Shayboniylar - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	78.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

95 Продаж

Shayboniylar

Купить

Mudarija:
Kirish........................................................................................................... .......2 – 3
I. Bob. Shayboniylar davrida Movoraunnahrda ijtomoiy iqtisodiy va siyosiy
ahvol
I.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi
siyosiy ahvol.........................................................................................4 – 10
I.2. Shayboniylar davrida Movoraunnahrda madaniy taraqqiyot uchun
shart-sharoitlarning vujudga kelishi.....................................................10 – 25
II. Bob. Shayboniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot
II.1.Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim......................................26 – 39
II.2.Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot...............39 – 43
Xulosa ............................................................................................................44 – 45
Foydalanilgan adabiyotlar................................................................................46
1

Kirish
Ma’lumki, “Ta’lim to’g’risida”gi qonunda va Kadrlar tayyorlash milliy
dasturida ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplarida ta’lim va
tarbiyaning insonparvar demokratik xarakterda ekanligi muhim tamoyil sifatida
ko’rsatib o’tilgan. Shuni nazarda tutgan holda bitiruv malakaviy ishimizning
mavzusi ham o’ta dolzarb mavzulardan biri hisoblanadi.
Birinchidan O’zbekiston tarixi darslarida shaxsni har tomonlama
shakllantirish, uning qobiliyati va imkoniyatlarini to’liq namoyon etish va
rivojlantirish uchun qulay shart–sharoit yaratish uchun ta’lim jarayonini to’g’ri
tashkil etish, o’quvchilarning ongiga to’g’ri yo’l topa bilish muhim ahamiyatga
ega. Vatan tarixining ilmiy tahlil va izchil yondashuvni talab qiladigan
yo’nalishlaridan biri XVI–XVII asrlarda hukm surgan shayboniylar davlati
tarixidir.
Ikkinchidan XV–XVII asrning boshlarida Movarounnahrdagi iqtisodiy
tushkunlik va siyosiy porokandalikni vujudga keltirgan sabablar, shu davr tarixiy
jarayonlarining salbiy oqibatlari tegishli saboq bo’lib, mazkur voqealarni chuqur
anglab, haqqoniy talqin qilish muhimdir. Mustaqillik yillarida O’zbekiston tarixini
yangi konseptual – metodologik asoslarda tadqiq etish, turli ilmiy muammolarni
asl manbalarga tayangan holda tahlil etish muhim masalaga aylandi. O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan tarixiy – madaniy merosni
o’rganish va targ’ib etish, ta’lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalarni joriy
etish, o’quvchilarni komil inson darajasida tarbiyalashga katta e tibor berilib, bu‟
sohada ulkan ishlar amalga oshirilmoqda 1
.
Uchinchidan O’zbekiston tarixining muhim burilish nuqtasi hosoblanmish
shayboniylar davrini ilmiy manbalar asosida tahlil etish fanimiz oldida turgan
dolzarb vazifalardan biridir. O’quvchilarga o’zbekiston tarixi fanini o’qitishda
shayboniylar davri tarixining pedagogik asoslarini aniqlash hozirga qadar yaxlit
1
Karimov.I.A. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish
konsipsiyasi. Toshkent 2010 yil
2

ilmiy tadqiqot sifatida o’rganilgan emas. Bu esa mavzuning dolzarbligini yanada
oshiradi.
Tariximizda Somoniylar, G’aznaviylar, Qoraxoniylar, Xorazmshoxlar,
Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar va Mang’itlar kabi sulolalar hukmronlik
qilganini bilamiz. Shu nuqtai nazardan olganda Shayboniylar davrining dolzarbligi
shundan iboratki, biz bu davrni yanada muhimroq o’rganmog’imiz, o’sha davrda
hukmronlik qilgan xukmdorlar qilgan ishlarini chuqurroq tahlil qilmog’imiz,
ochilmagan, siru-sinoatlarni ochib bermog’imiz darkor.
Abdullaxon II Amir Temurdan so„ng Dashti Qipchoqqa nisbatan qat iy‟
siyosat yurgiza olgan yagona va so„nggi davlat arbobi hisoblanadi. Chunonchi, u
1582-yili mazkur yo„nalishda Buxoro xokimiyatini tiklash niyatida harbiy yurish
uyuushtirib, ulug„ toqqa (hozirgi Qarag„anda viloyatining g„arbida Sariq suv
daryosining shimolida joylashgan tog„lik) boradi. Manbalarda shu munosabat
bilan qiziq ma lumot bor. Abdullaxon II ulug„ toqqa yetib borgach,
‟
tog„ tepasidagi bir minorada bitilgan quyidagi so„zlarga ko„zi tushadi: “Tarix yetti
yuz to„qson uchinda qo„y yili, yozning ora oyi Turon Sultoni, Temurbek ikki yuz
ming cherik bila To„xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib,
belgi bo„lsin deb bu minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay, inshoollox Tangri el
kishiga rahmat qilg„ay, bizni duo bilan yod qilgay”
Bizga ma’lumki, bir qator tarixchilarimiz Shayboniylar davriga oid bir
qancha asarlar yozishgan. Jumladan, B. Axmedovning “Tarixdan saboqlar”, “To’rt
ulus tarixi”, Z.M. Boburning “Boburnoma”, Abdulg’ozixonning “Shajarai turk”,
M. Solihning “Shayboniynoma”, X.T. Buxoriyning “Abdullanoma” asarlari
mavzuning yoritilishida muhim asarlar hisoblanadi.
3

I.Bob. Shayboniylar davrida Movoraunnahrda ijtomoiy iqtisodiy va siyosiy
ahvol
I.1. XV asrning ikkinchi yarmida Dashti Qipchoq va Movoraunnahrdagi
siyosiy ahvol
Balxash ko’li va Sirdaryoning quyi oqimlaridan to Dnepr daryosining quyi
oqimlarigacha bo’lgan ulkan hudud XI asrdan boshlab Dashti Qipchoq deb atala
boshlangan. XIV asr boshlaridanoq bu yerda mavjud bo’lgan Jo’chi ulusi ikki
mustaqil davlatga Ko’k O’rda va Oq O’rdaga bo’linib ketdi. XIV asr 60 yillaridan
boshlab Oltin O’rda taxti uchun Ichan, Shaybon va To’qay Temur avlodlari
o’rtasida kurash kuchayib ketdi. 1360-1380 yillar davomida Oltin O’rda taxtiga 25
xon kelib ketdi.
XIV asrning 70 yillarida Oltin O’rda ichki kurashlar yanada keskinlashib
ketdi. Bu kurashda Shayboniylardan Tulunbekaxonim, Ilbon, Alpxo’ja, Arabshoh,
Kaonbeklar katta o’rin tutdilar. Oltin O’rda taxti uchun kurashlar kuchayib,
tushkunlikka yuz tutgan bir vaqtda Oq O’rda davlati kuchayib bordi. Bu holatni biz
Urusxon va To’xtamishlar xukumronlik qilgan davrda kuzatishimiz mumkin. 1380
yilda Oq O’rdaning birlashtirilishi To’xtamishning Amir Temur tomonidan qo’llab
quvvatlanganligi ta’sirida amalgaoshirilgan edi. Oltin O’rda Amir Temur
tomonidan To’xtamishga qarshi kurashlar davomida ancha zayiflashtirilgan
bo’lsada, Shodibek hukmronlik qilgan davrda 1401-1407 yana kuchaya boshladi.
Shu yillarda Oltin O’rda Bulg’or, Xojitarxon, Qrim ustidan yana o’z hukmronligini
o’rnatdi. 1406 yil Edigey tomonidan Xorazm bosib olindi. Bunga Temuriylar
o’rtasida kuchayib ketgan taxt uchun kurashlar sabab bo’lgan edi 2
.
XV asrning 1chi choragida Oltin O’rdada o’zaro siyosiy kurashlar yana
kuchayib ketdi. 1400-1417 yillar davomida Oltin O’rda taxtiga o’tirgan 8 ta xon
birin -ketin taxtdan tushirildi. (Shodibek, Po’latxon, Temirxon, Jaloliddin Sulton
va boshqalar) nom olgan. Oq O’rdada ham taxt uchun kurashlar kuchayib ketdi.
2
Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil
4

Bir necha 10 yillar davomida taxt uchun To’xtamish, Quyirchoq o’g’lon,
Barakxon, Ulugmuhammad kabilar kurash olib bordilar. 1424-1425 yillardan
boshlab esa bu kurashlarda Muhammadxon, Kichik Muhammad, To’xtamishning
o’gillari Davlatberdi va Kepakxonlar asosiy o’rin tutadilar. Dashti Qipchoq uzoq
vaqt davom etgan ana shu kurashlarda boshqa qabilalar bilan bir qatorda Shaybon
avlodlari ham faol ishtirok etdilar va ma’lum bir mavqega ega bo’lib bordilar 3
.
O’zaro kurashlardan ko’p qiynalgan halq uchun tinchlik nihoyatda zarur edi.
1427 yilda Alasha bahodir yordamida xon etib ko’tarilgan Abulxayrxon katta
harbiy kuch to’pladi va 1428 yilda o’z ulusiga qaytib, qiyot, mang’it, qo’ng’irot,
do’rmon, qushchi, o’tarchi, nayman, tuboyi, toymas, jot, korlik, ushun, kurlovut,
echki, tangut, va boshqa qabilalar tomonidan ham xon etib ko’tarildi. Bunda
Abulxayrxonni 200 dan ortiq urug’ va qabila boshliqlari qo’llab quvvatladilar.
1428 -29 yillarda ko’chmanchi o’zbeklar Janubi-G’arbiy Sibirdagi Tura shahrini
qo’lga kiritdilar va bu shahar 1446 yilgacha Abulxayrxon davlatining poytaxti
bo’lib qoldi. Abulxayrxonning bu muvaffaqiyati tezda butun Dashti Qipchokqa
yoyildi va ko’pgina o’glonlar va sultonlar Abulxayrxon hizmatiga o’ta boshladilar.
1428- 1431 yillar davomida olib borilgan kurashlar natijasida Abulxayrxon ilgarigi
Shaybon ulusi yerlarini qaytadan birlashtirishga erishdi va o’z davlatini Oltin
O’rda (Ko’k O’rda) dan mustaqil deb e lon qildi. 1431-1432 yillarda Abulxayrxon‟
Xorazm ustiga yurish qildi va uning shimoliy qismini temuriylardan tortib oldi.
Biroq, bu yerda vabo tarqalgach, Xorazmni tashlab ketdi. Biroq, manbalarda
Abulxayrxonning Xorazmni tashlab ketishiga sabab Shohrux tomonidan qo’shin
yuborilishi va Xojitarxon xoni Orol dengizi atrofida qochib yurgan Kichik
Muhammadning o’g’li Maxmud va uning ukasi Axmadxon Abulxayrxonga qarshi
kurash boshlab havf deb ko’rsatiladi. (Abdurazzoq Samarqandiy).
XV asr 40 -yillarda Abulxayrxon Sig’noq, Oqqo’rg’on, Arquq, So’zoq va
O’zgand shaharlarini egalladi. 1448 yilda Samarqandni taladi.
3
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil
5

Biroq Abulxayrxon qanchalik harakat qilmasin, davlatda" yagona, mutloq 6
hukmdor bo’lib qololmadi. Bunga ayniqsa, Urusxon nabiralari qattiq qarshilik
ko’rsatdilar. Abulxayrxon vafotidan so’ng (1469) esa, davlatda yana o’zaro
kurashlar avj oldi va ko’chmanchi o’zbeklar davlati o’zaro kurashlar natijasida
yemirildi. Bu davlatning qayta birlashtirilishi Abulxayrxonning nabirasi
Muhammad Shayboniyxon (1451 - 1510) nomi bilan bog’liq 4
.
Muhammad Shayboniyxon Abulxayrxonning o’g’li Budoq sultonning o’g’li
edi, Otasidan yetim qolgach, Muhammad Shayboniyxon ukasi Maxmud Sulton
bilan birga Abulxayrxon tarbiyasida bo’ladi. Keyinchalik temuriy amirlardan biri,
Turkiston hokimi Muhammad Mazid tarxon homiyligida bir qancha vaqt
Turkistonda yashadi. Turkiston urushlar girdobida qolgan bir vaqtda
Shayboniyxon ukasi bilan Sulton Axmad Mirzo panoxida Buxoroda yashadi va ilm
oldi. XV asr 90 -iillarida Muhammad Shayboniyxon Dashti Qipchoqqa bordi va
siyosiy kurashlarga qo’shilib ketdi. U bir necha yil davomida kurash olib bordi va
Toshkentdagi hukmdorlar yordamida Dashti Qipchoqda mustahkam o’rnashib oldi.
Keyinchalik, Sayram va Yassini qo’lga kiritilgach, butun Turkistonda hokimiyatni
qo’lga kiritdi. 1498 yilda Sulton Axmad Mirzo vafotidan so’ng Samarqandga
yurish qildi, uni qo’lga kirita olmagach, Qarshiga yurish qildi va Shahrisabz bilan
birga talon -taroj etdi. 1499 yilda Samarqandda qilgan yurishi yana
muvaffaqiyatsizlikka uchragach, Buxoroga yurish qildi va uch kunlik qamaldan
so’ng uni qo’lga kiritdi. 1500 yilda Muhammad Shayboniyxon yana Samarqandga
yurish qildi va uni bosib olib, to’rt oy davomida talon qildi. Bu
Samarqandliklarning Shayboniyxonga qarshi qo’zg’oloni sabab bo’ldi va ular 19
yoshli temuriy shahzoda - Zaxriddin Muhammad Boburni xon qilib ko’tardilar.
Bobur Qarshi va Guzorni ham qo’lga kiritdi. Biroq uzoq vaqt talangan halqning
ahvoli juda ham nochor edi. Og’ir ahvolda qolgan Bobur qo’shinlari Zarafshon
bo’yida Shayboniyxondan mag’lubiyatga uchradi va qamalda qolgandan so’ng
yashirincha Toshkentga chekinishga majbur bo’ldi. Samarqandda, Buxoro va
Toshkentda o’z hukmronligini qo’lga kiritgach, Shayboniyxyun Xuroson yurishiga
4
Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil
6

tayyorgarlik ko’ra boshladi. Temuriylar garchi shahzoda Xusravshoh boshchiligida
Shayboniyxonga qarshi birlashgan bo’lsalarda, bu hech qanday natijaga olib
kelmadi. 1505 yil Urganch ham bosib olindi va Xorazm Shayboniyxonga tobe
bo’ldi. 1506 yil Xusayn Boyqaro vafotidan so’ng boshlangan taxt uchun
kurashlardan foydalangan Shayboniyxon temuriylardan Hirotni tortib oldi. Hirot
bosib olingan 1507 yil birin ketin Astrobod va Jurjon ham bosib olindi va
Kaspiydan Xitoygacha, Sirdaryo etagidan Afg’onistonning markaziy
hududlarigacha bo’lgan yerlar Muhammad Shohbaxt Shayboniyxon hukmronligi
ostiga o’tdi. Shayboniyxon hukmronligi o’rnatilishi bilan Movarounnahrda uzoq
vaqt davom etgan temuriylar o’rtasidagi o’zaro taxt talashishlarga chek qo’yildi va
tinchlik o’rnatildi. Shayboniyxon siyosiy jihatdan markazlashgan davlat tuza
olishga erishi bilan o’zining ilm -fan va adabiyotga moyilligi, bu soha vakillgarini
hurmat qilishi va homiylik qilishi bilan katta hurmatga sazovor bo’ldi 5
.
Shayboniyxon qo’lga kiritilgan hududlarni boshqarish uchun o’z yaqinlariga
bo’lib berdi. Bu hol markaziy hokimiyatning zaiflashuviga olib keldi va 1510 yil
Shayboniyxon Eron shohi Ismoil Safaviy bilan kurashga kirish oldidan ayniqsa,
yaqqol namoyon bo’ldi. O’z vaqtida yetib kelmagan qo’shinlar oz sonli
Shayboniyxon qo’shinlarining (17000) Ismoil Safaviy qo’shinlari- (70000) ,
tomonidan Tahrirobod mavzesida mag’lub etilishi va Shayboniyxonning
o’ldirilishiga olib keldi 6
.
1510 yil Shayboniyxon vafot etgach, shayboniylar o’rtasida hokimiyat
uchun kurashlar avj oldi. Ayni vaqtda Ismoil Safaviy ham shayboniylar davlati
ichkarisiga hujum qilib kirib kelishga erishdi. Shayboniylar bu yurishni to’xtatish
uchun sulhga rozi bo’ldilar va Amudaryoning sul qirg’og’idagi barcha yerlarni
Eronga berishga majbur bo’ldilar 7
.
1511 yilda Bobur ham o’z qo’shinlari bilan Amudaryodan kechib o’tib,
Xisor, Qulob, Qunduz, Badaxshonni egalladi. So’ng Ismoil Safaviy yordamida
5
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil
6
www.ziyonet.uz
7
Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil
7

Samarqandga yurish boshladi. Ubaydulla Sulton va Temur Sultonlar Turkistonga
chekindilar. Samarqandni qo’lga kiritgan Bobur Ismoil nomiga xutba o’qitganidan
norozi bo’lgan halq Boburga qarshi isyon ko’tardi va bundan foydalangan
shayboniylar Boburni bu yerdan haydab chiqardilar. Ismoilning Boburga
yordamga yuborgan Amir Axmad (Najmi soniy) boshchiligidagi qo’shinlari esa
qirib tashlandi (1512 y kuzida) va 1512 yil may oyida Samarqand yana
shayboniylar qo’liga o’tdi.
Bobur esa Ismoil bilan ittifoqini tuzdi va 1525 yilda Hindistonga yurish
qilib, u yerda Buyuk Boburiylar sulolasiga asos soldi.
Shayboniyxon vafotidan so’ng shayboniylar davlati taxtini Ko’chkinchixon
(1510 -1530) va o’g’li Abu Sa’id boshqardilar (1530-1533).
Maxmud Sultonning o’g’li Ubaydulla Sulton hukmronligi yillarida (1533-
1539) hokimiyat ancha mustahkamlandi. Poytaxt Samarqanddan Buxoroga
ko’chirildi. Ubaydullaxon davlatni mustahkamlash va eronliklarni mamlakat
hududidan xaydab chiqarishga katta e tibor berdi. 1512 yil kuzida u yajmi soniy‟
ustidan g’alaba qozongach, katta o’ljaga ega bo’lgan edi va bu mablag’ni u Buxoro
shayxulislomi Mir, Arabga topshirdi va bu mablag’lrga mashhur Mir Arab
madrasasi qurildi. Shayboniylar orasida eng katta ta’sirga ega bo’lgan
hukmdorlardan yana biri Abdullaxon II (1534-1598) edi. 1556 yil jo’ybor
shayxlaridan Muhammad Islom yordamida taxtni egallagan Abdullaxon umrining
oxirigacha davlat hududlarini kengaytirish va markaziy hokimiyatni kuchaytirish,
iqtisodiy ahvolni va davlatning harbiy qudratini yuksaltirish borasida harakat qildi.
Abdullaxonning say- harakatlari natijasida XVI asr oxirlarida Buxoro xonligi
ulkan markazlashgan davlatga aylandi. Biroq, Abdullaxon vafotidan so’ng
hukmronlik qilgan A6dulmo’min va Pirmuhammadxonlar(1599 -1601) davlatni
boshqara olmadilar va ularning o’limidan so’ng shayboniylar sulolasi barham
topdi 8
.
8
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil
8

Shayboniylar davlatida jamiyat hayotida, davlat boshqaruv tutgan o’rni va
mavqeiga asosan bir nechta ijtimoiy tabaqalar mavjud edi: xon va uning
yaqinlaridan iborat oliy tabaqa, harbiy amaldorlar yoki umaro, yirik din peshvolari
-shayxlar, xojalar, olimlar, shoirlardan iborat fozillar, raiyat ya’ni oddiy fuqaro va
kisman qullar.
Shayboniy xonlari tomonidan Movarounnahrda bir qator sohalarda islohotlar
amalga oshirildi. Bu islohotlar qisman ijobiy natijalar bersa, ayrimlari davlatning
zaiflashuviga oqibatlarga olib , keldi. Shayboniyxon tomonidan joriy etilgan
suyurg’ol tizimi eng yaxshi hizmat ko’rsatgan va Shayboniyxonga yaqin bo’lgan 9
amaldorlar yoki xon xonadoni vakillariga turli viloyatlar ustidan hukmronlik
qilishga imkon bersada, biroq ular markaziy hokimiyatdan mustaqil bo’lishga
intildilar va oqibatda bu hol ichki kurashlarni keltirib chiqardi. Bu salbiy holat
Shayboniyxon Ismoil Safaviydan mag’lubiyatga uchrashida ham ta’sir ko’rsatgan
edi. Shuningdek, Shayboniyxon yer egaligi va yer-suv sohasida 1507 yilda pul
islohoti va keyinchalik ta’lim sohasida ham islohotlar o’tkazgan edi 9
.
Dehqonchilik asosan lalmikor va obikor - sug’oriladigan yerlarda bo’lgan.
Bug’doyning o’n ikki navi yetishtirilgan va boshqa an anaviy ekinlar ekilgan.‟
Dehqonchilik uchun qulay bo’lgan va hosildor yerlar yirik amaldorlar va harbiylar
hamda din peshvolariga qarashli bo’lgan. Shayboniylar davlati ijtimoiy - iqtisodiy
hayotida Buxoro yaqinidagi Jo’ybor qishlog’idan chiqqan Jo’ybor xojalar^i katta
ta’sirga ega edi. Ular siyosiy hokimiyat boshqaruv ishlariga ta’sir ko’rsatish bilan
birga katta yer mulklariga ham etalik qilardilar. Shayboniylar davrida amalga
oshirilgan islohotlardan biri qarovsiz yotgan yerlarni o’zlashtirishga ham
qaratilgan edi. Chorvachilik ham yaxshi rivojlangan. Hunarmandchilikning 60 dan
oshiq turi mavjud bo’lgan. Ichki savdoga katta e tibor berilgan. Tashqi savdoda
‟
Turkiya, Eron, Hindiston, Rossiya, Xitoy kabi davlatlar bilan savdo aloqalari olib
borilgan. 1588 yilda Buxoroda bo’lgan ingliz sayyohi Antoni Jenkinson ham o’z
ma’lumotlarida Buxoro shahrida har yili yirik savdogarlar qurultoyi bo’lishi, bu
9
Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil www.google.ru
9

yerga Hindiston, Eron, Balx, Rossiya va boshqa mamlakatlardan katta -katga
savdo karvonlari kelishini yozib qoldirgan edi 10
.
I.2. Shayboniylar davrida Movoraunnahrda madaniy taraqqiyot uchun shart-
sharoitlarning vujudga kelishi
Shunday qilib, ko’chmanchi o’zbeklar davlati inqirozga uchradi. Lekin bu
davlatning inqirozi vaqtincha bo’lib, oradan ko’p vaqt o’tmasdan XV asrning 80-
yillarida Muhammad Shayboniyxon bu davlatni qayta tiklaydi.
Abulxayrxondan keyin bu parchalanib ketgan saltanatni qayta tiklash va
yanada ulkanroq davlatga aylantirish uchun hech bir hukmdor harakat qilmadi.
Qabilalarni birlashtirishga urinmadilar.
Muhammad Shayboniyxon bir qancha tarqoq qabilalarni birlashtirdi.
Abdulxayrxonning o’limidan keyin Shayboniylar xonadonidagi ichki ziddiyatlar
sabab sulola zaiflashishiga qaramay Muhammad Shoxbaxt davriga kelib
Shayboniylar yana bir bor qadlarini tiklashga ega bo’ldilar. Muhammad Shoxbaxt
Abulxayrxonning Shohbudog’ nomli o’g’lidan tug’ilgan nabirasi bo’lib, biz uni
asosan Muhammad Shayboniyxon (1451-1510) nomila yaxshi bilamiz 11
.
XV asrning o’rtalariga kelib Movarounnahrda Temuriy shaxzodalar
o’rtasida toju-taxt kurashi kuchayib ketdi. Samarqand taxtiga Ibrohim Sultonning
o’g’li Abdullo Mirzo o’tiradi. Buxoroda podsholikka ko’tarilgan Mironshohning
o’g’li Abu Said unga raqib sifatida maydonga chiqadi. U ko’chmanchi o’zbeklar
xoni Abulxayrxondan yordam so’raydi va juda ko’plab yerlar berishni va’da qiladi.
1451-yilning yozida Samarqand atrofidagi Sheroz qishlog’ida Abdulla Mirzo
hamda Abu Said Mirzo o’rtasida qattiq jang bo’ladi. Bu jangda Abdulla Mirzo 17
mag’lubiyatga uchraydi va halok bo’ladi. Abulxayrxon yordamida Abu Said Mirzo
Samarqand taxtini egallaydi. Shu tariqa Movarounnahr xokimi bo’ladi. Abu Said
10
www.ziyonet.uz
11
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil
10

Mirzo davlatining chegaralarini kengaytirish niyatida edi. U avvalo Xurosonni
egallashni maqsad qilib qo’ygan edi. Xuroson taxtida bu paytda Abulqosim Bobur
Mirzo Samarqand hukmdori Abu Said Mirzoga qarshi yurish qiladi. Bu yurish
muvaffaqiyatli amalga oshmagach, ikki o’rtada sulh bitimi imzolanadi. 1457-yili
Abulqosim Bobur Mirzo to’satdan vafot etadi. Abu Said Mirzo bunday qulay
vaziftdan foydalanib, Hirotni egallaydi va Temuriylar davlatining ikki qismini
yana birlashtirdi. Abdullatif Mirzoning o’g’illari Axmad va Muxammad Jo’chi
Mirzolar ham taxt uchun kurashni boshlab, Abu Said Mirzoga juda katta xavf
tug’diradi. Bular o’rtasidagi jang 1455-yil Balx yaqinida bo’lib o’tadi. Bu jang
Abu Said Mirzoning g’alabasi bilan yakunlanadi. Jangda Axmad Mirzo vafot etadi,
Muhammad Jo’ychi Mirzo qochib qutiladi. U ko’chmanchi o’zbeklar xoni
Abulxayrxondan yordam so’raydi. Bu haqda Abulg’ozi shunday yozadi:
“Abdullatif Mirzoning o’g’li Muhammad Jo’chi qochib Abulxayrxonga
borib turar, Abulxayrxonning xotini Abdullatif Mirzoning singlisi ekandur.
Muhammad Jo’chining ammasi bir necha vaqt xon eshigida turg’on so’ng
Movarounnahrdin bir kishi borib turur. Sulton Abu Said Mirzo Samarkanddin
otlanib Xurosonga ketdi. Andin nari Mozondarang’a ham borurman deb bu so’zni
eshitkandan so’ng Mirzo Muhammad Jo’chi bizdan ko’mak iltimos qilib turur.
Xon Berka Sultonni chaqirib aytib turur. Mirzo Muhammad Jo’chi bizdan ko’mak
so’rayturur. Mening – o’g’lonlarimni va yaqin ishlarimda bu ishni boshqarutek
kishi yo’q. Sen mening o’g’limsen. O’z cherigingdin bilan otlan. Men ham cherik
qo’shayin. Birka Sultonning so’zini qabul qilib Muhammad Jo’chi Mirzoni o’ttiz
ming kishi birlan otlanib Toshkent kelib turur. Otasindin va o’zidan qolg’on Abu
Said Mirzodin Jo’chi Mirzog’a keldilar. Andin Toshkentga borib kirdi. Andin
Shoxruxiyani borib oldi”
Muhammad Jo’chi Mirzo shu yerda vafot etdi. Abu Said Mirzo tez orada
Jo’rjon, Seyiston, Kirmon, Afg’oniston va Eronning katta territoriyalarini bosib 12
.
12
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
11

oldi. Qora quyunli Turkman sulolasining vakili Xasan Ali Abu Said Mirzo
g’uzuriga kelib, Uzun Xasan bilan bo’ladigan urushda unga yordam berishini
so’radi. Abu Said Mirzo katta qo’shin bilan Marvdan harakat boshlab,
Ozarbayjonga yo’l oldi. 1469-yilda Qorabog’da uning qo’shinlari Uzun Xasan
bilan bo’lgan to’qnashuvda mag’lub bo’ldi. Abu Said Mirzo Samarqand taxtini
qo’ldan boy beradi. Abu Said Mirzo to’qnashuvda asirga olinadi va qatl etiladi.
Shu yili Xusayn Boyqaro Xuroson taxtini egalladi va 1506-yilgacha hukmronlik
qildi. Abu Said Mirzo Samarqand taxtini o’zi tiriklik vaqtidayoq katta o’g’li -
Sulton Ahmadga bergan edi. Farg’onani yana bir o’g’li Umarshayx Mirzo
boshqarar edi. Bu davrda ham Temuriy Mirzolar o’rtasida to’qnashuvlar bo’lib
turdi. Sulton Axmad Mirzo Toshkentni egallash maqsadida Umarshayx Mirzo
ustidan qo’shin tortdi. Umarshayx Mirzo ham qaynotasi Yunusxon ko’magiga
ishonib o’z qo’shini bilan Sirdaryo yoqasiga keladi. Bu yerda unga Sayramdan
yo’lga chiqqan qaynotasi Sulton Mahmud ham raxbarligida mug’ullar qo’shini
kelib qo’shiladi. Endi jang boshlanay deb turgan vaqtda oraga o’sha davrning eng
nufuzli din arbobi Xo’ja Nasriddin (Xoja Axror) tushib qon to’kilishiga yo’l
qo’ymaydi.
Sulh bitimi tuzilib unga binoan Toshkent Sulton Mahmudxonga beriladi.
Lekin bu sulh uzoqqa bormaydi. Umarshayx Mirzo va Sulton Axmad Mirzo Sulton
Mahmudxonga qarshi urush boshlaydi. Dastavval Umarshayx Mirzo Toshkentga
yurish boshlab, Xavos qal asini egallaydi. Lekin Sulton Mahmudxondan akasi‟
Sulton Axmad Mirzodan mag’lubiyatga uchrab Andijonga qaytib ketadi. Bu voqea
1487-yil bo’lib o’tadi. Oradan bir yil o’tgach, Sulton Axmad Mirzo Toshkentga
yurish boshlaydi. Chirchiq bo’yidagi jangda Sulton MahmudxonSamarqand
qo’shiniga jiddiy shikast yetkazdi. Sulton Axmad Mirzo juda ko’p odamni
yo’kotib, qochishga majbur bo’ldi. 1494-yilda Sulton Ahmad Mirzo inisi
Umarshayx Mirzoga qarshi yurish boshlaydi. Toshkent xoni Sulton Mahmudxon
ham Farg’onani egallash uchun yurish boshladi. Ayni shu paytda Umarshayx
Mirzo fojiali xalok bo’ladi. Bobur bu haqda shunday yozgan edi: “Bu asnoda
12

G’arb voqe dast berdi, mazkur bo’lib edikim, Axsi qo’rg’oni baland jar ustida 19‟
voqe bo’lubtur, imoratlar jar yoqasida edi. Ushbu tarixda Dushanba kuni
‟
Razamon oyining to’rtida Umarshayx Mirzo jardin Kabutar va Kaburxona bila
uchib, shunqor bo’ldi 13
”
Taxtga uning o’g’li 12 yoshli Bobur Mirzo o’tiradi. Sulton Axmad Mirzo
qo’shini Quva yonida daryodan o’tishda ko’prik sinib ketib katta talofat ko’radi.
Askarlarning ko’pi suvga cho’kib ketadi. Buning ustiga ot ulati boshlanib, otlar
tappa-tappa yiqilib jon berayotganini ko’rgan lashkar dilidagi vahima o’rnini
qo’rquv egallaydi. Shu sababdan ham Sulton Axmad Mirzo, Bobur Mirzo bilan
sulh tuzib, orqaga qaytishga majbur bo’ldi. Sulton Mahmudxon boshliq mo’g’ullar
qo’shini Axsini qamal qildi. Qanchalik urinmasin Axsini olishga qurbi yetmadi.
Axsilik ximoyachilarning matonat bilan jang qilayotganini ko’rgan Sulton
Mahmudxon ham orqaga qaytishga majbur bo’ldi. Andijon yurishidan qaytayotgan
Sulton Axmad Mirzo O’ratepa qo’rg’oni yaqinida Oq suv degan joyda to’satdan
vafot etadi 14
.
Sulton Axmad Mirzoning o’g’li bo’lmaganligi sababli taxtga uning inisi
Maxmud Sulton o’tiradi. Ammo uning hukmronligi uzoqqa bormaydi. U
xokimiyatni olti oy ham boshqarmasdan to’satdan vafot etadi. Sulton Mahmudxon
o’rniga 1495-yili Samarqand taxtiga ikkinchi o’g’li Boysung’ur Mirzo o’tiradi.
Movarounnahrdagi vaziyat keskinlashgan yillar ayni shu zamonda ro’y bergan,
desak to’g’ri bo’ladi. Zero, mahalliychilik avj olib Samarqandlik va buxorolik
beklar Boysung’urni Xisorlik beklarga yon bosganlikda ayblab, oliy taxtga uning
ukasi Sulton Alini (1483-1501) o’tkazish payiga tushadilar. Mazkur
qaramaqarshilikka din peshvolari ham aralashadilar. Vaziyatning nechog’liq
murakkab bo’lganini shundan ham bilib olsa buladiki, Xoja Axror avlodlaridan
Muhammad Xojani Boysung’urni yoqlasa Xoja Yaxyo Sulton Ali tomonida edi.
Bobur ta’biri bilan aytganda, “Xazrati Xoja Ubaydullo (Axror) avlodining orasida
bu sababdan taassuf tushdi, ulug’i – ulug’iga murabbiy bo’ldi, kichigi-kichigiga
13
Ahmedov.B. Tarixdan saboqlar. Toshkent, 1994 yil
14
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil
13

muqavviy”1 bo’ldi. Bir so’z bilan aytganda mamlakat nafakat siyosiy jihatdan ham
ikkiga 1 Z.M. Bobur “Boburnoma” 2 O’sha asar. 36-bet 20 bo’linadi. Boshqa
tomondan esa Xuroson hukmdori Sulton Xusayn Xisor va Qunduzga intilishini
kuchaytiradi. 1496-yili Samarqand taxti atrofidagi mazkur mash-mas halar xabari‟
Farg’onaga ham yetib boradi. Bu yerda esa otasi o’limidan so’ng xokim maqomida
Zahiriddin Muhammad Bobur (1483-1530) faoliyat boshlagan edi. Bu haqda uning
o’zi shunday yozgan edi: “(Xabar) kelgach biz ham Samarqand davosi... o’q cherik
otlanduk”. Boshqacha aytganda Samarqand taxti uchun ya’ni bir da’vogar kupaydi.
Paytdan foydalangan Muxammad Shayboniyxon tezlikda lashkar tortib
kelgan bo’lsa-da, ammo so’nggi pallada Boysung’ur aynib uni qabul qilmaydi.
Muxammad Shayboniyxon tezlikda lashkar tortib keladi. Boysung’ur ham
Samarqandni tark qilgach, shu yili Bobur ilk bor Samarqandga kirib taxtni
egallashga muvaffaq bo’ldi. Ammo bu yutuq uzoqqa cho’zilmay tez orada Bobur
o’zi yo’qligida Andijonni egallab olgan raqiblari bilan kurashish uchun Farg’onaga
jo’nashga majbur bo’ldi. Bir so’z bilan aytganda, Temuriylar xonadonida
boshbodohlik avjiga chiqqan, mahalliy beklar mavqe oshib rasmiy sulolani tan
olmay qo’yganlar. Bunday sharoitda Muxammad Shayboniyxon uchun
Samarqandga intilish tabiiy bir xol edi. Kamoliddin Binoiy shu munosabat bilan
temuriylar o’rtasida qarama-qarshilik ortib borayotganidan bu sulolaning umri tez
orada bitishini bildi deb yozgandi1. Haqiqatdan ham kuchga to’lib kelayotgan
Muxammad Shayboniyxonning mo’ljali to’g’ri chiqadi 15
.
1500 yilning qishini Shayboniyxon urush hozirligi bilan o’tkazdi. U qish
ichida Qorako’l qal asini Abul Muhsin Mirzodan tortib oladi. G’uzor va Qarshini
‟
qamal qilib olishga muvaffaq bo’lishga ulgurmadi. Vabo boshlangach u yerdan
qochdi. Tez orada Dabusiya qal asi xon qo’liga o’tdi.
‟
Shayboniyxon yana Samarqandni egallash uchun yurish boshladi. Bobur va
Shayboniyxon o’rtasida jang 1500-yilda Samarqand yaqinida Sariko’l degan joyda
bo’lib o’tdi. So’nggi jang juda qisqa va bag’oyat dahshatli bo’ldi. Ikki qo’shin
15
Ahmedov.B. Tarixdan saboqlar. Toshkent, 1994 yil
14

birbiriga jadal yaqinlashib kelayotib, kutilmaganda Shayboniyxon Bulon g’orining
uchi Bobur Mirzo asakarlarini aylanib o’tib, orqadan siquvga ola boshladi. Bobur
Mirzo o’sha zaxoti askarlarini orqaga yuz o’girtirdi. Buning oqibatida shunday
bo’ldiki, jang ko’rgan yigitlardan tuzilgan Qirovul o’ng qo’lda - jang markazidan
chetda qolib ketdi. Bobur Mirzo qo’shini jon holatda jang qilib, g’anim
Barong’orini g’o’ma tiqa boshladi 16
.
Buni ko’rib Shayboniyxonning tajribali sarkardalari “Xujumni kuchaytirish
kerak, to’xtab emas, chopib jang qilish kerak” – deb jangga maslahat beradi. Ikki
tarafdan siquvga olingan Bobur Mirzo askarlari tutday to’kila boshladilar.
Ko’chmanchilarning temuriylar qo’shinini yengishda juda qo’l kelgan jang uslubi
bor edikim, Shayboniyxon uni bu jangda uni ham ustalik bilan qo’lladi. Bu
to’lg’ama edi. To’lg’ama ichida qolganlarning omon chiqishi qiyin edi. Bobur
jangda yengilib ozgina lashkari bilan Samarqand qal asiga qochib kirdi.‟
Shayboniyxon tezda shaharni qamal qildi. Shahar axli uchun qamal oylari juda
og’ir kechdi. Qamalning to’rtinchi oyi tugab, beshinchi oyi boshlandi.
Shayboniyxon qo’shinining bir to’dasi Qarshi bilan Kesh tarafga yo’l oldi.
Qamalni davom ettirish uchun katta o’lja ko’p zahira kerak edi. Xon qoshida juda
oz askarlar qolganidan xabar topgan shayxul islom odamlari Bobur Mirzoni
g’animga to’satdan xujum qilish imkoniyatini qo’ldan chiqarmaslikka da’vat
qildilar. Bunday qulay vaziyatdan foydalanmoq zaruratini Bobur Mirzo ham
tushunardi 17
.
Muhammad Solihning yozishicha: “Ming kishilik yaqin odam qurollanib
tashqariga chiqdilar. Temur Sulton, Xamza Sulton, Sulton Bahodir, Maxmud
boshchiligidagi dushman ularga qattiq zarba berdi. Qamalning oltinchi oyida
qamalchilarning ko’pchiligi shahardan qocha boshladilar. Shayboniyxon Boburga
sulh tuzishni taklif qildi. Sulhning birinchi talabiga ko’ra, Shayboniyxon
Boburning opasi Xonzodabegimni xotinlikka so’ragan edi. Ikkinchi talabiga
16
www.google.ru
17
Ahmedov.B. Tarixdan saboqlar. Toshkent, 1994 yil
15

binoan Bobur shaharni tark etishi kerak edi. Shayboniyxon Boburni shahardan
eson-omon chiqarib yuborishga va’da berdi. Bobur bu haqida shunday yozadi:
“Zarurat bo’ldi, sulh guna qilib kechadin ikki pakr yovulib edikim,
Shayxzoda darvozasidan chiqildi. Volidam xonimni olib chiqdim, yana ikki xotun
kishi chiqti. Biri Birka xalifa edi, yana biri Minglik Ko’kaltosh edi. Mening
egachim Xonzodabegim ushbu chiqqonda Shayboniyxonning iligiga tushdi”
Bobur Samarqanddan chiqib ketgach, Shayboniyxon shaharni egalladi.
1501- yili qishida Shayboniyxon Shoxruxiya va Pskent qal alarini egalladi.‟
Toshkent xoni Sulton Mahmudxon Andijonni bosib olish uchun Sulton Axmad
Tanbal bilan urush olib borayotgan edi. Mana shu to’s-to’polondan foydalangan
Shayboniyxon O’ratepani qo’lga kiritdi 18
.
Shu fursat Andijon taxtini qo’lga kiritgan Sulton Axmad Tanbal
Shayboniyxon huzuriga og’asi Bektalbani yuborib itoat izhorini qildi va xon
xokimiyatini Qur on ustida tan olganini ma’lum qildi. Bu xabarni olgan
‟
Shayboniyxon Tanbalga o’z nishonlarini yubordi.
Sulton Mahmudxon Shayboniyxonga ko’p yordamlar berganini aytib, uning
bu xatti-xarakatlaridan noroziligini bildiradi. Shayboniyxon Sulton Mahmudxon
maktubini olib sulh tuzishga rozi bo’ldi. Biroq bu kelishish vaqtincha ekanligini
har ikkala tomon ham bilardi. Shayboniyxonga sulh tuzish Xorazmni qo’lga
kiritish kerak edi. Xorazmga yuborilgan qo’shinga xonning inisi Sulton Mahmud
boshchi bo’ldi. U yoniga Ubaydulloxonni ham qo’shib oldi. Xorazm o’sha yili -
1502-yilda zabt etildi 19
.
Shayboniyxon Samarqand, Buxoro va ularga tobe bo’lgan yerlarda o’z
mavqeni mustahkamlab olgandan keyin Xuroson va Amudaryoning so’l sohilidagi
boshqa viloyatlarni tasarrufiga kiritib olishga qaror qildi. BIRinchi navbatda u
Amudaryoning yuqori oqimida uning ikki sohilida joylashgan ulkan hududga
18
www.google.ru
19
Ahmedov.B. Tarixdan saboqlar. Toshkent, 1994 yil
16

hukmronlik qilayotgan va unga jiddiy ravishda tahdid solayotgan Xusravshoxning
yo’q qilishga axd qildi.
Xusrav shox katta harbiy kuchga tayanib va Shayboniyxonning O’ratepaga
yurish qilishidan foydalanib, ellik ming kishilik lashkari bilan Xisordan chiqib
yurish boshladi. U mashhur Temur darvoza mavzedan o’tib Qarshi ustiga otlandi.
Lekin yo’lda uning qo’shinlari tarqalib ketgan va Xusrashoh orqaga qaytishga
majbur bo’lgan. Keyinchalik u Xisordan ham qochib Ayvoch degan yerda
Amudaryoning o’ng sohiliga o’tib Arxang mavzeda Balx xokimi Temuriy
Badiizzamon lashkari bilan birlashgan. Shayboniyxonning qo’shinlari
Xusravshohni Arxangacha ta’qib etib bordi. Va boy o’lja bilan qaytdilar.
Shayboniyxon sovuq bo’lganiga qaramay Xusravda qoldi va Xisori shodmon
qal asini qurshab oldi. Uzoq davom etgan qurshov vaqtida Xisori Shoxmonga‟
Xurosondan madad kuchlari yetib keldi. Biroq ular kutilgan natijasini bermadi.
Amir Vali Xusravshohning buyrug’i bilan 80 ming kishilik qo’shini bilan bu yerda
hozir bo’ldi. Biroq qo’lidan bir ish kelmay mahlubiyatga uchrab qochdi. Mazkur
jangda Amir Vali tomonidan turib urishdan Muhammad Xusayn Ko’ragonning
ko’p amirlari va askarlari xalok bo’lib o’zi Oloyga u yerdan esa Farg’ona
tog’lariga qochadi. Biroq o’shanda Toshkent xokimi Sulton Mahmudxon
mavqeining kuchayishi natijasida Shayboniylar Xisor va Badaxshonda mustaxkam
o’rnasha olmadilar. 1503-yilning bahorida Shayboniyxon Toshkentni bosib olish
uchun yurish boshlaydi. Sulton Mahmudxon jangda mag’lubiyatga uchrab inisi
Sulton Ahmadxon bilan asirga tushadi. Shayboniyxon xonlarni avf etib, ularni
ozod qilib yubordi.
1503-yilning noyabr oyida Kerki degan yerga Amudaryodan kechib o’tib
osonlik bilan Antihudni qo’lga kiritib oldi va Balxni qamal qildi. Badiizzamon esa
Shayboniyxon Amudaryoning so’l sohilida paydo bo’lishidan ancha ilgari Balxni
tark etib shahar mudofaasini o’g’li Muhammad zamon Mirzo vaziri Xoja
Jaloliddin va boshqa amirlarga topshirib o’zi Jo’z darasaida o’rnashib oldi. U yerda
u Sulton Xusaynning ko’rsatmasiga muvofiq ish yuritgan bo’lsa kerak. Chunki,
17

masalan: Bobur Mirzo Sulton Xusaynning o’ziga Badiizzamon va Xusravshohga
yo’llagan nomasi haqida so’zlab jumladan, shunday deyilganligini aytadi: “Sulton
Axmad Mirzo va Ulug’bek Mirzo og’a ishlar ittifoq qilib yurganda men Murg’ob
yoqasini berkitdim. Mirzolar yovuq yotib hech ish qila olmay yondilar. Agar
o’zbek mutavvajjiq bo’lsa, men Murg’ob daryosini berkitay. Badiizzamon Mirzo
24 – Balx va Shobirg’on hamda Antihud qo’rg’onlariga mazbut kishilarini quyub
o’zi Go’rvon va Darayi zangda u Qo’histonni berkitsun. Sen Kohmard Ajarda ul
Kuhpolni berkitib Xusrav shoh Xisor va Qunduz qo’rg’onlarida e timodiy‟
kishilarni qo’yub o’zi va inisi Badaxshon va Xatlon tog’larini berkitsunlar. O’zbek
ish qilolmay yong’usidur”1 Shayboniyxon Balxni qamal qildi. Lekin uni ololmadi
va qo’shinlarni Movarounnaxrga olib ketishga majbur bo’ldi. Bunga sabab
Andijonda Sulton Axmad Tanbal Shayboniyxonga qarshi isyon boshladi.
Shayboniyxon qo’shinlari bilan Andijonni qamal qildi, qattiq janglardan keyin
shahar egallanib, Sulton Ahmad Tanbal og’a-inilari bilan qatl etildi. Andijonga
Jonibek Sulton xokim etib tayinlandi.
Shayboniyxon 1504-yilning bahorida Xisorga yurish boshlagan. Lekin hech
qanday qarshilikka uchramay uning poytaxti Xisori Shodmonni egalladi. Bag’lon,
Qunduz va Badaxshonni zabt etish uchun u Mahmud Sulton va Muhammad Temur
sultonlarni yubordi. Xusravshoh ularning xujumiga dosh berolmay Qunduzni o’z
xoliga tashlab o’sha paytda Farxor qal asiga joylashgan Mirzo Boburning
‟
panohiga qochib bordi. Shayboniylar sipohi o’shanda Arxang va Badaxshonning
katta qismini fath etdi. Ilgari Xusravshohga tobe bo’lgan viloyatlarni
Shayboniyxon o’z yaqin qrindoshlari o’rtasida taqsimlab berdi. Masalan, Qunduz,
Bag’lon va Badaxshonni zabt etilgan qismini inisi Mahmud Sultonga, Xisorni
Xamza Sultonga, Chag’onyonni Mahdiy Sultonga in om etdi
‟ 20
.
Xusravshoh haqida gapiradigan bo’lsak, u Qunduzni qamal qilishga otlanib
shahardan ikki yag’och naridagi Xoja Chortoq degan yerni qarorgoh qildi. Qunduz
xokimi Qamarbiy Soli saroyga Xamza sulton huzuriga yordam so’rab chopar
20
Ahmedov.B. Tarixdan saboqlar. Toshkent, 1994 yil
18

yubordi. Xamza Sulton Qunduzga ko’p sonli lashkar bilan Matlab Sulton va
Mamoq Sultonni yubordi. Oxir-oqibat Xusravshox mag’lubiyatga uchrab asir
olindi. Uni shahar ko’chalari va bozorlaridan sharmandai-sharmisor qilib olib
o’tdilar. So’ng boshini tanidan judo qildilar.
1505-yilning qishida boshlangan Xorazm qamali xuddi Samarqand
qamalidek olti oy cho’zildi. Xorazm xokimi Chin So’fi mardona jang qildi.
Lekin Shayboniyxon oltinchi oy boshida yetib kelgan yangi kuchlar
yordamida uni yengishga muyassar bo’ldi. Xon Xorazmni Kupakbiyga berib o’zi
Samarqandga qaytdi. Bobosi saltanatining asosi bo’lmish yerlarni birin-ketin
egallab zo’rayib borayotgan Shayboniyxonning harakatlari Xuroson xukmdori
Sulton Boyqaro ko’ngliga g’ulg’ula soldi. U Shayboniylarga qarshi chiqishga ahd
qildi.
Shayboniyxonning Balxga qarab yo’lga chiqqanini eshitib, jangga otlangan
Xusayn Boyqaro 912-yilning Zulhijja oyida – 1506-yilning 5-mayida yo’lda qazo
qildi. O’sha yilning noyabrida Balx to’rt oylik qamalidan keyin Shaybniyxon
qo’liga o’tdi. Sulton Xusayn o’zining to’ng’ich o’g’li Badio’zzamonni
valiaxdlikka belgilagan edi. Biroq uning qazosidan so’ng Hirot saroyida nufuzli
o’rin tutgan Xadichabegim – o’lgan Mirzoning bevasi xiyla-yu nayranglari bilan
o’z o’g’li Muzaffar Mirzoni taxtga o’tkazdi. “Badiizzamon Mirzo bilan Xusayn
mirzo Hirot taxtida Bashirkat podshoh qildilar”
1507-yilning may oyida Shayboniyxon katta qo’shin bilan Xuroson poytaxti
Hirotga yurish boshladi. Qorabog’da bo’lib o’tgan janglarda Ubaydulla Sulton va
Muxammad Temur Sulton temuriylar qo’shinini tor-mor etdi. Badiuzzamon
Hirotga kirmay Qandahorga qarab qochdi.
Muzaffar Xusayn esa jang payti shaharga yetib shayxul islom Sayfiddin
Axmad Taftozoniyning bog’iga qo’ndi. O’sha zaxoti u o’z huzuriga qozi
Ixtiyoriddin boshliq shahar mudofaasini tashkil qilishda ko’mak so’radi. Ammo
chaqirganlar bunga ko’nmaganlardan so’ng, badbaxt shaxzoda Astrobodga qarab
19

qochdi. Shayboniyxon boshchiligidagi ellik ming kishilik qo’shin tez orada Hirot
yaqiniga yetdi. Hirotning ko’zga ko’ringan ayonlari shahar kalitlarini xonga
topshirdi. Shunday qilib, 1507-yil may oyining oxirida Hirot egallanib
Shayboniyxon nomiga xutba o’qildi.
1507-1508-yillarda Shayboniyxon Jom, Marv, Mashhad, Sabzavor va
Damg’onni qo’lga kiritdi. Xon yangi zabt etilgan yerlarni o’z farzandlari,
birodarlari va sultonlarga bo’lib berdi. Hirot – Jonvafobiyga, Marv – 1 Z.M. Bobur
“Boburnoma” 165-bet 26 Qubiznaymanga, Balx – Xorazmlik Sultonshohga, Xisor
atrofi bilan Mahdiy Sulton va Hamza Sultonlarga, Qunduz – Ahmad Sultonga,
Toshkent – Suyunchxo’jaxonga, Axsi – Jonibek Sultonga, Andijon – Mahmud
Sultonga, Xorazm – Qushchi Kupakbiyga, Turkiston – Ko’chkinchixonga berildi.
Buxoro va Qorako’l noibligi Shayboniyxon ukasi Sulton Mahmudga butun
mamlakatning javohiri Samarqand bilan Kesh va Miyonka Ayoltiy bilan birgalikda
o’g’li Muhammad Temur saltanatiga berildi. Biroq Movoraunnahr bilan Xuroson
mulkining yangi egasi bo’lmish Muhammad Shayboniyxonning har bir harakatini
ziyraklik bilan kuzatib turgan shaxs allaqanchalar tarix sahnasida mavjud edi. Bu
shaxs juda yoshligidayoq Shirvonshoh taxtini keyin esa Eron taxtini qo’lga
kiritishga muvaffaq bo’lgan shoh Ismoil (1510-1524) edi.
XV asr oxiri XVI asr boshlarida nafaqat Turkiston balki Eronda ham katta
siyosiy o’zgarishlar yuz beradi. Chunonchi, G’qrbiy Eronda xokimiyatga yangi
siyosiy kuch - Safaviylar (qizil boshlar) keladi. Garchi manbalarda Safaviylarning
(1501-1732) kelib chiqishi haqida turlicha talqinlar mavjud bo’lsa-da, (masalan:
Safaviylar sulolasi nasabini arablar, kurtlar, turklar bilan bog’lash hollari bor),
ammo bir narsa fanda aniq, ya’ni Safaviylar kichik Osiyo va O’rta sharqdagi
muayyan bir turkiy harbiy-siyosiy kuchlarga suyanganlar. Ular ko’magida
xokimiyatga kelganlar, ular yordamida xokimiyatni boshqarganlar.
20

Ularning qizil boshli deyilishiga sabab – bosh kiyimlarining qizil rangda
bo’lganligidandir. Zero, Kichik Osiyo qavmlarining XIII – XIV asrlardayoq Qizil
quloq kiyib, yurganliklari ma’lum.
Shayboniyxonning Movoraunnaxr-u, Xurosonni qulga kiritishi shoh Ismoil
uchun navbatdagi urush ular o’rtasida bo’lajagini bildiradi. Keyingi voqealar shoh
taxminini isbotladi. Shoh Ismoil davlatida har bir masjidda shia imonlarining nomi
xutbaga qo’shib o’qitilishi qonun kuchiga kirgan edi. Shayboniyxon esa sun iy‟
mazham tarafdori sifatida bunday shakkoklikka tezroq barham berilishini aks xolda
urush boshlajagini aytib Shohismoilga tahdidli maktublar jo’nata boshladi.
Shayboniyxon o’z maktublariga Safaviylar hukmdorligida o’ziga tobe sultonlarga
murojaat qilganidek, bepisand tarzda undan Makkaga borib tavba qilib, kaytishini
o’z nomini xutbaga qo’shib o’qitishini o’ziga loyiq sovg’alar hozirlab xuzuriga
bosh egib kelishini talab, iddaoli ko’rsatmalar berardi. Shoh Ismoil bu maktubni
javobsiz qoldirgan, shekilli Shayboniyxon buni uning zaifligiga yo’yib qo’l
ostidagi keng mamlakatni yanada kengaytirish payiga tushdi. Xurosonning
janubidagi shafqatsiz o’zbek o’rdusi Qandahorning nariga tarafiga kechib o’tdi.
Shu tariqa xirmon ustiga xujumga hozirlik ko’rilayotganiga Shox Ismoil xujumni
to’xtatish qasdi bilan javob berdi. Sufiga Kashkul va Hassa yuborib quyidagi
maktubni yozdi: “Bu hodisalarni qabul et, ular sening otangdan qolgan meros
alomatlaridir. Ammo menga kelganda men o’zimning ulug’ mashhur bobom
Chingizxondan meros qilich bilan xokimiyat oldim. Agar sen o’zingning
tilanchilik davoingdan rozi bo’lmasang o’z-o’zingdan o’pkala”.
1509-yilning Shoh Ismoil g’azabga to’la bir maktub bitib Shayboniyxonga
jo’natdi. Maktubda pand-nasihat kor qilmagani uchun xonning tazirini qilich zarbi
bilan berib qo’yish lozim deb topilganini ma’lum qildi. Ammo maktub junatishga,
jo’natib o’zi qulay vaziyatni kutdi. Shunday qulay vaziyat haqida xufiyalar xabar
keltirdi. Ulardan Shayboniyxon qo’shinining asosiysi Dashti Qipchoqdagi Qozoq
va mug’ul xonlari bilan jangu-suronni ovora ekanligini xonning o’zi rahbarlik
qilayotgan qo’shin esa Feruzqo’zi qabilasining isyoni sababli Janubga harakat
21

qilishdan to’xtaganligini eshitishi bilan Shoh Ismoil Qizil boshlar qo’shinini
boshlab Xuroson sarhadlariga bostirib kirdi. Shoh Ismoilning bosib kelayotganini
eshitgan Muhammad Shayboniyxon Marvga ketdi. Shayboniyxon
Movoraunnaxrga choparlar yuborib, sultonlarni qo’shinlari bilan tezda kelib
yetishini aytdi. Lekin, sultonlar o’z vaqtida yetib kelmadi. Bunga sabab
Shayboniyxon Sultonlarni o’zboshimchaliklari uchun vazifalaridan chetlashtirilgan
edi. Jumladan, Ubaydullo Sulton Buxoro xokimligidan, Jonibek Sulton Andijon
xokimligidan va – Ko’chkinchixon Turkiston xokimligidan olib tashlangan edi.
Qo’shinlarida bu sultonlarning ta’siri kuchli bo’lib, ular xonning bu siyosatidan
norozi edilar.
Shoh Ismoil Hirotni olgach, Badaxshon, Qobul, Qandaxorni ham egalladi.
Tez orada Shayboniylar va Eroniylar o’rtasida sulh bitimi tuzildi, unga binoan
Amudaryoning chap tomoni Eroniylarniki, qilib belgilandi. Sulh natijasida
Xuroson Shayboniylar qo’lidan ketdi. Bobur - Movoraunnaxrni egallash uchun
shoh Ismoil bilan ittifoqlashdi. Bobur 1511-yili xon Mirzo ibn Sulton Mirzoni shoh
Ismoil huzuriga yubordi. U bilan hayrihoxlik, itoatkorlikni ifodalovchi ariza ham
yuboriyu yordam so’radi. Shoh Ismoil Bobur Mirzo iltimosini ortig’i bilan bajarib
o’z askarlaridan xon Mirzoga hamroh qildi. Mirzo qo’shin bilan Xurosonga yetib
keladi. Bobur bularning yordamiga tayanib Xisor ustiga qo’shin tortdi. Xisorni
boshqargan Xamza Sulton va Mahdiy Sulton dushmanlarning kelishlaridan ogoh
bo’lib bu xodisani ma’lum qilish uchun Samarqand va Buxoroga odam yubordilar.
Bobur Mirzo Samarqandga kirgan kuniyoq shoh Ismoilning shoh Ismoilning
qat iy talablaridan birinchisini bajardi – Samarqanddagi Jome masjidida o’n ikki‟ ‟
Shia imomlarining va shoh Ismoilning nomi xutbaga qo’shib o’qitildi. Bobur
Mirzoning Samarqand jome masjidida o’n ikki shia imomi nomini xutbaga
‟
qo’ydirib o’qitishi Samarqandliklar orasida norozilik uyg’otdi. Ikki o’t – Vatan
mehri va taxt da’vosi o’rtasida qolgan Samarqand bilan Buxoro oralig’ida ot
choptirib yurib o’zbek sultonlari hujumlarini qaytirish o’z mavqeini
22

mustahkamlash uchun qanchalik urinmasin qilgan xatti-harakatlarini mahalliy xalq
tomonidan qo’llab-quvvatlanmadi.
Bobru Mirzo Turon saltanati poytaxtiga qizilboshlilar vasalli sifatida
kirganidan norozi bo’lgan Samarqand kazo-kazolari xususan, Shayboniyxonga
yaqin kishilardan bo’lmish Xo’ja Nizom boshchiligidagi odamlar
Ubaydulloxonning Samarqandga kelishini so’raydi. Ko’li Malikda Ubaydullo
Sulton, Temur Sulton, Jonibek Sulton boshliq Shayboniylar qo’shini bilan Bobur
o’rtasida jang bo’lib o’tadi. Bu jangda Bobur mag’lubiyatga uchrab, Xisorga
chekinadi. U yana Shoh Ismoil huzuriga odam yuborib undan yordam so’raydi.
Shox Ismoil uning iltimosini yerda koldirmaydi va o’zining bosh amiri Najmi
Soniy boshchiligidagi 80 ming qo’shinni yordamga jo’natadi. Bobur Mirzo mana
shu amir boshchiligidagi qo’shin bilan dastlab Qarshi shahrini qamal qiladi. Najmi
Soniy qo’shni Ubaydulloxon va Jonibek Sulton Karmana atrofida Ko’chkinchixon
bilan Temur Sulton boshliq boshqa o’zbek sultonlari Miyonkolda edilar.
Miyonkoldan yo’lga chiqqan Temur Sulton va Abu Saidxon ildam yurib,
G’ijduvon qal asiga kirib uni istexkomga aylantirdilar. Najmi Soniy qo’shini yetib‟
kelib qal ani qamal qiladi. Qarshi shahri egallanib aholisi qilichdan o’tkaziladi. Bu
‟
jangda Shayboniylarning qo’li baland kelib Eroniylarni mag’lubiyatga uchratadi.
Najmi Soniy jangda o’ldiriladi. Sakkiz oylik Bobur xokimiyatidan keyin 30
Samarqand yanak Shayboniylar qo’liga o’tadi. Bobur xavfni qaytarishda
Muxammad Shayboniyxonning jiyani Ubaydullo Sulton jonbozlik ko’rsatadi.
Umuman, olganda, xuddi mana shu sulton oliy taxtga o’tirganga qadar
Shayboniylarni ichki va tashqi siyosatga e tiborga molik tadbirlarni amalga
‟
oshirolmaganlar. 1530-yilda Ko’chkinchixon vafot etadi. Vafotidan keyin 1530-
1533 yillarda Ko’chkinchixonning o’g’li Abu said xukmronlik qiladi. 1533-yili
uning vafotidan so’ng oliy xokimiyatga ya’ni Movoraunnaxr taxtiga Ubaydullo
keladi. Shunda ham osonlik bilan emas, chunonchi poytaxt Samarqandda o’rnashib
olgan Ko’chkinchixon avlodlari uning shaharga kirib, rasm bo’yicha taxtga
23

chiqishiga to’sqinlik qilganliklari sabab Ubaydullo Buxoroda Oliy xukmdor deb
e lon qilinadi.‟
Demak, poytaxt ham o’sha yoqqa ko’chadi. G’ayratli va uddaburon
Ubaydulloxon (1533-1539) mamlakat ichkarisida tartib o’rnatishda va ayniqsa
Xurosonda Movoraunnahrning ilgarigi mavqeini mustahkamlashda ko’p
tadbirkorni amalga oshiradi. Ubaydulloxon davrida Eronga va Xorazmga bir necha
bor harbiy yurishlar uyushtirildi. Hirot, Mashhad kabi shaharlar ham egallanib
keyinchalik qo’ldan ketdi. Bu davrda Sultonlarning o’zboshimcha xarakatlariga
barham berilib mustahkam davlat boqaruvi joriy etildi.
Ubaydulloxon vafotidan keyin Movoraunnahrda feodal tarqoqlik kuchaydi.
Xokimiyat tepasiga Ko’chkinchixonning o’g’li Abdullaxon (1539-1540) keladi.
Lekin Abdullaxonning xukmronligi 6 oydan oshmaydi. U vafot etgach,
mamlakatda qo’sh xokimiyatchilik boshlanadi.
Buxoroda Ubaydulloxonning o’g’li Abdulazizxon (1540-1550)
Samarqandda Shayboniy sultonlarning xokimiyat uchun kurashsh shu qadar
kuchayib ketadi. Bu vaqtda Toshkent va Turkistonda Navro’z Axmadxon (1551-
1556), Karmana va Minkolda Abdullaxonning otasi Iskandarxon (1561-1583),
Balxda Pirmuxammadxon (1557-1561) Nasaf viloyatida Abdullaxonning
amakivachchasi Qilich Qora Sulton, Xisor va Badaxshonda Shayboniyxonning
nabirasi Burxon sulton (1550-1556) mustaqil xokim edilar. Oliy hukmdor sifatida
rasman Abdulloxon II ning amakisi Pirmuhammadxon, 31 1561 yili esa otasi
Iskandarxon e lon yilingan bo’lsa-da, ammo amaldagi siyosat tuguni Abdulloxon
‟
II ixtiyorida edi
Abdulloxon II so’nggi 20 yil davomida siyosiy boshbadoqlik natijasida
parchalangan mamlakat qilib, bu yo’lda ko’p va muvaffaqiyatli, shu bilan birga
mashaqqatli harakatlarini amalga oshirgan buyul siyosiy davlat arbobidir. U
Samarqand, Shaxrisabz, Farg’ona, Toshkent, Xorazm, Termez kabi viloyatlarni
poytaxt Buxoro atrofida birlashtirish yo’lida harbiy-siyosiy tadbirlarni ruyobga
24

chiqaradi. Bu siyosatning murakkabliligi nechog’lik bo’lganini shundan ham
ko’rsa bo’ladiki, 1578-yili ya’ni faol siyosat yurgiza boshlaganidan 20 yil
o’tganidan keyin ham Samarqand, Xorazmni poytaxt ixtiyorida saqlab qolishdek
yumushlarini bajarishga majbur bo’lgan. Xorazmni Markaziy xokimiyat doirasiga
kiritish uchun - uch marotaba uringan va oxiri maqsadiga 1596- yilda o’limidan 2
yil burungina erishganini olaylik. Xullas, mamlakat siyosiy yaxlitligiga erishish
oson kechmagan.
Abdullaxon II Amir Temurdan so’ng Dashti Qipchoqqa nisbatan qat iy‟
siyosat yurgiza olgan yagona va so’nggi davlat arbobi hisoblanadi. Chunonchi, u
1582-yili mazkur yo’nalishda Buxoro xokimiyatini tiklash niyatida harbiy yurish
uyuushtirib, ulug’ toqqa (hozirgi Qarag’anda viloyatining g’arbida Sariq suv
daryosining shimolida joylashgan tog’lik) boradi. Manbalarda shu munosabat bilan
qiziq ma’lumot bor. Abdullaxon II ulug’ toqqa yetib borgach, tog’ tepasidagi bir
minorada bitilgan quyidagi so’zlarga ko’zi tushadi: “Tarix yetti yuz to’qson
uchinda qo’y yili, yozning ora oyi Turon Sultoni, Temurbek ikki yuz ming cherik
bila To’xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo’lsin deb
bu minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay, inshoollox Tangri el kishiga rahmat
qilg’ay, bizni duo bilan yod qilgay”.
Madrasa qurilishi 1530 yili boshlab yuboriladi. Qurilishda xalqimizning turli
qatlamlari, hunarmandlardan tortib tolibi, ilmlargacha, o’sha jangda qatnashgan
g’oliblardan tortib ruhoniylargacha qatnashadi, chunki mag’lub bo’lib imon –
e tiqodidan ayrilib qolish xavfidan qutulishisevinchi .0shun0day qimmatli,
‟
shunday safarbarlikni keltirib chiqargan edi.
O’z yirikligi va arxitektura sifatlari bilan katta qimmatga ega bo’lgan binolar
XVI asr Buxoroning atroflari ham qurilgan. Sulton qishlog’idagi bir – biri bilan
ikki qavvatli ark orqali birlashtirilgan. Bahouddin qishlog’idagi mashhur xo’ja
Bahouddin Naqshbandining mozori oldida qurilgan katta gumbazli xonaqo, hokimi
Mulla Mir qishlag’idagi masjidlar shular jumlasidandir.
25

II. Bob. Shayboniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyot
II.1.Shayboniylar davlatida ilm-fan va ta’lim
Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap ketganda, avvalo,
aholidan turli soliqlar olinar edi, asosiy yer solig’i - xiroj hisoblanib, ho’kizdan–
foydalangani uchun – zakot to’lanardi. Amaldorlarning maoshlari uchun –
zobitona degan soliq yig’ilardi, qo’shinlarni saqlash uchun butun aholidan harbiy
soliq undirardi, bog’lar va tokzorlardan olinadigan soliq tanobnoma deb atalgan.
Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik,
kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, qog’oz, qurilish
ashyolari kabi bir qator, sohalar faoliyat ko’rsatib ichki va tashqi bozorda
sotiladigan turli xildagi mahsulotlar tayyorlangan. Bu mahsulotlar (ipak, jun, ip
gazlamalari, gilam, quruq mevalar, qorako’l va boshqalar) bilan savdogarlar Eron,
Xindiston, Arab o’lkalari, Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o’lkalarga qatnagan.
Shayboniylar me morchilik ishlarida ham qator yodgorliklar qoldirganlar.‟
Turli maqsadga mo’ljallangan qurilish ishlarini amalga oshirganlar. Bu borada
nafaqat sulola namoyandalari, balki o’z davrining ko’zga ko’ringan katta moddiy
imkoniyatiga ega kishilari ham chetda qolmaganlar. Chunonchi, Samarqanddagi
Muhammad Shayboniy qurdirgan Xoniya, Abu Said Kalbobo ko’kaldosh nomi
bilan bog’liq madrasalar, Buxoroda shahar devorining ta’mirlanishi, Mir Arab.
Abdulloxon, Modarixon, Juybor, Fatxulla Qushbesh madrasalari, Kalon, Xoja
Zayniddin, Abdullaxon, Chorbakir masjidlari, Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi,
Baroqxon madrasasi, Turkistonda Muhammad Shayboniyxon masjidi va ko’plab
26

mana shunday madrasa-yu, masjidlar turli shaharlarda qurilgan karvonsaroylar,
bozorlar va boshqa qurilish ishlari bajarilganlar.
Manbalarda yozilishicha, birgina Abulloxon II davrida mintaqada bir ming
bitta ravot va sardoba qurilgan ekan.
Shayboniylar davrida fan va madaniyatning rivojlanishida mazkur sulola
namoyandalarning tutgan o’rni katta bo’lgan. Avvalo, ularning o’zlari nihoyatda
o’qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon,
Ko’chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi Shayboniylar turkiy va
forsiyda she r bitganlar. Diniy va dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga ega‟
bo’lganlar. Muhammad Shayboniyxon yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida
olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag’bati bo’lgani, musiqiy asboblar
chalgani, nozik xusnixat egasi bo’lgani ma’lum.
Shayboniylar davrida ham tarix ilmi juda rivoj topgan. XVI asr tarixini
yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”,
Binoiyning “Shayboniynoma”, Muhammad Solihning “Shayboniynoma”,
Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al-asror”, Fazlulloh Ro’zbekxonning
“Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz Tanish
Buxoriyning “Abdullanoma” kabi mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir.
Bundan tashqari Muhammad Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib ul
Maxluqot” geografik asarini ham aytishimiz mumkin, deb o’tilgan mavzuga xulosa
yasaladi.
XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi bo’lgan Hirot, XVI
asrga kelib o’z mavqieni yo’qotdi, avval Shayboniy, keyinchalik esa Eron shohi
Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi.
Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga
ko’chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O’rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki
Eron, Afg’oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning
ishtiyoqmandlari kelar edilar. Natijada bu o’lkada o’sha zamon madaniyati va
27

adabiyotining turli sohalarida ancha – ko’zga ko’ringan vakillar yashab ijod
etishgan.
XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me morchilik va tasviriy‟
san at rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566
‟
yil)ning “Muzakkir ul - ahbob” va Mutribiyning (1604 – 1605 yillar) “Tazkiroti
Shuaro” nomli O’rta Osiyo antolgiyalari buning shohididir 21
.
Bularda Samarqand, Buxoro, Toshkent va O’rta Osiyoning boshqa
shaharlarida yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan arboblarining
nomlari keltirilgan. Antologiya tuzilishi bu davrda aholining madaniy saviyasi
yuksak ekanligini ko’rsatadi.
XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda O’zbek tilida adabiy va
tarixiy asarlarning paydo bo’lishi maroqli hodisadir. “Tarixi guzidayi Nuratnoma”
shu sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostoni
ham o’zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar, garchi Shayboniyxonning topshirig’I va
ishtiroki bilan yozilgan bo’lsada, har holda O’rta Osiyo xalqlarining tarixi,
etnografiyasi va adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda qiziq materiallarni o’z
ichiga olgan.
XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va
olim Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi:
“… sahovatliligi, mardligi, talantligi, fanga, san atga muhabbati va ular
‟
bilan muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podsholar
ichida Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”.
Bobur 12 yoshidan boshlab umrining oxirigacha deyarli uzluksiz urush va
yurishlar bilan band bo’ldi. Lekin, shunga qaramay, u keng va chuqur bilim olgan
hamda ajoyib iste dodi bilan o’z davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo’lib
‟
yashagn edi. U qaerda bo’lmasin, doimo ilm – fan, san at va adabiyot oqillari bilan
‟
21
www.ziyonet.uz
28

yaqindan aloqa bog’lar, ularga homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy suhbatlar
hamda munozaralar uyushtirar edi.
Bobur 16 – 17 yoshlaridan boshlab, badiiy ijodiyot bilan shug’ulanadi. U
“Boburnoma”da 906 – 907 yillar (1449 – 1500 yillar) voqeasi haqida so’zlar ekan,
“ul fursatlarda biror ikki qator bayt olishuv erdim, vam g’azal tugamaydir erdim”
deydi. Bobur o’zbek klassik adabiyotining, ayniqsa, Alisher Navoiyning boy
adabiy merosini hamda fors, tojik adabiyoti ustoz san atkorlarining adabiy‟
tajribalarini o’rganadi. Boburni eng yirik va eng ajoyib asari uni butun dunyoga
tanitgan. Yevropa sharqshunoslari, jumladan, X. Vamberi tomonidan Yuliy
Sezarning komentariyalari bilan bir qatorga quyilgan kitobi “Boburnoma”dir. Bu
39 asar tarixiy manba bo’lishi bilan birga o’zbek prozasining qimmatli
yodgorligidir, shu bilan birga “Boburnoma” geografiya, etnografiya, tabiat, xalq
meditsinasi va boshqa ilmiy sohalar boyicha ham qimmatli ma’lumotlar beradi.
Boburning “Boburnoma”dan tashqari yana bir qancha asarlari bor, bular
islom dini huquqshunosligi va shariyat aqidalarini bayon etuvchi “Mubayyn”
nomli she riy risolasi “Validiya” nomi bilan atalgan tasavvufga oid kitobi “Xatti
‟
Boburiy” nomi bilan mashhur bo’lgan alfabit jadvalidan iborat. Shular
jumlasidandir. Abdulla ibn Muhammadning “Zubdat ul asror” nomli tarixiy asari
XVI asrning birinchi choragida majburdir. Unda Shayboniyxonning halok
bo’lishiga olib brogan sabablardan biri – Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib
ko’rsatilgan.
Rashididdin va Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o’zbek tiliga
tarjima qilinadi. Ulug’bekka bag’ishlangan “Muntahabi Jome” va “Tavorixiy
shoxiy” degan asarning o’zbek tiliga tarjima qilinganligi o’zbek tilining ta’sir
doirasi kengayib borganidan dalolat beradi.
O’z zamonining tarixiga doir “Sharafnomai shoxiy” degan katta asarini
Hofuz Tanish Buxoriy yozgan bo’lib siyosiy voqealarga boy. Bu asarda O’rta
Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda ajoyib ma’lumotlar bor 22
.
22
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
29

Shuningdek, bu davrda ayrim Shayboniy hokimlari adabiy asarlar yaratishda
qatnashganlar. Shayboniyxonning o’zi ham o’z zamonasining o’qimishli odami
edi. Bu haqda X. Vamberi shunday yozadi, u har holda o’zining Eroniy
dushmanlari tarafidan ta’sir etilganidek, nimani hohlasa, shuni bajarib yuruvchi
vahshiy bir kimsa emas edi. Masalan, u zamonning ruhoniy ulamolariga katta
hurmat, hatto bolalarcha itoat qilib, barcha urush safarlarida o’zi bilan barobar
kichkina go’zal kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy
munozaralarga qatnashgan. Qur onning ba’zi bir oyatlari haqida Hirotning‟
nimqadam tafsifchilari bo’lgan qozi Ixtiyor va Muhammad Yusufga e tiroz ham
‟
bildirgan edi.
Shayboniyxon Bobur aytganidek, ma’nosiz va lazzatsiz she rlar yozmagan,
‟
balkim go’zal she rlar yozgan. Shayboniyxon tomonidan 1508 yilda yozilgan,
‟
chig’atoy Turkiy tilidagi “Bahr ul asror” (Haqqiqiy yo’lning dengizi) nomli diniy
qasidaning yagona qo’l yozma nusxasi Angliyaning Londondagi Britaniya muzeyi
kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qasidaning bir joyida Shayboniyxon shunday
deydi:
Podsholiga’da Shayboniy faqrdan ayrilmaga’il,
Faqr shohi ikki olam ichra boa’lur podsho.
Tetri gar berdi seta Eroniy Turon,
Bandalik tavrin Shayboniy bermagil eldan daho
Shayboniyxonning she rlar to’plami bo’lgan “Devon” 191 varaqdan iborat
‟
bo’lib, bugun Turkiyaning Istambul shahridagi To’nqoni saroyi kutubxonasida
saqlanmoqda. Sakkokiy, Gadoiy, Navoiy an anasidagi klassik chig’atoy Turkiy
‟
she riyatini davom ettirgan Shayboniyxonning she rlarida diqqatni o’ziga jalb
‟ ‟
qilgan hassos – shoirning Turkiston yurtiga bo’lgan cheksiz muhabbatini har doim
tilga olib turganidir. Turkistonning Buxoro, Samarqand, urganch, Yassi shaharlari
nomini o’z she rlarida Shayboniyxonga qadar ko’p ishlatgan boshqa shoir yo’q
‟
desak sira yanglishmaymiz. Masalan:
30

Jannati maa’vo degan boga’i Samarqand elim,
Navsari aa’lo degan obi Samarqand elim,
Yoki Buxoro haqida yizilgan
Bir zayolim bor koa’ngilkim pirmu vafoiy atayin.
Ul Buxoro sharida Kaa’ba tavofin aylayin.
Shayboniyxon XVI asr adabiyotiga katta xissa qo’shgan shoirlardan biridir.
Shayboniylar zamonida fan keng rivojlandi. Hatto sonlarni zarb qilish
haqida izoh berilgan “Hisob usullari risolasi” XVI asrga mansub asardir. 1593
yilda Amin Ahmad Roziy “Haft iqlim” (Etti iqlim) degan jo’g’rofiy – biologic
lug’at tuzdi. Mutrabiyning dunyo xaritasi kashf qilingan. “Tazkiroti shuaro” ham
taxminan shu vaqtlarda yozilgan. Bu davrda meditsina sohasida qilingan ilmlar
sezilib turardi. 1541 yilda Muhammad Husayn Ibn Al – Me roni as - Samarqandiy‟
tibbiy va farmakalogiya ruyxatiga oid ilmiy asar yozib, o’ta dorivor o’simliklardan
dori tayyorlash va saqlash uchun ishlatiladigan idishlarning rangdor nafis syr atlar
‟
ilova 41 qilindi. XVI asr Qozilarning hujjatlaridan biz Samarqandda tabiblar ko’z
kasalliklarini davolash ishlari bilan shug’ullanganliklarini bilamiz. Ko’z tabibi
Shoh Ali ibn Sulaymon Navro’z Ahmadxon huzurida ishlagan. Samarqandda
Ko’chkinchixon zamonida Hirotlik tabib Sulton Ali ishlagan. U kasalliklar va
terapiya haqida umumiy ma’lumot beradigan “Tabiblik dasturlamasi”ni yozgan.
Shayboniylar davrida ko’p asarlar o’zbek tiliga tarjima qilingan. Kitobga
qiziqish zo’rligidan kutubxonalar tashkil qilingan.
XVI asrda hattotlik san ati juda yuqori darajada rivojlandi.sulton Ali
‟
Mashxadiy, Mir Ali Xiraviy, Muhammad ibn Ishoq, ash Shixobiy va boshqalar
mashhur xusnixat ustalari edilar. 1586 – 1587 yillarda Darvesh Muhammad ibn
Do’stmuhammad Buxoriy polisrafiya san ati nazariyasiga oid asar yozgan.
‟
Bu davrda yozilgan asarlar suratlar bilan bezatilgan. Bunday asarlar
jumlasiga “Fathnoma”, “Tarixi Abulxayrxoniy” 1521 yilda tuzilgan. Alisher
31

Navoiy asarlarining ruyxati 1562 – 1563 yilda ko’chirilgan “Tavorixi guzidayi
nusratnoma”ni ko’rsatish mumkin. Bu asarlarni bezashda ishlatilgan minatyuralar
O’rta Osiyo moddiy madaniyatini aks ettiradi 23
.
Bu davrdagi musvvirlar ijodini tadqiq qilgan G. A Pugachenkova XVI asrda
O’rta Osiyoga xos alohida minatyura rassomligi paydo bo’ldi, deb aytgan edi.
Shayboniylar xuddi Temuriylar singari nihoyatda o’qimishli madrasa
ta’limini olgan, dunyoviy va dininy bilimlarni egallagan, harbiy san atda ham,‟
she riy san atda ham iste dodli, ijodkorlar bilgan, hatto forschani go’zal yozishni
‟ ‟ ‟
mukammal egallagan. Xullas, ziyoli davlat arboblari bo’lishgan.
Shayboniylar davrida ilm – fan, madaniyat, adabiyot va san at,
‟
me morchilikning ravnaq topishida sulola vakillarining ibratli shaxsiy ta’sirlari
‟
ham zarvorlidir. Mamlakatning turli tomonlaridan taniqli shoir, tarixchi va
olimlarning Shayboniyni qora tortib, panoh izlab Buxoroga kelishlari va
layoqatlariga qarab mansab hamda uy joy va etarli mablag’ bilan ta’minlanishlari,
izzat – ikrom topishlarining boisiham ana shundadir. Muhammad Shayboniyxon,
Ubaydulloxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon va Jahongir Sulton shoir bo’lishgan,
o’zbekcha va forscha she rlar yozishgan. Abdullaxon I esa musiqashunos, sozanda
‟
42 va astronomiya bilan shug’ullangan. Abdullaxon II Qur oni karimni tafsir
‟
qilishda hadisi shariflarni tahlil va talqin qilishda din peshvolarining fan olamlariga
sazovor bo’lgan….Bu ta’rifu tavsiflarimiz shunchaki, quruq gaplar emas, balki
o’sha davrda zamondoshlari bo’lmish taniqli mualliflar tomonidan yozib
qoldirilganxolis fikrlardir. Misol tariqasida bu bu kitoblardan ayrimlarini
Kamoliddin Binoiyning “Shayboniynoma”, Fazlulloh ibn Ro’zbexonning
“Mehmonnomai Buxoro” va “Suluk al - muluk”, Mulla Shodining “Fathnoma”
(Shayboniyxonning tarjimoiy holi she riy tarzda hikoya qilinadi) va Tavorixi
‟
guzidom nusratnoma (o’zbek tilidagi nasriy asar), Abdulla ibn Muhammad ibn Ali
Nasrulloning “Zubdat ul - osor” (o’zbek tilida), Hofuz Tanish ibn Mir Muhammad
al – Buxoriyning “Shartnomai shohiy” (bu asar “Abdullanoma” nomi bilan
23
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
32

mashhur), Muhammad ibn Valining “Bahr ul –asror”, Zayniddin Vasifiyning
“Badoe ul vaqoe” degan asarini keltirishimiz mumkin. Bu ruyxatini yana davom
ettirish mumkin, lekin shu nomi tilga olingan mumtoz tarixiy va memuar
asarlarning o’ziyoq shayboniylar davrida ham bo’lganidek, tarix fani ancha rivoj
topganini ko’rsatadi. Biroq farqi shundaki, temuriylar davrida tarixiy kitoblar
ko’plab forscha yozilgan bo’lsa, shayboniylar zamonida esa o’zbek tilida ham
ta’rif etiladi 24
.
Shayboniylar davrida kitobat ishlariga qo’lyozmalarni husnixat bilan
ko’chirish yo’li bilan nusxani ko’paytirish, ularni voqeaband miniatyuralar bilan
bezatish, chiroyli va chidamli muqovalarga jamlashga katta e tibor berilgan. Shu‟
tariqa, Alisher Navoiy homiyligida Kamoliddin Behzod va uning safdoshlari
tomonidan yaratilgan Hirot rassomchilik maktabi vujudga keladi. Zotan bu davrga
kelib, bu ham, o’zbeklarning bu boradagi markazi ham Hirotdan Buxoroa
ko’chgan edi. Shayboniylardan Abdulazizxon va Abdullaxon IIning kutubxonalari
o’sha zamon musulmon Sharqidagi eng yirik kitob xazinalaridan edi.
Shayboniylar davrida ham temuriylar zamonidagi yuksalishning ruhi
so’nmagan edi. Nafaqat poytaxt shaharlar bo’lmish Samarqnq va buxoroda, balki
shular bilan bir qatorda mamlakatning barcha viloyatlarida halqimizning
bunyodkorlik ishlari davom etar, barcha viloyatlarimizda ham bizkim o’zbeklar
bag’ridan etishib chiqqan iste dodli olimlar, shoirlar, tarixchilar, ulamolar,
‟
san atkorlar va shu kabi madaniyat, ilm – fan, adabiyot va san at ahli samarali va
‟ ‟
barakali faoliyat ko’rsatar edilar. Chunki bizkim o’zbeklarning birlashgan va
markazlariga o’z milliy davlati dovrug’i etti iqlimga etgan Buxoroi sharifday
poytaxti bor edi, Qoraxoniylar saltanatidan so’ng, ya’ni 1212 yildan keyin oradan
uch yarim asr o’tgach, Buxoro poytaxtlik maqomiga erishgan edi. Musulmon
sharqidagi an anaviy udumga ko’ra sulolaga asos solgan shaxs sulolaboshi nomi
‟
bilan atashuvchi Shayboniylar davlati ibtidodidan eng qadim zamonlardan Turon
deb milodiy 539 yildan ham Turon, ham Turkiston deb nomlanib kelayotgan
24
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil
33

mamlakatimizga angi nom berdi: O’zbekiston deb atala boshladi.
Shayboniylarning tarixiy xizmatlaridan biri, aytish mumkinki, qaytarilmas
xizmatlaridan biri shuki, Turkiston deganda barcha turkiy xalqlarga ma’lum
darajada o’ziga xos belgi va xislatlri, turmush tarsi va boshqa shu kabilar bilan
farqlanuvchi, xullas o’z milliy qiyofasiga ega, bizkim o’zbeklarning mamlakati
tushuniladigan bo’ldi. Bu chindan –da qaytarilmas va tarixiy voqea bo’lib,
allaqachonlardir dunyoga kelgan kamolotga etib, o’zligini namoyon qilgan Turonu
Turkiston zaminiga tup quyib palak yozgan xalqa, bizkim, o’zbeklarning vataniga
xuddi oltin uzukka yoqut ko’z qoyilganidek munosib, mazmundor va sharafli nom
berilgan edi: O’zbekiston!!!
Me morchlik – qurilish san atining yuksak pog’onasi. Goyo, unda davriy‟ ‟
taraqqiyot- sivilizatsiyaning qiyofasi aks etda. U davrning vakili bo’lmish,
jamiyatning foydalilik chidamlilik va go’zallik haqidagi ko’tarinki g’oyalarini
o’zida saqlab qolishi mumkin. Me moriy yodgorliklar qiyofasida tarixini o’ziga
‟
xos tosh kitobi shakllanadi, qo’l bilan yaratilgan musiqa timsoliga aylanadi
O’zbekiston me morchiligining tarixiy ildizlari uzoq asrlarga borib taqaladi.
‟
Tarixga nazar tashlar ekanmiz, So’g’d, Baqtriya, Xorazm kabi ilk davlar davridan
boshlab, to Temurgacha va undan so’bg me morchilik borasida muhim ulkan
‟
qurilishlar amalgam oshirilganligiga shohid bo’lamiz. Ayniqsa, Temur va
temuriylar davrida me morchilik o’z davrini rivojining yuksak cho’qqisiga erishdi.
‟
O’zbek me morchiligida shayboniylar temuriylardan keyin eng katta hissa
‟
qo’shgan sulola sanaladi. Shayboniylar Temur va temuriylar davridagi
me morchilik an analarini davom ettirdilar, XVI asrdan bizgacha ko’pgina
‟ ‟
arxetuktura yodgorliklari ko’proq dininy maqsadlarga mo’ljallangan jamoat
binolari – masjidlar, madrasalar, mozorlar, shuningdek, savdo – sotiq uchun
belgilangan binolar etib kelgan.
Shayboniylar davri me morchilikda ustalarning ijodi hajmini qisqartirish va
‟
soddalashtirish hisobiga ko’pgina binoning dekarativ pardozini zaiflashtirish
34

evaziga, asosan gumbazsimon toshlarning me moriy formalari va ularni qurishda‟
omilkorligi ko’zga tashlanadi. Bu me mor ustalarning katta iste dodga ega
‟ ‟
ekanliklarini, materialni va qurilish texnikasini juda bilimdonlari ekanliklarini
ko’rsatadi.
Shayboniylar davrida eng yirik binolar Buxoroda qurilgan. Bu davrda
Buxoroning iqtisodiy va siyosiy obro’sini oshishi shahar aholisining ko’payishi
uning kengayishiga sabab bo’ldi. Ma’lumki, me morriy qurilishlarda nafaqat
‟
shayboniy hukmdorlar, balki saroy ayonlari ham aktiv ishtirok etganlar. Masalan,
Samarqandda Muhammad Shayboniyxon, Abu Saidxonlar madrasalar
qurdirganlar. Muhammad Shayboniyxon bundan tashqari Yassi shahrida jome
masjidi qurdirgan. Balx shahri qal asining devorini ta’mirlashtirgan. Uning
‟
vorislari davrida mazkur faoliyat davom ettirildi. Xususan Abdullaxon va
Abdullaxon II davrida Buxoro shahri yangi devor bilan o’rab olindi.
XVI asrda qurilgan juda ko’p monulintal binalar shaharni yanada bezadi/
Samarqandda Bibixonim masjididan keyingi „rinda turuvchi masjidi Kalon bunga
misol bo’la oladi. Masjidi Kalon o’zining tarixiga ko’ra Temur Bibixonim
masjidini takrorlaydi: hovlissi to’g’ri burchakli, atrofi ayvon bilan o’ralgan,
shuningdek, hovlini g’arb tomonidan katta darvoza qarshsiga mehrob ustida
monumental yirik binosifatida ko’kka ko’tarilib turgan qurilishining bosh qismida
alohida ko’zga tashlanib turadi. Binoning bu qismi tetjida baland havorang gumbaz
bor 25
.
1536 – 35 yillarda Masjidi Kalon qarshisida Mirarab madrasasi qurildi. Bu
katta madrasa Ubaydullaxonning mablag’lariga Mirarab deb atalgan nufuzli shayx
Abdulla Yamonli uchun qurilgan. Ma’lumki, Shayboniyxon shahid ketgan. 1510 –
1520 yillarda amakim Ko’chkichixon 1530 – 1533yillarda uning o’g’li Abu Said
Shayboniylar davlatini boshqaradi. Biroq ularda ichki nizolarni bartaraf etishda
Safoviylar davlatidek qudratli tashqi g’animga qarshi urash olib borishda shijoatu –
o’quv etishmaydi. Ana shunday tarixiy sharoitda tarix maydoniga Muhammad
25
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
35

Shayboniyxonning jiyani Ubaydullo Sulton chiqadi. U g’ayratli, o’quvli davlat
arbobi va shijoatli lashkarboshi edi. 1533 yil xonlik mansabini egallagan
Ubaydullaxon mamlakatni rasman poytaxt Samarqanddan emas, balki Buxorodan
turib boshqardi. 1530 yili, Ubaydullo Sultonxon noibi bo’lgan bir paytda ham,
uning o’ziga ham fikr do’sti Mir Arabga og’ir bir sinovdan o’tishga to’g’ri keladi.
Safoviylarning qizil boshlilardan iborat katta qo’shini mamlakatimizga bostirib
kirib to G’ijdivongacha etib keladi, Ubaydullo Sulton o’z qo’shini bilan
dushmanga qarshi chiqadi. Birinchi to’qnashuv jang taqdirini hal qila olmaydi,
sababi dushman qo’shini son jihatidan o’zbek qo’shinidan ortiq edi, Ubaydullo
Sultonning qo’shini kam sonli bo’lgani uchun ertasi kuni bo’lajak jangda qo’li
baland kelishi amri mahol bo’lib qoladi, lashkar orasida tushkunlik yuz bera
boshlaydi. Ana shunday qaltis bir vaziyatda, kech oqshom paytida Mir Arab
Hazratlari qo’shin qoshida shunday bir nutq irod etadilarki, bundan lashkarlar o’ta
mutassir bo’ladi, ruhi ko’tariladi va o’sha xuftondayoq tungi hujumga o’tib
dushman ustidan to’la g’alaba qozonadi. Turkistonning mustaqilligi, halqimizning
erki, dini – mashabi, or – nomusi, iftixori saqlanib qoladi, Ubaydullo Sultonni bu
g’alaba uni ma’naviy ilhomxhisi Mir Arabga bag’ishlaydi, keyinchalik shu g’alaba
sharafiga yangi madarasa qurishga farmon beradi. Bu madrasa Buxoroni Buxoro
qilib, unga ko’rk bag’ishlab, ma’rifat, ruhoniyat o’choqlaridan biri bo’lib
kelayotgan Mir Arab madrasasidir.
Madrasa qurilishi 1530 yili boshlab yuboriladi. Qurilishda xalqimizning turli
qatlamlari, hunarmandlardan tortib tolibi, ilmlargacha, o’sha jangda qatnashgan
g’oliblardan tortib ruhoniylargacha qatnashadi, chunki mag’lub bo’lib imon –
e tiqodidan ayrilib qolish xavfidan qutulishisevinchi .0shun0day qimmatli,‟
shunday safarbarlikni keltirib chiqargan edi.
O’z yirikligi va arxitektura sifatlari bilan katta qimmatga ega bo’lgan binolar
XVI asr Buxoroning atroflari ham qurilgan. Sulton qishlog’idagi bir – biri bilan
ikki qavvatli ark orqali birlashtirilgan. Bahouddin qishlog’idagi mashhur xo’ja
36

Bahouddin Naqshbandining mozori oldida qurilgan katta gumbazli xonaqo, hokimi
Mulla
Samarqand arxitektura sohasidagi ijod hatto temuriylar bilan Shayboniylar
o’rtasida hokimiyat uchun kurash avj olgan paytda ham to’xtashadi. Shayboniyxon
davrida madrasa va Zarafshonda qoldiqlari g’isht arki ko’rinishida bizning
kunlarimizgacha etib kelgan suv taqsimlovchi ko’prik qurildi. XVI asrning
diqqatga sazovor qurilishlari, shuningdek, Karmanada va Toshkentda saqlanib
qolgan. Mir qishlag’idagi masjidlar shular jumlasidandir.
Grajdan arxitekturasi yodgorliklaridan ko’prik va sardobalardan tashqari
Buxoroning bozor ko’chalari chorrahalarida qurilgan naqshli beshta bino, ayniqsa,
katta diqqatga sazovordir. Bu binolar: Toqi Sarofon, Toqi Telpakfurushon, Toqi
Zarafshon va bizgacha etib kelmagan, Toqi Tirgdan hamda Toqi Urufurushondir.
Bu hashamatli binolar tipi Abdullaxon nomli tepasi yopiq katta bozor bilan birga
poytaxtning markaziy qismini hamisha gavjum bozorning tashqi arxitektura
ko’rinishini tashkil qilar edi. Grajdan arxitekturasi asarlaridan juda yaxshi va
hozirgacha ishlab turgan. Sarafon hammomini ko’rsatish mumkin. Buxoroning
arxitektura binolarini ichki va tashqi tomonining bezagida turli tuman usullar
qo’llanilar, ammo tayyor suratga qarab maxsus qurilgan turli rangdagi
koshinlardan iborat bo’lgan sirli uymakor mozoika XVI asrda juda qimmatga
tushuvchi va ko’p mehnat talab qiluvchi usul sifatida ancha kam qo’llanilardi.
Naqshning relvori, qismlariga tillo suvi berilar, fon ko’k yoki yashil ranglarga
boyalar, mayday gullar va naqshlar ham shunga qarab boyalardi. Bularning 47
barchasi goyo mayday gulli armomentga ega bo’lgan yashil yoki ko’k maydonga
tilla naqshlar yoyilib tashlanganday tasavvur hosil qilardi. Toshga naqsh ishlash
Buxoro muzeyida saqlanuvchi kulrang marmardan ishlangan ajoyib qabr
toshlaridan ma’lum. Bu toshlar boshdan oyoq juda yaxshi ishlangan va sinchiklab
oyilgan gullar armament bilan hamda kalligrafik qoidalarga qat iy buysunib‟
oyilgan yozuvlar bilan qoplangan
37

Umaman, XVI asrda me morchilik sohasida ham ulkan ishlar qilindi. Turli‟
maqsadlar uchun ko’pdan – ko’p grajdanlik, madaniy va injenerlik binolari qurildi.
Bu binolar O’rta Osiyoda me morchlikning shu asarda injenerlik va texnik badiiy
‟
jihatdan yuksak mahorat darajasiga erishganidan me morchilikni rivjlantirishda
‟
yangi yo’l kashf etilganidan dalolat beradi. Afsuski, karvonsaroylar, rastalar,
masjid – madrasa, ko’priklar bino qilgan xalq ustalarining nomlari bizning
zamonamizga etib kelmagan, ayrimlarini hisobga olmaganda, masalan, 1541 –
1545 yillarda Kafolat shogird maqbarasini qurgan me mor G’ulom Husaynning
‟
nomi saqlanib qolgan.
O’rta Osiyoda shu davrda srajdanlik ahamiyatiga molik, har turli savdo
rastalari, ariq va kanallar, ko’prik solish ishlari keng quloch yoydi. Shayboniyxon
davrida yangi karvon saroylari solindi. Masalan, G’ijduvon Buxorodagi Tilla
Kalon hammomlar solindi. Jenkinsonning garlariga qaraganda, Buxoroda
hammomlar shunday ustalik bilan solinganki bunaqa hammom dunyoda yo’q
XVI asr nafaqat Buxoro, Samarqand shaharlariga katta e tibor qilindi,
‟
balkim boshqa shaharlarda ham katta – katta binolar qurildi. Yassada masjid,
Qarshi shahri daryo yonida saroy, sovrinda madrasa qurildi.
XVI asrning eng yirik me morchilik inshoatlaridan biri Termiz nohiyasi
‟
“Namuna” jamoa xo’jaligi territoriyasida “Kokildara” (Kokildor ota) bo’lib,
mavzoliy xonaqo hisoblanadi. O’sha vaqtda rasm bilan nafis panjara va ayvon
xuddi shu Kokildora mavzoleyida ham bor.
II.2.Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot
Shayboniyxon vafotidan soa’ng uning avlod-ajdodlari oa’rtasida toj-u taxt,
hokimiyat, mol-dunyo va davlat talashib oa’zaro qonli urushlar ayj oldi. 1510-
1530- yillarda Shayboniyxonning amakisi Koa’chkinchixon hokimlik qiladi. Unga
oa’ga’li Abdusaid (1529-1533) va jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxoa’r
boa’ldi. Abdullaxon I ning qisqa hukmronligidan (1539-1540) soa’ng
38

Movarounnahrda qoa’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bunga sabab, Buxoroda
Ubaydullaxon oa’ga’li Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda esa
Koa’chkinchixon oa’ga’li Abdullatifxon (1540-1551) taxt boshqarganlar.
Hokimiyat talashib kurash mis-li koa’rilmagan choa’qqiga koa’tarildi.
Shayboniyxon avlodlarining har birida 10-12 tadan oa’ga’il farzand boa’lib,
ularning har biri taxt uchun vorislik qilishga daa’vogar edi. Shu bois Movaroun-
nahr hududi bir necha boa’laklarga boa’linib ketdi. Karmana va Miyonqala’ada
Iskandar Bahodir, Balxda Pirmuhammad, Qarshida Sulton Qilich Qora, Hisorda
Shayboniyxonning nabirasi sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556- yilda
Abdullatifxon vafot etgach Samarqand taxtini Baroqxon3 qoa’lga kiritib, Navroa’z
Ahmadxon nomi bilan besh yil hukmronlik qiladi 26
.
1550-yiIda Sulton Abdulazizxon vafot etgach, oa’nlab sultonlar, beklar va
amirlar Buxoro taxti uchun kurashni avjiga mindirdilar. Dastlab Buxoro
Shayboniyxonning nabirasi Sulton Muhammadyorga tegdi, lekin u bir yil
oa’tmasdan Pirmuhammad tomonidan quvildi. Pirmuhammadga qarshi Baroqxon
va Abdullatifxonga sulton Said, sulton Muhammadyor va Burhon sulton
qoa’shiladi. Ular birgalikda Miyonqala’a, Karmana va Qarshiga yurish
boshlaydilar.
Vahimaga tushgan bu shaharlaraing hokimlari qochib ketadilar. Faqat
Miyonqala’a hokimi Iskandarning 18 yoshli oa’ga’li Abdullagina qala’ada
mustahkamlanib sultonlaraing bir-lashgan kuchlariga qarshi yolga’iz oa’zi
kurashga otlanadi. 12 kun davom etgan jangdan soa’ng sulh bitimi imzolanadi.
Bitimga koa’ra Abdulla Balxga joa’nab ketishga majbur boa’ladi. 1556-yilda
Baroq-xon vafot etgach uning farzandlari oa’rtasida boshlangan taxt vo-risligi
uchun kurashga aralashib undan 1 Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992 yil. b –
54. 49 ustalik bilan foydalangan Abdulla navbatdagi ga’alabaga erishadi. U
quvga’inlik yillarini bekorga oa’tkazmadi. Eng obroa’-ea’tiborli oa’nta oa’zbek
qabilasi -qushchi, oa’tarchi, kenagas, yuz, jaloyir, major, qipchoq, minga’, bahrin
26
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
39

qabilalari, shuningdek joa’ybor shayxlari hamda musul-mon ruhoniylarining
boshqa ea’tiborli va qudratH vakillarining himoyasi va qoa’llab-quvvatlashiga
sazovor boladi. Abdulla Ilonoa’tdi yaqinidagi jangda Baroqxonning oa’ga’il
Bobosulton va uning ittifoqchisi Toshkent hokimi Darveshxonning birlashgan
kuchlarini tor-mor keltiradi. Abdulla uchun Buxoroga yoa’l ochiq edi. U Qarshi,
Chorjoa’yni egallab, sulton Burhonni maga’lubiyatga uchratib Buxoroga
tantanavor kirib boradi. Buxoroni zabt etadi. Buxoro Abdullaxon zamonida siyosiy
hokimiyat markaziga ayla-nadi. Markazi Buxoro boa’lgan davlat Buxoro xonligi
deb atala boshlanadi.
Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan qaraydi va yoshi
uluga’ boa’lgan oa’z amakisini, soa’ng otasini xon deb ea’lon qiladi. Amalda
Abdullaning oa’zi ularning nomidan hokimiyatni idora etardi. Otasi Iskandarxon
1561-yili xon deb ea’lon qilinadi. U 1582-yiI vafotiga qadar xonlik taxtida
oa’tiradi. Otasi vafotidan soa’ng 1583-yil Abdullaxon II oa’zini rasman xon deb
ea’lon qiladi. Abdullaxon (1557- 1598) hukmron boa’lgan davrda
Movarounnahrda kuchli markazlashgan davlatga asos soldi. Uning butun
hukmronlik yillari urush va jang-u jadallar bilan oa’tdi. 1557- yildaShahrisabzni,
1569-yilda Samarqandni egalladi. 1558-1572-yillarda oa’rtada tanaffuslar bilan
Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va Hisorni qoa’lga kiritdi. 1582- yilda
Toshkent, Sayram, Turkiston, Farga’ona, 1583-yilda Xuroson, 1595-yilda esa
Xorazm taslim etiladi.
Abdullaxon II Amir Temurdan soa’ng Movarounnahrda nisbatan qata’iy
siyosat yurgiza olgan yagona va soa’nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini
tiklash maqsadida Qozoga’istonning hozirgi Qaraga’anda viloyati ga’arbidagi,
Sariqsuv daryosining Shimolida joylashgan Uluga’toqqa yetibborgach, toga’
tepasidagi bir minorada bitilgan quyidagi soa’zlarga koa’zi tushadi: «Tarix yetti
yuz toa’qson uchinda qoa’y yili, yozning ora oyi, Turon-ning sultoni Temurbek
ikki yuz ming cherik bila Toa’xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga
40

yetib, belgi boa’lsun deb bu 50 minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh.
Tangri el kishiga rahmat qilga’ay. Bizni duo bilan yod qilga’ay».
Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur Toa’xtamishxonga qar-shi lashkar
tortgan kezi shu toga’ ustiga chiqib, soa’ng bu yerda bir minora qurdirib xarsang
toshga oa’ydirib yozdirgan xotira soa’zlari edi. Abdullaxon II buyuk sohibqiron
haqiga duolar oa’qittirib, oa’zi ham qarshi tomonda bir minora qurishga buyruq
berdi va unga «Kimki bu manzilga qadam qoa’ysa, xayrli duo ila bizni yod
aylasin» soa’zlarini oa’ydirtiradi.a’ Amir Temur Turkiston shahrida Xoa’ja Ahmad
Yassaviy maqbarasi va masjidini qurdirgani maa’lum. Tugallanmay qolgan bu
ishni oxiriga yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi 27
.
Abdullaxon II XVI asrning 80-yillarida Xurosonda, uning markazlari Hirot,
Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va to Xilmand daryosigacha boa’lgan
hududlarda oa’z saltanatini oa’rnatdi, Qandahorni ham egallaydi. Uning davrida
hozirgi Qaraga’andadan (Uluga’toga’dan) Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan
Mashhadgacha boa’lgan hududlar yana bir bor Oliy hokimiyati Buxoro qoa’l
ostida birlashdi. Bunday katta saltanatga Amir Temurdan soa’ng Abdullaxon II
asos soladi. Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan «Buyuk Buxoriya» degan
iborani qoa’llashgan edilar.
Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning markazlashgan davlat tuzish
borasidagi faoliyati Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asarida oa’zining
mukammal ifodasini topgan.
Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida dehqonchilik, hu-narmandchilik,
savdo-sotiq rivojlanadi, madaniy hayot ancha yuksaladi. Juda koa’p suga’orish
inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali, Okchopsoy toa’ga’oni va suv
ombori, Vahshdan chiqarilgan koa’plab ariqlarning qurilishi dehqonchilikni
rivojlantiradi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligida buga’doyning 10 xil turi, suli,
qoa’noq, joa’xori, mosh, noa’hat, makkajoa’xori, loviya, sho-li paxta, kunjut, beda,
arpa, sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, boga’dorchilik, chorvachilik va ipakchilik
27
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
41

rivojlangan. Samar-qand, Buxoro, Marga’ilon, Xoa’jand, Andijon, Toshkent,
Jizzax, Oa’ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda hunarmand-chilik
taraqqiy qilgan. 51 Samarqand qozi kalonining hujjatlaridan maa’lum boa’lishicha,
XVI asrda Samarqandda hunarning 61 turi mavjud boa’lgan. Movarounnahrlik
hunarmandlar zoa’r sana’at bilan turli-tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar,
aa’lo navli qoga’ozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda ancha
kengaytirilgan, devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda
madrasalar, xonaqoh va karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shahar
oa’rtasidagi tim, koa’chalar chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon
yoa’llarida sardobalar, karvonsaroylar, koa’priklar qurilgan.
Abdullaxon davrida Buxoro xonligining Hindiston, Xitoy, Turkiya, Rossiya
bilan savdo va diplomatik munosabatlari rivojlangan. 1572-1578-yillari
Hindistonda Buxoro xonining elchilari, Buxoroda esa Hindiston podshohi
Akbarning elchilari boa’lgan.
Abdullaxon II elchilari 1583-yili Moskvadan oa’q-dori, ov qushlari, mato
olib kelganlar. Bunday elchilik 1589, 1595-yillarda ham takrorlangan.
Abdullaxon II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini
mustahkamlash, ayniqsa, pul islohoti oa’tkazish yoa’lidagi faoliyati natijalari
keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan
(Joa’ybor) mavzesida Joa’ybor xojalaridan Abu Bakr Saa’d mozori atrofiga
madrasa, masjid, xonaqoh va chorboga’, Buxoroda madrasa, hammom,
Govkashon, Fathulla qushbegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu
(1569-1570), tim (Abdullaxon timi), Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga
koa’prik (1582) qurilgan. Bu kabi inshootlar Toshkent, Samarqand, Balh va
boshqa shaharlarda ham qurilgan. Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy
maqbarasi, masjidi taa’mirlangan.
Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo Koa’kaldosh sharafiga
Toshkentda Koa’kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida shaharsozlik, ilm-fan
42

taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur
Abdullaxon kutubxonasi tashkil boa’ladi. Unda mashhur hattotlar Mir AH Hiraviy,
Ahmad Husayniylar va boshqalar kitob koa’chirish bilan mashga’ul boa’Iishgan.
Sayid Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» asari Abdullaxon II ga
baga’ishlangan.
Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom
Muammoiy, Muhammad Darvish oxund, Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir,
Muhammad Alti Zohid, tabiblardan mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab
ijod etgan. Abdullaxon II ning oa’zi ham istea’dodli shoir boa’lib «Xon» taxallusi
bilan oa’zbek va fors tillarida shea’r yozgan.
Harbiy sana’at taraqqiy etgan. Qoa’shin tarkibini nayza, qi-lich, manjaniq,
shotular bilan qurollangan otliq va piyoda qismlar tashkil qilganlar. XVI asr
ikkinchi yarmidan qoa’shin Turkiyadan keltirilgan pitta miltiq va zambaraklar
bilan qurollana boshlagan 28
.
Abdullaxon II markazlashgan davlatni tuzishda isyon-kor zodagonlarni
qattiqqoa’llik va shafqatsizlik bilan jazoladi, sultonlar, beklar, amirlar va oa’zining
bir qator qarindosh-uruga’larining boshlarini tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har
qancha qattiqqoa’l boa’lmasin siyosiy tarqoqlik tartibotlariga qarshi kurashda
ojizlik qiladi va bu tartibotlarning navbatdagi qurboni boa’ladi. Rivoyatlarga
qaraganda Abdullaxon II oa’ga’li Abdulmoa’min tomonidan 1598-yili zaharlab
oa’ldirilgan. Bu ishda harbiy zodagonlar boshliqlaridan bin Muhammad Boqibiy
tash-kilotchilik qilgan. Hokimiyatni zoa’rlik yoa’li bilan otasi qoa’lidan olgan
oqpadar Abdulmoa’min yarim yil oa’tmasdanoq oa’zi ham boshqa bir dushman
zodagonlar guruhi qolida (1599) halok boa’ldi. Taxtni soa’nggi Shayboniy
hukmdor Pirmuhammadxon egallaydi. Ammo 1601-yili Samarqand hokimi Boqi
Muhammad bilan kurashda u yengiladi va taxtdan aga’dariladi. Shu bilan
Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana shu Boqi Muhammad boshqa bir sulola -
Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601-yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola
28
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
43

-Ashtarxoniylar hukmronlik qila boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan
Shayboniylar sulolasi oa’zaro qirga’inbarot urushlar va oa’zaro nizolar oqibatida
qirilib tamom boa’ladi va taxt vorisligiga daa’vogar qohnaydi.
Xulosa
XV-asr oxiri XVI-asr boshida Temuriy mirzolarning o’rtasida boshlanib
ketgan o’zaro janjallar taxt uchun kurashlar oqibatida Temuriylar davlati
parchalanib ketdi. Natijada shayboniyxon Movoraunnahr xalqlari hayotida muhm
o’zgarishlar yasagan Shayboniylar davlarini tashkil qildi.
Shayboniylar davrida Movoraunnahrda ye, suv munosabatlari quyidagi
ko’rinishlarga ega edi: Davlat mulki, vaqif xamda xususiy mulkdorlardan iborat
edi. Unumli yerlarning asosiy qismi xonlar ularning qarindosh urug’lari, ruhoniylar
va hukmron sinfning boshqa namoyondasi qo’lida to’plangan edi. Dehqonchilik va
chorvachilik xo’jaligining asosiy tarmoqlaridan edi.
Dehqonchilik haqida so’z yuritganda avvalo sug’orish ishlari qay darajada
yo’lga qo’yilganligini aytish joizdir. Bunda sug’orish ishlarida tabiiy tayanch
bo’lib kelgan an anaviy manbalar – Zarafshon, Chirchiq, Sirdaryo, Amudaryo,‟
Vaxsh, Murg’ob daryolari imkoniyatlaridan foydalanganligi ham shubhasizdir.
Masalan: “Mehmonnomai Buxoro” muallifi Sirdaryo daryosi imkonlari
haqida so’z yuritar ekan, bu daryoning kechuv joylaridan, irmoqlaridan ko’plab,
katta-katta anhorlar qazilgan va suvi bilan atrofdagi ekinzorlar sug’orilganligini
alohida ta’kidlaydi. Sig’noq atrofini obodonlashtirishda bu yaqqol ko’rsatilgan11 .
Sun iy sug’oriladigan yerlar dehqonchilikni rivojlantirishda asosiy negiz
‟
hisoblangan. Sug’oriladigan yerlarda paxta, bug’doy, sholi, beda, bog’dorchilik va
sabzavotchilik yaxshi edi.
44

Dehqonchilikning bunday turi adirlar va vodiylarida yaxshi yo’lga qo’yilgan
edi. Lalmikor dehqonchilik, chorvachilik bilan birga olib borilgan. Dehqonchilik
uchun yaroqsiz bo’lgan yerlarda, sero’t yaylovlarda chorvachilik rivojlangan.
O’zbekiston tarixi darslarida bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy
ahvolni o’rganish va uni o’quvchilar ongiga singdirish maqsadida olib borilgan
tadqiqotlar ishida quyidagi xulosalarga keldim.
Birinchidan, Shayboniyxon 1499-1509-yillarda olib borgan yurishlaridan
keyin butun Movoraunnahr va Xurosonni qo’lga kiritdi. Shu tariqa katta hududni
egallagan Shayboniyxon davlati tashkil topganligi yoritib berildi.
Ikkinchidan, Shayboniylar davrida etnik o’zgarishlar ro’y berib dashti
qipchoqdan ko’chib kelgan qabilalar o’zlari bilan “o’zbek” degan etnik nomlarni
olib keldilar va butun Movoraunnahr shu nom bilan yuritila boshlanganligi
aniqlandi.
Uchinchidan, Shayboniylar davlatida katta qurilish ishlari olib borildi.
Shayboniyxon madrasasi, Abdurahm Sadr madrasasi, Baroqxon madrasasi, Masjidi
kalon, Mir arab madrasasi, Abdullaxon, Ko’kaldosh kabi madrasalar buni yaqqol
misoli sifatida ko’rsatib berildi.
To`rtinchidan, Shaybiniylar davrida ilm - fan madaniyat rivojlanib
temuriylar qodirgan meros davom ettirildi. Hukmdorlardan Shayboniyxon,
Ubaydullaxon kabi shoirlarni xalqimizning ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi
nihoyatda katta ekanligi dalillar asosida asoslandi.
45

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov.I.A. Mamlakatimizda demokratik islohatlarni chuqurlashtirish va
fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsipsiyasi. Toshkent 2010 yil
2. Karimov.I.A. Yuksak manaviyat - yengilmas kuch. Toshkent 2008 yil
3. Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil
4. Ahmedov.B. Tarixdan saboqlar. Toshkent, 1994 yil
5. Axmedov.B. O’zbek ulusi. Toshkent, 1992 yil
6. Bobur.Z.M. Boburnoma. Toshkent, 1989 yil
7. Fan va turmush jurnali. 2000 – 2006 yillar.
8. Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
9. Ibrohimov. A. Bizkim o’zbeklar. Toshkent, 1999 yil
10. Ma’rifat gazetasi. 2000 – 2006 yillar
11. Muhammad Solih. Shayboniynoma. Toshkent, 1988 yil
12. www.google.ru
13. www.ziyonet.uz
46

Shayboniylar

Купить

Похожие документы
Jadidchilikning marifatparvarlikdan siyosiy harakatga aylanishi
Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati tarixi
Fransuz burjua inqilobi siymolari
Qo'qon xonligi kurs ishi
Oliver Kromvelning siyosiy faoliyati tarixi