga” harakat qiladi, hattoki, bunday tasavvur va bilimlar ongsizlik
sohasiga siqib chiqariladi (avstriyalik olim Z.Freyd nazariyasiga ko’ra). Bu ataylab
qilinadigan ish bo’lmay, u har bir shaxsdagi o’z shaxsiyatini o’ziga xos himoya
qilish mexanizmidir. Bunday himoya mexanizmi shaxsni ko’pincha turli xil yomon
asoratlardan, hissiy kechinmalardan asraydi. Lekin shuni alohida ta’kidlash
lozimki, “Men” – obrazining ijobiy yoki salbiyligida yana o’sha shaxsni o’rab
turgan tashqi muhit, o’zgalar va ularning munosabati katta rol o’ynaydi. Odam
o’zgalarga qarab, go’yoki oynada o’zini ko’rganday tasavvur qiladi. Bu jarayon
psixologiyada refleksiyadeb ataladi. Bu jarayonning mohiyati – aynan o’ziga
o’xshash odamlar obrazi orqali o’zi to’g’risidagi obrazni shakllantirish,
jonlantirishdir. Odamning o’z “Meni” to’g’risidagi barcha tasavvurlari va bilimlari
majmui shu tariqa shakllanadi. “Men” obrazining bir qancha turlari farqlanadi:
ayni mavjud “Men” (“Real – Men”); istalgan “Men” (“ideal – Men”); xayoliy
“Men”. Shaxsning o’ziga-o’zi beradigan hisobotlariga qarab, uning ham o’ziga,
hamda birovlarga munosabatlarini aniqlash mumkin. “Men kimman?” deb
nomlangan test aynan ana shunday o’ziga nisbatan o’zining hisobotining
mohiyatini aniqlaydi.
7](https://docx.uz/documents/ccf6fc22-af53-46f9-bc77-2376cdee1087/page_7.png?v=1)
![emas. Ko'rinib turibdiki, bola va kattalar hayoti, ibtidoiy jamiyat va yanada
rivojlangan tarixiy davrlar o'rtasida katta farqlar mavjud[10].
Insoniyat rivojlanishining tarixiy xususiyatlarini uning individual va tarixiy
rivojlanishining turli darajalarida aks ettirish uchun "individ" tushunchasi bilan bir
qatorda "shaxs" tushunchasi ham qo'llaniladi. Bunda shaxs shaxsning onto- va
filogenezi uchun boshlang'ich holatidan shaxs shakllanishining boshlang'ich
nuqtasi sifatida qaraladi, shaxsiyat - bu shaxs rivojlanishining natijasi, barcha
insoniy fazilatlarning eng to'liq timsolidir.
Shaxsning shakllanishi shaxslarning ijtimoiylashuvi va yo'naltirilgan ta'lim
jarayonlarida amalga oshiriladi: ularning turli xil faoliyat turlari va shakllarini
o'zlashtirish orqali ijtimoiy normalar va funktsiyalarni o'zlashtirish. Shaxsga xos
bo'lgan faoliyatning ayrim turlari va shakllarining begonalashishi (ijtimoiy mehnat
taqsimoti tufayli) o'z faoliyatini erkin va tashqaridan yuklangan deb qabul
qiladigan bir tomonlama rivojlangan shaxsning shakllanishini
belgilaydi. Aksincha, jamiyatdagi har bir shaxs tomonidan tarixan shakllangan
faoliyat turlari va shakllarining butun yaxlitligini o'zlashtirib olish shaxsning har
tomonlama va barkamol rivojlanishining ajralmas shartidir.
Ijtimoiy narsalarga qo'shimcha ravishda, shaxs alohida shaxslar a'zosi bo'lgan
maxsus ijtimoiy jamoalarning o'ziga xos turmush sharoitidan kelib chiqadigan
xususiyatlarni oladi, ya'ni. sinfiy, ijtimoiy-professional, milliy-etnik, ijtimoiy-
hududiy va jinsi va yoshi. Ushbu xilma-xil jamoalarga xos bo'lgan xususiyatlarni,
shuningdek, guruh va jamoaviy faoliyatda shaxslar tomonidan bajariladigan
ijtimoiy rollarni o'zlashtirish, bir tomondan, xatti-harakatlar va ongning ijtimoiy
tipik ko'rinishlarida ifodalanadi, boshqa tomondan, shaxsga. noyob individuallik,
chunki bu ijtimoiy shartlangan fazilatlar sub'ektning psixofizik xususiyatlariga
asoslangan barqaror yaxlitlikka tuzilgan.
Ijtimoiy maqom tushunchasi, uning asosiy belgilari
Inson xatti-harakatlarining aksariyati qaysidir ma'noda o'zining ijtimoiy
mavqeini saqlab qolish yoki oshirishga qaratilgan.
T. Shibutani
9](https://docx.uz/documents/ccf6fc22-af53-46f9-bc77-2376cdee1087/page_9.png?v=1)
![(Amerikalik sotsiolog, uning "Ijtimoiy psixologiya" kitobi)
“Status” atamasi lotincha “statuer” fe’lidan olingan bo‘lib, “joylashtirmoq”,
“o‘rnatmoq” degan ma’noni anglatadi. Lotincha "statutum" so'zi "o'rnatilgan xulq-
atvor qoidalari", "nizom va tartibga solish" degan ma'noni anglatadi. Zamonaviy
sotsiologik va ijtimoiy-psixologik adabiyotlarda ijtimoiy maqom tushunchasi
ushbu ikkala nuqtani ham o'z ichiga oladi: egallagan pozitsiyasi va mavzuga
yuklangan huquqlar, majburiyatlar. Kundalik suhbatlarda shaxsning iqtisodiy
mavqei, nufuzi, nufuzi tufayli mavqeini bildirish uchun "maqom" so'zi
ishlatiladi. Lekin sotsiologiyada bu tushuncha boshqa ma’noga ega.
Maqom - bu guruh yoki jamiyatning ijtimoiy tuzilishidagi boshqa pozitsiyalar
bilan bog'liq bo'lgan va huquq va majburiyatlar tizimi orqali belgilanadigan
ma'lum bir pozitsiya[7].
Shaxsning ijtimoiy mavqei - bu shaxsning ijtimoiy munosabatlarning
murakkab tarmog'ida egallagan "joyi". Ijtimoiy maqom shaxsning jamiyatdagi
mavqeining umumlashtirilgan, ko'p qirrali xususiyati bo'lishi mumkin: bu uning
kasbi, malakasi, moliyaviy ahvoli, millati, yoshi, oilaviy ahvoli, dindorligi va
boshqalarni o'z ichiga oladi, ya'ni. holat to'plami yoki umumlashtirilgan holat deb
ataladigan hamma narsa.
Shuningdek, ijtimoiy maqom - bu muayyan tizimga xos bo'lgan bir qator
iqtisodiy, kasbiy, etnik va boshqa xususiyatlar (jins, ma'lumot, daromad) bilan
belgilanadigan shaxs, guruhning ijtimoiy aloqalar va munosabatlar tizimidagi
mavqei (mavqei). va shaxsning jamiyatdagi xulq-atvoriga ta'sir qilish.
Maqomning asosiy belgilari obro' va hokimiyatdir.
Obro' - bu madaniyat va jamoatchilik fikrida mustahkamlangan u yoki bu
maqomning ijtimoiy ahamiyatiga jamiyat tomonidan berilgan baho.
Hokimiyat (lotincha auctoritas - kuch, ta'sir) - bilim, axloqiy fazilatlar va tajribaga
asoslangan shaxsning jamiyat hayotining turli sohalarida xizmatlarini jamiyat
tomonidan tan olinishi darajasi.
Har bir maqomning muhim xususiyati - bu boshqa maqomlarni tanlash
diapazoni va erkinligi. O'z taqdiriga oid har qanday individual qaror muayyan
10](https://docx.uz/documents/ccf6fc22-af53-46f9-bc77-2376cdee1087/page_10.png?v=1)
![qadriyatlari bolaning idroki bilan buzilishi mumkin.
Ota-ona nazorati o'z-o'zini nazorat qilish bilan almashtirilsa, superego to'liq
shakllangan hisoblanadi. Biroq, o'z-o'zini nazorat qilish printsipi haqiqat
printsipiga xizmat qilmasligi mumkin. Superego insonni fikrlari, so'zlari va
harakatlarida mutlaq mukammallikka yo'naltiradi. U Egoni idealistik g'oyalarning
realistik g'oyalardan ustunligiga ishontirishga harakat qiladi va agar u ko'pincha
muvaffaqiyat qozonsa, odam ko'pincha psixologik muammolarni boshdan
kechirishi mumkin: aybdorlik hissi, nomuvofiqlik hissi, noaniqlik, yordamsizlik va
tashvish. Shaxsiy nevrotizm kontekstida Ego va Super-Egoning o'zaro ta'sirini
hisobga olsak, bu xulosa ayniqsa muhimdir[17].
Sotsiologiyadagi maqom va rol misollar orqali oson tushuntiriladi. Tasavvur
qiling-a, Jeff nufuzli restoranda oshpaz sifatida ishlaydi. U erda ishlashdan oldin u
rasmiy oshpazlik ta'limini oldi, bu unga restoranda ishga kirish uchun zarur bo'lgan
ko'nikmalarni berdi. Jeffning maqomi oshpaz, uning oshpazlik vazifasi esa restoran
menyusidan taom tayyorlashdan iborat.
Yana bitta misol: Laura turli shartnomalarni qabul qiladigan mustaqil yozuvchi.
Bolaligida unga DEHB tashxisi qo'yilgan, bu uning hayoti davomida ko'p
qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. Ko'pincha uzoq vaqt davomida bir xil narsaga
e'tibor qaratish qiyin edi, lekin u biror narsaga qiziqqanida, u bir necha soat
davomida kuchli diqqatni yo'naltirishi mumkin edi. U tez orada ushbu fokus farqi
odatdagi ish sharoitlarida ishlashni qiyinlashtirayotganini aniqladi, garchi frilanser
sifatida ishlash uning turli xil loyihalarni muntazam ravishda olib borishi va
qiziqishini yangilab turishiga sabab bo'ldi. Lauraning holati neyrodivergent, ammo
uning roli aniq emas; aksincha, u neyrodivergensiya natijasida kundalik hayotida
qo'llashi kerak bo'lgan turli strategiyalardir.
Status to'plami nima?
Har bir inson o'ziga va uning atrofidagi dunyoga shaxsni aniqlashga yordam
beradigan, berilgan va erishilgan maqomlarning kombinatsiyasiga ega. Bu holat
to'plami deb ataladi. Status to'plami nima ? Bu shaxs ega bo'lgan maqomlar
to'plami bo'lib, bitta asosiy maqom boshqalardan ustun turadi. Statuslar
13](https://docx.uz/documents/ccf6fc22-af53-46f9-bc77-2376cdee1087/page_13.png?v=1)
![nisbatan shunday tushunchaki, uning konkret hayotiy vaziyatlardagi huquq va
burchlaridan iborat harakatlarini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bo’lsak,
uni bajarish – u yoki bu oliy o’quv yurtida tahsil olish, uning moddiy bazasidan
foydalanish, kutubxonasiga a’zo bo’lish, stipendiya olib, ma’muriyatning ijtimoiy
himoyasida bo’lish kabi qator huquqlar bilan birgalikda o’sha oliygoh ichki tartib-
intizomi normalariga so’zsiz bo’ysunish, darslarga o’z vaqtida kelish, reyting
baholov talablari doirasida kundalik o’zlashtirish normalarini bajarish, amaliyotda
bo’lish, dekanatning bergan jamoatchilik topshiriqlarini ham bajarish kabi qator
burchlarni ham o’z ichiga oladi. Bu rol uning uyga borgach bajaradigan
“farzandlik” roli (ota va ona, yain qarindoshlar oldida) talab va imtiyozlaridan farq
qiladi. Ya’ni, konkret shaxsning o’ziga xosligi va qaytarilmasligi u bajaradigan
turli-tuman ijtimoiy rollarning xarakteridan kelib chiqadi. Shunga ko’ra, kimdir
“tartibli, ba’mani, fozil, axloqli va odobli” deyilsa, kimdir be’mani, bebosh,
o’zgaruvchan, ikkiyuzlamachi (ya’ni, bir sharoitda juda qobil, boshqa yerda -
betartib) degan hayotiy mavqyega ega bo’lib qoladi.
Shaxsning o’zi, o’z xulq-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi maqyeini tasavvur
qilishidan hosil bo’lgan obraz – “Men” – obrazi deb atalib, uning qanchalik
adekvatligi va reallikka yaqinligi shaxs barkamolligining mezonlaridan
hisoblanadi[21].
Har kuni biz turli odamlar va ijtimoiy guruhlar (oila, mehnat jamoasi va
boshqalar) bilan muloqot qilamiz va muloqot qilamiz. Turli xil ijtimoiy guruhlar va
turli odamlar bilan bir xil o'zaro ta'sirni tasavvur qilish qiyin. Albatta, biz
boshqacha yo'l tutamiz, chunki turli xil o'zaro munosabatlarda bizning
pozitsiyamiz boshqalar bilan munosabatlarga bog'liq, biz xatti-harakatlar
variantlarini tanlaymiz, u yoki bu darajada kerakli fazilatlarni o'zlashtiramiz.
Dunyo doimiy o'zaro ta'sirda bo'lgan ko'plab pozitsiyalardan iborat. Va bu
dunyoga kirib, har bir kishi o'zini ma'lum bir ijtimoiy mavqega ega bo'lishga
intiladi. Ijtimoiy o'zaro munosabatlar tizimiga kirgan har bir shaxs ma'lum ijtimoiy
funktsiyalarni bajarishi kerak. Ijtimoiy o'zaro ta'sirlar davomida muayyan
funktsiyalarni bajarish uchun shaxsga ma'lum funktsional majburiyatlar
16](https://docx.uz/documents/ccf6fc22-af53-46f9-bc77-2376cdee1087/page_16.png?v=1)
![tutilishi – har qanday tayziqdan xolilik, erkinlik belgisi. Bo’shashgan qomat –
bo’ysunuvchanlik, tobelik, ergashuvchanlik , mustaqil fikrning yo’qligidan alomat.
Bundan tashqari, odam tanasi yelka qismi va umuman tana yuqori qismining
xususiyatlari egasining mavqyei va rolidan dalolat beradi, masalan, kerik odam
bilan kamtar odam, har narsaga burnini tiqaveradigan odam bilan o’z ishini bilib,
bir chekkada band bo’lishni xohlaydigan odamning fe’li har xil bo’lishini
bilamiz.Odamning oyoqlari holati, hattoki, tovonlar ham ma’lum axborotlarni
beradi. Masalan, dadil, shaxdam qadam tashlash bilan, immillab qadam tashlash,
tovonini orqaga tashlab yuradiganlar bilan “oyoq uchida” yuradiganlarning
mavqyelari ham har xil bo’ladi. Xushomadgo’y odamni tasavvur qiling: uning
tanasi yaxlitligicha oldinga egilgan, qarashlari va nigohi esa faqat suhbatdoshning
yuziga qaragan bo’ladi. Shaxsning qiliqlari ham ma’lumot manbai: masalan,
avtoritarlilik belgilarini eslang: qo’llar ko’pincha orqada (ba’zan ikkala qo’l orqaga
bog’langan ham), iyaglar doimo yuqoriga yo’nalgan, ko’kraklar kerik va hokazo.
Odamning ovozi-chi? Masalan, suhbatdoshga nisbatan ovozni sozlashning yaqin
(intim) masofasi hamda shaxsiy (uzoq) masofasi farqlanadi.
Shaxs mavqyeini o’rganishning yana bir muhim usuli – bu uning nutqini stilistik
jihatdan o’rganishdir. Chunki nutqning xususiyatiga qarab, hattoki, odamning
professional jihatlarini ham aniqlash mumkin. Masalan, kundalik – maishiy nutq,
badiiy, ishchan, ilmiy, kriminal va shunga o’xshash. Bu jihatdan nutqning slengi–
ixtisoslashgan turini o’rganish ahamiyatlidir. Kelib chiqishi jihatidan sleng –
ma’lum tor doira yoki qatlamga mansub kishilarning yo kasbi, yo birgalikdagi
hamkorligiga bog’liq sharoitlaridan kelib chiqadigan nutqning leksik xususiyatidir.
Masalan, uchuvchilarning, ko’chada yurgan o’smirlarning, qamoq muddatini
o’tayotganlarning o’ziga yarasha slengi shakllanadi. Ularni bilmaguncha o’sha
ijtimoiy qatlam yoki guruhga ta’sir ko’rsatish mushkul bo’ladi[31].
2.2. Shaxsda faol hayotiy pozitsiya
Shaxsning ijtimoiylashuvi jamiyat va uning atrofidagi odamlarning hushyor
nazorati ostida amalga oshiriladi. Ular nafaqat shaxsni o'rgatadi, balki o'rganilgan
28](https://docx.uz/documents/ccf6fc22-af53-46f9-bc77-2376cdee1087/page_28.png?v=1)
![atvor fazilatlarini amalga oshirish va tarbiyalash uchun sharoit yaratadi. va
shaxslararo munosabatlar me'yorlariga rioya qilish.
Shuni ta'kidlash joizki, axloqiy va huquqiy faoliyatda ishtirok etish axloqiy
me'yorlar va qoidalar, insonga estetik talablar to'g'risidagi bilimlar tizimini
shakllantiradi, boshqa odamlarga, o'ziga, axloqiy me'yorlar va umuminsoniy
qadriyatlarga nisbatan munosabatni rivojlantiradi, axloqiy me'yorlar va
umuminsoniy qadriyatlarning asoslarini shakllantiradi. xulq-atvor madaniyati,
shuningdek, o'smirlarning erta huquqbuzarlik va deviant xulq-atvorining oldini
olish chorasi hisoblanadi.
Yosh "deviantlar" bilan tuzatish ishlarida psixologik ta'sirning muayyan
usullari va usullaridan foydalanganda, shaxsiyatni tuzatish usullari ongga, his-
tuyg'ularga, xulq-atvorga va umuman shaxsning rivojlanishiga ta'sir qilishini
hisobga olish kerak. Usullardan kompleks foydalanish ularni o'smirlarning shaxsiy
tizimini qayta qurish vositasiga aylantiradi.
Goneev shaxsning deviant xulq-atvorini tuzatishga qaratilgan usullarning
to'rtta guruhini ajratib ko'rsatadi: [12].
- salbiy turdagi xarakterni yo'q qilish usuli ("portlash" usuli (A. S. Makarenko
bo'yicha) va xarakterni qayta tiklash usuli);
- motivatsion sohani va o'z-o'zini anglashni qayta qurish usuli:
a) kuchli va zaif tomonlarini ob'ektiv qayta ko'rib chiqish;
b) o'z-o'zini anglashni qayta yo'naltirish;
v) ishontirish;
d) salbiy xulq-atvorni bashorat qilish;
- hayot tajribasini qayta qurish usuli:
a) ko'rsatmalar;
b) cheklovlar;
v) qayta tayyorlash;
d) almashtirish;
e) turmush tarzini tartibga solish;
33](https://docx.uz/documents/ccf6fc22-af53-46f9-bc77-2376cdee1087/page_33.png?v=1)
![- salbiy xatti-harakatlarning oldini olish va ijobiy xatti-harakatlarni
rag'batlantirish usuli:
a) mukofotlar va jazolar;
b) musobaqalar;
c) ijobiy nuqtai nazar.
Goneev deviant xulq-atvori bo'lgan o'spirinlar bilan tuzatish, psixologik va
psixologik ishda individual va jamoaviy psixologik va psixologik ta'sirning
uyg'unligi, sinfdan tashqari mashg'ulotlarning turli shakllari, usullari va turlaridan
foydalanish uning samaradorligini oshiradi, kamchiliklarni bartaraf etish
jarayoniga yordam beradi. O'smirlarning shaxsiyatini rivojlantirish va xatti-
harakatlaridagi og'ishlar haqiqiy, samarali va uning shaxsiyatining ijobiy
fazilatlarini shakllantirish vazifasi juda mumkin [12].
Deviant xulq-atvorni tuzatish - bu shaxsning motivatsiyasi, qadriyat
yo'nalishi, munosabati va xulq-atvorini tartibga solishga qaratilgan o'zaro bog'liq,
o'zaro bog'liq operatsiyalar va protseduralarning ijtimoiy-psixologik va psixologik
majmuasi va u orqali - shaxsiy munosabatlarni tartibga soluvchi va to'g'rilaydigan
turli xil ichki motivatsiyalar tizimi. ijtimoiy harakatlar va ishlarga munosabatni
tavsiflovchi fazilatlar.
Mashhur mahalliy olim-o'qituvchi V.P. Kashchenko 30-yillarda tuzatish
usullarining tasnifini ishlab chiqdi. U ularni ikki guruhga birlashtirdi: psixologik
va psixoterapevtik [17].
Psixologik usullar:
- ijtimoiy ta'sir usuli (faol-ixtiyoriy nuqsonlarni tuzatish, qo'rquvni tuzatish,
e'tiborsizlik usuli, sog'lom kulish madaniyati usuli, obsesif fikrlar va harakatlarni
tuzatish, sargardonlikni tuzatish, o'z-o'zini tuzatish).
- maxsus yoki xususiy psixologik usullar (xulq-atvor kamchiliklarini tuzatish,
asabiy tabiatni tuzatish)
- mehnat orqali tuzatish usuli.
- bolalar jamoalarini oqilona tashkil etish orqali tuzatish usuli
Psixoterapevtik usullar:
34](https://docx.uz/documents/ccf6fc22-af53-46f9-bc77-2376cdee1087/page_34.png?v=1)
Shaxsning roli, statusi, pozitsiyasi