Shaxsning roli, statusi, pozitsiyasi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	48.4KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	15 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

5 Sotish

Shaxsning roli, statusi, pozitsiyasi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVERSITETINING PSIXOLOGIYA VA
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
AMALIY PSIXOLOGIYA YO NALISHI ʻ
“ SHAXSNING ROLI, STATUSI, POZITSIYASI ”
mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: ________ guruh talabasi
_____________________________
Rahbar: _______________________________

TOSHKENT-202 4

MUNDARIJA:
KIRISH.……………………………………………………………………………3
I.BOB.SHAXSNING RO’LI VA UNING STATUSI.
1.1.Shaxs tushunchasi v a roli haqida nazariyalar…………………….…………….6
1.2. Ijtimoiy statusi va asosiy belgilari …………………………….…………..…16
II.BOB.SHAXSNING FUQAROLIK POZITSIYASI VA UNING
XUSUSIYATLARI.
2.1.Shaxsning fuqarolik pozitsiyasi va psixologik tabiati……………….………..24
2.2. Shaxsda faol hayotiy pozitsiya…………………………………….…………29
XULOSA ……………………………………………………………………….. 42
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI …………….…………... 44

2

KIRISH
Ushbu kurs ishida fuqarolik o'ziga xosligini shakllantirish muammosiga
uslubiy yondashuvlar keltirilgan. Fuqarolik o'ziga xosligini shakllantirishning
muhim asosi sifatida shaxsning ichki pozitsiyasi quyidagilarni o'z ichiga olishi
kerak: 1. Insoniyatning tarixan shakllangan faoliyati natijasida ob'ektiv va
ma'naviy olam voqeligiga qadrli munosabat. 2. Fuqarolardan Rossiyaning noyob
tabiiy xilma-xilligini qadrlashni talab qiladigan tabiiy voqelikka sub'ekt-sub'ekt
munosabati. 3. Fuqarolik ongining voqeligi va fuqarolik o'ziga xosligining alohida
ahamiyati bilan, umuman olganda, tasvir-belgi ong haqiqati. 4. Ijtimoiy va
me'yoriy makonning haqiqati, birinchi navbatda, har bir insonning fuqarolik
huquqlari va burchlariga, Rossiya qonunlariga, fan natijalariga va mamlakatning
ko'plab xalqlarining madaniy an'analariga qadrli munosabat. 5. Shaxsning ichki
makonining voqeligi, shubhasiz, faol fuqarolik pozitsiyasini, o'z-o'ziga fuqaro
sifatida qadrli munosabatda bo'lishni, o'z taraqqiyoti uchun mas'uliyatni o'z
zimmasiga olishga tayyor va yaxlit shaxs sifatida, o'z vataniga sodiq bo'lishni
nazarda tutadi. Va ushbu mavzular bo yicha kurs ishida malumotlar beramiz.ʻ
Inson har kuni turli odamlar va ijtimoiy guruhlar bilan muloqot qiladi. U
kamdan-kam hollarda faqat bitta guruh a'zolari, masalan, oila a'zolari bilan to'liq
munosabatda bo'ladi, lekin ayni paytda u mehnat jamoasi, jamoat tashkilotlari va
boshqalar a'zosi bo'lishi mumkin. ularning har biridagi tegishli pozitsiya.guruhning
boshqa a'zolari bilan munosabatlari bilan belgilanadigan pozitsiya. Ijtimoiy o'zaro
ta'sir jarayonida muayyan funktsiyalarni bajarish, ehtiyojlarni, manfaatlarni amalga
oshirish uchun shaxsga ma'lum mas'uliyat yuklanadi. Ijtimoiy o'zaro
munosabatlarning boshqa ishtirokchilariga nisbatan shaxsning funktsiyalari va
undan kelib chiqadigan majburiyatlari va huquqlari insonning ijtimoiy mavqeini
belgilaydi. Shaxsning turli guruhlarga qo'shilish darajasini, shuningdek ularning
har birida egallagan pozitsiyalarini tahlil qilish uchun ijtimoiy maqom va ijtimoiy
rol tushunchalari qo'llaniladi.
Boshqacha qilib aytganda, status o'z faoliyatini amalga oshirish uchun unga
taqdim etilishi kerak bo'lgan aniq harakatlar majmuini qayd etadi . Muayyan
3

shaxsning ijtimoiy mavqeini, uning ijtimoiy funktsiyalarini bilgan holda , biz
undan harakatlar majmuini amalga oshirishini, bu funktsiyalarni bajarish uchun
zarur deb hisoblagan o'sha tipik sifat va xususiyatlar to'plamiga ega bo'lishini
kutamiz; bu ijtimoiy rolni belgilaydi.
Ushbu kursning maqsadi: ijtimoiy maqom, ijtimoiy rol tushunchalarini ochib
berish, taqqoslash va ularning kichik guruhdagi shaxsiyat va shaxslararo
munosabatlarning rivojlanishiga ta'sirini o'rganish.
Maqsadlar: ijtimoiy maqom va rollarning barcha turlari, turlari, tasniflarini
o'rganish, ularning paydo bo'lishi va shaxs tomonidan o'zlashtirilishi mohiyatini
tushuntirib berish.
“Kiyiming bilan kutib olarsan, aqling bilan kutib oladi” degan mashhur
iborani sotsiologik nuqtai nazardan izohlash mumkin: “Sizni maqomingiz bilan
kutib olasiz, lekin rolingiz bilan hurmat qilasiz”. Va haqiqatan ham
shunday. Ijtimoiy maqomga ko'ra, shaxsning ijtimoiy guruhdagi mavqeini
aniqlash, ushbu maqomga mos keladigan vazifalarni bajarish uchun zarur bo'lgan
rol va funktsiyalarni ajratib ko'rsatish mumkin. Shu bilan birga, ijtimoiy mavqe
insonning g'oyalari, ehtiyojlari, qiziqishlari va maqsadlarini amalga oshirishga
turtki bo'lib xizmat qiladi.
Kurs ishi maqsadi: Shaxsning roli,statusi, pozitsiyasi haqida va ilmiy-
metodik tavsiyalar ishlab chiqish va hayotga tatbiq etish.
Kurs ishi ob’ekti: Shaxsning roli,statusi, pozitsiyasi haqida tanishtirish
jarayoni
Kurs ishi predmeti: Shaxsning roli,statusi, pozitsiyasi bilan tanishtirish
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi
natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini
ommalashtirishda amaliy yordam qiladi va fuqarolik o'ziga xosligini shakllantirish
muammosiga uslubiy yondashuvlar keltirilgan
4

Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, 4 bo‘lim,
umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
I.BOB. SHAXSNING ROLI VA UNING STATUSI
1.1.Shaxs tushunchasi va roli haqida nazariyalar
5

Shaxs nima? Bu so'z insoniyat madaniyatida taxminan 300 yil oldin paydo
bo'lgan. J.Brunerning fikricha, XVIII asrga borib taqaladigan "o’z-o'zi"
tushunchasidan foydalanishni "shaxs" tushunchasining kelib chiqishining belgisi
deb hisoblash mumkin. Ayni paytda, ispan faylasufi Baltazar, 17 asrda "shaxs"
tushunchasini butunlay zamonaviy ma'noda ishlatadi.Psixologiyada shaxsning
ko'plab ta'riflari mavjud. Bu ta'riflarning ko'pchiligi uyg’unlik, belgilar tizimi,
birlik, barqarorlik, ijtimoiylik, identiklik, individuallik (yaxlitlik, o'ziga xoslik),
ichki Men (avtonomiya, ijodkorlik) kabi xususiyatlarni o'z ichiga oladi. Ko'pincha
shaxs ong va o'zini anglash orqali namoyon bo’ladi. Shveytsariyalik olim Rishar
Meyli: “Shaxs deganda, har bir insonni tasniflaydigan psixologik xususiyatlarning
yig’indisini tushunamiz. Kengroq ma’noda, shaxs termini xarakter, temperament,
qobiliyatni o’z ichiga oladi”. Lekin shaxs – bu faqatgina xususiyatlarning
yig’indisi emas. Gap quyidagi xususiyatlar o'zaro ta'sirda o'ziga xos psixologik
markazni, psixikaning o'ziga xos sifati, menlik, o'z individual xususiyatlarini
anglashni yoki A.Maslou, E.Erikson va boshqa psixologlar tasdiqlagan
xususiyatlar haqida bormoqda. Bundan kelib chiqib, SHAXS deb o’zining
menligiga ega bo’lgan, o’z irodasi orqali o’zini boshqara oladigan va hatti-
harakatini nazorat qila oladigan odamga aytiladi. 20 asrning boshlarida rus
psixiatri P.P.Viktorov shaxs tushunchasini o’zo’zini anglash va ong (anglash) bilan
bog’ladi: “Shaxs, individuallik, Men psixologlarda tananing ichki muhitga
munosabatni his qilish hamda tashqi muhitga nisbatan munosabatni his qilish”.
Psixolog F.Barron: “Inson shaxsining farqli jihati fikrlashga va masalalarni hal
qilishga qodir ongning mavjudligidir”.Sotsiolog Ya.Shepanskiy: Ijtimoiylashuv
jarayonida individ o’zining shaxsiy ongini va shaxsiy Menini yaratadi. Har bir
inson oilada, kasbiy faoliyatida, do’stlar davrasida va h.k. da bajariladigan ijtimoiy
rollarning miqdorini his qiladi. Har bir inson o’z-o’zini tahlil qiladi, xuddi
boshqalarga murojaat qilgani kabi o’ziga murojaat qiladi.Shaxs psixologiyasi - bu
shaxsni va turli individual jarayonlarni o'rganadigan psixologiya sohasi
hisoblanadi. Shaxsning borliq, hayot, jamiyat va atrofdagilar bilan bo'lgan
munosabatlarining yaxlit tasvirini yaratishga urinishga asosiy e'tibor qaratiladi.
6

Bundan tashqari, psixik taraqqiyotning dinamik tomonlari, individual farqlar
o'rganiladi.[15].
“Men” – obrazining ijtimoiy-psixologik ahamiyati shundaki, u shaxs tarbiyasining
va tarbiyalanganligining muhim omillaridan hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan olib
qaralganda, tarbiya shaxsning o’zi va o’z sifatlari to’g’risidagi tasavvurlarining
shakllanishi jarayonidir, deb ta’rif berish mumkin. Demak, har bir inson o’zini,
o’zligini qanchalik aniq va to’g’ri bilsa, tasavvur qilolsa, uning jamiyat
normalariga zid harakat qilish ehtimoli ham shunchalik kam bo’ladi, ya’ni u
tarbiyalangan bo’ladi.
O’z-o’zini anglash, o’zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni ko’pincha konkret
shaxs tomonidan og’ir kechadi, ya’ni, inson tabiati shundayki, u o’zidagi o’sha
jamiyat normalariga to’g’ri kelmaydigan, noma’qul sifatlarni anglamaslikka, ularni
“yashirishga” harakat qiladi, hattoki, bunday tasavvur va bilimlar ongsizlik
sohasiga siqib chiqariladi (avstriyalik olim Z.Freyd nazariyasiga ko’ra). Bu ataylab
qilinadigan ish bo’lmay, u har bir shaxsdagi o’z shaxsiyatini o’ziga xos himoya
qilish mexanizmidir. Bunday himoya mexanizmi shaxsni ko’pincha turli xil yomon
asoratlardan, hissiy kechinmalardan asraydi. Lekin shuni alohida ta’kidlash
lozimki, “Men” – obrazining ijobiy yoki salbiyligida yana o’sha shaxsni o’rab
turgan tashqi muhit, o’zgalar va ularning munosabati katta rol o’ynaydi. Odam
o’zgalarga qarab, go’yoki oynada o’zini ko’rganday tasavvur qiladi. Bu jarayon
psixologiyada refleksiyadeb ataladi. Bu jarayonning mohiyati – aynan o’ziga
o’xshash odamlar obrazi orqali o’zi to’g’risidagi obrazni shakllantirish,
jonlantirishdir. Odamning o’z “Meni” to’g’risidagi barcha tasavvurlari va bilimlari
majmui shu tariqa shakllanadi. “Men” obrazining bir qancha turlari farqlanadi:
ayni mavjud “Men” (“Real – Men”); istalgan “Men” (“ideal – Men”); xayoliy
“Men”. Shaxsning o’ziga-o’zi beradigan hisobotlariga qarab, uning ham o’ziga,
hamda birovlarga munosabatlarini aniqlash mumkin. “Men kimman?” deb
nomlangan test aynan ana shunday o’ziga nisbatan o’zining hisobotining
mohiyatini aniqlaydi.
7

Bunda tekshiriluvchidan 12 daqiqa mobaynida “Kimman?” degan savolga 20 xil
variantda javob berish so’raladi. Javoblar betartib bo’lishi mumkin, chunki ular
keyinchalik kontent-tahlil yordamida qayta ishlanadi.
V.Stolin fikricha, o’ziga munosabat 9 xil modallikda – o’lchovlarda aniqlanishi
mumkin:“Men”ning anglanganligi; o’zini hurmat qilish va o’ziga ishonch; o’zini
boshqara olish va izchillik; boshqalardan kutiladigan munosabat; o’zidan rozilik;
o’z qadr-qimmati uchun qayg’urish;o’z “Meni”ga tobelik, bog’liqlik; o’zini
tushunmaslik, o’z “Meni” bilan ziddiyatlarning mavjudligi; o’zini o’zi ayblashi.
Ana shunday usullar bilan shaxsning kognitiv tizimidagi xususiyatlarni aniqlash va
mos tarzda munosabat strategiyasini belgilash mumkin bo’lad
“Shaxs” tushunchasini tavsiflash uchun, birinchi navbatda, “shaxs”, “individ”,
“shaxs” tushunchalarini farqlash zarur. "Inson" tushunchasi barcha odamlarga xos
bo'lgan umuminsoniy fazilatlar va qobiliyatlarni tavsiflash uchun ishlatiladi. Bu
kontseptsiya dunyoda inson zoti (homo sapiens), insoniyat kabi tarixiy jihatdan
rivojlanayotgan, boshqa barcha moddiy tizimlardan faqat o'ziga xos turmush tarzi
bilan ajralib turadigan maxsus jamoa mavjudligini ta'kidlaydi. Ushbu turmush tarzi
tufayli inson tarixiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida, dunyoning barcha
nuqtalarida o'zi bilan bir xil bo'lib qoladi va ma'lum bir ontologik maqomni saqlab
qoladi.
Demak, insoniyat o‘ziga xos moddiy voqelik sifatida mavjud. Ammo
insoniyat mustaqil ravishda mavjud emas. Muayyan odamlar yashaydi va harakat
qiladi. Insoniyatning alohida vakillarining mavjudligi "individual" tushunchasi
bilan ifodalanadi. Shaxs - insoniyatning yagona vakili, insoniyatning barcha
ijtimoiy va psixologik xususiyatlarining o'ziga xos tashuvchisi: aql, iroda,
ehtiyojlar, manfaatlar va boshqalar. Bu holda "individual" tushunchasi "aniq
shaxs" ma'nosida qo'llaniladi. Savolning bunday shakllantirilishi bilan turli xil
biologik omillar (yosh xususiyatlari, jinsi, temperamenti) ta'sirining o'ziga xos
xususiyatlari ham, inson hayotining ijtimoiy sharoitlaridagi farqlar ham qayd
etilmaydi. Biroq, bu omillarning ta'siridan butunlay mavhum bo'lish mumkin
8

emas. Ko'rinib turibdiki, bola va kattalar hayoti, ibtidoiy jamiyat va yanada
rivojlangan tarixiy davrlar o'rtasida katta farqlar mavjud[10].
Insoniyat rivojlanishining tarixiy xususiyatlarini uning individual va tarixiy
rivojlanishining turli darajalarida aks ettirish uchun "individ" tushunchasi bilan bir
qatorda "shaxs" tushunchasi ham qo'llaniladi. Bunda shaxs shaxsning onto- va
filogenezi uchun boshlang'ich holatidan shaxs shakllanishining boshlang'ich
nuqtasi sifatida qaraladi, shaxsiyat - bu shaxs rivojlanishining natijasi, barcha
insoniy fazilatlarning eng to'liq timsolidir.
Shaxsning shakllanishi shaxslarning ijtimoiylashuvi va yo'naltirilgan ta'lim
jarayonlarida amalga oshiriladi: ularning turli xil faoliyat turlari va shakllarini
o'zlashtirish orqali ijtimoiy normalar va funktsiyalarni o'zlashtirish. Shaxsga xos
bo'lgan faoliyatning ayrim turlari va shakllarining begonalashishi (ijtimoiy mehnat
taqsimoti tufayli) o'z faoliyatini erkin va tashqaridan yuklangan deb qabul
qiladigan bir tomonlama rivojlangan shaxsning shakllanishini
belgilaydi. Aksincha, jamiyatdagi har bir shaxs tomonidan tarixan shakllangan
faoliyat turlari va shakllarining butun yaxlitligini o'zlashtirib olish shaxsning har
tomonlama va barkamol rivojlanishining ajralmas shartidir.
Ijtimoiy narsalarga qo'shimcha ravishda, shaxs alohida shaxslar a'zosi bo'lgan
maxsus ijtimoiy jamoalarning o'ziga xos turmush sharoitidan kelib chiqadigan
xususiyatlarni oladi, ya'ni. sinfiy, ijtimoiy-professional, milliy-etnik, ijtimoiy-
hududiy va jinsi va yoshi. Ushbu xilma-xil jamoalarga xos bo'lgan xususiyatlarni,
shuningdek, guruh va jamoaviy faoliyatda shaxslar tomonidan bajariladigan
ijtimoiy rollarni o'zlashtirish, bir tomondan, xatti-harakatlar va ongning ijtimoiy
tipik ko'rinishlarida ifodalanadi, boshqa tomondan, shaxsga. noyob individuallik,
chunki bu ijtimoiy shartlangan fazilatlar sub'ektning psixofizik xususiyatlariga
asoslangan barqaror yaxlitlikka tuzilgan.
Ijtimoiy maqom tushunchasi, uning asosiy belgilari
Inson xatti-harakatlarining aksariyati qaysidir ma'noda o'zining ijtimoiy
mavqeini saqlab qolish yoki oshirishga qaratilgan.
T. Shibutani
9

(Amerikalik sotsiolog, uning "Ijtimoiy psixologiya" kitobi)
“Status” atamasi lotincha “statuer” fe’lidan olingan bo‘lib, “joylashtirmoq”,
“o‘rnatmoq” degan ma’noni anglatadi. Lotincha "statutum" so'zi "o'rnatilgan xulq-
atvor qoidalari", "nizom va tartibga solish" degan ma'noni anglatadi. Zamonaviy
sotsiologik va ijtimoiy-psixologik adabiyotlarda ijtimoiy maqom tushunchasi
ushbu ikkala nuqtani ham o'z ichiga oladi: egallagan pozitsiyasi va mavzuga
yuklangan huquqlar, majburiyatlar. Kundalik suhbatlarda shaxsning iqtisodiy
mavqei, nufuzi, nufuzi tufayli mavqeini bildirish uchun "maqom" so'zi
ishlatiladi. Lekin sotsiologiyada bu tushuncha boshqa ma’noga ega.
Maqom - bu guruh yoki jamiyatning ijtimoiy tuzilishidagi boshqa pozitsiyalar
bilan bog'liq bo'lgan va huquq va majburiyatlar tizimi orqali belgilanadigan
ma'lum bir pozitsiya[7].
Shaxsning ijtimoiy mavqei - bu shaxsning ijtimoiy munosabatlarning
murakkab tarmog'ida egallagan "joyi". Ijtimoiy maqom shaxsning jamiyatdagi
mavqeining umumlashtirilgan, ko'p qirrali xususiyati bo'lishi mumkin: bu uning
kasbi, malakasi, moliyaviy ahvoli, millati, yoshi, oilaviy ahvoli, dindorligi va
boshqalarni o'z ichiga oladi, ya'ni. holat to'plami yoki umumlashtirilgan holat deb
ataladigan hamma narsa.
Shuningdek, ijtimoiy maqom - bu muayyan tizimga xos bo'lgan bir qator
iqtisodiy, kasbiy, etnik va boshqa xususiyatlar (jins, ma'lumot, daromad) bilan
belgilanadigan shaxs, guruhning ijtimoiy aloqalar va munosabatlar tizimidagi
mavqei (mavqei). va shaxsning jamiyatdagi xulq-atvoriga ta'sir qilish.
Maqomning asosiy belgilari obro' va hokimiyatdir.
Obro' - bu madaniyat va jamoatchilik fikrida mustahkamlangan u yoki bu
maqomning ijtimoiy ahamiyatiga jamiyat tomonidan berilgan baho.
Hokimiyat (lotincha auctoritas - kuch, ta'sir) - bilim, axloqiy fazilatlar va tajribaga
asoslangan shaxsning jamiyat hayotining turli sohalarida xizmatlarini jamiyat
tomonidan tan olinishi darajasi.
Har bir maqomning muhim xususiyati - bu boshqa maqomlarni tanlash
diapazoni va erkinligi. O'z taqdiriga oid har qanday individual qaror muayyan
10

ijtimoiy tengsizlikni bartaraf etish yo'llarini doimiy ravishda tanlash va hayotda
raqobatbardoshlikni ta'minlaydigan tegishli sharoitlarga ega bo'lish istagidan
iborat.
Shuningdek, ijtimoiy maqomning tarkibiy qismlari quyidagilardir: shaxs
jamiyatda amalga oshirishga intiladigan maqsadlar, vazifalar,
ehtiyojlar ; insonning dunyoga va o'ziga bo'lgan munosabati asosidagi ma'naviy
qadriyatlar; insonning jamiyat bilan munosabatini ifodalovchi his-tuyg'ular va his-
tuyg'ular; dunyoqarashga asoslangan va inson faoliyatini uning barcha ko‘rinish va
sohalarida belgilovchi e’tiqod, qat’iy qarashlar.
Freyd shaxs nazariyasiga strukturaning uchta asosiy tushunchasini kiritdi: Id
(It), Ego va Super-Ego. Bu shaxsiyatning tarkibiy modeli deb ataldi, garchi
Freydning o'zi ularni tuzilmalar emas, balki jarayonlar deb hisoblashga moyil edi.
Topografik va strukturaviy modellar o‘rtasidagi munosabatni ko‘rib chiqamiz. Id
sferasi butunlay behush holatda, Super-Ego esa barcha uch darajaga kiradi.
Freydning fikricha, ongsizlik faqat g'oyalardan iborat. Va shuning uchun ongsiz
harakatlar, his-tuyg'ular yoki his-tuyg'ular haqida gapirish noto'g'ri.
Instinkt ong ob'ekti bo'la olmaydi. Bu faqat instinktni ifodalovchi g'oya
bo'lishi mumkin. Va agar instinkt g'oya bilan bog'liq bo'lmasa, unda bu haqda hech
narsa ma'lum emas. Ongsiz - bu hech qachon ongli bo'lmagan yoki ilgari ongli
bo'lgan, ammo qatag'on qilingan aqliy hayotning ulkan sohasi. Ongsizning ta'siri
ongga qaraganda ancha kuchli. U fikrlarni, g'oyalarni, his-tuyg'ularni chuqur
o'zgartirishi va xatti-harakatlar va jismoniy holatlarga ta'sir qilishi mumkin.
Inson uning ta'sirini bevosita anglay olmaydi, garchi ongsiz impulslar ongli
ravishda ifodalashga faol intiladi. "Id" so'zi lotincha "Id" so'zidan kelib chiqqan.
Freyd nazariyasida "Id" birinchi navbatda shaxsning uyqu, ovqatlanish,
defekatsiya, kopulyatsiya kabi ibtidoiy, instinktiv va tug'ma, hayotiy tomonlarini
nazarda tutadi. "Id" bizning xatti-harakatlarimizga energiya beradi. "Id" inson
uchun hayot davomida o'zining markaziy ma'nosiga ega, u hech qanday
cheklovlarga ega emas, tartibsiz, o'z-o'zidan paydo bo'ladi. Asl tizimli psixika
bo'lgan Id butun inson hayotining asosiy printsipini ifodalaydi - birlamchi biologik
11

drayvlar tomonidan ishlab chiqarilgan psixik energiyani darhol chiqarib yuborish ,
ularning cheklanishi aqliy va tana faoliyatining kuchlanishiga olib keladi.
"Id" impulslarini amalga oshirish zavq tamoyili deb ataladi. Biroq, bu
tamoyilga bo'ysunish, Id o'zining sof ko'rinishida shaxs va jamiyat uchun xavf
tug'dirishi mumkin. Shuning uchun Id impulslari ong sohasiga to'g'ridan-to'g'ri
"tashqariga chiqa olmaydi", ular u erda Super-Ego filtrlari orqali tez-tez o'tadi.
Biroq, psixoterapevtik nuqtai nazardan juda muhim bo'lgan id aqliy va somatik
jarayonlar o'rtasida vositachi sifatida muhim rol o'ynaydi.
Freyd ikkita muhim fiziologik va ruhiy jarayonni tasvirlab berdi, ular orqali
id shaxsni zo'riqishdan xalos qiladi: refleksli harakatlar va asosiy jarayonlar. Ego
ijtimoiy jihatdan maqbul kontekstda ehtiyojlarni o'zgartirish va amalga oshirish
uchun id energiyasining bir qismini ishlatadi va shu bilan haqiqatan ham
organizmning xavfsizligi va o'zini o'zi saqlashni ta'minlaydi. U idning istaklari va
ehtiyojlarini qondirish uchun kognitiv va pertseptiv strategiyalardan foydalanadi.
Ego o'zining namoyon bo'lishida voqelik printsipiga asoslanadi, uning
maqsadi - istaklarni qondirishni u yoki bu shaklda, tegishli atrof-muhit sharoitida
amalga oshirish imkoniyatini topgunga qadar kechiktirish orqali organizmning
yaxlitligini saqlash. Ego tushunchasi psixoanalitik terapiyaning printsipi va
maqsadini o'z ichiga oladi: psixikaning yuqori darajasidagi muammolarni hal qilish
uchun ma'lum miqdordagi id energiyasini chiqarish. Shunday qilib, biz psixikaning
keyingi tarkibiy qismiga keldik: Super-Ego.
Men o'zini ob'ekt sifatida qabul qilishi, o'zini boshqa ob'ektlar kabi muomala
qilishi, o'zini kuzatishi, tanqid qilishi mumkin. Bunday holda, O'zlikning bir qismi
o'zini boshqa O'ziga qarama-qarshi qo'yadi.Demak, O'zlik parchalanadi, u o'zining
ba'zi funktsiyalarida, hech bo'lmaganda, bir muddat bo'linadi. Shaxsning axloqiy
va estetik kuchi bo'lgan Super-Ego ota-onaga uzoq vaqt qaramlik, erta ko'rsatmalar
va qat'iy hayot munosabatlarining natijasidir. Keyinchalik mikro va makrojamiyat
psixikaning rivojlanishiga ta'sir qilishning asosiy funktsiyasini o'z zimmasiga
oladi. Shu sababli, Super-Ego jamiyatning individual "jamoaviy vijdoni" ning
individual in'ikosi sifatida ham ko'rib chiqilishi mumkin, garchi jamiyat
12

qadriyatlari bolaning idroki bilan buzilishi mumkin.
Ota-ona nazorati o'z-o'zini nazorat qilish bilan almashtirilsa, superego to'liq
shakllangan hisoblanadi. Biroq, o'z-o'zini nazorat qilish printsipi haqiqat
printsipiga xizmat qilmasligi mumkin. Superego insonni fikrlari, so'zlari va
harakatlarida mutlaq mukammallikka yo'naltiradi. U Egoni idealistik g'oyalarning
realistik g'oyalardan ustunligiga ishontirishga harakat qiladi va agar u ko'pincha
muvaffaqiyat qozonsa, odam ko'pincha psixologik muammolarni boshdan
kechirishi mumkin: aybdorlik hissi, nomuvofiqlik hissi, noaniqlik, yordamsizlik va
tashvish. Shaxsiy nevrotizm kontekstida Ego va Super-Egoning o'zaro ta'sirini
hisobga olsak, bu xulosa ayniqsa muhimdir[17].
Sotsiologiyadagi maqom va rol misollar orqali oson tushuntiriladi. Tasavvur
qiling-a, Jeff nufuzli restoranda oshpaz sifatida ishlaydi. U erda ishlashdan oldin u
rasmiy oshpazlik ta'limini oldi, bu unga restoranda ishga kirish uchun zarur bo'lgan
ko'nikmalarni berdi. Jeffning maqomi oshpaz, uning oshpazlik vazifasi esa restoran
menyusidan taom tayyorlashdan iborat.
Yana bitta misol: Laura turli shartnomalarni qabul qiladigan mustaqil yozuvchi.
Bolaligida unga DEHB tashxisi qo'yilgan, bu uning hayoti davomida ko'p
qiyinchiliklarni keltirib chiqargan. Ko'pincha uzoq vaqt davomida bir xil narsaga
e'tibor qaratish qiyin edi, lekin u biror narsaga qiziqqanida, u bir necha soat
davomida kuchli diqqatni yo'naltirishi mumkin edi. U tez orada ushbu fokus farqi
odatdagi ish sharoitlarida ishlashni qiyinlashtirayotganini aniqladi, garchi frilanser
sifatida ishlash uning turli xil loyihalarni muntazam ravishda olib borishi va
qiziqishini yangilab turishiga sabab bo'ldi. Lauraning holati neyrodivergent, ammo
uning roli aniq emas; aksincha, u neyrodivergensiya natijasida kundalik hayotida
qo'llashi kerak bo'lgan turli strategiyalardir.
Status to'plami nima?
Har bir inson o'ziga va uning atrofidagi dunyoga shaxsni aniqlashga yordam
beradigan, berilgan va erishilgan maqomlarning kombinatsiyasiga ega. Bu holat
to'plami deb ataladi. Status to'plami nima ? Bu shaxs ega bo'lgan maqomlar
to'plami bo'lib, bitta asosiy maqom boshqalardan ustun turadi. Statuslar
13

to'plamining sotsiologiya ta'riflarida bu asosiy status deb ataladi . Ushbu master
maqomi shaxs uchun boshqa barcha maqomlarga rahbarlik qiladi. Bu ularning
asosiy belgilovchi xususiyati bo'lib, ular uchun muhim bo'lgan narsalarni birinchi
o'ringa qo'yishga yordam beradi.
Holat to'plamiga misollar
Holat to'plamining misollari holat to'plamlari qanday ishlashini va asosiy
holatlarning statuslar to'plami bilan qanday o'zaro ta'sirini tushunishga yordam
beradi.
Rol ziddiyatini tushunish
Ko'pincha, ma'lum bir shaxsning o'rnatilgan maqomlaridagi rollari bir-biriga
zid keladi. Bu rollar to'qnashuvi deb ataladi va u rollar o'rtasida qarama-qarshi
majburiyatlar mavjud bo'lganda yuzaga keladi, bu esa manfaatlar to'qnashuvini
keltirib chiqaradi. Rol to'qnashuvi, shuningdek, kimdir shaxsiy yoki professional
muhitda ma'lum bir rolning mas'uliyati bo'yicha kelishmovchilikka ega bo'lganida
ham paydo bo'lishi mumkin.Statuslarning ikki turi mavjud: berilgan va erishilgan .
Belgilangan maqomlar tug'ilish bilan birga keladigan holatlardir. Natijada, ular
ixtiyoriy ravishda tanlanmaydi. Demak, ota-ona, farzand va aka-uka maqomi
berilgan maqomlarga misol bo'la oladi. Boshqa tomondan, erishilgan maqomlar -
bu harakat bilan keladi. Shunday qilib, turmush o'rtog'i, xodimi yoki uy egasi
bo'lish - tanlangan maqomlarga misoldir.
Ikki ta rifga bo linadi: maqom - bu ijtimoiy tizim yoki guruh ichidagiʼ ʻ
mavqei; rol esa maqom bilan bog'liq bo'lgan xatti-harakat namunasidir .
Rol - bu maqomga bog'liq bo'lgan me'yorlar, qadriyatlar, xatti-harakatlar va
shaxsiy xususiyatlar to'plami . Status: “Status” – bu shaxsning guruh yoki
jamiyatda egallashi kutilayotgan pozitsiya; Bunday odamni ushlab turgan odamdan
biz kutadigan xatti-harakat esa uning "roli" dir.
Maqom - bu lingvistik jihatdan belgilangan "shaxs" turi (individual yoki
jamoaviy). Rol - bu holat bilan bog'liq bo'lgan xatti-harakatlar . Hal qiluvchi
ma'nodagi maqomlar va rollar bir-biri bilan bog'liq holda belgilanadi va
tushuniladi. Bu munosabatlar har doim bo'lmasa ham, ko'pincha huquq va
14

majburiyatlarni o'z ichiga oladi.
Quyidagi jumlani ko'rib chiqing: Men (n) _____ bo'lganim uchun _____
bo'lishim kerak. Shunday qilib, siz shunday deyishingiz mumkin: "Men terapevt
bo'lganim uchun mijozlarning so'zlarini tinglashim, ularga yechim topishda
yordam berishim va mashg'ulotlarimizni aniq qayd etishim kerak". Ushbu misolda
terapevt erishilgan maqomdir, chunki bu siz tanlagan narsa va sizning
harakatlaringiz natijasidir. Siz terapevt bo'lib tug'ilmagansiz. Bundan tashqari,
mijozlarning so'zlarini tinglash, ularga yechimlarni shakllantirishda yordam berish
va sessiyalarning to'g'ri yozuvlarini yuritish bu holat bilan bog'liq rollardir. Bu
sizning terapevt sifatidagi maqomingiz tufayli ishtirok etishingiz kerak bo'lgan
xatti-harakatlardir. Yuqoridagi jumlani sizga tegishli statuslar va rollar bilan
yakunlashingiz tavsiya etiladi.
1.2. Ijtimoiy statusi va asosiy belgilari
Ijtimoiy mavqe - bu ma'lum jamiyat va madaniyatdagi shaxsning mavqei. Berilgan
lavozim (masalan, o qituvchilik kasbi) ko'p shaxslarga tegishli bo'lishi mumkinʻ
Shaxs va uning jamiyatdagi o’rni bir qator ilmiy tushunchalar vositasida talqin
qilinadi. U yoki bu mehnat jamoasida faoliyat ko’rsatayotgan shaxs o’z jamoasida
ma’lum mavqyeini egallashga harakat qiladi. Ijtimoiy mavqye yoki
statustushunchasi odamning ma’lum insoniy munosabatlar tizimida tutgan o’rnini
ifodalaydi. Bu o’rin uning shu jamoada barcha huquqlari (masalan, bo’lim
boshlig’i bo’lib ishlaydigan odamdagi lavozimidan kelib chiqadigan normativ
huquqlari) hamda burchlari (yaxshi samara bilan ishlash, xodimlarga o’z vaqtida
va aniq topshiriqlar berish, maoshni to’g’ri belgilash va h-zo) majmuasidan kelib
chiqadi. Odamning obro’si aslida ana shu mavqyeni to’g’ri va obyektiv, xolis
anglashi, o’z huquq va burchlari to’g’risidagi tasavvurlarining aniqligi va amalda
ularning ijrosiga bevosita boqliq. Shuning uchun rahbar nafaqat o’z mavqyeini,
balki barcha jamoa a’zolarining mavqyelarini aniq bilishi kerakki, shundan kelib
chiqib u xodimlar bilan munosabatlarini tashkil etadi. Bu holat yana bir muhim
tushunchani keltirib chiqaradi. Bu ijtimoiy roltushunchasidir.Rol – shaxsga
15

nisbatan shunday tushunchaki, uning konkret hayotiy vaziyatlardagi huquq va
burchlaridan iborat harakatlarini bildiradi. Masalan, talaba rolini oladigan bo’lsak,
uni bajarish – u yoki bu oliy o’quv yurtida tahsil olish, uning moddiy bazasidan
foydalanish, kutubxonasiga a’zo bo’lish, stipendiya olib, ma’muriyatning ijtimoiy
himoyasida bo’lish kabi qator huquqlar bilan birgalikda o’sha oliygoh ichki tartib-
intizomi normalariga so’zsiz bo’ysunish, darslarga o’z vaqtida kelish, reyting
baholov talablari doirasida kundalik o’zlashtirish normalarini bajarish, amaliyotda
bo’lish, dekanatning bergan jamoatchilik topshiriqlarini ham bajarish kabi qator
burchlarni ham o’z ichiga oladi. Bu rol uning uyga borgach bajaradigan
“farzandlik” roli (ota va ona, yain qarindoshlar oldida) talab va imtiyozlaridan farq
qiladi. Ya’ni, konkret shaxsning o’ziga xosligi va qaytarilmasligi u bajaradigan
turli-tuman ijtimoiy rollarning xarakteridan kelib chiqadi. Shunga ko’ra, kimdir
“tartibli, ba’mani, fozil, axloqli va odobli” deyilsa, kimdir be’mani, bebosh,
o’zgaruvchan, ikkiyuzlamachi (ya’ni, bir sharoitda juda qobil, boshqa yerda -
betartib) degan hayotiy mavqyega ega bo’lib qoladi.
Shaxsning o’zi, o’z xulq-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi maqyeini tasavvur
qilishidan hosil bo’lgan obraz – “Men” – obrazi deb atalib, uning qanchalik
adekvatligi va reallikka yaqinligi shaxs barkamolligining mezonlaridan
hisoblanadi[21].
Har kuni biz turli odamlar va ijtimoiy guruhlar (oila, mehnat jamoasi va
boshqalar) bilan muloqot qilamiz va muloqot qilamiz. Turli xil ijtimoiy guruhlar va
turli odamlar bilan bir xil o'zaro ta'sirni tasavvur qilish qiyin. Albatta, biz
boshqacha yo'l tutamiz, chunki turli xil o'zaro munosabatlarda bizning
pozitsiyamiz boshqalar bilan munosabatlarga bog'liq, biz xatti-harakatlar
variantlarini tanlaymiz, u yoki bu darajada kerakli fazilatlarni o'zlashtiramiz.
Dunyo doimiy o'zaro ta'sirda bo'lgan ko'plab pozitsiyalardan iborat. Va bu
dunyoga kirib, har bir kishi o'zini ma'lum bir ijtimoiy mavqega ega bo'lishga
intiladi. Ijtimoiy o'zaro munosabatlar tizimiga kirgan har bir shaxs ma'lum ijtimoiy
funktsiyalarni bajarishi kerak. Ijtimoiy o'zaro ta'sirlar davomida muayyan
funktsiyalarni bajarish uchun shaxsga ma'lum funktsional majburiyatlar
16

yuklanadi; shu bilan birga, shaxsga ma'lum huquqlar, imtiyozlar va hokimiyat
vakolatlari beriladi. Muayyan funktsiyani bajaruvchi, o'zaro ta'sirlar tizimi
doirasida ma'lum bir ijtimoiy mavqeni egallaydi (yoki da'vo qiladi) - bu pozitsiya
ijtimoiy maqom deb ataladi.
Maqom haqiqatda shaxsning o'zaro munosabatlarning muayyan turlarida
bajaradigan aniq harakatlari va unga faoliyatni amalga oshirish uchun berilgan
shartlar va huquqlarni qayd etadi. Har bir inson bir nechta ijtimoiy aloqalarga
kirganligi va turli xil ijtimoiy funktsiyalarni bajarishi sababli, u shunga mos
ravishda ko'plab ijtimoiy maqomlarga ega.
Sotsiologiyada statuslarning juda ko'p turlari va turlari mavjud. Har qanday
odam har kuni bir nechta turli statuslarni "sinab ko'rishi" mumkin, lekin asosan
statuslar tayinlangan va olinganlarga bo'linadi.
Erishilgan maqom - yozuvchi, shogird, turmush o'rtog'i, ofitser, laureat,
direktor, deputat - ma'lum ijtimoiy guruhlar - oila, jamoa, partiya yordamida
shaxsning o'zi sa'y-harakatlari bilan erishiladi. Albatta, maqomlarning bu bo'linishi
shartli va qattiq emas. Jamiyat qanchalik demokratik bo'lsa, "erishilgan"
maqomlarning roli shunchalik katta bo'ladi. Ijtimoiy maqomni shaxsiy maqomdan
ajratish kerak. Agar birinchisi shaxsning jamiyatdagi, ijtimoiy guruhdagi mavqeini
baholash uchun ishlatilsa, ikkinchisi uning qarindoshlari, do'stlari, qo'shnilari,
tanishlari, hamkasblari va boshqalarning unga nisbatan sub'ektiv munosabatini
baholash uchun ishlatiladi.
Shaxsiy maqom - bu shaxsning shaxsiy fazilatlari bilan qanday
baholanishiga qarab, kichik yoki asosiy guruhda egallagan pozitsiyasi.
Jamiyatdagi mavqe, qoida tariqasida, lavozim va kasbga asoslangan asosiy
maqomni belgilaydi. Asosiysi, turmush tarzi, tanishlar doirasi, xulq-atvori va
boshqalarni belgilaydigan maqom. Kasb maqom pozitsiyasining eng ko'p
qo'llaniladigan, jamlangan, integral ko'rsatkichi bo'lib xizmat qiladi - ish turi
shaxsning vakolat, obro'-e'tibor va kuch kabi "maqom resurslarini" belgilaydi.
Freyd o'z bemorlarida cheksiz ko'p ruhiy to'qnashuvlar va murosalarni
kuzatdi. U bir harakat boshqasiga qarama-qarshi ekanligini, ijtimoiy taqiqlar
17

biologik istaklarning namoyon bo'lishiga to'sqinlik qilishini va ular bilan kurashish
usullari ko'pincha bir-biriga zid ekanligini ko'rdi. Faqat keyinroq o'z ishida u psixik
tashkilotning uchta asosiy tarkibiy qismlarini taklif qilish orqali o'zi uchun bu
ko'rinadigan tartibsizlikni tartibga keltirdi: id, ego va superego. Ular hozirda
umumiy qabul qilingan inglizcha atamalardir, lekin ular sun'iy mavhum
tushunchalar bo'lib, Freyd o'ylaganidan farqli taassurot qoldiradi. Uning har bir
kontseptsiya uchun yorliqlari sodda va tushunarli edi.
Freyd asarlarining ingliz tiliga asl tarjimasida yo‘l qo‘yilgan xatolarni
tuzatish juda kech. Ana shu ilmiy sifati bilan o‘sha davrdagi Amerika
jamoatchiligini o‘ziga jalb qilish uchun uning asarlari ataylab tushunarsiz tarzda
tarjima qilingan. Id shaxsiyatning boshqa ko'rinishlari uchun boshlang'ich
mohiyatdir. U tabiatan biologik bo'lib, shaxsiyat tuzilishidagi barcha holatlar
uchun energiya manbasini o'z ichiga oladi. Iddan ongning boshqa sohalari
rivojlangan bo'lishiga qaramay , idning o'zi ibtidoiy va uyushmagan.
"Tafakkurning mantiqiy qonunlari idga taalluqli emas." Bundan tashqari, id
rivojlanib, balog'at yoshiga etganida o'zgarmaydi. Id hayotiy tajribalar ta'sirida
o'zgarmaydi, chunki u tashqi dunyo bilan aloqada emas. Uning vazifasi
kuchlanishni kamaytirish, zavqlanishni kuchaytirish va noqulaylikni
kamaytirishdir.
Id buni refleks harakatlar (aksirish yoki miltillash kabi avtomatik
reaktsiyalar) va psixikaning boshqa sohalarida psixologik jarayonlar orqali amalga
oshirishga harakat qiladi.
“Id tuzilishida vaqt tushunchasi bilan hech narsa bog‘lanmaydi, vaqtning
o‘tishi tan olinmaydi va (bu juda hayratlanarli va falsafiy fikrdan yetarlicha
e’tiborni kutadi) vaqt o‘tishi bilan psixik jarayonlarda o‘zgarishlar bo‘lmaydi...
Tabiiyki, id qadriyatlar haqida, na yaxshilik va yomonlik, na axloq haqida
tasavvurga ega emas.
Idni mutlaq kuch va hokimiyatga ega bo'lgan ko'r qirolga o'xshatish
mumkin, ammo uning ishonchli maslahatchilari, asosan ego, bu kuchdan qanday
va qayerda foydalanishni aytadi.
18

Idning mazmuni deyarli butunlay ongsiz. U hech qachon amalga
oshirilmaydigan ibtidoiy fikrlarni va ongni rad etadigan va qabul qilinishi mumkin
emas deb oqlaydigan fikrlarni o'z ichiga oladi. Freydning fikriga ko'ra, rad etilgan
yoki repressiya qilingan tajribalar hali ham odamning xatti-harakatiga to'xtovsiz
shiddat bilan va hech qanday ongli nazoratni jalb qilmasdan ta'sir qilish
qobiliyatiga ega.
Ego psixikaning tashqi dunyo haqiqati bilan aloqada bo'lgan tarkibiy
qismidir. U iddan rivojlanadi, chunki bola o'z individualligini taniy boshlaydi va
idning takroriy talablarini qondirish va tinchlantiradi. Buni amalga oshirish uchun
ego, xuddi daraxtning qobig'i kabi, idni himoya qiladi, lekin ayni paytda uning
energiyasi bilan oziqlanadi. Uning vazifasi shaxsning hayotiyligini, xavfsizligini
va sog'lom ruhiyatini ta'minlashdir. Freydning ta'kidlashicha, ego tashqi dunyoga
ham, u impulslarini qondirishga harakat qiladigan ichki dunyoga nisbatan alohida
funktsiyalarga ega.
Uning asosiy xususiyatlari ixtiyoriy harakatlarni nazorat qilish va o'zini o'zi
saqlashga qaratilgan faoliyatni o'z ichiga oladi. U tashqi dunyodagi hodisalardan
xabardor bo'lib, ularni o'tmishdagi voqealar bilan bog'laydi, so'ngra faoliyat orqali
u muayyan vaziyatlardan qochadi, ularga moslashadi yoki ularni xavfsizroq yoki
qulayroq qilish uchun tashqi dunyo haqiqatlarini o'zgartiradi. "Ichki hodisalar"ni
ko'rib chiqish orqali u "instinktlarning talablari" ustidan nazoratni ushlab turishga
harakat qiladi, ular qoniqish uchun e'tiborga olinishi kerakmi yoki yo'qmi, bu
qondirishni tashqi dunyoning qulayroq vaqtlari va sharoitlarigacha kechiktirish
orqali. , yoki ularning hayajonini butunlay bostirish orqali." Egoning vazifasi ichki
yoki tashqi stimullar tomonidan yaratilgan kuchlanish darajasini tartibga solishdir.
Kuchlanishning kuchayishi noqulaylik holati sifatida, kuchlanishning pasayishi esa
zavqlanish holati sifatida seziladi.
Shuning uchun ego zavq olishga intiladi va azob-uqubatlardan qochish va
kamaytirish yo'llarini izlaydi. Aytishimiz mumkinki, ego aql va sog'lom fikrni, id
esa cheksiz ehtiroslarni anglatadi." Shunday qilib, ego dastlab stressni engish
uchun id tomonidan yaratilgan. Biroq, buni amalga oshirish uchun ego o'z
19

navbatida id dan chiqadigan drayverlarni boshqarishi yoki modulyatsiya qilishi
kerak, shunda odam hayotga real yondoshishi mumkin. Qiziqarli uchrashuv qilish,
ego jinsiy istaklarni qanday boshqarishiga misoldir. Id qoniqarsiz jinsiy
qo'zg'alishdan kelib chiqadigan kuchlanishni sezadi va ego ta'sirisiz bu keskinlikni
darhol va to'g'ridan-to'g'ri jinsiy aloqa orqali bartaraf qilishi mumkin.
Xurmo doirasida esa ego jinsiy aloqani ifodalash qanchalik mumkinligini va
jinsiy aloqa eng mumkin bo'lgan vaziyatni qanday yaratishni aniqlay oladi. Shaxs
tuzilishining oxirgi komponenti bo'lgan superego iddan emas, balki egodan
shakllanadi. Superego egoning xatti-harakatlari va fikrlarini sudya yoki tsenzura
sifatida xizmat qiladi. Bu axloqiy me'yorlar, xulq-atvor me'yorlari va shaxs uchun
taqiqlarni tashkil etuvchi shakllar omboridir. Freyd superegoning uchta
funktsiyasini ta'riflagan: vijdon, introspektsiya va ideal shakllanish. Vijdon sifatida
Super-Ego ong faoliyatini, shuningdek, ongsiz harakatlarni cheklash, taqiqlash
yoki qoralash rolini o'ynaydi. Ongsiz cheklovlar to'g'ridan-to'g'ri cheklovlar emas,
balki majburlash yoki taqiqlash shaklida namoyon bo'ladi. "Jabrlanuvchi" o'zini
hech narsa bilmagan aybdorlik tuyg'usi hukmronlik qilgandek tutadi."
"Super-ego" maxfiy politsiya bo'limiga o'xshaydi, u taqiqlangan
harakatlarning har qanday tendentsiyalarini, ayniqsa agressiv tendentsiyalarni aniq
belgilaydi va agar bu tendentsiyalardan biri mavjud bo'lsa, shafqatsizlarcha
jazolaydi.
"Super-ego" shaxsning axloqiy me'yorlarini rivojlantiradi, rivojlantiradi va
tasdiqlaydi. Bolaning "super ego"si aslida ota-onalarning tasvirlariga emas, balki
ularning super egosiga asoslanadi. Uning mazmuni bir xil, avloddan-avlodga o‘tib
kelayotgan an’analar va barqaror qadriyatlar tizimini saqlashga xizmat qiladi”.
Shuning uchun bola zavq uchun harakat qilish yoki stressni bartaraf etishdan oldin
har qanday vaziyatda nafaqat haqiqiy hayot chegaralarini, balki ota-onalarning
axloqiy e'tiqodlarini ham o'rganadi. Uchta kichik tuzilma o'rtasidagi munosabatlar.
Aqliy faoliyatning eng yuqori maqsadi - kuchlanishni pasaytirish natijasida
zavqni maksimal darajada oshiradigan dinamik muvozanatning maqbul darajasini
saqlab qolish (va yo'qolganda, yana erishish); ishlatiladigan energiya ibtidoiy,
20

instinktiv xususiyatga ega bo'lgan id tomonidan yaratilgan. Iddan kelib chiqadigan
ego iddan kelib chiqadigan asosiy drayverlarni real ko'rish uchun mavjud.
Shuningdek, u idga, superegoga va tashqi dunyo haqiqatining talablariga ta'sir
qiluvchi kuchlar o'rtasida vositachilik qiladi. Ego asosida rivojlanayotgan "super
ego" egoning amaliy faoliyatiga nisbatan axloqiy tormoz yoki qarshi kuch rolini
o'ynaydi. U moslashuvchanlikni belgilaydigan va cheklaydigan bir qator
sozlamalarni o'rnatadi.
Id butunlay behush, ego va superego esa faqat qisman. “Shubhasiz, ego va
superegoning katta sohalari behush bo'lib qolishi va aslida oddiy ongsiz bo'lishi
mumkin. Bu shuni anglatadiki, odam ularning mazmuni haqida hech narsa
bilmaydi va uni ulardan xabardor qilish uchun biroz harakat qilish kerak. Ushbu
tilda ifodalangan psixoanalizning asosiy vazifasi egoni kuchaytirish, uni
superegoning haddan tashqari qattiq munosabatidan mustaqil qilish va uning ilgari
bostirilgan yoki idda yashiringan materialni ko'rib chiqish qobiliyatini oshirishdir.
Freyd o'zining dastlabki asarlarida insonning ruhiy hayoti ikki qismdan iborat
ekanligini ta'kidlagan. Ongli qism - aysbergning uchi kabi - kichik bo'lib,
shaxsiyatning yuzaki tomonlarini ifodalaydi. Ong ostining keng maydoni, suv osti
qismi, inson xatti-harakatlarining instinktlari va harakatlantiruvchi kuchlarini o'z
ichiga oladi. Vaqt o'tishi bilan Freyd uchta komponent - id, ego va super-ego (u,
men va super-men) munosabatlari haqida gapira boshladi. Ongsizga mos keladigan
id hududi shaxsiyatning ibtidoiy va eng kam kirish mumkin bo'lgan
qismidir. Idning eng kuchli kuchlari jinsiy instinkt va tajovuzni o'z ichiga oladi. Id
qadriyatlarni, yaxshilik va yomonlikni, axloqni bilmaydi. Id stimuli qanday
sharoitda bo'lishidan qat'iy nazar qoniqishni talab qiladi. Ular zavq izlash va
og'riqdan qochish orqali taranglikni bartaraf etishga intiladigan zavq printsipi
asosida ishlaydi.
Id bizning ruhiy energiyamiz, libidoning asosiy manbai bo'lib, u keskinlik
sifatida namoyon bo'ladi. Libido energiyasining oshishi kuchlanishning
kuchayishiga olib keladi, biz uni maqbul darajaga tushirishga harakat
qilamiz. Ehtiyojlaringizni qondirish va kuchlanishning maqbul darajasini saqlab
21

qolish uchun siz haqiqiy dunyo bilan muloqot qilishingiz kerak. Shuning uchun id
ehtiyojlari va haqiqat o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish kerak.
Ego, men id va tashqi dunyo o'rtasida vositachi bo'lib xizmat
qilaman. Aqlsiz va beg'ubor ehtiroslarga to'la farqli o'laroq, id sabab va
ratsionallikka yo'naltirilgan. Id ko'r-ko'rona istaklarga to'la, o'zini haqiqatga
bog'lamaydi. Ego voqelikdan xabardor bo'lib, uni manipulyatsiya qiladi va id
faoliyatini tartibga soladi, mos ob'ekt topilgunga qadar idning shahvatli
impulslarini ushlab turadi, uning yordamida ehtiyojni qondirish va ruhiy stressni
bartaraf etish mumkin.
Ego iddan kuch oladi, lekin u ham idga yordam beradi, uning istaklarini amalga
oshirishga hissa qo'shadi. Idni yo'naltirish va nazorat qilish kerak, aks holda
ratsional ego tashlab yuboriladi va oyoq osti qilinadi.
Super-ego (super-I) shaxsi tuzilishining uchinchi komponenti erta yoshda, bola
mukofot va jazolar tizimi orqali tavsiya etilgan xatti-harakatlar qoidalarini
o'rganganida paydo bo'ladi. Bu qoralangan yoki rag'batlantirilgan xatti-harakatlar
turlari super egoning ajralmas qismi bo'lgan ongni rivojlantirish uchun asos bo'lib
xizmat qiladi. Bolaning xatti-harakati dastlab ota-onalar tomonidan nazorat
qilinadi. Ammo faqat super-egoda to'g'ri xulq-atvor modeli shakllantirildi, xatti-
harakatlar o'z-o'zini nazorat qilish yordamida yo'naltiriladi, odam o'zi uchun
mukofot va jazolarni ishlab chiqadi. Superego axloqni ifodalaydi. Freydning
fikricha, bu “doimiy intilish, mukammallikka intilishdir. U inson shaxsiyatining
yuksak tomonlari haqidagi barcha g'oyalarni o'zida mujassam etgan bo'lib, ularni
faqat biz qabul qila olamiz. Superego id bilan ziddiyatli bo'lishi mumkin
emas. Egodan farqli o'laroq
Natijada, ego kuchli va mos kelmaydigan kuchlar o'rtasidagi uzluksiz kurash
maydoni sifatida namoyon bo'ladi. U doimo tosh va qattiq joy o'rtasida manevr
qilish, idning qat'iyatliligi va sabrsizligiga dosh berishga, harakatlarni haqiqat bilan
bog'lashga, ruhiy stressni engillashtirishga va shu bilan birga super-egoning doimiy
intilishi bilan kurashishga majbur bo'ladi. mukammallik uchun. Odam doimiy
ravishda joylashgan bunday ichki ziddiyat holati uni potentsial nevrotik
22

qiladi. Shuning uchun Freyd norma va patologiya o'rtasida aniq chegara yo'qligini
ta'kidladi. Ruhiy salomatlikni saqlash qobiliyati id va superego o'rtasidagi
ziddiyatni oldini olish yoki yumshatishga yordam beradigan psixologik himoya
mexanizmlariga bog'liq.
II.BOB. SHAXSNING FUQAROLIK POZITSIYASI VA UNING
XUSUSIYATLARI
2.1.Shaxsning fuqarolik pozitsiyasi va psixologik tabiati
“Shaxs” tushunchasini tavsiflash uchun, birinchi navbatda, “shaxs”,
“individ”, “shaxs” tushunchalarini farqlash zarur. "Inson" tushunchasi barcha
odamlarga xos bo'lgan umuminsoniy fazilatlar va qobiliyatlarni tavsiflash uchun
ishlatiladi. Bu kontseptsiya dunyoda inson zoti (homo sapiens), insoniyat kabi
tarixiy jihatdan rivojlanayotgan, boshqa barcha moddiy tizimlardan faqat o'ziga
xos turmush tarzi bilan ajralib turadigan maxsus jamoa mavjudligini
ta'kidlaydi. Ushbu turmush tarzi tufayli inson tarixiy taraqqiyotning barcha
bosqichlarida, dunyoning barcha nuqtalarida o'zi bilan bir xil bo'lib qoladi va
ma'lum bir ontologik maqomni saqlab qoladi.
Jarayon sifatida ijtimoiylashuvda bosqichlar ajratiladi. Birinchidan, jarayon ikkita
katta guruhga bo'linadi: bolalik davrini o'z ichiga olgan boshlang'ich va ikkinchi
darajali, uzoqroq vaqtni egallagan, shuningdek, etuk va qarilikni o'z ichiga olgan
ijtimoiylashuv, ular bilan sotsializatsiya agentlari va institutlari ham bog'liq. .
Sotsiologiyada "asosiy" atamasi insonning bevosita atrof-muhitini tashkil
23

etuvchi hamma narsani anglatadi. Bular uning ota-onasi, aka-ukalari, yaqin va
uzoq qarindoshlari - bularning barchasi birlamchi sotsializatsiya agentlaridir.
Shuning uchun ijtimoiylashuvning dastlabki bosqichlarida oilaning bolaga
yaqin bo'lishi va uning rivojlanishini nazorat qilishi muhimdir. Inson rivojlanishini
u mansub bo'lgan oiladan tashqari tushunib bo'lmaydi. Inson hayotining dastlabki
soatlaridan boshlab uning sotsializatsiya jarayoni boshlanadi, bu shaxslar
o'rtasidagi aloqalarga va ijtimoiy ko'nikmalarni rivojlantirishga asoslanadi.
Umuman olganda, shaxsiy sotsializatsiya jarayonini 4 bosqichga bo'lish mumkin:
birinchi bolalik, bolalik va o'smirlik, kamolot va qarilik. Birlamchi sotsializatsiya
bolalik va o'smirlikni o'z ichiga oladi.
Birinchi bolalik juda muhim. Chaqaloq hayotining dastlabki daqiqalari bola
va har bir ota-ona o'rtasidagi aloqani shakllantirish uchun eng muhimdir. Bu
aloqaning shakllanishi nigohlar va, xususan, tabassumlarga asoslangan. Ma'lumki,
chaqaloq ikkinchi haftadan boshlab insonning yuziga katta qiziqish bildira
boshlaydi va hatto onasining yuzini begonaning yuzidan ajrata oladi.
8 va 12 oylar orasida bola qo'shimchalarni aniq ko'rsata boshlaydi. Bola
tanish ob'ektning ko'zdan g'oyib bo'lganligini aniq aniqlay oladi. Ajoyib misol:
agar bolani onasidan olib, notanish odamga topshirishsa, chaqaloq yig'lab
yuboradi, lekin u begona odamdan qo'rqqanidan, ya'ni notanish muhitda emas,
balki uning reaktsiyasi onasining yangi qiyofadagi xususiyatlarini tan olmaslik
ko'proq ta'sir qiladi. Aynan shu bosqich doimiylik haqidagi g'oyalarning
rivojlanishi bilan bog'liq. Bundan tashqari, yaqin atrofdagi ijtimoiy sherikning
doimiy mavjudligi bolaning hayotining 8 yoki 9 oylarida o'zining doimiyligi
haqidagi g'oyalariga olib keladi.
O'smirlik davrida tengdoshlar guruhlari muhim rol o'ynaydi, chunki bu
yoshdagi bola o'zini katta yoshdagilarga qaraganda boshqa o'smirlar bilan osonroq
va ixtiyoriy ravishda tanlaydi. Bu davr munosabatlarning shakllanishi va
identifikatsiyalarning rivojlanishi bilan bog'liq.
Birlamchi sotsializatsiya "umumlashtirilgan boshqa" tushunchasi va unga
hamroh bo'lgan barcha narsalar shaxs ongida ildiz otganda tugaydi. Shu paytdan
24

boshlab u jamiyatning haqiqiy a'zosiga aylanadi va sub'ektiv ravishda o'zining
O'ziga va dunyosiga egalik qiladi.
Inson chaqalog'i hayvonga qaraganda kamroq etuk bosqichda tug'iladi va
murakkabroq dunyoda - ijtimoiy qurilgan haqiqatda yashashi kerak . Tabiat bu
holda inson uchun mos keladigan "turar joy" haqida g'amxo'rlik qilmagan, shuning
uchun inson hayoti davomida kasb, maqom, lavozim yoki boshqa narsa shaklida
boshpana izlaydi. Bu "joy" insonni oziqlantirishi, suv bilan ta'minlashi, kiyinishi
va kelajakka ishonchini berishi muhim. 15 yoshgacha bo'lgan bolaning bunday
"tomi" yo'q, shuning uchun u ota-onasiga va qarindoshlariga to'liq qaramlikda
mavjud.
Ijtimoiylashtirish agentlari madaniy me'yorlarni o'rgatish va ijtimoiy rollarni
o'zlashtirish uchun mas'ul bo'lgan aniq odamlardir.
Birlamchi sotsializatsiya - bu shaxslararo munosabatlar sohasi, shuning
uchun bu erda sotsializatsiya agentlari katta rol o'ynaydi. Bundan tashqari, ular
ikkilamchi sotsializatsiya agentlariga qaraganda ko'proq rol va funktsiyalarni
bajaradilar. Ota - vasiy, boshqaruvchi, tarbiyachi, o'qituvchi, do'st va
boshqalar. Birlamchi sotsializatsiya agentlari orasida hamma ham bir xil rol
o'ynamaydi va teng maqomga ega. Sotsializatsiyadan o'tayotgan bolaga nisbatan
ota-onalar ustun mavqega ega. Tengdoshlari unga teng. Shu bilan birga, turli
ijtimoiy agentlar bolaga imtiyozli ta'sir o'tkazish huquqi uchun bir-biri bilan
raqobatlashayotganga o'xshaydi. Faraz qilaylik, bolaning ota-onasi va uning
do'stlari ob'ektga qarama-qarshi ta'sir ko'rsatadilar, har biri unga kattalar yoki
aksincha, bola bo'lish haqida bebaho bilim beradi. Ya'ni, shu yo'l bilan ular uning
qaramlik holatidan mustaqillikka, bolalikdan kattalikka o'tishini osonlashtiradi.
Oila a'zolari va qarindoshlariga nisbatan "agentlar" atamasi
qo'llaniladi. Birlamchi sotsializatsiyada, agar ular haqida umumiy ma'noda
gapiradigan bo'lsak, sotsializatsiya agentlarini sotsializatsiya instituti deb ham
atash mumkin. Masalan, oila instituti.
Ijtimoiylashtirish institutlari sotsializatsiya jarayoniga ta'sir ko'rsatadigan va
boshqaradigan institutlardir. Ijtimoiylashuvning boshlang'ich institutini nafaqat
25

oila, balki bola agentlarning katta ta'sirini boshdan kechiradigan maktab deb ham
atash mumkin.
Birlamchi sotsializatsiya hayotning birinchi yarmida eng intensiv tarzda
sodir bo'ladi, ammo ikkinchi yarmida u pasayishda davom etadi. Aksincha,
ikkilamchi sotsializatsiya inson hayotining ikkinchi yarmini qamrab oladi, u
kamolotga erishgandan so'ng, u ikkilamchi sotsializatsiya institutlari deb
ataladigan rasmiy tashkilotlar va muassasalarga duch keladi: ishlab chiqarish,
davlat, ommaviy axborot vositalari, armiya, cherkov va boshqalar.
Birlamchi sotsializatsiya - bu shaxsning bolaligida sodir bo'lgan va jamiyat a'zosi
bo'lgan birinchi ijtimoiylashuvi. Ikkilamchi sotsializatsiya - bu allaqachon
ijtimoiylashgan shaxsga o'z jamiyatining ob'ektiv dunyosining yangi tarmoqlariga
kirishga imkon beradigan har bir keyingi jarayon.
Ikkilamchi sotsializatsiya, yuqorida aytib o'tilganidek, ko'proq etuklik va
qarilik davrini qamrab oladi. Yetuklik davri turmush qurgan yoshlar orasida
oldingi davrga nisbatan ko'proq do'stlar soni bilan tavsiflanadi. O'rtacha ularning
soni etti kishi bo'lib, ular o'xshash did, dunyoqarash, qiziqishlar va muloqotning
geografik qulayligi asosida tanlanadi. Barkamollik davridagi harakatlar
belgilangan hayotiy maqsadlarga erishishga qaratilgan, bu sizga do'stlaringizga
ko'p vaqt ajratishga imkon bermaydi. Faqat eng kuchli aloqalar saqlanib qoladi.
Keksalikning kelishi va bu davrga hamroh bo'lgan dramatik voqealar bilan
insonning hayoti tubdan o'zgaradi. Do'stlik yo'qoladi. Ammo shaxsning
ijtimoiylashuvi shu bilan tugamaydi, chunki bu jarayon oldingi bosqichlarga
nisbatan o z yo nalishini biroz o zgartirsa-da, butun umr davom etadi.ʻ ʻ ʻ
Doktor Orvill G. Brim kattalar va bolaning sotsializatsiyasi o'rtasidagi
farqlarni keltirib o'tdi: kattalarning sotsializatsiyasi asosan tashqi xatti-harakatini
o'zgartirishga qaratilgan bo'lsa, bolaning ijtimoiylashuvi asosiy qiymat
yo'nalishlarini tuzatishga qaratilgan; kattalar normalarni baholaydilar, bolalar ko'p
hollarda ularni faqat o'zlashtira oladilar; Kattalarning sotsializatsiyasi insonga
ma'lum ko'nikmalarni egallashga yordam berishga qaratilgan bo'lsa, bolalarning
26

ijtimoiylashuvi asosan ularning xatti-harakatlari uchun motivatsiyani
shakllantiradi.
Ya'ni, bolalar, asosan, kattalarning, masalan, ota-onalarning fikrlarini
muhokama qilish imkoniyatisiz, birinchi navbatda, o'zlari olgan ma'lumotlarni
o'zlashtiradilar va uni qanday bo'lsa, shundayligicha qabul qiladilar. Kattalar qiyin
vaziyatlarda o'zlarining ustuvorliklarini belgilashga majbur bo'lishadi, bu ko'pincha
ota-onalarning fikriga to'g'ri kelmaydi yoki ba'zi me'yorlarga zid keladi.
Boshlang'ich sotsializatsiyada bo'lgani kabi, ikkinchi darajali yoki davom
etuvchi sotsializatsiyaning o'z agentlariga ega. Bu erda sotsializatsiyaning asosiy
agentlari ham rol o'ynaydi va ikkilamchi sotsializatsiya agentlari sifatida ham
harakat qilishi mumkin.
Ikkilamchi sotsializatsiya agentlari maktab, universitet, korxona, armiya va
boshqalar vakillari, ya'ni rasmiy tuzilmalarning vakillari bo'lgan va shaxsning
ijtimoiy faoliyatiga ta'sir ko'rsatadigan barcha shaxslardir. "Ikkinchi darajali"
atamasi ikkinchi "ta'sir etalonida" bo'lganlarni anglatadi, ular kamroq muhim
ta'sirga ega, chunki shaxsning shaxsiyati allaqachon shakllangan. Va ularning
ta'siri odatda birlamchi ta'sirga qaraganda kamroq chuqurroqdir. Sotsiologiyada
rasmiy tashkilotlar va rasmiy muassasalar ikkinchi darajali deb ataladi. Va ular
sotsializatsiya institutlari. Ikkilamchi agentlar bir yoki ikkita funktsiyani bajaradi
va birlamchidan farqli o'laroq, ularning ta'siri juda cheklangan.
Agentlar bir-birini almashtira olmaydi, chunki ular turli funktsiyalarni
bajaradilar va tor yo'naltirilgan mutaxassislikka ega. Misol uchun, sudya usta yoki
o'qituvchini almashtira olmaydi.
Birlamchi va ikkilamchi sotsializatsiya agentlari o'rtasidagi yana bir farq
shundaki, ikkilamchi sotsializatsiya agentlari o'z faoliyati uchun moddiy mukofot
oladilar.
. A.Shtangelning destruktiv psixodiagnostika metodining mohiyati Shaxs
mavqyeini o’rganishda destruktiv psixodiagnostikaning ham ahamiyati katta.
A.Shtangel o’zining “Tana tili” kitobida inson qaddi-qomati va yurishining
tavsiflarini keltiradi. Masalan, uning izlanishlariga ko’ra, qomatning doimo erkin
27

tutilishi – har qanday tayziqdan xolilik, erkinlik belgisi. Bo’shashgan qomat –
bo’ysunuvchanlik, tobelik, ergashuvchanlik , mustaqil fikrning yo’qligidan alomat.
Bundan tashqari, odam tanasi yelka qismi va umuman tana yuqori qismining
xususiyatlari egasining mavqyei va rolidan dalolat beradi, masalan, kerik odam
bilan kamtar odam, har narsaga burnini tiqaveradigan odam bilan o’z ishini bilib,
bir chekkada band bo’lishni xohlaydigan odamning fe’li har xil bo’lishini
bilamiz.Odamning oyoqlari holati, hattoki, tovonlar ham ma’lum axborotlarni
beradi. Masalan, dadil, shaxdam qadam tashlash bilan, immillab qadam tashlash,
tovonini orqaga tashlab yuradiganlar bilan “oyoq uchida” yuradiganlarning
mavqyelari ham har xil bo’ladi. Xushomadgo’y odamni tasavvur qiling: uning
tanasi yaxlitligicha oldinga egilgan, qarashlari va nigohi esa faqat suhbatdoshning
yuziga qaragan bo’ladi. Shaxsning qiliqlari ham ma’lumot manbai: masalan,
avtoritarlilik belgilarini eslang: qo’llar ko’pincha orqada (ba’zan ikkala qo’l orqaga
bog’langan ham), iyaglar doimo yuqoriga yo’nalgan, ko’kraklar kerik va hokazo.
Odamning ovozi-chi? Masalan, suhbatdoshga nisbatan ovozni sozlashning yaqin
(intim) masofasi hamda shaxsiy (uzoq) masofasi farqlanadi.
Shaxs mavqyeini o’rganishning yana bir muhim usuli – bu uning nutqini stilistik
jihatdan o’rganishdir. Chunki nutqning xususiyatiga qarab, hattoki, odamning
professional jihatlarini ham aniqlash mumkin. Masalan, kundalik – maishiy nutq,
badiiy, ishchan, ilmiy, kriminal va shunga o’xshash. Bu jihatdan nutqning slengi–
ixtisoslashgan turini o’rganish ahamiyatlidir. Kelib chiqishi jihatidan sleng –
ma’lum tor doira yoki qatlamga mansub kishilarning yo kasbi, yo birgalikdagi
hamkorligiga bog’liq sharoitlaridan kelib chiqadigan nutqning leksik xususiyatidir.
Masalan, uchuvchilarning, ko’chada yurgan o’smirlarning, qamoq muddatini
o’tayotganlarning o’ziga yarasha slengi shakllanadi. Ularni bilmaguncha o’sha
ijtimoiy qatlam yoki guruhga ta’sir ko’rsatish mushkul bo’ladi[31].
2.2. Shaxsda faol hayotiy pozitsiya
Shaxsning ijtimoiylashuvi jamiyat va uning atrofidagi odamlarning hushyor
nazorati ostida amalga oshiriladi. Ular nafaqat shaxsni o'rgatadi, balki o'rganilgan
28

xatti-harakatlarning to'g'riligini nazorat qiladi va shu bilan ijtimoiy nazorat agenti
sifatida ishlaydi. Ijtimoiy nazorat xulq-atvorni ijtimoiy tartibga solishning maxsus
mexanizmining mohiyatidir. U ikki elementdan - normalar va sanktsiyalardan
iborat.
Normlar jamiyatda to'g'ri xulq-atvor uchun ko'rsatmalardir. Bularga
jamoaviy odatlar ("o'zingnikidan ko'ra ko'proq boshliqlar bilan muloqot
qilmaslik"), urf-odatlar (masalan, mehmondo'stlik), an'analar (masalan, bolalarning
ota-onalariga bo'ysunishi), odatlar (odob, axloq, odob-axloq qoidalari), qonunlar,
tabular (kannibalizm, go'daklarni o'ldirish, qarindoshlar o'rtasidagi nikoh va
boshqalarni mutlaq taqiqlash). Udumlar, urf-odatlar, odatlar, qonunlar, tabular
ba'zan umumiy qoidalar deb ataladi. Normlar ham taxminlar va talablarga
bo'linadi:
- Ijtimoiy normalar muhim funktsiyalarni bajaradi:
- sotsializatsiyaning umumiy yo'nalishini tartibga solish;
-shaxslarning guruhlarga, guruhlarning esa jamiyatga integratsiyalashuvi;
deviant xulq-atvorni nazorat qilish;
- xulq-atvor namunasi.
Normlar bir shaxsning boshqalarga nisbatan majburiyatlarini
rasmiylashtiradi. Shaxslarga o'zgalarning narsalarini o'zlashtirishni, odamlarni
o'ldirishni, tuhmat qilish va hasad qilishni taqiqlash orqali normalar ularni guruhlar
a'zolari, hukmron tabaqa va qo'shnilar bilan muayyan munosabatlarga
joylashtiradi. Normlar ham umidlardir. Agar inson me'yorlarga rioya qilsa, u
boshqalarning kutganiga muvofiq o'zini tutishi kerak. Bu qoida buzilganda
tartibsizlik yuzaga keladi. Agar piyodalar svetoforga e'tibor bermasdan ko'chani
kesib o'tishsa, harakat tartibsiz holga keladi.
Nima uchun jamiyat barcha odamlar normalarga rioya qilishini qat'iy
ta'minlaydi?
Normlar qadriyatlarning saqlovchisi hisoblanadi. Chunonchi, oila
jamiyatning asosiy bo‘g‘ini bo‘lib, jamiyat avvalo unga g‘amxo‘rlik qilishga
majbur bo‘lgani uchun qadimdan oila sha’ni va qadr-qimmati yuksak
29

qadrlanadi. Erkak o'z xonadonining sha'ni va hayotini himoya qila olsa, uning
mavqei ortadi.
Agar qila olmasa, u o'z mavqeini yo'qotadi. An'anaviy jamiyatda oilani
himoya qila oladigan erkak avtomatik ravishda uning boshlig'iga aylanadi. Xotin
va bolalar ikkinchi va uchinchi rollarni o'ynaydi. Kim muhimroq, aqlliroq,
ixtirochiroq ekanligi haqida bahslar yo'q, shuning uchun oilalar kuchli, ijtimoiy-
psixologik jihatdan birlashgan.
Zamonaviy jamiyatda oiladagi erkak o'zining etakchilik funktsiyalarini
namoyish etish imkoniyatiga ega emas. Shuning uchun bugungi kunda oilalar
beqaror va nizolarga boy.
Sanktsiyalar normalarning qo'riqchisidir.
Shuni ta'kidlash kerakki, muvofiqlik faqat umumiy qabul qilingan tashqi
kelishuvni anglatadi. Ichkarida, shaxs me'yorlarga rozi bo'lmasligi mumkin, lekin
bu haqda hech kimga aytmaydi. Muvofiqlik - bu ijtimoiy nazoratning maqsadi.
Sanktsiyalarning to'rt turi mavjud (B ilovasi)
Rasmiy ijobiy sanktsiyalar - bu imzo va muhrlar bilan tasdiqlangan
hujjatlarda rasmiylashtirilgan rasmiy tashkilotlarning jamoatchilik tomonidan
tasdiqlanishi. Bularga, masalan, ordenlar, unvonlar, mukofotlar berish, yuqori
lavozimlarga qabul qilish va boshqalar kiradi.
Norasmiy ijobiy sanktsiyalar - bu rasmiy tashkilotlar tomonidan qabul
qilinmagan jamoatchilikning ma'qullanishi: iltifot, tabassum, shon-shuhrat,
qarsaklar va boshqalar.
Rasmiy salbiy sanktsiyalar qonunlar, ko'rsatmalar, farmonlar va boshqalarda
nazarda tutilgan jazolardir. Bu hibsga olish, qamoqqa olish, chiqarib yuborish,
jarima ...
Norasmiy salbiy sanktsiyalar - qonunda ko'zda tutilmagan jazolar - masxara,
qoralash, ma'ruza, e'tiborsizlik, mish-mish tarqatish, gazetada felyeton, tuhmat va
boshqalar.
Normlar va sanktsiyalar bir butunga birlashtirilgan. Agar norma qo'shimcha
sanktsiyaga ega bo'lmasa, u tartibga solish funktsiyasini yo'qotadi. Aytaylik, 19-
30

asrda. G'arbiy Evropa mamlakatlarida qonuniy nikohda bolalarning tug'ilishi
norma deb hisoblangan. Noqonuniy bolalar ota-onasining mol-mulkini meros qilib
olishdan chetlashtirildi, ular munosib nikohga kira olmadilar, kundalik muloqotda
ularga e'tibor berilmadi. Asta-sekin, jamiyat zamonaviylashgani sayin, ushbu
me'yorni buzganlik uchun jazo choralari chiqarib tashlandi va jamoatchilik fikri
yumshab ketdi. Natijada, norma mavjud bo'lishni to'xtatdi.
Ijtimoiy nazoratning ikki turi mavjud:
* ichki nazorat yoki o'z-o'zini nazorat qilish - bu jarayonda shaxs o'z xatti-
harakatlarini mustaqil ravishda tartibga soladi, uni umume'tirof etilgan me'yorlar
bilan muvofiqlashtiradi. Ushbu turdagi nazorat o'zini aybdorlik va vijdon
tuyg'ularida namoyon qiladi. Gap shundaki, umume’tirof etilgan me’yorlar,
ratsional ko‘rsatmalar ong sohasida qoladi, undan pastda esa o‘z-o‘zidan paydo
bo‘ladigan impulslardan tashkil topgan ongsizlik sohasi joylashgan.
Ijtimoiylashuv jarayonida inson doimo o'zining ongsizligi bilan kurashishi
kerak, chunki o'z-o'zini nazorat qilish odamlarning kollektiv xatti-harakatlarining
eng muhim shartidir. Inson qanchalik yoshi katta bo'lsa, nazariy jihatdan u
qanchalik ko'p o'zini tuta bilishi kerak. Biroq, uning shakllanishiga shafqatsiz
tashqi nazorat to'sqinlik qilishi mumkin. Davlat militsiya, sud, xavfsizlik idoralari,
armiya va boshqalar orqali fuqarolarga qanchalik yaqindan g'amxo'rlik qilsa, o'zini
o'zi boshqarish shunchalik zaif bo'ladi. Ammo o'z-o'zini nazorat qilish qanchalik
zaif bo'lsa, tashqi nazorat shunchalik qattiq bo'lishi kerak.
Shunday qilib, shaxslarning ijtimoiy mavjudot sifatida tanazzulga
uchrashiga olib keladigan ayovsiz doira paydo bo'ladi. Misol: Rossiyani shaxslarga
qarshi og'ir jinoyatlar, jumladan qotilliklar to'lqini bosib ketdi. Faqat Primorsk
o'lkasida sodir etilgan qotilliklarning 90% gacha maishiy, ya'ni ular oilaviy
bayramlarda, do'stona uchrashuvlarda va hokazolarda mast holda janjal natijasida
sodir etilgan.
Tashqi nazorat usullari qo'llaniladigan sanksiyalarga qarab qattiq, yumshoq,
to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita bo'linadi. Misol:
televizor yumshoq bilvosita boshqarish vositasidir;
31

raketka - to'g'ridan-to'g'ri qattiq nazorat vositasi;
jinoyat kodeksi - bevosita yumshoq nazorat;
xalqaro hamjamiyat tomonidan iqtisodiy sanktsiyalar bilvosita, qattiq usuldir.
“Bundan tashqari, tush ko'rish - bu o'zining barcha bema'niligi,
gallyutsinatsiyalari va illyuziyalari bilan psixoz. Shubhasiz, bu zararsiz va hatto
foydali funktsiyani bajaradigan qisqa muddatli psixozdir. Kunduzgi ba'zi hodisalar
bir xil tashvish tuyg'usini keltirib chiqarganda, doimiy ravishda takrorlanadigan
tushlar paydo bo'lishi mumkin, bu esa ma'lum bir tushga olib keladi. Misol uchun,
oltmish yoshlardagi faol, baxtli turmush qurgan ayol hali ham vaqti-vaqti bilan
kollej imtihonini topshirmoqchi ekanligini orzu qilishi mumkin. Ammo u sinfga
kelganida imtihonlar tugaganini payqadi. U juda kech keldi.
Ayol bu tushni ba'zi bir dolzarb muammolardan xavotirda ko'radi; ammo,
uning tashvish kollej yoki u barcha yillar oldin qoldirgan imtihonlari bilan hech
qanday aloqasi yo'q. “Tushlarni musiqachining qo li o rniga qandaydir tashqi kuchʻ ʻ
ta sirida cholg u asbobidan olinadigan tartibsiz tovushlarga o xshatish mumkin
ʼ ʻ ʻ
emas; ular ma'nosiz yoki absurd emas. Ularni real psixik jarayonlar ketma-
ketligiga kiritish mumkin; ular fikrning o'ta murakkab faoliyati bilan yaratilgan."
Ko'pgina tushlar yoqimli emas: ba'zilari tushkunlikka tushadi, ba'zilari bezovta
qiladi, ba'zilari dahshatli va ko'plari shunchaki tushunarsizdir.
Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarning tuzatuvchi yo‘nalishi psixologik
jihatdan e’tibordan chetda qolgan va tarbiyasi qiyin bo‘lgan o‘smirlarga o‘z
qiziqishlarini qondirish, ehtiyojlarini ro‘yobga chiqarish, o‘z qobiliyatlarini
namoyon etish, sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda qatnashish chog‘ida o‘zini-o‘zi
baholash va boshqalar tomonidan qadrlanishi imkoniyatini berishdir. tengdoshlar
va o'qituvchilar bilan optimal munosabatlarni topishga harakat qiling va maqbul
xatti-harakat shaklini tanlang.
Sinfdan tashqari ta'lim faoliyati (o'quv-kognitivdan farqli o'laroq) o'smirga
nafaqat harakat tanlash erkinligiga ega bo'lish imkoniyatini beradi, balki umumiy
qabul qilingan talablarga javob beradigan ma'lum hissiy-irodaviy va axloqiy-xulq-
32

atvor fazilatlarini amalga oshirish va tarbiyalash uchun sharoit yaratadi. va
shaxslararo munosabatlar me'yorlariga rioya qilish.
Shuni ta'kidlash joizki, axloqiy va huquqiy faoliyatda ishtirok etish axloqiy
me'yorlar va qoidalar, insonga estetik talablar to'g'risidagi bilimlar tizimini
shakllantiradi, boshqa odamlarga, o'ziga, axloqiy me'yorlar va umuminsoniy
qadriyatlarga nisbatan munosabatni rivojlantiradi, axloqiy me'yorlar va
umuminsoniy qadriyatlarning asoslarini shakllantiradi. xulq-atvor madaniyati,
shuningdek, o'smirlarning erta huquqbuzarlik va deviant xulq-atvorining oldini
olish chorasi hisoblanadi.
Yosh "deviantlar" bilan tuzatish ishlarida psixologik ta'sirning muayyan
usullari va usullaridan foydalanganda, shaxsiyatni tuzatish usullari ongga, his-
tuyg'ularga, xulq-atvorga va umuman shaxsning rivojlanishiga ta'sir qilishini
hisobga olish kerak. Usullardan kompleks foydalanish ularni o'smirlarning shaxsiy
tizimini qayta qurish vositasiga aylantiradi.
Goneev shaxsning deviant xulq-atvorini tuzatishga qaratilgan usullarning
to'rtta guruhini ajratib ko'rsatadi: [12].
- salbiy turdagi xarakterni yo'q qilish usuli ("portlash" usuli (A. S. Makarenko
bo'yicha) va xarakterni qayta tiklash usuli);
- motivatsion sohani va o'z-o'zini anglashni qayta qurish usuli:
a) kuchli va zaif tomonlarini ob'ektiv qayta ko'rib chiqish;
b) o'z-o'zini anglashni qayta yo'naltirish;
v) ishontirish;
d) salbiy xulq-atvorni bashorat qilish;
- hayot tajribasini qayta qurish usuli:
a) ko'rsatmalar;
b) cheklovlar;
v) qayta tayyorlash;
d) almashtirish;
e) turmush tarzini tartibga solish;
33

- salbiy xatti-harakatlarning oldini olish va ijobiy xatti-harakatlarni
rag'batlantirish usuli:
a) mukofotlar va jazolar;
b) musobaqalar;
c) ijobiy nuqtai nazar.
Goneev deviant xulq-atvori bo'lgan o'spirinlar bilan tuzatish, psixologik va
psixologik ishda individual va jamoaviy psixologik va psixologik ta'sirning
uyg'unligi, sinfdan tashqari mashg'ulotlarning turli shakllari, usullari va turlaridan
foydalanish uning samaradorligini oshiradi, kamchiliklarni bartaraf etish
jarayoniga yordam beradi. O'smirlarning shaxsiyatini rivojlantirish va xatti-
harakatlaridagi og'ishlar haqiqiy, samarali va uning shaxsiyatining ijobiy
fazilatlarini shakllantirish vazifasi juda mumkin [12].
Deviant xulq-atvorni tuzatish - bu shaxsning motivatsiyasi, qadriyat
yo'nalishi, munosabati va xulq-atvorini tartibga solishga qaratilgan o'zaro bog'liq,
o'zaro bog'liq operatsiyalar va protseduralarning ijtimoiy-psixologik va psixologik
majmuasi va u orqali - shaxsiy munosabatlarni tartibga soluvchi va to'g'rilaydigan
turli xil ichki motivatsiyalar tizimi. ijtimoiy harakatlar va ishlarga munosabatni
tavsiflovchi fazilatlar.
Mashhur mahalliy olim-o'qituvchi V.P. Kashchenko 30-yillarda tuzatish
usullarining tasnifini ishlab chiqdi. U ularni ikki guruhga birlashtirdi: psixologik
va psixoterapevtik [17].
Psixologik usullar:
- ijtimoiy ta'sir usuli (faol-ixtiyoriy nuqsonlarni tuzatish, qo'rquvni tuzatish,
e'tiborsizlik usuli, sog'lom kulish madaniyati usuli, obsesif fikrlar va harakatlarni
tuzatish, sargardonlikni tuzatish, o'z-o'zini tuzatish).
- maxsus yoki xususiy psixologik usullar (xulq-atvor kamchiliklarini tuzatish,
asabiy tabiatni tuzatish)
- mehnat orqali tuzatish usuli.
- bolalar jamoalarini oqilona tashkil etish orqali tuzatish usuli
Psixoterapevtik usullar:
34

 taklif va o'z-o'zini gipnoz
 gipnoz
 ishontirish usuli
 psixoanaliz
O'smirlar va deviant guruhlardagi tuzatish ishlari quyidagi bosqichlarni o'z
ichiga oladi:
 ijtimoiy - psixologik va psixologik shakllantirish deviant xulq - atvorning sabablari
haqida farazlarni ilgari surish muammolari
 diagnostika bosqichi
 axloq tuzatish ishlarining usullari va texnologiyalarini tanlash
 axloq tuzatish ishlarining usullari, texnikasi va texnologiyalaridan foydalanish
 dastur ishlab chiqish
 ushbu dasturni amalga oshirish
 dasturning borishi va samaradorligini monitoring qilish
Xorijiy va mahalliy fan ta'lim olish qiyin bo'lgan bolalar va o'smirlar bilan
tuzatish ishlarining umumiy tamoyillari va usullarini tavsiflaydi. Ulardan asosiylari
quyidagilardir:
 tizimli tuzatish, profilaktika va rivojlantirish vazifalari printsipi;
 tashxis va tuzatish, tuzatish va rivojlanishning birligi;
 yosh-psixologik va individual rivojlanishning birligi;
 "yuqoridan pastga" tuzatish printsipi (proksimal rivojlanish zonasini yaratish);
 "pastdan yuqoriga" tuzatish printsipi (mavjud qobiliyatlarni o'rgatish); -
tuzatishning faoliyat printsipi;
 psixologik-psixologik yordamning axloqiy va insonparvarlik yo'nalishi;
 tushunish va hamdardlik;
 psixologik va psixologik ta'sirning pragmatizmi;
 psixologik-psixologik yordam va yordamning o'z vaqtida ko'rsatilishi;
 murakkablikni oshirish printsipi;
 materialning xilma-xilligi va hajmini hisobga olgan holda va hokazo.
35

Deviant o'smirlar bilan psixokorreksiya ishlarida oila alohida o'rin
tutadi. Shuni ta'kidlash kerakki, deviant xulq-atvori bo'lgan o'spirinlarning
oilalarida muloqotni to'g'rilash samaradorligi to'g'ridan-to'g'ri (ota-onalarning
psixologik tarbiyasi) va bilvosita (o'smirlar orqali, birgalikdagi faoliyat va bolalar
o'rtasidagi muloqotni tashkil etish orqali amalga oshiriladigan) mohirona
uyg'unligiga bog'liq. kattalar oilada, maktabda, jamiyatda).yashash joyi) oilaga
ta’siri.
Ta'lim tizimida deviant o'smirlar bilan ishlash tajribasi, tajribani
umumlashtirish, yaxlit tuzatish dasturini yaratishga urinishlarga olib keldi. Taklif
etilayotgan dastur ijtimoiy va psixologik xususiyatlariga ko'ra xavf guruhiga
kiruvchi eng qiyin bolalar va o'smirlarga qaratilgan. Aniqlangan komponentlar, bir
tomondan, umumiy bo'lsa, ikkinchidan, o'smirning yoshi va dastur shartlariga
qarab ijodiy o'zgartirilishi mumkin.
Shunday qilib, o'smirlarning deviant xulq-atvoriga moyilligini aniqlash,
diagnostika o'tkazish va psixoprofilaktika va tuzatish tadbirlari majmuasini
o'tkazish orqali deviant xatti-harakatlarning shakllanishiga yo'l qo'ymaslik
mumkin.
Freyd shaxs nazariyasiga strukturaning uchta asosiy tushunchasini kiritdi: Id
(It), Ego va Super-Ego. Bu shaxsiyatning tarkibiy modeli deb ataldi, garchi
Freydning o'zi ularni tuzilmalar emas, balki jarayonlar deb hisoblashga moyil edi.
Topografik va strukturaviy modellar o‘rtasidagi munosabatni ko‘rib chiqamiz. Id
sferasi butunlay behush holatda, Super-Ego esa barcha uch darajaga kiradi.
Freydning fikricha, ongsizlik faqat g'oyalardan iborat. Va shuning uchun ongsiz
harakatlar, his-tuyg'ular yoki his-tuyg'ular haqida gapirish noto'g'ri.
Instinkt ong ob'ekti bo'la olmaydi. Bu faqat instinktni ifodalovchi g'oya
bo'lishi mumkin. Va agar instinkt g'oya bilan bog'liq bo'lmasa, unda bu haqda hech
narsa ma'lum emas. Ongsiz - bu hech qachon ongli bo'lmagan yoki ilgari ongli
bo'lgan, ammo qatag'on qilingan aqliy hayotning ulkan sohasi. Ongsizning ta'siri
ongga qaraganda ancha kuchli. U fikrlarni, g'oyalarni, his-tuyg'ularni chuqur
o'zgartirishi va xatti-harakatlar va jismoniy holatlarga ta'sir qilishi mumkin.
36

Inson uning ta'sirini bevosita anglay olmaydi, garchi ongsiz impulslar ongli
ravishda ifodalashga faol intiladi. "Id" so'zi lotincha "Id" so'zidan kelib chiqqan.
Freyd nazariyasida "Id" birinchi navbatda shaxsning uyqu, ovqatlanish,
defekatsiya, kopulyatsiya kabi ibtidoiy, instinktiv va tug'ma, hayotiy tomonlarini
nazarda tutadi. "Id" bizning xatti-harakatlarimizga energiya beradi. "Id" inson
uchun hayot davomida o'zining markaziy ma'nosiga ega, u hech qanday
cheklovlarga ega emas, tartibsiz, o'z-o'zidan paydo bo'ladi. Asl tizimli psixika
bo'lgan Id butun inson hayotining asosiy printsipini ifodalaydi - birlamchi biologik
drayvlar tomonidan ishlab chiqarilgan psixik energiyani darhol chiqarib yuborish ,
ularning cheklanishi aqliy va tana faoliyatining kuchlanishiga olib keladi.
"Id" impulslarini amalga oshirish zavq tamoyili deb ataladi. Biroq, bu
tamoyilga bo'ysunish, Id o'zining sof ko'rinishida shaxs va jamiyat uchun xavf
tug'dirishi mumkin. Shuning uchun Id impulslari ong sohasiga to'g'ridan-to'g'ri
"tashqariga chiqa olmaydi", ular u erda Super-Ego filtrlari orqali tez-tez o'tadi.
Biroq, psixoterapevtik nuqtai nazardan juda muhim bo'lgan id aqliy va somatik
jarayonlar o'rtasida vositachi sifatida muhim rol o'ynaydi.
Freyd ikkita muhim fiziologik va ruhiy jarayonni tasvirlab berdi, ular orqali
id shaxsni zo'riqishdan xalos qiladi: refleksli harakatlar va asosiy jarayonlar. Ego
ijtimoiy jihatdan maqbul kontekstda ehtiyojlarni o'zgartirish va amalga oshirish
uchun id energiyasining bir qismini ishlatadi va shu bilan haqiqatan ham
organizmning xavfsizligi va o'zini o'zi saqlashni ta'minlaydi. U idning istaklari va
ehtiyojlarini qondirish uchun kognitiv va pertseptiv strategiyalardan foydalanadi.
Ego o'zining namoyon bo'lishida voqelik printsipiga asoslanadi, uning
maqsadi - istaklarni qondirishni u yoki bu shaklda, tegishli atrof-muhit sharoitida
amalga oshirish imkoniyatini topgunga qadar kechiktirish orqali organizmning
yaxlitligini saqlash. Ego tushunchasi psixoanalitik terapiyaning printsipi va
maqsadini o'z ichiga oladi: psixikaning yuqori darajasidagi muammolarni hal qilish
uchun ma'lum miqdordagi id energiyasini chiqarish. Shunday qilib, biz psixikaning
keyingi tarkibiy qismiga keldik: Super-Ego.
Men o'zini ob'ekt sifatida qabul qilishi, o'zini boshqa ob'ektlar kabi muomala
37

qilishi, o'zini kuzatishi, tanqid qilishi mumkin. Bunday holda, O'zlikning bir qismi
o'zini boshqa O'ziga qarama-qarshi qo'yadi.Demak, O'zlik parchalanadi, u o'zining
ba'zi funktsiyalarida, hech bo'lmaganda, bir muddat bo'linadi. Shaxsning axloqiy
va estetik kuchi bo'lgan Super-Ego ota-onaga uzoq vaqt qaramlik, erta ko'rsatmalar
va qat'iy hayot munosabatlarining natijasidir. Keyinchalik mikro va makrojamiyat
psixikaning rivojlanishiga ta'sir qilishning asosiy funktsiyasini o'z zimmasiga
oladi. Shu sababli, Super-Ego jamiyatning individual "jamoaviy vijdoni" ning
individual in'ikosi sifatida ham ko'rib chiqilishi mumkin, garchi jamiyat
qadriyatlari bolaning idroki bilan buzilishi mumkin.
Ota-ona nazorati o'z-o'zini nazorat qilish bilan almashtirilsa, superego to'liq
shakllangan hisoblanadi. Biroq, o'z-o'zini nazorat qilish printsipi haqiqat
printsipiga xizmat qilmasligi mumkin. Superego insonni fikrlari, so'zlari va
harakatlarida mutlaq mukammallikka yo'naltiradi. U Egoni idealistik g'oyalarning
realistik g'oyalardan ustunligiga ishontirishga harakat qiladi va agar u ko'pincha
muvaffaqiyat qozonsa, odam ko'pincha psixologik muammolarni boshdan
kechirishi mumkin: aybdorlik hissi, nomuvofiqlik hissi, noaniqlik, yordamsizlik va
tashvish. Shaxsiy nevrotizm kontekstida Ego va Super-Egoning o'zaro ta'sirini
hisobga olsak, bu xulosa ayniqsa muhimdir.
"Men" ko'pincha "It" ning erigan yuklarini almashtiradigan
identifikatsiyalardan hosil bo'ladi; Ushbu identifikatsiyalarning birinchisi
muntazam ravishda "Men"da maxsus misol sifatida namoyon bo'ladi, "Men" ga
"Super-Ego" sifatida qarama-qarshi bo'lib, mustahkamlangan "Men" keyinchalik
identifikatsiyaning bunday ta'siriga nisbatan ko'proq qarshilik ko'rsatishi mumkin.
"Super-ego" o'zining alohida mavqeini "men" ga - yoki "men" ga nisbatan -
ikki tomondan ko'rib chiqilishi kerak bo'lgan bir nuqtaga qarzdor; birinchidan, bu
"men" hali zaif bo'lgan paytda sodir bo'lgan birinchi identifikatsiya, ikkinchidan,
bu Edip kompleksining vorisi, shuning uchun u "men" ga eng ulug'vor narsalarni
kiritdi.
Ma'lum darajada, u "men" ning keyingi o'zgarishlariga xuddi bolalikning
asosiy jinsiy bosqichi balog'atga etgandan keyingi jinsiy hayot bilan bog'liq
38

bo'lgani kabi bog'liq. Keyingi barcha ta'sirlar uchun ochiq bo'lsa-da, u butun hayoti
davomida Edip kompleksidan kelib chiqishi natijasida olgan xarakterini, ya'ni
"men" ga qarshi turish va uni engish qobiliyatini saqlab qoladi. Bu etuk "men"
ustidan hukmronligini davom ettiradigan "men" ning oldingi zaifligi va qaramligi
uchun yodgorlik. Bola ota-onasiga bo'ysunishga majbur bo'lganidek, "men" ham
o'zining "Super-ego" ning qat'iy imperativiga bo'ysunadi.
Ammo "Id" ning birinchi ob'ektiv yuklanishidan kelib chiqishi, shuning
uchun Edip kompleksidan kelib chiqishi "Super-Ego" uchun yanada ko'proq
narsani anglatadi: bu kelib chiqishi uni "Id" ning filogenetik yutilishlari bilan
bog'laydi va "Super" ni yaratadi. "Ego" bu "It" da o'z izlarini qoldirgan "men" ning
oldingi shakllarining reenkarnatsiyasi. Shunday qilib, "Super-Ego" har doim "U"
ga yaqin va "Men" ga nisbatan uning vakili bo'lishi mumkin. U "Bu" ga chuqur
singib ketgan va shuning uchun "men" ga qaraganda ongdan uzoqroq. Majburiy
nevroz bilan aybdorlik hissi o'zini juda qat'iy his qiladi, lekin u "men" oldida o'zini
oqlay olmaydi.
Shuning uchun, bemorning "men"i aybdorlik unga bog'liq ekanligiga
qarshilik qiladi va shifokordan uni rad etishga haqli ekanligini tasdiqlashni talab
qiladi. Unga taslim bo'lish oqilona emas, chunki bu muvaffaqiyatga olib kelmaydi.
Keyingi tahlillar shuni ko'rsatadiki, "Super-Ego" ga "men" ga noma'lum bo'lib
qoladigan jarayonlar ta'sir qiladi. Darhaqiqat, aybdorlik tuyg'usini oqlaydigan
bostirilgan impulslarni topish mumkin. Bu erda "Super-ego" ongsiz "Id" haqida
"men" bilganidan ko'ra ko'proq bilardi. "Super ego" otaning qiyofasi bilan
identifikatsiyadan paydo bo'lgan. Har bir bunday identifikatsiya deseksualizatsiya
yoki hatto sublimatsiya xarakteriga ega. Va endi, bu o'zgarish bilan birlamchi
undovlar ham o'zlarining asllariga parchalanib ketganga o'xshaydi.
Erotik komponentning sublimatsiyasidan so'ng, endi barcha qo'shimcha
halokatni bog'lash uchun kuch yo'q va u tajovuzkorlik va halokatga moyillik
shaklida chiqariladi. Ushbu parchalanishdan ideal shoshilinch majburiyatning
qattiq, shafqatsiz xususiyatini oladi. Majburiy nevroz haqida qisqacha to'xtalib
o'tamiz. Bu erda munosabatlar boshqacha. Sevgining tajovuzkorlikka bo'linishi
39

"Men" ning ishi orqali sodir bo'lmagan, balki "Bu" da sodir bo'lgan regressiya
natijasidir. Biroq, bu jarayon "Id" dan "Super-Ego" ga o'tdi, bu endi begunoh
"Men" ga nisbatan jiddiyligini keskinlashtiradi. Ammo ikkala holatda ham
identifikatsiya libidosini engib o'tgan "men" buning uchun libido bilan aralashgan
tajovuz shaklida "Super-ego" jazosini boshdan kechiradi. Bizning "men" haqidagi
g'oyalarimiz aniqroq bo'ladi, uning turli munosabatlari aniq bo'ladi.
40

XULOSA
Sotsiologiyada maqom - bu kimningdir egallagan martaba yoki lavozimi
hisoblanadi. Har bir maqom o'ziga xos rolga ega bo'ladi , bu status doirasida
kutilgan xatti-harakatlar to'plamidir. Statuslar ham ikki xil turga ega; berilgan va
erishilgan. Belgilangan maqomlar tug'ilish paytida berilgan bo lib belgilanganʻ
maqomga nisbatan Erishilgan maqomlar muvaffaqiyat orqali qo'lga kiritiladi va
insonning qobiliyatlari va qobiliyatlarini aks ettiradi. Masalan, qisman intellektual
qobiliyatlari tufayli maktabda yaxshi o'qigan o'quvchi aqlli va erishilgan talaba
maqomiga ega.
Yana misol tariqasida biz kurs davomida to plagan bilimlarizni kurs oxirida
ʻ
bayon etishga harakat qilamiz agar o tolsak Kursni tugallagan talaba maqolmiga
ʻ
ega bo lamiz.
ʻ
Demak, insoniyat o‘ziga xos moddiy voqelik sifatida mavjud. Ammo
insoniyat mustaqil ravishda mavjud emas. Muayyan odamlar yashaydi va harakat
qiladi. Insoniyatning alohida vakillarining mavjudligi "individual" tushunchasi
bilan ifodalanadi. Shaxs - insoniyatning yagona vakili, insoniyatning barcha
ijtimoiy va psixologik xususiyatlarining o'ziga xos tashuvchisi: aql, iroda,
ehtiyojlar, manfaatlar va boshqalar.
Bu holda "individual" tushunchasi "aniq shaxs" ma'nosida
qo'llaniladi. Savolning bunday shakllantirilishi bilan turli xil biologik omillar (yosh
xususiyatlari, jinsi, temperamenti) ta'sirining o'ziga xos xususiyatlari ham, inson
hayotining ijtimoiy sharoitlaridagi farqlar ham qayd etilmaydi. Biroq, bu
omillarning ta'siridan butunlay mavhum bo'lish mumkin emas. Ko'rinib turibdiki,
bola va kattalar hayoti, ibtidoiy jamiyat va yanada rivojlangan tarixiy davrlar
o'rtasida katta farqlar mavjud.
Insoniyat rivojlanishining tarixiy xususiyatlarini uning individual va tarixiy
rivojlanishining turli darajalarida aks ettirish uchun "individ" tushunchasi bilan bir
qatorda "shaxs" tushunchasi ham qo'llaniladi. Bunda shaxs shaxsning onto- va
filogenezi uchun boshlang'ich holatidan shaxs shakllanishining boshlang'ich
41

nuqtasi sifatida qaraladi, shaxsiyat - bu shaxs rivojlanishining natijasi, barcha
insoniy fazilatlarning eng to'liq timsolidir.
Shaxsning shakllanishi shaxslarning ijtimoiylashuvi va yo'naltirilgan ta'lim
jarayonlarida amalga oshiriladi: ularning turli xil faoliyat turlari va shakllarini
o'zlashtirish orqali ijtimoiy normalar va funktsiyalarni o'zlashtirish. Shaxsga xos
bo'lgan faoliyatning ayrim turlari va shakllarining begonalashishi (ijtimoiy mehnat
taqsimoti tufayli) o'z faoliyatini erkin va tashqaridan yuklangan deb qabul
qiladigan bir tomonlama rivojlangan shaxsning shakllanishini
belgilaydi. Aksincha, jamiyatdagi har bir shaxs tomonidan tarixan shakllangan
faoliyat turlari va shakllarining butun yaxlitligini o'zlashtirib olish shaxsning har
tomonlama va barkamol rivojlanishining ajralmas shartidir.
42

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Averyanov, L.Ya. Sotsiologiya: savol berish san'ati. 2-nashr, qayta ko'rib
chiqilgan va kengaytirilgan. / L.Ya. Averyanov – M.: 2008. – 357 b.
2. Berger, P.L. Sotsiologiyaga taklif: gumanistik nuqtai nazar. / P.L. Berger -
M.: BEK nashriyoti, 2006. - 544 b.
3. Volkov, Yu.G., Mostovaya K.V. Sotsiologiya. / Yu.G. Volkov - M.: BEK
nashriyoti, 2008. – 98 b.
4. Vulfov, B.Z. Bola shaxsini ijtimoiylashtirish omillarining o'zaro ta'siri /
B.Z. Vulfov // Bola shaxsini ijtimoiylashtirish jarayonida oilalar, bolalar
uyushmalari va ijtimoiy o'qituvchilarning hamkorligi. - Chelyabinsk, 2006 yil.
5. Gvishiani D.M., Lapina N.I., Korzheva E.M., Naumova
N.F. Sotsiologiyaning qisqacha lug'ati./ D.M.Gvishiani - M.: Politizdat, 2006.
6. Devyatko, I. F. Sotsiologik tadqiqot usullari. / I. F. Devyatko - Ekaterinburg:
Ural nashriyoti, Universitet, 2008 - 169 b.
7. Jeri D., Jeri J. Katta izohli sotsiologik lug'at. 2 jildda. / D. Geri - M.: 2009 -
895 b.
8. Dyurkgeym, E. Sotsiologiya, uning predmeti va metodi. Yodgorliklarda
sotsiologiya tarixi. / E. Durkgeym - M.: 2005 - 254 b.
9. Ermolaev, A.V. Sotsiologiyada namuna olish usuli Uslubiy qo'llanma. /
A.V.Ermolov - M.: INFRA, 2006 - 25 b.
10. Kapitonov, E.A. 20-asr sotsiologiyasi. / E.A. Kapitonov - Rostov-na-Donu:
Feniks, 2006 - 234 p.
11. Kondaurov, V.I., Stradanchenkov A.S. Sotsiologiya. / IN VA. Kondaurov -
M.: INFRA-M, 2006 - 189 b.
12. Kravchenko, A.I. Sotsiologiya: Lug‘at: Universitet talabalari uchun darslik. /
A.I. Kravchenko - M.: "Akademiya" nashriyot markazi, 2007 yil.
13. Kravchenko, A.I. Sotsiologiya: Umumiy kurs: Universitetlar uchun
darslik. A.I. Kravchenko – M.: PERSE; Logotiplar, 2007. – 271 b.
14. Kravchenko, A. I. Sotsiologiya; Universitetlar uchun darslik / A. I.
Kravchenko. - 5-nashr. – M: Akademik loyiha, 2009. – 508 b.
43

15. Krivov Yu.I. "Ijtimoiylashtirish" tushunchasining zamonaviy
pedagogikadagi o'rni haqida / Yu. I. Krivov // Pedagogika № 2, 2003 yil.
16. Radugin A.A., Radugin K.A. Sotsiologiya. Ma'ruza kursi. 3-nashr./
A.A. Radugin - M.: Biblionica, 2006 yil.
17. Smirnov S.S., Isaev N.A. Ijtimoiy siyosat. Yangi kurs / S.S. Smirnov //
Iqtisodiyot masalalari No 2, 2009 - s. 21 – 29.
18. Solodovnikova I.V. Shaxsning ijtimoiylashuvi: hayotning turli bosqichlarida
mohiyati va xususiyatlari. / I.V. Solodovnikova // Sotsiologik tadqiqotlar. № 2,
2007 yil - b. 32-39.
19. Sorvina A.S., E.I. Xolostova. Ijtimoiy ish: nazariya va amaliyot: Proc. Foyda
/ A.M. Sorvina - M .: INFRA-M, 2007. - 427 p.
20. Sotsiologiya. Umumiy nazariya asoslari: darslik / rep. ed. G.V. Osipov,
L.N. Moskvichev. – M.: Norma, 2008 – 912 b.
21. Pavlenok P. D. Ijtimoiy ish asoslari: Darslik. / P.D. Pavlenko - M .: INFRA-
M, 2008 - 395 b.
22. Teterskiy I. O. Ijtimoiy ishga kirish: Darslik. - 4-nashr. / VA
HAQIDA. Teterskiy - M .: Akademik loyiha, 2008-496 p.
23. Tishin E.A. Ijtimoiy rivojlanishning dolzarb muammolari / E.A. Tishin //
Iqtisodchi No 4, 2007 - s. 15 – 19.
24. O'quv sotsiologik lug'at. / Umumiy ed. A.I.Kravchenko - M.: "Imtihon",
2005 yil.
25. Xolostova E.I. Ijtimoiy ish: Darslik. /E.I. Xolostova - M.: "Dashkov va K"
nashriyot-savdo korporatsiyasi, 2008 - 692 b.
26. Xolostova E.I. Ijtimoiy ish nazariyasi: Darslik. / E.I. Xolostova – M.: Yurist,
2008 – 334 b.
27. Chuprov V.I. Yoshlar ijtimoiy ko'payishda / V.I. Chuprov // Socis No 3 -
2006.
28. Efendiev A.G., Kravchenko E.I., Pushkareva G.V. va boshqalar.Umumiy
sotsiologiya. Universitetlar uchun darslik / A.G. Efendieva – M.: INFRA – M,
2008– 654 b.
44

29. Burlachuk L.Psixodiagnostika. – SPb.: 2002.
30. Karimova V.M. Psixologiya. O’quv qo’llanma. – T.: A.Qodiriy nomidagi
xalq merosi nashriyoti, “O’AJBNT” markazi, 2002. – 205 b.
31. Karimova V.M.Ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy amaliyot: Universitetlar va
pedagogika institutlari uchun o’quv qo’llanma. – T.: “Universitet”, 1999. – 96 b.
32. Karimova V.M., Akramova F.A.“Psixologiya”. 1-qism. Ma’ruzalar matni. –
T.: TDIU, 2005. – 208 b.
33. Karimova V.M., Akramova F.A.“Psixologiya”. 2-qism. Ma’ruzalar matni. –
T.: TDIU, 2005. – 125 b.
34. Karimova V.M.Ijtimoiy psixologiya asoslari. – T.: 1994
35. Kvinn V.Prikladnaya psixologiya. – SPb: Izdatelstvo “Piter”, 2000. – 560
s.http://hozir.org
45

Shaxsning roli, statusi, pozitsiyasi

Sotib olish