Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida madaniyat va adabiyot - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	86.8KB
Покупки	3
Дата загрузки	01 Июнь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Bobomurod Abdishukurov

Дата регистрации 01 Июнь 2024

42 Продаж

Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida madaniyat va adabiyot

Купить

KURS ISHI
MAVZU: Shayboniylar va Ashtarxoniylar davrida
madaniyat va adabiyot.
1

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………………….3-6
I.BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MADANIYAT VA
ADABIYOT ……………………………………………………………………7-27
1.1. Shayboniylar davrida ilm-fan, ta’lim va me’morchilik......................................7
1.2. Shayboniylar davrida ilm-fan taraqqiyoti hamda madaniy hayot
uyg‘unligi…………………………………………………………………………18
1.3. Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot...................................23
II.BOB. ASHTARXONIYLAR DAVRIDA BUXORO XONLIGIDA
MADANIY HAYOT. ADABIYOT, SAN’AT VA ME’MORCHILIK ........28-41
2.1. Ashtarxoniylar davrida madaniy hayotning umumiy jihatlari......................28
2.2. Ashtarxoniylar hukmronligi davrida adabiyot, ilm-fan va ta’lim.................32
2.3. Ashtarxoniylar davrida Buxoroda me’morchilik..........................................37
XULOSA ...........................................................................................................42-44
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .........................................................45-46
2

KIRISH
Barchamizga ma’lumki, “Ta’lim to‘g‘risida”gi qonunda va Kadrlar
tayyorlash milliy dasturida ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy
prinsiplarida ta’lim va tarbiyaning insonparvar demokratik harakterda ekanligi
muhim tamoyil sifatida ko‘rsatib o‘tilgan. Shuni nazarda tutgan holda mazkur kurs
ishimizning mavzusi ham dolzarb va muhim mavzulardan biri hisoblanadi.
Birinchidan , O‘zbekiston tarixi darslarida shaxsni har tomonlama shakllantirish,
uning qobiliyati va imkoniyatlarini to‘liq namoyon etish va rivojlantirish uchun
qulay shart–sharoit yaratish uchun ta’lim jarayonini to‘g‘ri tashkil etish,
o‘quvchilarning ongiga to‘g‘ri yo‘l topa bilish muhim ahamiyatga ega. Vatan
tarixining ilmiy tahlil va izchil yondashuvni talab qiladigan yo‘nalishlaridan biri
XVI–XVII asrlarda hukm surgan shayboniylar davlati tarixidir. Ikkinchidan , XV–
XVII asrning boshlarida Movarounnahrdagi iqtisodiy tushkunlik va siyosiy
parokandalikni vujudga keltirgan sabablar, shu davr tarixiy jarayonlarining salbiy
oqibatlari tegishli saboq bo‘lib, mazkur voqealarni chuqur anglab, haqqoniy talqin
qilish muhimdir. Mustaqillik yillarida O‘zbekiston tarixini yangi konseptual –
metodologik asoslarda tadqiq etish, turli ilmiy muammolarni asl manbalarga
tayangan holda tahlil etish muhim masalaga aylandi. O‘zbekiston Respublikasi
Birinchi Prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan tarixiy – madaniy merosni
o‘rganish va targ‘ib etish, ta’lim tizimida yangi pedagogik texnologiyalarni joriy
etish, o‘quvchilarni komil inson darajasida tarbiyalashga katta e’tibor berilib, bu
sohada ulkan ishlar amalga oshirildi 1
.
Markaziy Osiyoning markazida joylashgan Buxoro xonligi mintaqaning
madaniy va adabiy taraqqiyoti bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan boy tarixga ega.
XV asr oxiridan XVIII asr o‘rtalarigacha bo lgan Shayboniy va Ashtarxoniylarʻ
1
Karimov.I.A. “Mamlakatimizda demokratik islohatlarni chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish
konsipsiyasi”. Toshkent 2010 yil
3

davridir. Bu davr Buxoro madaniy landshaftida o'chmas iz qoldirgan muhim
siyosiy, ijtimoiy va madaniy o'zgarishlarning guvohi bo'ldi. Shayboniylar va
ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligida turli madaniy unsurlar o‘rtasidagi
dinamik o‘zaro ta’sir sodir bo‘ldi, buning natijasida aqliy va badiiy ijod gullab-
yashnadi. Bu davr ikki nufuzli sulolaning, ya’ni Shayboniylar xoni Muhammad
Shayboniy boshchiligida Shayboniylar va ularning asoschisi Ubaydullaxon
Ashtarxoniy boshchiligidagi ashtarxoniylar sulolasining kuchayishi bilan ajralib
turadi. Bu sulolalar Buxoro xonligining madaniy va adabiy muhitini
shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynagan.
Madaniyat sohasida Shayboniy va Ashtarxoniylar davrida turli etnik va til
guruhlari, jumladan, forslar, turklar, o zbeklar va tojiklar qo shilish guvohiʻ ʻ
bo lgan. Ushbu madaniy uyg'unlik g'oyalar, an'analar va badiiy ifodalar gullab-
ʻ
yashnagan jonli va kosmopolit jamiyatga olib keldi. Bu davrda, xususan, adabiyot
yuksak cho‘qqilarni zabt etdi, Buxoro olim, shoir va yozuvchilarning ko‘zga
ko‘ringan markaziga aylandi. Buxoro xonligi butun Markaziy Osiyo va undan
tashqaridagi mashhur olim va mutafakkirlarni o‘ziga jalb etib, intellektual
izlanishlar markaziga aylandi. Adabiyot dahosi Ali Shir Navoiy kabi nazm, nasr
va tilshunoslikka qo‘shgan hissalari bilan tanilgan Ali Shir Navoiy kabi ko‘zga
ko‘ringan siymolar Buxoroni o‘z borligi bilan chiroy ochgan. Navoiyning
Chag‘atoy adabiy an’analarining ulug‘vorligidan namuna bo‘lgan asarlari o‘quvchi
va olimlarni o‘ziga maftun etib, Shayboniy va Ashtarxoniylar davrining madaniy-
adabiy muhiti haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Bu davrda adabiyotdan
tashqari, san’at va me’morchilik ham rivojlandi. Buxoro xonligida o‘sha davrning
me’morchilik mahoratini namoyish etuvchi muhtasham obidalar, jumladan,
madrasa, masjid, saroylar bunyod etilganiga guvoh bo‘lgan. Murakkab naqsh va
xattotlik bilan bezatilgan bu inshootlar Shayboniy va Ashtarxoniylar davridagi
madaniyat va san’at yutuqlaridan dalolat beradi.
Ushbu tadqiqot ishimiz bilan Buxoro xonligidagi Shayboniy va
Ashtarxoniylar davridagi maftunkor madaniyat va adabiyot olamiga chuqur kirib
4

borishni maqsad qilganmiz. Tarixiy tahlil, adabiy tanqid va madaniyatshunoslikni
o‘z ichiga olgan fanlararo yondashuv orqali biz ushbu ajoyib davrning ko‘p qirrali
jihatlarini ochishga intilamiz. Birlamchi manbalar, adabiy asarlar va tarixiy
yozuvlarni o‘rganib, biz bu davrda Buxoro xonligining madaniy tuzilishini
shakllantirgan intellektual, ijtimoiy va badiiy harakatlarni yoritishga harakat
qilamiz. Shayboniy va Ashtarxoniylar davrini har tomonlama o‘rganish orqali biz
Markaziy Osiyo madaniy merosini chuqurroq tushunishga hissa qo‘shishga va bu
o‘zgarishlar davrining o‘zgarmas merosini ta’kidlashga umid qilamiz. Buxoro
madaniy va adabiy manzarasining boyligini ochib berish orqali biz mintaqaning
o‘ziga xosligini bugungi kungacha shakllantirib kelayotgan tarixiy kuchlar haqida
qimmatli ma’lumotlarga ega bo‘lishimiz mumkin.
Kurs ishining maqsadi: Mazkur kurs ishining maqsadi shayboniylar va
ahstarxoniylar davri madaniyati hamda adabiyotini chuqurroq tahlil qilish orqali
bugungi kun tolibi ilmlariga mazkur davrning madaniy qiyofasini yoritib berishdan
iborat.
Kurs ishining dolzarbligi: O‘zbekiston tarixining muhim burilish nuqtasi
hosoblanmish shayboniylar davrini ilmiy manbalar asosida tahlil etish fanimiz
oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. O‘quvchilarga O‘zbekiston tarixi fanini
o‘qitishda shayboniylar davri tarixining pedagogik asoslarini aniqlash hozirga
qadar yaxlit ilmiy tadqiqot sifatida yetarli darajada o‘rganilgan emas. Bu esa
mavzuning dolzarbligini yanada oshiradi. Tariximizda Somoniylar, G‘aznaviylar,
Qoraxoniylar, Xorazmshohlar, Temuriylar, Shayboniylar, Ashtarxoniylar va
Mang‘itlar kabi sulolalar hukmronlik qilganini bilamiz. Shu nuqtai nazardan
olganda Shayboniylar davrining dolzarbligi shundan iboratki, biz bu davrni yanada
muhimroq o‘rganmog‘imiz, o‘sha davrda hukmronlik qilgan hukmdorlar qilgan
ishlarini chuqurroq tahlil qilmog‘imiz, ochilmagan, siru-sinoatlarni ochib
bermog‘imiz lozim.
Bizga ma’lumki, bir qator tarixchilarimiz Shayboniylar davriga oid bir
qancha asarlar yozishgan. Jumladan, B. Ahmedovning “Tarixdan saboqlar”, “To’rt
5

ulus tarixi”, Z.M. Boburning “Boburnoma”, Abdulg‘ozixonning “Shajarai turk”,
M. Solihning “Shayboniynoma”, X.T. Buxoriyning “Abdullanoma”, asarlari
mavzuning yoritilishida muhim asarlar hisoblanadi. Ashtarxoniylar davrida
yaratilgan asarlar ham ko‘pchilikni tashkil etadi. “Ubaydullanoma”,
“Mehmonnomayi Buxoro” va boshqa asarlar shular jumlasidandir.
Kurs ishining tarkibi: Ushbu kurs ishi kirish qism, ikki bob va unga
tegishli fasllar, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar bo‘limlaridan iborat bo‘lib,
jami 46 sahifani tashkil etadi.
6

I.BOB. SHAYBONIYLAR DAVRIDA MADANIYAT VA
ADABIYOT
1.1. Shayboniylar davrida ilm-fan, ta’lim va me’morchilik.
Movoraunnahrdagi iqtisodiy va madaniy hayot haqida gap ketganda, avvalo,
aholidan turli soliqlar olinar edi, asosiy yer solig‘i – xiroj hisoblanib, ho‘kizdan–
foydalangani uchun – zakot to‘lanardi. Amaldorlarning maoshlari uchun –
zobitona degan soliq yig‘ilardi, qo‘shinlarni saqlash uchun butun aholidan harbiy
soliq undirardi, bog‘lar va tokzorlardan olinadigan soliq tanobona deb atalgan.
Ishlab chiqarishga kelsak, Shayboniylar zamonida ham tikuvchilik, kulolchilik,
temirchilik, qurolsozlik, zargarlik, duradgorlik, qog‘oz, qurilish ashyolari kabi bir
qator, sohalar faoliyat ko‘rsatib ichki va tashqi bozorda sotiladigan turli xildagi
mahsulotlar tayyorlangan. Bu mahsulotlar (ipak, jun, ip gazlamalari, gilam, quruq
mevalar, qorako‘l va boshqalar) bilan savdogarlar Eron, Hindiston, Arab o‘lkalari,
Xitoy, Qozon, Rossiya kabi o’lkalarga qatnagan. Shayboniylar me’morchilik
ishlarida ham qator yodgorliklar qoldirganlar. Turli maqsadga mo‘ljallangan
qurilish ishlarini amalga oshirganlar. Bu borada nafaqat sulola namoyandalari,
balki o’z davrining ko’zga ko’ringan katta moddiy imkoniyatiga ega kishilari ham
chetda qolmaganlar. Chunonchi, Samarqanddagi Muhammad Shayboniy qurdirgan
Xoniya, Abu Said Kalbobo ko’kaldosh nomi bilan bog’liq madrasalar, Buxoroda
shahar devorining ta’mirlanishi, Mir Arab. Abdulloxon, Modarixon, Juybor,
Fatxulla Qushbesh madrasalari, Kalon, Xoja Zayniddin, Abdullaxon, Chorbakir
masjidlari, Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi, Baroqxon madrasasi, Turkistonda
Muhammad Shayboniyxon masjidi va ko’plab mana shunday madrasa-yu,
masjidlar turli shaharlarda qurilgan karvonsaroylar, bozorlar va boshqa qurilish
ishlari bajarilganlar 2
.
2
Xofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. birinchi kitob /fors tilidan S.Mirzoyev tarjimasi, so‘z boshi va izohlar
muallifi B. Axmedov. –Toshkent: Sharq, 1999. –B. 60-62.
7

Manbalarda yozilishicha, birgina Abulloxon II davrida mintaqada bir ming
bitta ravot va sardoba qurilgan ekan. Shayboniylar davrida fan va madaniyatning
rivojlanishida mazkur sulola namoyandalarning tutgan o’rni katta bo’lgan. Avvalo,
ularning o’zlari nihoyatda o’qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad
Shayboniyxon, Ko’chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi Shayboniylar
turkiy va forsiyda she’r bitganlar. Diniy va dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga
ega bo’lganlar. Muhammad Shayboniyxon yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida
olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag’bati bo’lgani, musiqiy asboblar
chalgani, nozik xusnixat egasi bo’lgani ma’lum. Shayboniylar davrida ham tarix
ilmi juda rivoj topgan. XVI asr tarixini yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai
nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”, Binoiyning “Shayboniynoma”,
Muhammad Solihning “Shayboniynoma”, Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al-
asror”, Fazlulloh Ro’zbekxonning “Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin
Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi
mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir. Bundan tashqari Muhammad
Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib ul Maxluqot” geografik asarini ham
aytishimiz mumkin, deb o’tilgan mavzuga xulosa yasaladi 3
.
XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi bo’lgan Hirot, XVI
asrga kelib o’z mavqieni yo’qotdi, avval Shayboniy, keyinchalik esa Eron shohi
Safaviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga aylanib qoldi. Bu davrga
kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va Buxoroga ko’chgandi. Bu
shaharlarga faqatgina O’rta Osiyo territoriyasidangina emas, balki Eron,
Afg’oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning ishtiyoqmandlari
kelar edilar. Natijada bu o’lkada o’sha zamon madaniyati va adabiyotining turli
sohalarida ancha – ko’zga ko’ringan vakillar yashab ijod etishgan. XVI asrda
Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me’morchilik va tasviriy san’at rivojlanib
bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566 yil)ning “Muzakkir
3
Xofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. birinchi kitob /fors tilidan S.Mirzoyev tarjimasi, so‘z boshi va izohlar
muallifi B. Axmedov. –Toshkent: Sharq, 1999. –B. 60-62.
8

ul - ahbob” va Mutribiyning (1604 – 1605 yillar) “Tazkiroti Shuaro” nomli O’rta
Osiyo antolgiyalari buning shohididir 4
.
Bularda Samarqand, Buxoro, Toshkent va O’rta Osiyoning boshqa
shaharlarida yashab ijod qilgan bir necha yuz adabiyot va fan arboblarining
nomlari keltirilgan. Antologiya tuzilishi bu davrda aholining madaniy saviyasi
yuksak ekanligini ko’rsatadi. XVI asrning birinchi yarmida Movarounnahrda
O’zbek tilida adabiy va tarixiy asarlarning paydo bo’lishi maroqli hodisadir.
“Tarixi guzidayi Nuratnoma” shu sohadagi ilk asarlaridandir. Muhammad
Solihning “Shayboniynoma” dostoni ham o’zbek tilida yozilgan. Bu ikki asar,
garchi Shayboniyxonning topshirig’i va ishtiroki bilan yozilgan bo’lsada, har holda
O’rta Osiyo xalqlarining tarixi, etnografiyasi va adabiyotiga doir faktlarga
asoslangan juda qiziq materiallarni o’z ichiga olgan.
Abdulla ibn Muhammadning “Zubdat ul asror” nomli tarixiy asari XVI
asrning birinchi choragida oiddir. Unda Shayboniyxonning halok bo’lishiga olib
brogan sabablardan biri – Shayboniylar lageridagi ziddiyatlar ochib ko’rsatilgan.
Rashididdin va Sharofiddin Ali Yazdiyning tarixiy asarlari o’zbek tiliga tarjima
qilinadi. Ulug’bekka bag’ishlangan “Muntahabi Jome” va “Tavorixiy shoxiy”
degan asarning o’zbek tiliga tarjima qilinganligi o’zbek tilining ta’sir doirasi
kengayib borganidan dalolat beradi. O’z zamonining tarixiga doir “Sharafnomai
shohiy” degan katta asarini Hofuz Tanish Buxoriy yozgan bo’lib siyosiy
voqealarga boy. Bu asarda O’rta Osiyoning ijtimoiy – iqtisodiy tarixiga oid juda
ajoyib ma’lumotlar bor 5
.
Shuningdek, bu davrda ayrim Shayboniy hokimlari adabiy asarlar yaratishda
qatnashganlar. Shayboniyxonning o’zi ham o’z zamonasining o’qimishli odami
edi. Bu haqda X. Vamberi shunday yozadi, u har holda o’zining Eroniy
dushmanlari tarafidan ta’sir etilganidek, nimani hohlasa, shuni bajarib yuruvchi
vahshiy bir kimsa emas edi. Masalan, u zamonning ruhoniy ulamolariga katta
4
www.ziyonet.uz
5
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
9

hurmat, hatto bolalarcha itoat qilib, barcha urush safarlarida o’zi bilan barobar
kichkina go’zal kutubxonasini olib yurar, Temur kabi bu ham doimo diniy
munozaralarga qatnashgan. Qur onning ba’zi bir oyatlari haqida Hirotning‟
nimqadam tafsifchilari bo’lgan qozi Ixtiyor va Muhammad Yusufga e tiroz ham
‟
bildirgan edi. Shayboniyxon Bobur aytganidek, ma’nosiz va lazzatsiz she’rlar
yozmagan, balkim go’zal she’rlar yozgan. Shayboniyxon tomonidan 1508-yilda
yozilgan, chig’atoy Turkiy tilidagi “Bahr ul asror” (Haqqiqiy yo’lning dengizi)
nomli diniy qasidaning yagona qo’l yozma nusxasi Angliyaning Londondagi
Britaniya muzeyi kutubxonasida saqlanmoqda. Bu qasidaning bir joyida
Shayboniyxon shunday deydi:
Podsholiga’da Shayboniy faqrdan ayrilmaga’il,
Faqr shohi ikki olam ichra boa’lur podsho.
Tetri gar berdi seta Eroniy Turon,
Bandalik tavrin Shayboniy bermagil eldan daho
Shayboniyxonning she’rlar to’plami bo’lgan “Devon” 191 varaqdan iborat
bo’lib, bugun Turkiyaning Istanbul shahridagi To’nqoni saroyi kutubxonasida
saqlanmoqda. Sakkokiy, Gadoiy, Navoiy an’anasidagi klassik chig’atoy Turkiy
she’riyatini davom ettirgan Shayboniyxonning she’rlarida diqqatni o’ziga jalb
qilgan hassos – shoirning Turkiston yurtiga bo’lgan cheksiz muhabbatini har doim
tilga olib turganidir. Turkistonning Buxoro, Samarqand, urganch, Yassi shaharlari
nomini o’z she rlarida Shayboniyxonga qadar ko’p ishlatgan boshqa shoir yo’q
‟
desak sira yanglishmaymiz. Masalan:
Jannati maa’vo degan boga’i Samarqand elim,
Navsari aa’lo degan obi Samarqand elim,
Yoki Buxoro haqida yizilgan
10

Bir zayolim bor koa’ngilkim pirmu vafoiy atayin.
Ul Buxoro sharida Kaa’ba tavofin aylayin.
Shayboniyxon XVI asr adabiyotiga katta xissa qo’shgan shoirlardan biridir.
Shayboniylar zamonida fan keng rivojlandi. Hatto sonlarni zarb qilish haqida izoh
berilgan “Hisob usullari risolasi” XVI asrga mansub asardir. 1593-yilda Amin
Ahmad Roziy “Haft iqlim” (Etti iqlim) degan jo’g’rofiy – biologik lug’at tuzdi.
Mutrabiyning dunyo xaritasi kashf qilingan. “Tazkiroti shuaro” ham taxminan shu
vaqtlarda yozilgan. Bu davrda meditsina sohasida qilingan ilmlar sezilib turardi.
1541 yilda Muhammad Husayn Ibn Al – Me’roni as - Samarqandiy tibbiy va
farmakalogiya ruyxatiga oid ilmiy asar yozib, o’ta dorivor o’simliklardan dori
tayyorlash va saqlash uchun ishlatiladigan idishlarning rangdor nafis suratlar ilova
qilindi. XVI asr Qozilarning hujjatlaridan biz Samarqandda tabiblar ko’z
kasalliklarini davolash ishlari bilan shug’ullanganliklarini bilamiz. Ko’z tabibi
Shoh Ali ibn Sulaymon Navro’z Ahmadxon huzurida ishlagan. Samarqandda
Ko’chkinchixon zamonida Hirotlik tabib Sulton Ali ishlagan. U kasalliklar va
terapiya haqida umumiy ma’lumot beradigan “Tabiblik dasturlamasi”ni yozgan.
Shayboniylar davrida ko’p asarlar o’zbek tiliga tarjima qilingan. Kitobga
qiziqish zo’rligidan kutubxonalar tashkil qilingan. XVI asrda hattotlik san ati juda‟
yuqori darajada rivojlandi.sulton Ali Mashxadiy, Mir Ali Xiraviy, Muhammad ibn
Ishoq, ash Shixobiy va boshqalar mashhur xusnixat ustalari edilar. 1586 – 1587
yillarda Darvesh Muhammad ibn Do’stmuhammad Buxoriy polisrafiya san’ati
nazariyasiga oid asar yozgan. Bu davrda yozilgan asarlar suratlar bilan bezatilgan.
Bunday asarlar jumlasiga “Fathnoma”, “Tarixi Abulxayrxoniy” 1521-yilda
tuzilgan. Alisher Navoiy asarlarining ruyxati 1562 – 1563 yilda ko’chirilgan
“Tavorixi guzidayi nusratnoma”ni ko’rsatish mumkin. Bu asarlarni bezashda
ishlatilgan minatyuralar O’rta Osiyo moddiy madaniyatini aks ettiradi 6
.
6
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
11

Bu davrdagi musvvirlar ijodini tadqiq qilgan G. A Pugachenkova XVI asrda
O’rta Osiyoga xos alohida minatyura rassomligi paydo bo’ldi, deb aytgan edi.
Shayboniylar xuddi Temuriylar singari nihoyatda o’qimishli madrasa ta’limini
olgan, dunyoviy va dininy bilimlarni egallagan, harbiy san atda ham, she’riy‟
san’atda ham iste’dodli, ijodkorlar bilgan, hatto forschani go’zal yozishni
mukammal egallagan. Xullas, ziyoli davlat arboblari bo’lishgan.
Shayboniylar davrida ilm – fan, madaniyat, adabiyot va san’at,
me’morchilikning ravnaq topishida sulola vakillarining ibratli shaxsiy ta’sirlari
ham zarvorlidir. Mamlakatning turli tomonlaridan taniqli shoir, tarixchi va
olimlarning Shayboniyni qora tortib, panoh izlab Buxoroga kelishlari va
layoqatlariga qarab mansab hamda uy joy va etarli mablag’ bilan ta’minlanishlari,
izzat – ikrom topishlarining boisiham ana shundadir. Muhammad Shayboniyxon,
Ubaydulloxon, Rustam Sulton, Abdulazizxon va Jahongir Sulton shoir bo’lishgan,
o’zbekcha va forscha she rlar yozishgan. Abdullaxon I esa musiqashunos, sozanda
‟
va astronomiya bilan shug’ullangan. Abdullaxon II Qur’oni karimni tafsir qilishda
hadisi shariflarni tahlil va talqin qilishda din peshvolarining fan olamlariga sazovor
bo’lgan….Bu ta’rifu tavsiflarimiz shunchaki, quruq gaplar emas, balki o’sha
davrda zamondoshlari bo’lmish taniqli mualliflar tomonidan yozib qoldirilganxolis
fikrlardir. Misol tariqasida bu bu kitoblardan ayrimlarini Kamoliddin Binoiyning
“Shayboniynoma”, Fazlulloh ibn Ro’zbexonning “Mehmonnomai Buxoro” va
“Suluk al - muluk”, Mulla Shodining “Fathnoma” (Shayboniyxonning tarjimoiy
holi she riy tarzda hikoya qilinadi) va Tavorixi guzidom nusratnoma (o’zbek
‟
tilidagi nasriy asar), Abdulla ibn Muhammad ibn Ali Nasrulloning “Zubdat ul -
osor” (o’zbek tilida), Hofuz Tanish ibn Mir Muhammad al – Buxoriyning
“Shartnomai shohiy” (bu asar “Abdullanoma” nomi bilan mashhur), Muhammad
ibn Valining “Bahr ul –asror”, Zayniddin Vasifiyning “Badoe ul vaqoe” degan
asarini keltirishimiz mumkin. Bu ruyxatini yana davom ettirish mumkin, lekin shu
nomi tilga olingan mumtoz tarixiy va memuar asarlarning o’ziyoq shayboniylar
davrida ham bo’lganidek, tarix fani ancha rivoj topganini ko’rsatadi 7
. Biroq farqi
7
Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 53-55.
12

shundaki, temuriylar davrida tarixiy kitoblar ko’plab forscha yozilgan bo’lsa,
shayboniylar zamonida esa o’zbek tilida ham ta’rif etiladi 8
.
Shayboniylar davrida kitobat ishlariga qo’lyozmalarni husnixat bilan
ko’chirish yo’li bilan nusxani ko’paytirish, ularni voqeaband miniatyuralar bilan
bezatish, chiroyli va chidamli muqovalarga jamlashga katta e tibor berilgan. Shu‟
tariqa, Alisher Navoiy homiyligida Kamoliddin Behzod va uning safdoshlari
tomonidan yaratilgan Hirot rassomchilik maktabi vujudga keladi. Zotan bu davrga
kelib, bu ham, o’zbeklarning bu boradagi markazi ham Hirotdan Buxoroa
ko’chgan edi. Shayboniylardan Abdulazizxon va Abdullaxon IIning kutubxonalari
o’sha zamon musulmon Sharqidagi eng yirik kitob xazinalaridan edi.
Shayboniylar davrida ham temuriylar zamonidagi yuksalishning ruhi
so’nmagan edi. Nafaqat poytaxt shaharlar bo’lmish Samarqand va Buxoroda, balki
shular bilan bir qatorda mamlakatning barcha viloyatlarida xalqning bunyodkorlik
ishlari davom etar, barcha viloyatlarimizda ham bizkim o’zbeklar bag’ridan etishib
chiqqan iste’dodli olimlar, shoirlar, tarixchilar, ulamolar, san atkorlar va shu kabi
‟
madaniyat, ilm – fan, adabiyot va san’at ahli samarali va barakali faoliyat ko’rsatar
edilar. Chunki bizkim o’zbeklarning birlashgan va markazlariga o’z milliy davlati
dovrug’i etti iqlimga etgan Buxoroi sharifday poytaxti bor edi, Qoraxoniylar
saltanatidan so’ng, ya’ni 1212-yildan keyin oradan uch yarim asr o’tgach, Buxoro
poytaxtlik maqomiga erishgan edi. Musulmon sharqidagi an’anaviy udumga ko’ra
sulolaga asos solgan shaxs sulolaboshi nomi bilan atashuvchi Shayboniylar davlati
ibtidodidan eng qadim zamonlardan Turon deb milodiy 539-yildan ham Turon,
ham Turkiston deb nomlanib kelayotgan mamlakatimizga angi nom berdi:
O’zbekiston deb atala boshladi. Shayboniylarning tarixiy xizmatlaridan biri, aytish
mumkinki, qaytarilmas xizmatlaridan biri shuki, Turkiston deganda barcha turkiy
xalqlarga ma’lum darajada o’ziga xos belgi va xislatlri, turmush tarsi va boshqa
shu kabilar bilan farqlanuvchi, xullas o’z milliy qiyofasiga ega, bizkim
o’zbeklarning mamlakati tushuniladigan bo’ldi. Bu chindan –da qaytarilmas va
8
Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil
13

tarixiy voqea bo’lib, allaqachonlardir dunyoga kelgan kamolotga etib, o’zligini
namoyon qilgan Turonu Turkiston zaminiga tup quyib palak yozgan xalqa, bizkim,
o’zbeklarning vataniga xuddi oltin uzukka yoqut ko’z qoyilganidek munosib,
mazmundor va sharafli nom berilgan edi.
Me’morchlik – qurilish san’atining yuksak pog’onasi darajasiga ko’tarildi.
Go’yo, unda davriy taraqqiyot- sivilizatsiyaning qiyofasi aks etdi. U davrning
vakili bo’lmish, jamiyatning foydalilik chidamlilik va go’zallik haqidagi ko’tarinki
g’oyalarini o’zida saqlab qolishi mumkin. Me moriy yodgorliklar qiyofasida‟
tarixini o’ziga xos tosh kitobi shakllanadi, qo’l bilan yaratilgan musiqa timsoliga
aylanadi. O’zbekiston me’morchiligining tarixiy ildizlari uzoq asrlarga borib
taqaladi. Tarixga nazar tashlar ekanmiz, So’g’d, Baqtriya, Xorazm kabi ilk davlar
davridan boshlab, to Temurgacha va undan so’ng me’morchilik borasida muhim
ulkan qurilishlar amalgam oshirilganligiga shohid bo’lamiz. Ayniqsa, Temur va
temuriylar davrida me’morchilik o’z davrini rivojining yuksak cho’qqisiga erishdi.
O’zbek me’morchiligida shayboniylar temuriylardan keyin eng katta hissa
qo’shgan sulola sanaladi. Shayboniylar Temur va temuriylar davridagi
me’morchilik an’analarini davom ettirdilar, XVI asrdan bizgacha ko’pgina
arxitektura yodgorliklari ko’proq dininy maqsadlarga mo’ljallangan jamoat
binolari – masjidlar, madrasalar, mozorlar, shuningdek, savdo – sotiq uchun
belgilangan binolar bizgacha yetib kelgan 9
.
Shayboniylar davri me’morchilikda ustalarning ijodi hajmini qisqartirish va
soddalashtirish hisobiga ko’pgina binoning dekarativ pardozini zaiflashtirish
evaziga, asosan gumbazsimon toshlarning me moriy formalari va ularni qurishda
‟
omilkorligi ko’zga tashlanadi. Bu me mor ustalarning katta iste’dodga ega
‟
ekanliklarini, materialni va qurilish texnikasini juda bilimdonlari ekanliklarini
ko’rsatadi. Shayboniylar davrida eng yirik binolar Buxoroda qurilgan. Bu davrda
Buxoroning iqtisodiy va siyosiy obro’sini oshishi shahar aholisining ko’payishi
uning kengayishiga sabab bo’ldi. Ma’lumki, me’moriy qurilishlarda nafaqat
9
Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 99.
14

shayboniy hukmdorlar, balki saroy ayonlari ham aktiv ishtirok etganlar. Masalan,
Samarqandda Muhammad Shayboniyxon, Abu Saidxonlar madrasalar
qurdirganlar. Muhammad Shayboniyxon bundan tashqari Yassi shahrida jome
masjidi qurdirgan. Balx shahri qal’asining devorini ta’mirlashgan. Uning vorislari
davrida mazkur faoliyat davom ettirildi. Xususan, Abdullaxon va Abdullaxon II
davrida Buxoro shahri yangi devor bilan o’rab olindi. XVI asrda qurilgan juda ko’p
monumental binolar shaharni yanada bezadi. Samarqandda Bibixonim masjididan
keyingi o’rinda turuvchi Masjidi Kalon bunga misol bo’la oladi. Masjidi Kalon
o’zining tarixiga ko’ra Amir Temurning Bibixonim masjidini takrorlaydi: hovlisi
to’g’ri burchakli, atrofi ayvon bilan o’ralgan, shuningdek, hovlini g’arb tomonidan
katta darvoza qarshisiga mehrob ustida monumental yirik bino sifatida ko’kka
ko’tarilib turgan qurilishining bosh qismida alohida ko’zga tashlanib turadi.
Binoning bu qismida baland havorang gumbaz bor 10
.
1535 – 1536-yillarda Masjidi Kalon qarshisida Mirarab madrasasi qurildi.
Bu katta madrasa Ubaydullaxonning mablag’lariga Mirarab deb atalgan nufuzli
shayx Abdulla Yamonli uchun qurilgan. Ma’lumki, Shayboniyxon shahid ketgan.
1510 – 1520-yillarda amakisi Ko’chkichixon 1530 – 1533-yillarda uning o’g’li
Abu Said Shayboniylar davlatini boshqaradi. Biroq ularda ichki nizolarni bartaraf
etishda Safaviylar davlatidek qudratli tashqi g’animga qarshi urash olib borishda
kuchsiz edi. Ana shunday tarixiy sharoitda tarix maydoniga Muhammad
Shayboniyxonning jiyani Ubaydulla Sulton chiqadi. U g’ayratli, o’quvli davlat
arbobi va shijoatli lashkarboshi edi. 1533-yil xonlik mansabini egallagan
Ubaydullaxon mamlakatni rasman poytaxt Samarqanddan, Buxoroga ko’chdi.
1530-yili, Ubaydulla Sultonxon noibi bo’lgan bir paytda ham, uning o’ziga ham
fikr do’sti Mir Arabga og’ir bir sinovdan o’tishga to’g’ri keladi. Safaviylarning
qizil boshlilardan iborat katta qo’shini mamlakatga bostirib kirib to G’ijdivongacha
yetib keladi, Ubaydullo Sulton o’z qo’shini bilan dushmanga qarshi chiqadi.
Birinchi to’qnashuv jang taqdirini hal qila olmaydi, sababi dushman qo’shini son
jihatidan o’zbek qo’shinidan ortiq edi, Ubaydullo Sultonning qo’shini kam sonli
10
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
15

bo’lgani uchun ertasi kuni bo’lajak jangda qo’li baland kelishi amri mahol bo’lib
qoladi, lashkar orasida tushkunlik yuz bera boshlaydi. Ana shunday qaltis bir
vaziyatda, kech oqshom paytida Mir Arab Hazratlari qo’shin qoshida shunday bir
nutq irod etadilarki, bundan lashkarlar o’ta mutassir bo’ladi, ruhi ko’tariladi va
o’sha xuftondayoq tungi hujumga o’tib dushman ustidan to’la g’alaba qozonadi.
Ubaydullo Sultonni bu g’alaba uni ma’naviy ilhomxhisi Mir Arabga bag’ishlaydi,
keyinchalik shu g’alaba sharafiga yangi madarasa qurishga farmon beradi.
Madrasa qurilishi 1530-yili boshlab yuboriladi. Qurilishda xalqning turli
qatlamlari, hunarmandlardan tortib tolibi, ilmlargacha, o’sha jangda qatnashgan
g’oliblardan tortib ruhoniylargacha qatnashadi. O’z yirikligi va arxitektura sifatlari
bilan katta qimmatga ega bo’lgan binolar XVI asr Buxoroning atroflari ham
qurilgan. Sulton qishlog’idagi bir – biri bilan ikki qavvatli ark orqali
birlashtirilgan. Bahouddin qishlog’idagi mashhur xo’ja Bahouddin
Naqshbandining mozori oldida qurilgan katta gumbazli xonaqo, hokimi Mulla
xonaqohi edi.
Samarqand arxitektura sohasidagi ijod xatto temuriylar bilan Shayboniylar
o’rtasida hokimiyat uchun kurash avj olgan paytda ham to’xtamadi. Shayboniyxon
davrida madrasa va Zarafshonda qoldiqlari g’isht arki ko’rinishida bizning
kunlarimizgacha etib kelgan suv taqsimlovchi ko’prik qurildi. XVI asrning
diqqatga sazovor qurilishlari, shuningdek, Karmanada va Toshkentda saqlanib
qolgan. Mir qishlag’idagi masjidlar shular jumlasidandir. Umaman, XVI asrda
me’morchilik sohasida ham ulkan ishlar qilindi 11
. Turli maqsadlar uchun ko’pdan –
ko’p grajdanlik, madaniy va injenerlik binolari qurildi. Bu binolar O’rta Osiyoda
me morchlikning shu asarda injenerlik va texnik badiiy jihatdan yuksak mahorat‟
darajasiga erishganidan me morchilikni rivjlantirishda yangi yo’l kashf etilganidan
‟
dalolat beradi. Afsuski, karvonsaroylar, rastalar, masjid – madrasa, ko’priklar bino
qilgan xalq ustalarining nomlari bizning zamonamizga etib kelmagan, ayrimlarini
hisobga olmaganda, masalan, 1541 – 1545-yillarda Kafolat shogird maqbarasini
11
Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства (историко-этнографические очерки).-Ташкент: Изд-
во академии наук Узбекской ССР. 1958. 20-36.
16

qurgan me’mor G’ulom Husaynning nomi saqlanib qolgan. O’rta Osiyoda shu
davrda srajdanlik ahamiyatiga molik, har turli savdo rastalari, ariq va kanallar,
ko’prik solish ishlari keng quloch yoydi. Shayboniyxon davrida yangi karvon
saroylari solindi. Masalan, G’ijduvon Buxorodagi Tilla Kalon hammomlar solindi.
Jenkinsonning garlariga qaraganda, Buxoroda hammomlar shunday ustalik bilan
solinganki bunaqa hammom dunyoda yo’q. XVI asr nafaqat Buxoro, Samarqand
shaharlariga katta e tibor qilindi, balkim boshqa shaharlarda ham katta – katta‟
binolar qurildi. Yassada masjid, Qarshi shahri daryo yonida saroy, sovrinda
madrasa qurildi.
XVI asrning eng yirik me morchilik inshoatlaridan biri Termiz nohiyasi
‟
“Namuna” jamoa xo’jaligi territoriyasida “Kokildara” (Kokildor ota) bo’lib,
mavzoliy xonaqo hisoblanadi. O’sha vaqtda rasm bilan nafis panjara va ayvon
xuddi shu Kokildora mavzoleyida ham bor.
1.2. Shayboniylar davrida ilm-fan taraqqiyoti hamda madaniy
hayot uyg’unligi
17

Shayboniylar davrida fan va madaniyatning rivojlanishida mazkur sulola
namoyandalarning tutgan o’rni katta bo’lgan. Avvalo, ularning o’zlari nihoyatda
o’qimishli shaxslar edilar. Chunonchi, Muhammad Shayboniyxon,
Ko’chkinchixon, Ubaydulloxon, Abdulazitzxon kabi Shayboniylar turkiy va
forsiyda she r bitganlar. Diniy va dunyoviy ilmlarda yetarli salohiyatga ega‟
bo’lganlar. Muhammad Shayboniyxon yoshligida ta’limni Buxoro madrasasida
olgan. Ubaydulloxonning musiqa ilmiga katta rag’bati bo’lgani, musiqiy asboblar
chalgani, nozik xusnixat egasi bo’lgani ma’lum. Shayboniylar davrida ham tarix
ilmi juda rivoj topgan. “XVI asr tarixini yoritib beruvchi “Tavorixi guzidai
nusratnoma”, Mulla Shodiyning “Fathnoma”, Binoiyning “Shayboniynoma”,
Muhammad Solihning “Shayboniynoma”, Abdulloh Nasrullohning “Zubdat al-
asror”, Fazlulloh Ro’zbekxonning “Mehmonnomai Buxoro”, Zayniddin
Vosifiyning “Badoi ul vaqoye”, Hofiz Tanish Buxoriyning “Abdullanoma” kabi
mumtoz tarixiy asarlari fikrimiz dalilidir. Bundan tashqari Muhammad
Shayboniyxon davrida Binoiyning “Ajoyib ul Maxluqot” geografik asarini ham
aytishimiz mumkin 12
. XV asrning ikkinchi yarmida milliy – madaniy markazi
bolgan Hirot, XVI asrga kelib o’z mavqieni yo’qotdi, avval Shayboniy,
keyinchalik esa Eron shohi Safoviy hukmdorlarning chekka shaharlaridan biriga
aylanib qoldi. Bu davrga kelib madaniy va adabiy markazlik roli Samarqand va
Buxoroga ko’chgandi. Bu shaharlarga faqatgina O’rta Osiyo territoriyasidangina
emas, balki Eron, Afg’oniston, Hindiston shaharlaridan ham bu yoki u sohalarning
ishtiyoqmandlari kelar edilar. Natijada bu o’lkada o’sha zamon madaniyati va
adabiyotining turli sohalarida ancha – kozga ko’ringan vakillar yashab ijod
etishgan. XVI asrda Movarounnahrda adabiyot, tarix fani me’morchilik va tasviriy
san’at rivojlanib bordi. Poeziya juda ravnaq topdi. Hasan Buxoriy Nisoriy (1566
yil)ning “Muzakkir ul - ahbob” va Mutribiyning (1604 – 1605 yillar) “Tazkiroti
Shuaro” nomli O’rta Osiyo antolgiyalari buning shohididir.” 13
XVI asrning birinchi
yarmida Movarounnahrda O’zbek tilida adabiy va tarixiy asarlarning paydo
12
Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства (историко-этнографические очерки).-Ташкент: Изд-
во академии наук Узбекской ССР. 1958. 20-36.
13
“ O ’ zbekistonda ijtimoiy fanlar ” jurnali . 2005 yil . №4.
18

bo’lishi muhim hodisadir. “Tarixi guzidayi Nuratnoma” shu sohadagi ilk
asarlaridandir. Muhammad Solihning “Shayboniynoma” dostoni ham o’zbek tilida
yozilgan. Bu ikki asar, garchi Shayboniyxonning topshirig’i va ishtiroki bilan
yozilgan bo lsada, har holda O’rta Osiyo xalqlarining tarixi, etnografiyasi va‟
adabiyotiga doir faktlarga asoslangan juda qiziq materiallarni o’z ichiga olgan.
XVI asrda yashab ijod etgan shoirlardan biri, buyuk shoir, adib, tarixchi va olim
Boburdir. Boburnomani A. Beverij Boburga shunday baho bergan edi: “…
sahovatliligi, mardligi, talantligi, fanga, san’atga muhabbati va ular bilan
muvaffaqiyatli shug’ullanishi jihatidan olib qaraganda, Osiyodagi podsholar ichida
Boburga teng keladigan birorta podsho topa olmaymiz”. “Bobur 12 yoshidan
boshlab umrining oxirigacha deyarli uzluksiz urush va yurishlar bilan band bo’ldi.
Lekin, shunga qaramay, u keng va chuqur bilim olgan hamda ajoyib iste’dodi bilan
o’z davrining yirik madaniyat arboblaridan biri bo’lib yashagn edi. U qaerda
bo lmasin, doimo ilm – fan, san’at va adabiyot oqillari bilan yaqindan aloqa
‟
bog’lar, ularga homiylik qilar va turli ilmiy – adabiy suhbatlar hamda munozaralar
uyushtirar edi. Bobur 16 – 17 yoshlaridan boshlab, badiiy ijodiyot bilan
shug’ullanadi. Shayboniylar davrida kitobat ishlariga qo’lyozmalarni husnixat
bilan ko’chirish yo’li bilan nusxani ko’paytirish, ularni voqeaband miniatyuralar
bilan bezatish, chiroyli va chidamli muqovalarga jamlashga katta e’tibor berilgan.
Shu tariqa, Alisher Navoiy homiyligida Kamoliddin Behzod va uning safdoshlari
tomonidan yaratilgan Hirot rassomchilik maktabi vujudga keladi. Zotan bu davrga
kelib, bu ham, o’zbeklarning bu boradagi markazi ham Hirotdan Buxoroa
ko’chgan edi. Shayboniylardan Abdulazizxon va Abdullaxon IIning kutubxonalari
o’sha zamon musulmon Sharqidagi eng yirik kitob xazinalaridan edi” 14
.
Shayboniylar davrida mamlakat poytaxti maqomini olgan Buxoro adabiyot,
san’at, me’morchilikning badiiy yuksak namunalari o‘zida mujassam qilgan
shaharga aylandi. Hasanxo‘ja Eisoriy, Shayx Jalol, Mushfiqiy, Mavlono Qabuliy
Buxoriy, Devona Husomiy, Mavlono Kasiriy Buxoriy va boshqa qator shoirlarning
ijodi shu davrda badiiy yuksakllikka erishdi. E’tibolrlisi shundaki, bu davrda ijod
14
Muhammad Solih “ Shayboniynoma ”. T ., 1988 yil . b – 92.
19

qilgan shaxslarda shayxlik xislatlari va qozilik amallari bilan birga nazmga rag‘bat
va oshuftalik kuchli edi. Natijada ular tomonidan ko‘plab she’riy misralar,
g‘azallar yozilib, Buxoro adabiy muhitining jozibador namunasi sifatida bizgacha
etib keldi. Ularning ayrimlari to‘g‘risidagi quyidagi ma’lumotlar diqqatga sazovor.
Fatxullaxo‘ja qozi she’riyatga bo‘lgan yuksak ehtiromi oqibatida qozilik
vazifasidan voz kechib, ash’or bitishni o‘zining asosiy mashg‘ulotiga aylantiradi.
Mavlono Komiyning asosiy kasbi to‘quvchilik bo‘lsa-da, shoirlik bobida ham o‘z
zamonasining e’tiborli ijodkorlaridan bo‘lgan. To‘quvchilikdan bo‘shagan paytlari
she’rlar bitib, devon ta’lif qilish bilan shug‘ullangan. Mavlono Husayn Turkistoniy
Buxorodagi Ulug‘bek madrasasida mudarrislik qilish bilan birga, she’rlar mashq
qilgan va aruz vaznida she’r bitish borasida yutuqlarga erishgan. SHuningdek,
nazmdagi muammo sohasini puxta egallagan. Muammo janrida istalgan tugunni
osonlikcha echa olgan. Musiqa sohasida ham ovozasi keng tarqalgan ijod ahlidan
edi. “Ilohiyot ilmi va shoirlikda nom qozongan shaxslardan biri Shayx Jalol
edi.To‘liq nomi Shayx Jalol Hiraviy Buxoriy. Tug‘ilgan yili manbalarda qayd
etilmagan. Lekin vafoti sanasi aniq ko‘rsatilgan, ya’ni hijriy 955- (milodiy 1548-
1549) yili 70 yoshda vafot etganligi zikr etilgan. Demak, Shayx Jalol 1478- yilda)
Hirotda tavallud topgan. O‘z ustozi Shamsiddin Muhammad Rujiydan tariqat
asoslarini o‘rganadi. Shamsiddin Muxammad Rujiy o‘z davrining mutasavvif
olimi, shoiri, shuningdek, Abdurahmon Jomiyning do‘sti edi. Har ikkalasi ham
Sa’diddin Koshg‘ariydan ta’lim olishgan. Shamsiddin Muxammad Rujiy 1489 -
yilda vafot etgach, Shayx Jalol Buxoroga keladi. Buxoroga kelishining boshqa
sabablari ham mavjud. XVI asr boshlarida Hirotda sunniy va shia ulamolari
o‘rtasida keskin nizolar yuz berib, har ikkala tomon bir-birini ta’qib qilishga
kirishadi. Ko‘plab sunniy ulamolari, shoirlar, tarixchilar, musavvirlar
Movarounnahrga ko‘chishga majbur bo‘ladilar. Bular orasida Shayx Jalol ham bor
edi. Shayx Jalol Hirot Muxammad Shayboniyxon tomonidan olingandan keyin
Buxoroga kelgan bo‘lishi kerak” 15
. Shaybonitylar davri Buxoro me’morchiligining
15
Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар ан-Наршахий. Бухоро тарихи. –Тошкент: Шарқ машаълига илова, 1993.
–Б.45
20

badiiy kompozitsion ko‘rinishlari darvozalar, masjid, madrasa va boshqa inshootlar
qurilishida o‘z ifodasini topgan. Shayboniylardan Abdullazizxon va Abdullaxon
davrida Buxoro atrofi yangi devor bilan o‘rab olindi va darvozalar qurildi.
Abdulazizxon barpo ettirgan qal’a devorlarini Abdullaxon g‘arbga tomon
kengaytirdi va darvoza barpo etildi. Ular quyidagicha nomlangan: Samarkand
darvozasi, Hazrati Imom darvozasi, O‘g‘lon darvozasi, Talipoch darvozasi,
Shergiron darvozasi, Qorako‘l darvozasi, Shayx Jalol darvozasi, Namozgoh
darvozasi, Salloxona darvozasi, Qavola (Qarshi) darvozasi, Mozori Sharif
darvozasi kabilar. “XVI asr Buxoro me’morchiligida asosiy rivojlanish
yo‘nalishlari bo‘yicha har biri taxminan uch o‘n yillikni qamraydigan uchta
qurilish davrini ajratish mumkin. Birinchi davr - 1500-1530-yillar, ya’ni
Buxoroning Temuriylardan keyingi rivojlantirish davrini o‘z ichiga olib, u asosan
Ubaydullaxonning bunyodkorlik faoliyati bilan bog‘liq. Unda bir tomondan,
Temuriylar davri me’morchiligi ana’nalari hali kuchli bo‘lgan, ikkinchi tomondan,
Buxoro me’morchilik maktabining o‘ziga xos mahalliy xususiyatlari shakllangan
davr edi. Bu davr binolarining hali ham boy va sermehnat naqsh-qoshinli sopol,
yig‘ma mozaika bezatib turadi. Masalan, XVI asr boshlarida qayta qurilgan
Masjidi Kalon kirish kismining naqshi, shuningdek, Masjidi Baland va Xo‘ja
Zayniddin masjid-xonaqosining ziynati shular jumlasidandir. Bu obidalarda
Temuriylar davriga xos “kundal” zarhal naqshlardan ham foydalanilgan” 16
.
Umuman olganda, Shayboniylar davrida ham temuriylar zamonidagi yuksalishning
ruhi so’nmagan edi. Nafaqat poytaxt shaharlar bo’lmish Samarqand va Buxoroda,
balki shular bilan bir qatorda Karmana hududlarida ham bunyodkorlik ishlari
davom etar, barcha viloyatlarimizda ham bizkim o’zbeklar bag’ridan yetishib
chiqqan iste’dodli olimlar, shoirlar, tarixchilar, ulamolar, san’atkorlar va shu kabi
madaniyat, ilm – fan, adabiyot va san’at ahli samarali va barakali faoliyat ko’rsatar
edilar. Shaybiniylar davrida ilm - fan madaniyat rivojlanib temuriylar qodirgan
meros davom ettirildi. Hukmdorlardan Shayboniyxon, Ubaydullaxon kabi
shoirlarni xalqimizning ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi nihoyatda katta
16
Бухоро шарқ дурдонаси./ Муаллифлар жамоаси. –Тошкент: Шарқ, 1997. –Б.98.
21

ekanligi dalillar asosida asoslandi. Shayboniylar davlatida katta qurilish ishlari olib
borildi. Shayboniyxon madrasasi, Abdurahm Sadr madrasasi, Baroqxon madrasasi,
Masjidi kalon, Mir arab madrasasi, Abdullaxon, Ko’kaldosh kabi madrasalar,
Buxoro darvozalari buni yaqqol misoli sifatida ko’satib berildi.
1.3. Abdullaxon II davrida ijtimoiy-siyosiy, madaniy hayot
Shayboniyxon vafotidan so’ng uning avlod-ajdodlari o’rtasida toj-u taxt,
hokimiyat, mol-dunyo va davlat talashib o’zaro qonli urushlar ayj oldi. 1510-1530-
22

yillarda Shayboniyxonning amakisi Ko’chkinchixon hukmdorlik qiladi. Unga
o’g’li Abu Said (1530-1533) va jiyani Ubaydullaxon (1533-1539) merosxo’r
bo’ldi. Abdullaxon I ning qisqa hukmronligidan (1539-1540) so’ng
Movarounnahrda qo’shhokimiyatchilik vujudga keldi. Bunga sabab, Buxoroda
Ubaydullaxonning o’g’li Abdulazizxon (1540-1550), Samarqandda esa
Ko’chkinchixonning o’g’li Abdullatifxon (1540-1551) taxt boshqarganlar.
Hokimiyat talashib kurash misli ko’rilmagan cho’qqiga ko’tarildi. Shayboniyxon
avlodlarining har birida 10-12 tadan o’g’il farzand bo’lib, ularning har biri taxt
uchun vorislik qilishga davogar edi. Shu bois Movarounnahr hududi bir necha
bo’laklarga bo’linib ketdi. Karmana va Miyonqolda Iskandar Bahodir, Balxda
Pirmuhammad, Qarshida Sulton Qilich Qora, Hisorda Shayboniyxonning nabirasi
sulton Burhon hokimlik qiladi. 1556-yilda Abdullatifxon vafot etgach Samarqand
taxtini Baroqxon qo’lga kiritib, Navro’z Ahmadxon nomi bilan besh yil
hukmronlik qiladi 17
.
1550-yilda Sulton Abdulazizxon vafot etgach, o’nlab sultonlar, beklar va
amirlar Buxoro taxti uchun kurashni avjiga mindirdilar. Dastlab Buxoro
Shayboniyxonning nabirasi Sulton Muhammadyorga tegdi, lekin u bir yil
o’tmasdan Pirmuhammad tomonidan quvildi. Pirmuhammadga qarshi Baroqxon va
Abdullatifxonga sulton Said, sulton Muhammadyor va Burhon sulton qo’shiladi.
Ular birgalikda Miyonqala’a, Karmana va Qarshiga yurish boshlaydilar. Vahimaga
tushgan bu shaharlaraing hokimlari qochib ketadilar. Faqat Miyonqala’a hokimi
Iskandarning 18 yoshli o’g’li Abdullagina qala’ada mustahkamlanib sultonlaraing
birlashgan kuchlariga qarshi yolg’iz o’zi kurashga otlanadi. 12 kun davom etgan
jangdan so’ng sulh bitimi imzolanadi. Bitimga ko’ra Abdulla Balxga jo’nab
ketishga majbur bo’ladi. 1556-yilda Baroqxon vafot etgach uning farzandlari
o’rtasida boshlangan taxt vorisligi uchun kurashga aralashib undan ustalik bilan
foydalangan Abdulla navbatdagi g’alabaga erishadi. U quvg’inlik yillarini bekorga
o’tkazmadi. Eng obro’-e’tiborli o’nta o’zbek qabilasi -qushchi, o’tarchi, kenagas,
yuz, jaloyir, major, qipchoq, minga, bahrin qabilalari, shuningdek jo’ybor
17
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
23

shayxlari hamda musulmon ruhoniylarining boshqa e’tiborli va qudratli
vakillarining himoyasi va qo’llab-quvvatlashiga sazovor bo’ladi. Abdulla Ilono’tdi
yaqinidagi jangda Baroqxonning o’g’li Bobosulton va uning ittifoqchisi Toshkent
hokimi Darveshxonning birlashgan kuchlarini tor-mor keltiradi. Abdulla uchun
Buxoroga yo’l ochiq edi. U Qarshi, Chorjo’yni egallab, sulton Burhonni
mag’lubiyatga uchratib Buxoroga tantanavor kirib boradi. Buxoroni zabt etadi.
Buxoro Abdullaxon zamonida siyosiy hokimiyat markaziga aylanadi. Markazi
Buxoro bo’lgan davlat Buxoro xonligi deb atala boshlanadi 18
.
Abdullaxon Shayboniylar urf-odatlariga katta hurmat bilan qaraydi va yoshi
ulug’ bo’lgan o’z amakisini, so’ng otasini xon deb e’lon qiladi. Amalda
Abdullaning o’zi ularning nomidan hokimiyatni idora etardi. Otasi Iskandarxon
1561-yili xon deb e’lon qilinadi. U 1582-yil vafotiga qadar xonlik taxtida o’tiradi.
Otasi vafotidan so’ng 1583-yil Abdullaxon II o’zini rasman xon deb e’lon qiladi.
Abdullaxon (1557- 1598) hukmron bo’lgan davrda Movarounnahrda kuchli
markazlashgan davlatga asos soldi. Uning butun hukmronlik yillari urush va jang-u
jadallar bilan o’tdi. 1557-yilda Shahrisabzni, 1569-yilda Samarqandni egalladi.
1558-1572-yillarda o’rtada tanaffuslar bilan Badaxshon uchun jang qiladi, Balx va
Hisorni qo’lga kiritdi. 1582-yilda Toshkent, Sayram, Turkiston, Farg’ona, 1583-
yilda Xuroson, 1595-yilda esa Xorazm taslim etiladi. Abdullaxon II Amir
Temurdan so’ng Movarounnahrda nisbatan qat’iy siyosat yurgiza olgan yagona va
so’nggi davlat arbobi edi. U Buxoro hokimiyatini tiklash maqsadida
Qozog’istonning hozirgi Qarag’anda viloyati g’arbidagi, Sariqsuv daryosining
Shimolida joylashgan Ulug’toqqa yetib borgach, tog’ tepasidagi bir minorada
bitilgan quyidagi so’zlarga ko’zi tushadi: “Tarix yetti yuz to’qson uchinda qo’y
yili, yozning ora oyi, Turonning sultoni Temurbek ikki yuz ming cherik bila
To’xtamishxon yurtiga intiqom uchun yurdi. Bu yerga yetib, belgi bo’lsun deb bu
minorani qurdirdi. Tangri nusrat bergay inshoolloh. Tangri el kishiga rahmat
qilg’ay. Bizni duo bilan yod qilg’ay”. Mazkur bitiklar 1391-yili Amir Temur
To’xtamishxonga qarshi lashkar tortgan kezi shu tog’ ustiga chiqib, so’ng bu yerda
18
Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992 yil. b – 54.
24

bir minora qurdirib xarsang toshga o’ydirib yozdirgan xotira so’zlari edi.
Abdullaxon II buyuk sohibqiron haqiga duolar o’qittirib, o’zi ham qarshi tomonda
bir minora qurishga buyruq berdi va unga “Kimki bu manzilga qadam qo’ysa,
xayrli duo ila bizni yod aylasin” so’zlarini o’ydirtiradi. Amir Temur Turkiston
shahrida Xo’ja Ahmad Yassaviy maqbarasi va masjidini qurdirgani ma’lum.
Tugallanmay qolgan bu ishni oxiriga yetkazish Abdullaxon II ga nasib etadi 19
.
Abdullaxon II XVI asrning 80-yillarida Xurosonda, uning markazlari Hirot,
Mashhadda, 90-yillarda Seyiston, Garmsir va to Xilmand daryosigacha bo’lgan
hududlarda o’z saltanatini o’rnatdi, Qandahorni ham egallaydi. Uning davrida
hozirgi Qarag’andadan (Ulug’tog’dan) Xilmand daryosigacha, Sibir xonligidan
Mashhadgacha bo’lgan hududlar yana bir bor Oliy hokimiyati Buxoro qo’l ostida
birlashdi. Bunday katta saltanatga Amir Temurdan so’ng Abdullaxon II asos
soladi. Rossiyaliklar uning davlatiga nisbatan «Buyuk Buxoriya» degan iborani
qo’llashgan edilar.
Ana shu davrdagi Abdullaxon II ning markazlashgan davlat tuzish borasidagi
faoliyati Hofiz Tanish Buxoriyning «Abdullanoma» asarida o’zining mukammal
ifodasini topgan. Abdullaxon zamonida Buxoro xonligida dehqonchilik, hu-
narmandchilik, savdo-sotiq rivojlanadi, madaniy hayot ancha yuksaladi. Juda ko’p
sug’orish inshootlari: Abdullaxon bandi, Tuyatortar kanali, Okchopsoy to’g’oni va
suv ombori, Vaxshdan chiqarilgan ko’plab ariqlarning qurilishi dehqonchilikni
rivojlantiradi. Bu vaqtlarda Buxoro xonligida bug’doyning 10 xil turi, suli, qo’noq,
jo’xori, mosh, no’xat, makkajo’xori, loviya, sholi paxta, kunjut, beda, arpa,
sabzavot va poliz ekinlari ekilgan, bog’dorchilik, chorvachilik va ipakchilik
rivojlangan. Samarqand, Buxoro, Marg’ilon, Xo’jand, Andijon, Toshkent, Jizzax,
O’ratepa, Shahrisabz va boshqa yirik shaharlarda hunarmandchilik taraqqiy qilgan.
Samarqand qozikalonining hujjatlaridan ma’lum bo’lishicha, XVI asrda
Samarqandda hunarning 61 turi mavjud bo’lgan. Movarounnahrlik hunarmandlar
zo’r san’at bilan turli-tuman metall buyumlar, ip va ipak matolar, a’lo navli
qog’ozlar ishlab chiqarganlar. Buxoro shahri bu vaqtda ancha kengaytirilgan,
19
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
25

devor va harbiy istehkomlar qaytadan qurilgan. Shaharda madrasalar, xonaqoh va
karvonsaroylar, yangi rastalar barpo qilingan. Shahar o’rtasidagi tim, ko’chalar
chorrahasi ustiga gumbaz-toqlar, hammomlar, karvon yo’llarida sardobalar,
karvonsaroylar, ko’priklar qurilgan. Abdullaxon davrida Buxoro xonligining
Hindiston, Xitoy, Turkiya, Rossiya bilan savdo va diplomatik munosabatlari
rivojlangan. 1572-1578-yillari Hindistonda Buxoro xonining elchilari, Buxoroda
esa Hindiston podshohi Akbarning elchilari bo’lgan. Abdullaxon II elchilari 1583-
yili Moskvadan o’q-dori, ov qushlari, mato olib kelganlar. Bunday elchilik 1589,
1595-yillarda ham takrorlangan.
Abdullaxon II ning mamlakat ichki siyosatidagi, davlat boshqaruv tizimini
mustahkamlash, ayniqsa, pul islohoti o’tkazish yo’lidagi faoliyati natijalari keyingi
davrlarda ham saqlanib qolgan. Uning davrida Buxoro yaqinida Sumitan (Jo’ybor)
mavzesida Jo’ybor xojalaridan Abu Bakr Sa’d mozori atrofiga madrasa, masjid,
xonaqoh va chorbog’, Buxoroda madrasa, hammom, Govkashon, Fathulla
qushbegi, Mirakan, Xoja Muhammad Porso, Yangi Chorsu (1569-1570), tim
(Abdullaxon timi), Karmana yaqinida Zarafshon daryosi ustiga koa’prik (1582)
qurilgan. Bu kabi inshootlar Toshkent, Samarqand, Balh va boshqa shaharlarda
ham qurilgan. Turkiston shahridagi Xoja Ahmad Yassaviy maqbarasi, masjidi
taa’mirlangan. Abdullaxon II ning nufuzli amiri Qulbobo Ko’kaldosh sharafiga
Toshkentda Ko’kaldosh madrasasi qurilgan. Uning davrida shaharsozlik, ilm-fan
taraqqiy etadi. Buxoro madaniyat, ilm-fan markaziga aylanadi. Buxoroda mashhur
Abdullaxon kutubxonasi tashkil bo’ldi. Unda mashhur xattotlar Mir Hiraviy,
Ahmad Husayniylar va boshqalar kitob ko’chirish bilan mashg’ul bo’lishgan.
Sayid Hasanxoja Nisoriyning «Muzakkiri ahbob» asari Abdullaxon II ga
bag’ishlangan. Bu davrda shoir, adib va ilohiyotchi olimlardan Mushfiqiy, Nizom
Muammoiy, Muhammad Darvish oxund, Qozi Poyonda Zominiy, Mulla Amir,
Muhammad Alti Zohid, tabiblardan mavlono Abdulhakim va boshqalar yashab
ijod etgan. Abdullaxon II ning o’zi ham iste’dodli shoir bo’lib «Xon» taxallusi
bilan o’zbek va fors tillarida she’r yozgan. Harbiy sana’at taraqqiy etgan. Qo’shin
26

tarkibini nayza, qilich, manjanaq, shotular bilan qurollangan otliq va piyoda
qismlar tashkil qilganlar. XVI asr ikkinchi yarmidan qo’shin Turkiyadan
keltirilgan pitta miltiq va zambaraklar bilan qurollana boshlagan 20
. Abdullaxon II
markazlashgan davlatni tuzishda isyonkor zodagonlarni qattiqqo’llik va
shafqatsizlik bilan jazoladi, sultonlar, beklar, amirlar va o’zining bir qator
qarindosh-urug’larining boshlarini tanlaridan judo qildirdi. Ammo u har qancha
qattiqqo’l bo’lmasin siyosiy tarqoqlik tartibotlariga qarshi kurashda ojizlik qiladi
va bu tartibotlarning navbatdagi qurboni bo’ladi. Rivoyatlarga qaraganda
Abdullaxon II o’g’li Abdulmo’min tomonidan 1598-yili zaharlab o’ldirilgan. Bu
ishda harbiy zodagonlar boshliqlaridan bin Muhammad Boqibiy tashkilotchilik
qilgan. Hokimiyatni zo’rlik yo’li bilan otasi qo’lidan olgan oqpadar Abdulmo’min
yarim yil o’tmasdanoq o’zi ham boshqa bir dushman zodagonlar guruhi qo’lida
(1599) halok bo’ldi. Taxtni so’nggi Shayboniy hukmdor Pirmuhammadxon
egallaydi. Ammo 1601-yili Samarqand hokimi Boqi Muhammad bilan kurashda u
yengiladi va taxtdan ag’dariladi. Shu bilan Shayboniylar hukmronligi tugaydi. Ana
shu Boqi Muhammad boshqa bir sulola - Ashtarxoniylarga mansub edi. 1601-
yildan vatanimiz siyosiy hayotida yangi sulola -Ashtarxoniylar hukmronlik qila
boshlaydi. Shu tariqa qariyb yuz yil davom etgan Shayboniylar sulolasi o’zaro
qirg’inbarot urushlar va o’zaro nizolar oqibatida qirilib tamom bo’ladi va taxt
vorisligiga davogar qolmaydi.
II. BOB. ASHTARXONIYLAR DAVRIDA BUXORO XONLIGIDA
MADANIY HAYOT. ADABIYOT, SAN’AT VA ME’MORCHILIK
2.1. Ashtarxoniylar davrida madaniy hayotning umumiy jihatlari
Ashtarxoniylаr sulolаsi hukmronligi dаvridа Movarounnahrdа fаn vа
mаdаniyat rivoj topdi. Ashtarxoniylаrdаn bo’lgаn Subhonqulixon sаroyidа 1692-
yildа Muhammаd Bodi аs-Sаmаrqаndiy tomonidаn Buxoro poeziyasining
аntologiyasi tuzilgаn. Bu аntologiyadа o’shа dаvr аdаbiy аrboblаridаn 150 tаsi
20
Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
27

to’g’risidа tаrjimаyi hol mа`lumotlаri berilgan. Subhonqulixonning o’zi ham ilm-
mа’rifаtli hukmdor edi. U ko’proq tibbiyotgа qiziqаrdi. Subhonqulixon Buxorodа
maxsus shifoxona (dori-sh-shifo) qurdirdi. Undа bemorlаr dаvolаnаr vа tibbiyot
fаni o’rgаnilаr edi. Subhonqulixon yaxshiginа shoir ham bo’lgаn. «Nishoniy»
taxallusi bilаn she’rlаr yozgаn. Subhonqulixon kаttаginа shaxsiy kutubxonаgа egа
bo’lgаn vа undа judа ko’plаb noyob kitoblаr sаqlаngаn. O’zbekiston Respublikаsi
Faning Sharqshunoslik institutidа uning kutubxonаsidа mаvjud bo’lgаn noyob
kitoblаrdаn bа’zi birlаri vа Subhonqulixonning shaxsan o’z qаlаmigа mаnsub
mаnbаlаr yoki uning haqida yozilgаn аsаrlаr sаqlаnаdi. Mа’rifаtpаrvаr xonlаr
sаroyidа to’plаngаn olimlаr, shoir vа yozuvchilаr ilm-fаnning turli yo’nаlishlаri
bo’yichа ijod qiladilаr vа yozgаn аsаrlаri bilаn jahon mаdаniyati xаzinаsigа
munosib hissа qo’shdilаr. XV аsr oxiri vа XVIII аsrlаr dаvomidа tarix ilmi bobidа
judа kаttа monumentаl аsаrlаr yarаtilаdi. Muhammаd Hаydаr yoki Mirzo
Hаydаrning «Tarixi Rаshidiy», Mа’sud ibn Usmon Ko’histoniyning «Tarixi
Аbulhаyrxoniy», Muhamаd Solihning «Tаvorihi guzidа Nusrаtnomа», Kаmoliddin
Binoiyning «Shayboniynomа», Fаzlullox ibn Ro’zbexonning «Mehmonnаmаyi
Buxoro», Xofiz Tаnish Buxoriyning «Shаrofnomаyi Shohiy» yoki
«Аbdullаnomа», Mirmuhammаd Аmin Buhoriynning «Ubаydullаnomа»,
Muhammаd Yusuf Munshining «Tarixi Muqimxoniy» аsаri vа boshqalаr shulаr
jumlаsidаndir. Аniq vа tаbiiy fаnlаr tаrаqqiyoti ruhoniylаr vа dinpeshvolari
tomonidаn mа’lum dаrаjаdа cheklаb qo’yilgаn edi vа bu fаnlаr bo’yichа qilingаn
ilmiy kаshfiyotlаr xudogа, Alloh irodаsigа shаk keltirаdi deb hisoblаngаn 21
. Mаnа
shunday bir sharoitdа Mutribiy dunyo xаritаsini chizgаn. Bu xаritа Аmin Ahmad
Roziyning 1693-yildа tuzgаn «Xаftiqlim» («Yettiiqlim») deb nomlаngаn
Jug’rofiy-biologiyagа oid lug’аtigа ilovа qilingаn. 1541-yildа Muhammаd Husаyn
ibn аl Mironiаs- Sаmаrqаndiy tibbiyot vа formаkologiyagа oid ilmiy аsаr yozib,
undа dorivor o’simliklаri, dori tayyorlash vа uni saqlash sirlаrini bаtаfsil ko’rsаtib
bergаn. U ko’z tаbibi shoh Аli ibn Sulаymon Nаvro’z Ahmadxon huzuridа
ishlаgаn. «Tаbiblikdаsturulаmаli» risolаsini yozgаn. Bu dаvrdа musiqа ilmi,
21
Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства (историко-этнографические очерки).-Ташкент: Изд-
во академии наук Узбекской ССР. 1958. 20-36.
28

xattotlik miniаtyurа sаn’аti sohasida ham bir qаtor yangiliklаr yarаtildi. Jumlаdаn
XVI аsrdа Buxoroda yashab o’tgаn Najmiddin Kаvkаbiy (1531-yilda vafot etgan)
musiqа ilmigа oid «Risolai musiki» bir аsаr yozadi. Musiqa haqidagi «Zamzama-
yivaxdad» nomli asar Boqiyayi Namniy qalamiga mansub edi. U har xil janrdagi
12 maqom tizimining mashhur bilimdoni bo’lgan. Sulton Аli Mаshhаdiy, Mir Аli
Xirаviy, Mahmud ibn Ishoqаsh Chiqobiy vа boshqalаr xusnixаt bobidа tengsiz
vаmohir bo’lgаnlаr. 1586-1587 yillаrdа Dаrvish Muhammаd ibn Do’stmuhammаd
Buhoriy «Xattolik sаn’аti» nаzаriyasigа oid аsаr yozgаn. Shu dаvrdа «Fаthnomа»,
«Tarixi Аbulhаyrxoniy», «Shayboniynomа» vа Аlisher Nаvoiyning аsаrlаrigа
yuqori bаdiiy did vа bo’yoqlаrdа miniаtyurаlаr vа surаtlаr solingаn. Rаssomchilik
sohasida Jаloliddin Yusuf, sаroy rаssomi Keldi Muhammаd vа boshqalаr bаrаkаli
ijod qilgаnlаr. Shayboniylаr vа Ashtarxoniylаr dаvlаtlаri turkiy vа fors-tojik
xalqlаrining qurаmа ittifoqidаn tashkil topgаn edi. Shu boisdаn turmushdа ham,
аdаbiyotdа ham o’zbek vа tojik tillаri keng qo’llаnib kelingаn. Bu hududlarda
yashovchi xalqlаr ikki tildа bemаlol o’zаro muloqotdа bo’lgаnlаr, qudа-аndаchilik
qilgаnlаr. Аn’аnаgа ko’rа esа fаndа, аdаbiyotdа vа mаktаbdа tojik vа аrаb
tillаrining nufuzi sаqlаnаr, idorа ishlаridа tojik tilini qo’llаsh dаvom etаrdi.
Temuriylаr dаvridаn e’tiborаn tojik tili bilаn bir qаtordа o’z аsаrlаrini turk-o’zbek
tilidа yozаdigаn olimlаr, shoir vа yozuvchilаr ko’pаyaverdi. XV аsrning oxiri
XVIII аsrlаrdа Movаrounnаhr o’zining bаdiiy ijod bobidаgi tarixiy аn’аnаlаrini
dаvom ettirdi. Bu dаvrdа bаdiiy ijodning turli jаnr vа yo’nаlishlаridа ijod qilgаn
ko’plаb shoir vа yozuvchilаr yetishib chiqdilаr 22
. Ulаr o’z ijod durdonаlаri bilаn
jahon fаni vа mаdаniyati xаzinаsigа munosib hissa qo’shdilаr.
Xalq og’zаki ijodiga to’xtalib o’tadigan bo’lsak, Shayboniylаr vа
Ashtarxoniylаr zаmonidа xalq og’zаki ijodi ham keng rivoj topadi. I X-X а srlarda
yaratilgan « А lpomish» dostonining og’zaki epik ananalari bu davrda keng
tarqaladi. « А lpomish»- v а t а np а rv а rlik, q а hr а monlik sevgi v а do’stlik rostgo’ylik
v а to’g’rilik haqidagi dostondir. Und а gi demokratik g’oyal а r v а oliyj а nob insoniy
f а zil а t–ide а ll а r А lpomish, B а rchin, Qor а jon v а boshqa ijobiy q а hr а monl а rning
22
Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992 yil. b – 35.
29

mur а kk а b s а rguz а shtl а ri orq а li ochil а bor а di. Xalqq а , elg а , yurtg а , q а bil а –uruqq а
nisb а t а n s а mimiy v а cheksiz muh а bb а t, dushmang а nisb а t а n mislsiz g’ а z а b v а
n а fr а t, m а rdlik v а fidokorlik ,oil а b а xti, s а mimiy sevgi, do’stlik v а s а doq а t, insof
v а а dol а t, osoyishtalik v а f а rovonlik uchun kurash « А lpomish» dostonining
yetakchi g’oyasidir. Bu g’oyaviy motivl а r dostonning bosh q а hr а monl а ri
А lpomish, B а rchin v а Qor а jonl а rning ijobiy s а rguz а shtl а ri v а f а oliyatl а ri orq а li
t а lqin etil а di. H а qiqiy insoniylikk а q а r а m а -qarshi o’l а roq munofiqlik, а dol а tsizlik,
insofsizlik, q а bihlik, shaxsiyatp а r а stlik, ochko’zlik ishi qor а lik k а bi b а rch а yomon
ill а t v а hisl а tl а r dostond а gi s а lbiy obr а zl а r; Boybo’ri, Ko’k а ldosh, Sux а yil k а mpir,
Toych а xon v а boshqal а r timsolid а ochib beril а di. Xullas, « А lpomish» dostoni
xalqimizning o’tmish tarixi, uning ezgu orzu–niyatl а rini o’rg а nishd а g’oyatd а
qimm а tli m а nb а dir. Und а ilg а ri surilg а n v а t а np а rv а rlik, q а hr а monlik, do’stlik v а
birod а rlik k а bi g’oyal а r milliy must а qilligimizni yan а d а mustahkamlash milliy
q а driyatl а rni tiklash uchun kurash ket а yotg а n bugungi kund а yan а d а qimm а tli v а
ahamiyatlidir. O’zbekiston Prezidentining maxsus f а rmoni а sosid а « А lpomish»
dostonining ming yillik t а nt а n а l а rining n а f а q а t m а ml а k а timizd а hatto ko’pl а b
xorijiy m а ml а k а tl а rd а ham keng nishonl а nishi har birimizning q а lbl а rimizd а
ot а shin g’urur v а f а xr tuyg’ul а rini k а mol toptir а di 23
.
Me’morchilik ham yuksak rivojlandi. Shayboniyl а r v а Ashtarxoniyl а r
me’morchilik ishl а rid а ham o’zl а rid а n q а tor yodgorlikl а r qoldirg а nl а r. Bu ishd а
n а f а q а t sulol а n а moyond а l а ri b а lki o’sh а d а vrning ko’zg а ko’ring а n yirik
zod а gonl а ri, hukmdorl а ri ham chetda qolm а g а nl а r. M а s а l а n: S а m а rq а ndd а gi
Muhamm а d Shayboniy qurdirg а n Xoniy а ; А bu S а yid nomi bil а n bog’liq
m а dr а s а l а r; Registond а gi Yal а ngto’sh Bahodir qurdirg а n Till а kori v а Sherdor
m а dr а s а l а ri, Buxoro sh а har devorining t а ’mirl а nishi, Mir А r а b, Abdullaxon,
Mod а rixon (Abdullaxonning on а sig а а t а lg а n). F а txull а qushbegi, Muhamm а dhoj а ,
Porso, Jo’ybor, M а roq а nd, Qulbobo, Ko’k а ldosh m а dr а s а l а ri, M а dr а sai K а lon,
hoj а Z а yniddin, B а l а nd, Abdullaxon, Chor B а kr, Ko’k а ldosh m а sjidl а ri, z а rg а rl а r,
s а rrofl а r, telp а kfurushl а r timl а ri, Abdullaxon timi, Toshkentd а Ko’k а ldosh
23
Jumanazar A . Buxoro ta ’ lim tizimi tarixi . – Toshkent : Akademnashr , 2017. B - 339-344.
30

m а dr а s а si, Q а ffoli Shoshiy m а qb а r а si, Baroqxon m а dr а s а si, Turkistond а (Yassi)
Muhamm а d Shayboniyxon m а sjidi, B а lxd а q а l’ а devorining t а ’miri (uzunligi),
Abdullaxon, Qulbobo ko’k а ldosh m а dr а s а l а ri, Ko’k а ldosh m а sjidi, bir q а tor
m а sjidl а r, chorbog’l а r, h а mmoml а r, bozorl а r, turli sh а harl а rd а qurilg а n ko’pl а b
k а rvons а royl а r v а boshqa q а tor qurilish, t а ’mirl а sh ishl а ri shul а r juml а sid а ndir.
Shayboniyxon hayotligi chog’id а yozilg а n turli m а nb а l а rd а , shu q а tord а
Muhamm а d Solihning chig’ а toy-turkiy tilid а gi «Shayboniynom а », F а zullox bin
Ro’zbexonning forsch а «Mehmonnom а yi Buxoro», Binoiyning forsch а
«Shayboniynom а », S а yid H а s а n Hoj а ning forscha «Muz а kkiri а hbob» а s а rl а rid а
Shayboniyxon d а vrid а f а n v а m а d а niyat rivojl а ng а nligi, Shayboniyxon es а f а n v а
m а d а niyatg а homiylik qilg а ni, o’zi ham o’qimishli, o’tkir, b а diiy v а ijodiy did
eg а si bo’lg а nligi ko’rs а til а di.
2.2. Ashtarxoniylar hukmronligi davrida adabiyot, ilm-fan va ta’lim
XVII - XVIII asrlarda shahar va qishloqlarda ko’plab maktab
(maktabxona)lar faoliyat ko’rsatgan. O’g’il va qiz bolalar alohida alohida
maktablarda o’qitilgan. O’g’il bolalar maktablari masjidlar, madrasalar, korxonalar
qoshida yoki xususiy maktabdorlar xonadonlarida tashkil etilgan bo’lib, masjid
imomi yoki madrasani tugatgan ziyoli kishilar o’qituvchilik qilgan. Ularni domla
deyishgan. Qiz bolalar maktablari badavlat kishilar yoki o’qituvchi ayollar uylarida
tashkil etilgan, qizlarni otinoyi, otinbibi, bibixalifa,bibiotin deb atalgan ayol
31

o’qituvchilar o’qitishgan. Maktablar xarajati va domlalarning maoshi vaqf
mulkidan tushgan daromadlar hamda o’quvchilarnmg ota-onalari tomonidan o’qish
uchun to’langan mablag’lar hisobidan qoplangan. Yetim-yesirlar bepul o’qitilgan.
Bolalar maktabga 6 - 7 yoshdan berilgan va 5 - 8 yil davomida ularga boshlang’ich
ta’lim berilgan. O’quvchilarga avval harflar o’rgatilgan, keyin bo’g’inlar, ularni
qo’shish orqali so’z tuzish, «Haftiyak» („Qur’oni Karimning yettidan biri”)
kitobini o’qish o’rgatilgan. Hisob darsida sonlar, ularni qo’shish, ayirish,
ko’paytirish, bo’lish amallari o’rgatilgan. O’quvchilar Navoiy, Fuzuliy, Bedil,
Mashrab, Hofiz Sheroziy, So’fi Olloyor asarlarini, „Chor kitob”ni o’qib saboq
olganlar. Qizlar maktablarida uy-ro’zg’or tutish, pazandachilik, odob-axloq,
pokizalik sirlarini o’rganishga ko’proq o’rin berilgan. Bolalar o’qishni to’liq
o’zlashtirib olganlaridan keyingina yozishga o’tganlar. Bolalarga kitoblardan
ko’chirib yozish, mustaqil ravishda duoyi salom xati, ish yuzasidan turli
ma’lumotlar yozish malakalari o’rgatilgan. Maktablarda imtihonlar bo’lmagan,
o’quvchilarga maktabni bitirgani to’g’risida hujjat ham berilmagan. Bolaning
ravon o’qishi, to’g’ri yoza olishi, hisob-kitobni bilishi maktabni bitirganligiga
guvoh bo’lgan. Madrasa o’rta va oliy o’quv yurti hisoblangan. Madrasaga
maktabxonalarni tugatganlar qabul qilingan. Madrasa ta’limi talabalar iqtidoriga
qarab 7 - 12 yil davom etgan. Buxoro xonligi shaharlarida 150 dan ortiq madrasa
bo’lgan. Madrasada arab, fors tilida yozilgan kitoblar o’qitilgan, ular talabalarga
mudarris tomonidan turkiy tilda sharhlab berilgan 24
. O’qish “Avvali ilm” deb
nomlangan fors tilidagi o’quv qo’llanmasini o’zlashtirishdan boshlangan. Keyin
arab tili grammatikasi o’qitilgan. Fiqh (huquq) kursi majburiy kurs hisoblangan.
Madrasalarda umumta’lim kurslaridan falakiyot, handasa, tibbiyot, kimyo, tarix,
jug’rofiya, adabiyot, araz ilmi, me’morchilik asoslari, xattotlik, musiqa, axloq,
notiqlik kabi fanlar o’qitilgan. Talabalardan Imom al-Buxoriy, Abu Mansur
Moturidiy, Burhoniddin Marg’inoniy asarlarini, jami 137 darslik va o’quv
qo’llanmalarini o’zlashtirish talab etilgan. Diniy mutaassiblik, xalq ommasidan
diniy aqidalarga so’zsiz itoat etish talablarining kuchayishi ilm-fan ravnaqiga
24
Jumanazar A . Buxoro ta ’ lim tizimi tarixi . – Toshkent : Akademnashr , 2017. 339-344.
32

salbiy ta’sir etdi 25
. Shunga qaramasdan ilm-ahllari ijodi batamom to’xtab qolmadi.
XVII asrning taniqli olimi, Mir Arab madrasasi mudarrisi Muhammad Sharif
Buxoriy (1609-1697) falsafa, tasavvur, tarix, fiqh, tilshunoslik, astronomiya
sohasida 20 dan ortiq asarlar yozgan. Uning „Davriylik haqida risola” asari makon
va zamon masalalariga bag’ishlangan. Uning „Xoqonga foydali maslahatlar” kitobi
25 bob 32 fasldan iborat bo’lib, unda shariat qonun-qoidalari, ijtimoiy hayot va
axloqiy muammolarga oid ma’lumotlar, hukmdorlar to’g’risida qiziqarli lavhalar
o’z ifodasini topgan. Matematika, handasa, kimyo, astronomiya sohasida Mulla
Tursun Fariziyning, falsafa va mantiq sohasida Mulla Yusuf Qorabog‘iyning
asarlari bizgacha yetib kelgan. Boboxoja ibn Xoja Orif Samarqandiy tomonidan
1678-yilda falakiyot, ilmi hay’at haqida risola yozilgan. Mahmud ibn Valining
1636- yilda yozilgan „Baxrul-asror” („Sirlar dengizi”) asarida samarqandlik va
buxorolik 20 nafar olim haqida ma’lumotlar berilgan. Subhonqulixon davrida
tibbiyot ilmi rivojlandi. Uning tashabbusi bilan Buxoroda „Dor ush-shifo” qurilib,
bemorlarni davolash ishi yo’lga qo’yilgan, tibbiyotga ixtisoslashgan madrasa
qurilib, shifokorlar tayyorlangan. Subhonqulixonning tibbiyotga oid kitoblar
jamlangan nodir kutubxonasi bo’lgan. U „Subhoniy tibbiyoti bo’yicha davolash”,
„Baxtli soatni aniqlashda oy manzillarining mohiyati” nomli ilmi nujumga oid
kitoblar yozgan. XVII - XVIII asr birinchi yarmida Buxoro tarixiga doir qator
asarlar yaratiladi. Tarixchi va geograf olim Mahmud ibn Valining „Oliyjanob
insonlar jasorati xususida sirlar dengizi” asarida Movarourmahr va Xuroson tarixi,
mamlakatlar, shaharlar, okean va dengizlar, hayvonot olami haqida qimmatli
ma’lumotlar bayon qilinadi. U „Muhabbatnoma”, „Axloq husnlari” risolalari
hamda 50 ming baytdan iborat katta devon muallifidir. Tarixnavislikda
Muhammad Yusuf Munshiyning „Tarixi Muqimxoniy”, Muhammad Amin
Buxoriyning „Ubaydullanoma”, Muhammad ibn Muhammad Zamon Buxoriyning
„Muhit ut-tavorix” („Tarixlar dengizi”), Abdurahmon Tolening „Abulfayzxon
tarixi”, Xojamqulixon Balxiyning „Qipchoqxon tarixi” asarlari muhim ahamiyatga
egadir. XVII - XVIII asr birinchi yarmida adabiyot ancha rivoj topdi. Adabiy
25
Jumanazar A . Buxoro ta ’ lim tizimi tarixi . – Toshkent : Akademnashr , 2017. 339-344.
33

muhitda Bedil (asli ismi Mirzo Abdulqodir, 1644 - 1721) ning o’rni katta. U kesh
(Shahrisabz)lik, turkiy barlos urug’idan, Hindistonga ko’p marta safar qilgan,
Dehlida vafot etgan. Bedil inson erkinligi, tafakkuri haqida falsafiy, axloqiy
qarashlarini she’riy va nasriy asarlarida bayon etgan. Bedil 120 ming misradan
ortiq she’riy va nasriy asarlar yozgan 26
. Uning yirik asari “To’rt unsur” nasrda
yozilgan bo’lib, havo, suv, yer, olov , haqida, shuningdek, o’simliklar, hayvonlar
va odamning kelib с hiqishi haqida o’z qarashlarini bayon etadi. Bedilning „Irfon”
dostonida falsafa, tarix va ilohiyotning xilma-xil masalalari bayon etilgan.
Bedilning fikricha, dunyo abadiy bo’lib, to’xtovsiz harakat qiladi va o’zgarib
turadi. U she’rlarida jamiyatdagi jabr-zulm, adolatsizltk kabi illatlarni qoralaydi.
Bedil asarlarining ko’pchiligi 16 jildli „Kulliyot”iga kirgan (Bombey, 1882). Bedil
Turkistonda „Abulma’oniy” („Ma’nolar otasi”) degan nom olgan. Sayido Nasafiy
(asl ismi Mirobid 1637-1710) to’quvchilik bilan shug’ullangan, ko’pgina
she’rlarida ijtimoiy tengsizlikka, jabr-u zulmga qarshi norozilik bayon etilgan. U
212 xil kasb-hunar egalari haqida fikr bildirib, hunar ahlini ulug’lagan. Uning
„Bahoriyat” („Hayvonotnoma”) majoziy-munozara asarida, g’azallarida o’z
davrining ijtimoiy-siyosiy hayoti qalamga olingan. Turdi (XVII asr) hajviy
she’rlari bilan tanilgan shoir. Turdining merosi 18 she’rdan iborat bo’lib, ulardan
12 tasi g’azal, 5 tasi muxammas janriga oid. 434 misra hajmdagi bu merosning 165
misrasi Subhonqulixon haqidagi hajviyalardir („Subhonqulixon to’g’risida
hajviya”, 1691). Uning tasavvufiy she’rlari g’oyat go’zal va teran falsafiy
mazmunga boy bo’lgan. U yurtni boshqarayotgan beklarga shunday murojaat
qiladi:
Tor k о ‘ngullik beklar, manman demang, kenglik qiling,
To‘qson ikki bovli о ‘zbek yurtidir, tenglik qiling...
26
Azamat Ziyo . O ‘ zbek davlatchiligi tarixi .- Toshkent : Sharq , 2000.- B.260.
34

So’fi Olloyor (1644 - 1724) tariqat arbobi va shoir. U shayxlik martabasiga
ko’tarilgan, valiulloh (karomat sohibi) bo’lib yetishgan. U forsiy tilda
„Taqvodorlar maslagi”, „Oriflar murodi”, turkiy tilda „Ojizlar saboti”, „Najot
tantanasi” kabi masnaviy asarlarini yaratgan. Uning „Taqvodorlar maslagi”
(„Maslakul-muttaqin”) asari 12 ming bayt, 135 ta bobdan iborat bo’lib, ilohiy
ma’rifat badiiy talqinda bayon etilgan o’zbek falsafiy adabiyotining yetuk
namunasidir. Bu asar maktab va madrasalarda darslik qatorida o’qitilgan. Buxoro
xonligi adabiy muhitini Mashrab (Boborahim Mulla Vali o’g’li), Xoja Samandar
Termiziy, Mutribiy, Samarqandiy, Mulla Sodiq Samarqandiy kabi yetuk
namoyandalar ham o’z asarlari bilan boyitdilar. Xattotlik, miniatura rassomlik
san’ati, kitob ko’chirish, ularni naqsh va tasvirlar bilan bezatish san’ati davom
ettirildi. 1624- yilda Samarqandga ko’chirilgan Sharafiddin Ali Yazdiyning
„Zafamoma” kitobi o’sha davr kitobat san’atining yorqin namunasidir. Xalq
ommasining o’ziga xos ijodiyoti qo’shiqlar, ertaklar, masxaraboz-qiziqchilarning
shahar maydonlarida namoyish qiluvchi san’atida, askiyalarida namoyon bo’ldi.
Musiqa san’atida turli sozandalar xalq yoqtirgan kuylar va ashulalarni ijro etib,
tomoshabinlar olqishiga sazovor bo’lardilar 27
. Buxoro xonligi tasarrufidagi
hududlarda me’morchilik ishlari ham ancha rivoj topdi. Ko’plab masjidlar,
madrasalar, bozorlar, xonaqohlar, karvonsaroylar, hammomlar, sardobalar b а rp о
etildi. XVII asrda Samarqand Registoni ansamblining hozirgi qiyofasi
shakllantirildi. Samarqand hokimi Yalangto’sh Bahodir 1619-1635- yillarda
vayrona holatga tushib qolgan Registon maydonida Ulug’bek madrasasi qarshisida
Sherdor madrasasini, uning yonida 1646-1659- yillarda Tillakori madrasa-
masjidini o’z mablag’lari hisobidan bunyod ettirgan. Samarqand Registon
ansambli o’zining rang-barang koshinkor bezaklari, naqshinkor peshtoqlari, ulkan
gumbazlari bilan O’rta Osiyo me’morchiligining noyob tarixiy yodgorligi bo’lib,
bugungi kunda jahon jamoatchiligi, sayyohlari e’tiborini o’ziga jalb qilmoqda.
27
Buxoro Sharq durdonasi / Mualliflar jamoasi .- Toshkent : Sharq 1997. - B . 95.
35

2.3. Ashtarxoniylar davri da Buxoro da me’morchili k
O‘rta Osiyo, ayniqsa Buxoro karvon yo‘llari kesishmasida joylashgan
muhim ahamiyatga ega shahar sanalganligi uchun bu shaharda xo‘jalik, ma’muriy
va ma’rifiy ahamiyatga ega binolarning ko‘p bo‘lishi tabiiy holat edi. Buxoroda
sulolalar almashinuvi ko‘p kuzatilgan bo‘lishiga qaramay, shaharda qurilgan
binolar o‘zining mahobati, bezak uslublari, foydalanish jihatlariga ko‘ra o‘zgarib
boravergan. Ayniqsa, Buxoro va Samarqand shaharlarida me’morchilik binolarida
avval mavjud bo‘lgan an’analardan foydalanilgan va ularga qisman o‘zgartirishlar
kiritib borilgan. Binolarning tashqi va ichki intererlarini bezatishda sirkor g‘isht
36

parchalaridan foydalanish davom etgan 28
. Buxoro Shayboniylar sulolasi taxtdan
ketib, ashtarxoniylar sulolasi vakillari hokimiyat tepasiga kelgandan keyin ham
o‘zining poytaxt maqomini saqlab qoldi. Buxoro xonligi tasarrufiga kirgan
hududlarida shaharsozlik va me’morchilik avvalgi mahobat bilan bo‘lmasa-da
ancha rivoj topdi. Ko‘plab ma’rifiy va ma’muriy xo‘jalik binolari, jumladan,
masjid, madrasa, karvonsaroy, bozor, xonaqoh va hammomlar barpo etildi.
Faqatgina ularning tashqi qiyofasidagi ayrim o‘zgarishlarni inobatga olmaganda,
avvalgi davrlar an’anasi mavjud bo‘lib qoldi. Buxoro xonlik poytaxti bo‘lgan
davrda alohida me’morchilik maktablari tashkil etilib, nafaqat poytaxtda, balki
boshqa shaharlarda ham shaharsozlik borasida katta ishlar amalga oshirilgan 29
.
Siyosiy vaziyat qanday bo‘lishidan qat’iy nazar, hukmdorlar va ularning
amaldorlari tarafidan qurilish ishlariga alohida e’tibor qaratilgan. Shuning natijasi
o‘laroq, poytaxtda Abdulazizxon, Ubaydullaxon madrasalari, Boqi Muhammad,
Ubaydullaxon masjidlari, Subhonqulixon Registonda qazdirgan quduq, Dor ash-
shifo, Balxda Nodir Muhammad va Subhonqulixon madrasalari, uning atrofida
chorbog‘lar, Balx arkidagi imoratlar, hazrati Ali mozoridagi gumbaz hamda
boshqalar fikrimizning tasdig‘idir 30
. Ushbu davrda Buxoro me’morchilik maktabi
namoyondalari tomonidan barpo etilgan inshootlarda alohida o‘ziga xoslik mavjud
bo‘lib, ular bir-birini takrorlamaydi, ya’ni har biri alohida geometrik (aniqrog‘i
stereometrik) chizma asosida tuzilgan. Me’morchilik inshootlarining interer
qismlari yangi bunyod etilayotganlari uchun rivojlanish yo‘lida manba bo‘ldi va bu
an’ana keyingi davr tarixiy yodgorliklariga ko‘chib o‘tdi 31
. O‘zaro urushlar,
iqtisodiy tanglik yillarida esa binolarni barpo etishda boshqa oddiyroq, ammo
iqlimiy o‘zgarishlarga chidamli mahsulotlardan ham keng foydalanilgan. Jumladan
poydevoriga nam ko‘tarilmasligi uchun qamish yotqizilgan holatlar ham
28
Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. - Москва: Искусство, 1982. – Б. 35.
29
История Бухары. Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.- Б . 145.
30
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.-Toshkent: Sharq, 2000.- B.273.
31
История Бухары. Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.- Б . 145
37

uchraydi 32
. Yoki bo‘lmasa, ichki devorlar orasiga g‘isht bo‘laklari va xom
g‘ishtlardan ham ishlatilgan. Ashtarxoniylar sulolasining poytaxti bo‘lmish Buxoro
shahri me’morchiligida ushbu davrda me’morlar inshootlarning qurilishiga alohida
e’tibor berishgan hamda binolarning bezak ishlarida naqshinkor mayolika aralash
usuldan foydalanganlar, ko‘pincha terrakota asosida geometrik mozaikani ham
ishlatishgan 33
. Ammo siyosiy va iqtisodiy tanazzul oqibatida ularda ishlatilgan
bezaklarning sifati tobora pasayib boravergan. Buxoro me’morchilik maktabi
Temuriylar davrida bunyod etilgan Ulug‘bek madrasasi asosida shakllangan bo‘lib,
buning o‘ziyoq mintaqada me’morchilik an’anasiga aylanadi. Bu shakldagi
binolarni barpo etish usuli O‘rta Osiyoning boshqa inshootlarida ham yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Ma’lumki, XVII asr boshlarida Shayboniy Abdullaxon II
davrida erishilgan yutuqlardan kam foydalanilib, asosan Temuriylar davri
me’moriy inshootlariga taqlid kuchaya borgan. Shu bilan barovarida yirik
ansambllar barpo etish an’anasi qayta tiklana bordi. O‘rta Osiyo me’morchiligining
go‘zal kompozitsion ko‘rinishi sanalmish Labi Hovuz ansambli bugungi kungacha
ko‘pchilik tadqiqotchilarning diqqatini o‘ziga tortib kelmoqda. U bir necha tarixiy
me’moriy inshootlardan tashkil topgan. Ansambl inshootlari ichida dastlab
qurilgani Ko‘kaldosh madrasasi sanaladi. 1569-yilda Shayboniy hukmdor
Abdullaxon tomonidan O‘rta Osiyoda yirik madrasa qurdirishga qaror qiladi.
Shuning natijasida davlat amaldori Qulbobo Ko‘kaldosh qurilish ishlariga
boshchilik qilgan. Qiziqarli jihati, bu Abdullaxon davrida Ko‘kaldosh qurdirgan
yagona madrasa emas edi 34
. Inshoot O‘rta Osiyo madrasalari orasida eng kattasi
hisoblanib, o‘z ichiga 160 ta hujrani qamrab olgan. Ammo ushbu o‘quv binosi
mablag‘ va turar joyni tejash maqsadida ikkita gumbazli qilib barpo etilgan 35
Inshoot o‘z davri me’morchilik qoidalariga ko‘ra mozaika va mayolika bilan
bezatilgan. Ichki qismida masjid va xujralari mavjud. Lekin bu paytda u
ansamblshakliga kirmagan edi. Bugungi kunda me’moriy ansambl tarkibiga
32
Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 99.
33
O‘zbekiston tarixiy obidalaridagi bitiklar. Buxoro/ Mualliflar jamoasi. - Toshkent: Uzbekistan Today, 2016. -B.
538
34
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.-Toshkent: Sharq, 2000.- B.251.
35
Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 103.
38

kiruvchi yana bir inshoot Nodir Devonbegi xonaqosi sanaladi. Xonaqohlar kamdan
kam holatlarda markaziy ansambllarning tarkibiy qismi sanalgan 36
. Asosiy hollarda
ular, davlatning boy amaldorlari va shayxlarning muridlari tomonidan bunyod
etilgan. Mazkur inshootning ichki qismi kvadrat ko‘rinishidagi zal shakliga ega,
uning yuqorisi gumbaz bilan qoplangan. Binoning tashqi tomonidan hujralar taqab
qurilganligiga guvoh bo‘lamiz. Asosiy peshtoq mozaika bilan bezatilgan bo‘lib,
arab yozuvidagi yozuvlar tasviri mavjud. Inshootning yon tomoni esa guldasta-
mezanalar bilan bezatilgan. Ashtarxoniylar hukmronligi davriga kelib, hovuz
atrofida binolar qurilishi bilan Labi Hovuz me’moriy ansambliga aylana bordi 37
.
Garchi qurilayotgan inshootlar kam bo‘lsa-da, ammo binolarning mahobati bilan
avvalgilariga raqobatdosh bo‘lgan. Ma’lumki bu paytda Ko‘kaldosh madrasasi
qurib bo‘lingan edi. Qiziqarli jihati bu me’moriy inshootlarning birortasi ham
hukmdor nomi bilan atalmasligi bilan alohida ajralib turadi.
Vazir nomi bilan bog‘liq bo‘lgan yana bir inshoot Nodir Devonbegi
madrasasidir. Aslida karvonsaroy vazifasida qurilgan inshootning boshqa
madrasalardan farqli jihati miyonsaroyning mavjud emasligida. Bundan tashqari,
asli boshqa maqsadda barpo etilgan madrasada dars xonalar, masjid, xos ayvonlar
mavjud emas. Aslida yuqorida sanalganlarning hammasi o‘quv binolari uchun
xarakterli sanalgan. Bino 1622-1623-yillar oralig‘ida barpo etilgan. E’tiborli
tomoni shundaki, Nodir Devonbegi madrasasi peshtoqidagi quyoshga tomon
uchayotgan qush tasviri berilganligi 1437-yilda Ulug‘bek uchun tayyorlangan
jadvalda keltirilgan burjlarning berilganligi bilan izohlanadi 38
. Ayrim manbalarda
bunday tarzda ifodalanish ikki xil talqin qilinadi va ikkalasi ham islom dini kirib
kelishidan oldingi mazmunni, ya’ni munajjimlikni ifodalaydi 39
. Madrasa
hovuzning sharqiy tomonida joylashgan bo‘lib, xonaqo bilan birgalikda qo‘sh
uslubni eslatadi. Madrasaga aylantirilgan karvonsaroyning tarhidan shuni bilish
36
Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 102.
37
История Бухары. Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.- Б. 119.
38
Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. - Москва: Искусство, 1982. – Б. 148.
39
Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 106.
39

mumkinki, unda madrasa uchun xos bo‘lgan o‘quv zali uchramaydi 40
. Shuningdek,
uning ichki qismida qo‘shimcha peshtoqlari mavjud emas. Qiziqarli jihati
shundaki, madrasa va xonaqo deyarli bir davrda qurilgan va har ikkalasida ham
mozaikadan foydalanilgan. Biroq ulardagi mozaikalar bir-biridan farq qiladi.
XVII asrning 60-yillaridan Buxoro siyosiy kurashlar maydoniga aylanib
boraverishi natijasida uning madaniy va iqtisodiy ahamiyati biroz pasaygandek
bo‘ldi 41
. O‘sha davrda Eronga tashrif buyurgan polyak elchisi kuzatuvlariga
qaraganda, Abdulazizxon “turli fan sohalarida, ayniqsa, matematika sohasida olim
odam” bo‘lgan. U forslarga tez-tez o‘z kuchini his qilish imkoniyatini berardi 42
.
Shu o‘rinda yana bir ma’lumot, qolgan ashtarxoniy hukmdorlar singari
Abdulazizxon ham ijod kishisi sanalgan. Jumladan, u “Aziziy” taxallusi bilan
she’rlar bitgan 43
. Shuningdek, u nasx va nasta’liq xatida yozishni, maktub va insho
mashqini zamonasining eng sara allomalaridan o‘rgangan edi. Keyinchalik oliy
hukmdor darajasiga etishganda, Hindiston, Eron va Rumga xoh turkiy, xoh
forsiyda bo‘lsin, noma bitilarkan, ularni o‘zi tahrir qilib, yoqmasa boshqatdan o‘zi
yozarkan 44
. Abdulazizxon hukmronligi davrida me’morchilik sohasiga alohida
e’tibor qaratilib, Buxoroda o‘z nomi bilan va Volidai Abdulazizxon, Samarqandda
Tillakori madrsalarini barpo ettiradi. Ular orasida tashqi peshtoqi muqarnasi
betakror sanaladigani bu Buxoro shahridagi Abdulazizxon madrasasi sanaladi.
O‘rta osiyo mem’orchiligining XVII asrdagi g‘oyat ulkan me’morchilik namunasi
haqida Pugachenkova hamda Rempelning “Ocherki iskusstva Sredney Azii”
kitobida etarlicha ma’lumot berilgan. Shuningdek, hukmdor o‘z davrida
qo‘lyozmalar kutubxonasini tashkil etadi. Abdulazizxon tomonidan barpo etilgan
Mirakon, Bozori Go‘sfand, Xiyobon madrasalarining ayrimlari bizning
davrimizgacha yetib kelgan.
40
Всемирная история архитектуры. Под ред. Н. В. Баранова. В 12 томах. Т.8. - Москва: Издательство
литературы по строительству, 1969. – Б. 325.
41
История Бухары, /АН РУз, под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-С. 113
42
Витсен Н. Северная и Восточная Тартария, включающая области, расположенные в северной и восточной
частях Европы и Азии./ Николаас Витсен; пер. с гол. яз. В. Г. Трисман; ред. и науч. рук. Н. П. Копанева, Б.
Наарден. -Амстердам: Pegasus, 2010. -С. 186
43
Azamat Ziyo . O‘zbek davlatchiligi tarixi.-Toshkent: Sharq, 2000.- B.271.
44
Мухаммад Юсуф Мунши. Муким-ханская история / Перевод с таджикского, предисловие, примечания и
указатели А.А.Семенова. -Ташкент: Изд-во АНУзССР, 1956. -С. 109
40

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, Buxoro xonligidagi Shayboniy va Ashtarxoniylar
davridagi madaniyat va adabiyotni o‘rganish bu hududning boy tarixiy-ma’rifiy
merosi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Turli adabiy asarlar, badiiy ifodalar
va madaniy amaliyotlarni o‘rganish orqali biz bu davrda Buxoro xonligining
madaniy manzarasini shakllantirgan ijtimoiy, siyosiy va intellektual dinamikani
chuqurroq angladik. Shayboniylar davrida ham mahalliy, ham tashqi manbalardan
ilhom olgan jonli adabiy an’ana paydo bo‘lganiga guvoh bo‘ldik. Shayboniylar
41

hukmdorlarining homiyligi aqliy qiziqish va badiiy yangilik muhitini
shakllantirishda hal qiluvchi rol o'ynadi. Alisher Navoiy, Bobur kabi ko‘zga
ko‘ringan adabiyot arboblari adabiyot sahnasida o‘chmas iz qoldirib, o‘zgarmas
ahamiyatga ega bo‘lgan asarlar yaratib, bugungi kunda ham tantana qilib
kelmoqda. Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi bilan ajralib turadigan
ashtarxoniylar davri madaniy va adabiy faoliyatning yanada gullab-yashnashining
guvohi bo'ldi. Ashtarxoniylar hukmdorlari saroyi uzoq-yaqindan olimlar, shoirlar,
san’atkorlarni o‘ziga jalb etuvchi ma’naviyat markaziga aylandi. Abdulaziz
Xaliliy, Nasrullaxon va boshqalarning adabiy asarlarida o‘sha davrning intellektual
faolligi va kosmopolitizmi o‘z aksini topgan. Bundan tashqari, tadqiqot ushbu
davrlarda madaniyat, din va siyosat o'rtasidagi o'zaro bog'liqlikni yoritadi. Biz
islom an’analari va fors adabiy ta’sirlari mahalliy madaniy amaliyotlar bilan o‘zaro
bog‘lanib, badiiy ifodalarning o‘ziga xos uyg‘unligini yaratganini kuzatdik.
Buxoro xonligi madaniyat markazi bo lib, o z aholisi o rtasida o zlikni anglash vaʻ ʻ ʻ ʻ
hamjamiyat hissini uyg otgan. Shayboniy va Ashtarxoniylar davrlaridagi madaniy
ʻ
va adabiy yutuqlarni o‘rganish orqali biz Buxoro xonligi va uning Markaziy
Osiyoning keng madaniy muhitiga qo‘shgan hissasi haqidagi bilimlarimizni
kengaytirdik. Ushbu tadqiqot dunyomizni shakllantirgan turli madaniy meroslar
haqida tushunchaga ega bo'lish uchun tarixiy davrlarni o'rganish muhimligini
ta'kidlaydi. Xulosa qilib aytganda, Buxoro xonligida Shayboniy va Ashtarxoniylar
davridagi madaniyat va adabiyotni o‘rganish bu hudud madaniy merosining
boyligi, rang-barangligi va bardavom ahamiyatini ko‘rsatadi. Bu Buxoro xonligi
tarixining mana shu o‘zgarishlar davridagi badiiy, ma’rifiy va ijtimoiy yutuqlarini
yanada chuqurroq o‘rganish va baholashga taklif bo‘lib xizmat qiladi.
XV asr oxiri XVI asr boshida Temuriy mirzolarning o’rtasida boshlanib
ketgan o’zaro janjallar taxt uchun kurashlar oqibatida Temuriylar davlati
parchalanib ketdi. Natijada shayboniyxon Movoraunnahr xalqlari hayotida muhm
o’zgarishlar yasagan Shayboniylar davlarini tashkil qildi. Shayboniylar davrida
Movoraunnahrda ye, suv munosabatlari quyidagi ko’rinishlarga ega edi: Davlat
42

mulki, vaqif xamda xususiy mulkdorlardan iborat edi. Unumli yerlarning asosiy
qismi xonlar ularning qarindosh urug’lari, ruhoniylar va hukmron sinfning boshqa
namoyondasi qo’lida to’plangan edi. Dehqonchilik va chorvachilik xo’jaligining
asosiy tarmoqlaridan edi. Dehqonchilik haqida so’z yuritganda avvalo sug’orish
ishlari qay darajada yo’lga qo’yilganligini aytish joizdir. Bunda sug’orish ishlarida
tabiiy tayanch bo’lib kelgan an’anaviy manbalar – Zarafshon, Chirchiq, Sirdaryo,
Amudaryo, Vaxsh, Murg’ob daryolari imkoniyatlaridan foydalanganligi ham
shubhasizdir. Masalan: “Mehmonnomai Buxoro” muallifi Sirdaryo daryosi
imkonlari haqida so’z yuritar ekan, bu daryoning kechuv joylaridan, irmoqlaridan
ko’plab, katta-katta anhorlar qazilgan va suvi bilan atrofdagi ekinzorlar
sug’orilganligini alohida ta’kidlaydi. Sig’noq atrofini obodonlashtirishda bu yaqqol
ko’rsatilgan. Sun’iy sug’oriladigan yerlar dehqonchilikni rivojlantirishda asosiy
negiz hisoblangan. Sug’oriladigan yerlarda paxta, bug’doy, sholi, beda,
bog’dorchilik va sabzavotchilik yaxshi edi. Dehqonchilikning bunday turi adirlar
va vodiylarida yaxshi yo’lga qo’yilgan edi. Lalmikor dehqonchilik, chorvachilik
bilan birga olib borilgan. Dehqonchilik uchun yaroqsiz bo’lgan yerlarda, sero’t
yaylovlarda chorvachilik rivojlangan.
Bu davrda Ashtarxoniylar davrida ham shayboniylar zamonidagi
yuksalishning ruhi so’nmagan edi. Nafaqat poytaxt shaharlar bo’lmish Samarqand
va Buxoroda, balki shular bilan bir qatorda Karmana va boshqa hududlarida ham
bunyodkorlik ishlari davom etar, barcha viloyatlarda ham bizkim o’zbeklar
bag’ridan yetishib chiqqan iste’dodli olimlar, shoirlar, tarixchilar, ulamolar,
san’atkorlar va shu kabi madaniyat, ilm – fan, adabiyot va san’at ahli samarali va
barakali faoliyat ko’rsatar edilar. Hukmdorlardan Subhonqulixon ilmli, ma’rifatli
hukmdorlar xalqimizning ma’naviy merosiga qo’shgan hissasi nihoyatda katta
ekanligi dalillar asosida asoslandi. Ashtarxoniylar davlatida katta qurilish ishlari
olib borildi.
43

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov.I.A. “Mamlakatimizda demokratik islohatlarni chuqurlashtirish va
fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konsipsiyasi”. Toshkent 2010 yil
2. Xofiz Tanish Buxoriy. Abdullanoma. birinchi kitob /fors tilidan S.Mirzoyev
tarjimasi, so‘z boshi va izohlar muallifi B. Axmedov. –Toshkent: Sharq,
1999
3. www.ziyonet.uz
4. Ibrohimov A. va boshqalar. Vatan tuyg’usi. Toshkent, 1996 yil
44

5. Buxoro Sharq durdonasi/ Mualliflar jamoasi.-Toshkent: Sharq 1997. - B. 53-
55.
6. Ahmedov.B. O’zbekiston tarixi manbalari. Toshkent, 2001 yil
7. Сухарева О.А. К истории городов Бухарского ханства (историко-
этнографические очерки).-Ташкент: Изд-во академии наук Узбекской
ССР. 1958. 20-36
8. “O’zbekistonda ijtimoiy fanlar” jurnali. 2005 yil. №4.
9. Muhammad Solih “Shayboniynoma”. T., 1988 yil. b – 92.
10. Абу Бакр Муҳаммад ибн Жаъфар ан-Наршахий. Бухоро тарихи. –
Тошкент: Шарқ машаълига илова, 1993. –Б.45
11. Ahmedov B. “O’zbek ulusi”. T., 1992 yil. b – 54.
12. Jumanazar A. Buxoro ta’lim tizimi tarixi. –Toshkent: Akademnashr, 2017.
B - 339-344.
13. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.-Toshkent: Sharq, 2000.- B.260.
14. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. -
Москва: Искусство, 1982. – Б. 35
15. История Бухары. Под редакцией И.Муминова. -Ташкент: Фан, 1976.-
Б. 145.
16. O‘zbekiston tarixiy obidalaridagi bitiklar. Buxoro/ Mualliflar jamoasi. -
Toshkent: Uzbekistan Today, 2016.
17. O‘zbekiston tarixiy obidalaridagi bitiklar. Buxoro/ Mualliflar jamoasi. -
Toshkent: Uzbekistan Today, 2016. -B.
18. Витсен Н. Северная и Восточная Тартария, включающая области,
расположенные в северной и восточной частях Европы и Азии./
Николаас Витсен; пер. с гол. яз. В. Г. Трисман; ред. и науч. рук. Н. П.
Копанева, Б. Наарден. -Амстердам: Pegasus, 2010.
19. Всемирная история архитектуры. Под ред. Н. В. Баранова. В 12 томах.
Т.8. - Москва: Издательство литературы по строительству, 1969.
20. Пугаченкова Г.А., Ремпель Л.И. Очерки искусства Средней Азии. -
Москва: Искусство, 1982
45

Купить

Похожие документы
Sovet ittifoqida siyosiy mojarolar
O'rta asrlarda yer-suv munosabatlari
Koreya Choson XVIII- XIX asrlarda
Somoniylar davlati va oʻrta Osiyoda tutgan oʻrni
Abdullaxon II davrida Buxoro xonligi