Shifokorlarning og’zaki va yozma nutqining identifikatsion xususiyatlari - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	71.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	25 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

3 Sotish

Shifokorlarning og’zaki va yozma nutqining identifikatsion xususiyatlari

Sotib olish

S HIFOKORLARNING OG ’ ZAKI VA YOZMA NUTQINING
IDENTIFIKATSION XUSUSIYATLARI
M UNDARIJA
KIRISH……………………………………………………… ....... …… ... ………..3
I BOB. SHIFOKORNING BEMOR BILAN MULOQOTI
IDENTIFIKATSION XUSUSIYATLARI.
1.1.Shifokorning bemor bilan muloqoti identifikatsion xususiyatlari ...... … . ….. 5
1.2.Shifokorning bemor bilan og’zaki muloqoti uslubiyati……………….. .......9
II BOB. TIBBIYOT XODIMINING MUOMALA MADANIYATINING
IDENTIFIKATSION XUSUSIYATLARI.
2.1. Shifokorning og’zaki nutq madaniyati …………………………… ...... … .19
2.2. Tibbiyot etikasi identifikatsion xususiyatlari....................................... ..... ... 33
XULOSA……………………………………………………… ............ ….…..…. 36
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……… .......... … . … . ....…. 37
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Nutq aloqasi ikki shaklda - og'zaki va yozma
ravishda amalga oshiriladi. Ular murakkab birlikda va ijtimoiy-nutqda muhim va
taxminan bir joyda o'z ahamiyati bilan bir xil joyni egallaydi. Va ishlab chiqarish
sohasida, ta'lim, yurissent, san'at, ommaviy axborot vositalarida og'zaki va yozma
so'zlar mavjud. Haqiqiy aloqada, ularning doimiy hamkorligi va interfrenatsiya
kuzatilmoqda. Har qanday yozma matnni taxmin qilish mumkin, i.e., baland ovoz
bilan o'qing va texnik vositalar yordamida og'zaki o'qing. Nutq so'zlash nutqining
janrlari bor. Masalan, keyingi ovoz berish uchun maxsus ishlab chiqarilgan
dramaturgiya, og'zaki. Va aksincha adabiy asarlar "Muloqot" ostida turar joy keng
qo'llaniladi: muallif og'zaki o'z-o'zidan bo'lgan belgilar va boshqa xususiyatlarni,
birinchi darajali belgilar va boshqa xususiyatlarni saqlab qolishga intiladilar. Radio
va televizion amaliyot Og'zaki va ovozli so'zlashuvda doimiy ravishda yoki o'zaro
aloqada bo'lgan og'zaki nutqning o'ziga xos shaklini yaratish (masalan, televizion
suhbat). Bu asos va yozma va og'zaki nutq - bu rus tilining etakchi shaklida bo'lgan
adabiy nutq. Adabiy nutq so'z, tegishli normal namunalarda yo'naltirilgan aloqa
tizimiga ongli yondashuv uchun mo'ljallangan. Bu muloqot vositasi, ularning
namunaviy nutq shakllari, ya'ni. Ular grammatika, lug'atlar, darsliklar bilan
tuzatiladi. Maktab, madaniy muassasalar, ommaviy aloqa vositalari ushbu
normalarni tarqatishga yordam beradi. Adabiy nutq faoliyat ko'rsatish sohasidagi
universallik bilan tavsiﬂanadi. U ilmiy asarlar, jurnalistik asarlar, biznes yozish va
boshqalarga asoslangan. Biroq, og'zaki va yozma nutq shakli mustaqil, o'z
xususiyatlari va xususiyatlariga ega.
Og'zaki nutq - to'g'ridan-to'g'ri aloqa sohasida ishlaydigan va kengroq
tushunish sohasida ishlaydigan ovozli nutq. Tarixiy og'zaki nutqning boshlang'ich
shakli xatlardan ancha oldin paydo bo'lgan. Og'zaki nutqning moddiy nutqining
moddiy shakli - bu hodisalar bilan insoniy inunktaniya organlarining murakkab
faoliyatining natijasi bo'lgan tovush to'lqinlari, ya'ni og'iz nutqining murakkab
2

faoliyatining natijasi hisoblanadi. Intonatsiya so'zlashuvi, intensivligi (hajmi) nutq,
chidamliligi, nutq stavkasining kuchayishi yoki sekinlashuvi tomonidan yaratiladi.
Tib xodimlari bemor bilan o'zaro munosabatda bo'lar ekan, kasalning
shaxsiy xususiyatlarini, kasallik keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan asabiy
ta'sirlanishni, madaniyat darajasini hisobga olishi va albatta shifokor sirini oshkor
qilmasligi kerak. Shifokor siri deganda ko'pincha bemor to'g'risidagi ma'lumotlar
(bu ma'lumotlar asosan bemorning o'zidan olinadi), kasallikning noxush yakuni,
psixologik (inson ruhiga) ziyon yetkazuvchi tashxis tushuniladi. Tibbiyot
xodimining faoliyatida aksariyat shunday hollar bo'ladiki, shifokor siri «aldash»
bilan bog'liq bo'ladi, bu «muqaddasyolg'on» deb ataladi. Masalan, kasalligi
o'limga olib boradigan bemorga uning ahvoli og'ir ekanligini gapirmaslik kerak.
O'limi aniq bo'lgan bemorlarga sog'ayib ketishiga umid bildirib aytilgan so'zlar
tasalli beradi. Kasallikning kechish tarzi va uning qanday tugashi haqidagi
ma'lumotlarnigina emas, shu bilan birga bemorlarning xufiyona hayoti haqidagi
ma'lumotlarni ham oshkor qilib bo'lmaydi, chunki bu hoi ularga qo'shimcha azob-
uqubat keltirishi va shifokor, hamshiraga bo'lgan ishonchga putur yetkazishi
mumkin.
Kurs ishining maqsadi. Shifokorlar og’zaki va yozma matnlarida
lingvistik ekspertiza uchun zarur bo‘lgan tilshunoslik nazariyasi va lisoniy
mexanizmlarini ochib berishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining vazifalari etib quyidagilar
belgilandi:
– lingvistik ekspertizaning yuzaga kelishi, shakllanishi haqidagi mavjud
nazariyalarni qiyosiy o‘rganish va tahlil qilish;
– lingvistik ekspertiza metodologiyasini asoslash, metodologik
masalalarini belgilash va ularga yechim topish;
Kurs ishining obyekti Shifokorlar og’zaki va yozma matnlari va
ularning ekspertizaviy tahlili.
Kurs ishining predmeti. Shifokorlar og’zaki va yozma matnlarini
lingvistik ekspertizadan o‘tkazish jarayoni, bosqichlari, metodlari olindi.
3

Kurs ishining t uzilishi . Kurs ishi kirish, 2 bob, 4reja, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ dan iborat.
I BOB. SHIFOKORNING BEMOR BILAN MULOQOTI
IDENTIFIKATSION XUSUSIYATLARI.
1.1.Shifokorning bemor bilan muloqoti identifikatsion
xususiyatlari
Bemor bilan muomalaga kirishishning o 'ziga yarasha shartlari bor, albatta.
Shifokor bemor xastaligining taxminiy diagnozini, shaxsini, kasbini, ijtimoiy
sharoitini, saviyasini, dunyoqarashini, bilim darajasini, lashqi psixik belgilarini o
'rganganidan so 'ng, o 'zini ham bu muloqotga ruhan tayyorlaganidan keyingina u
bilan muloqot qilish uchun ma'naviy haqqi paydo bo'ladi. Bemor va shifokor
muloqoti (shartli ravishda) ikki doirada kechadi. Birinchi, tashqi doira zanjirida
yuqorida aytilgandek, shifokorning bemor bilan muloqotga tayyorlanish
bosqichidagi amallar kiradi. Ikkinchi, ichki doirani esa bemor shaxsini, uning
kasallik sabablarini begilovchi dalillar zanjiri tashkil etadi.
Birinchi doira sohibining mahorat darajasi qay darajada yuksakligi uning
ikkinchi doiraga «ko'prik» sola olish san'ati belgilanadi. Aynan shu «ko'prik»
solinganidan so'ng bemor shifokorga ishonch va umid ko'zi bilan qaray boshlaydi.
Shifokor bemor bilan muloqotning avvalidayoq uning saviyasiga mos ravishda
suhbatlashishi muhim . Bemor hunarmand bo'lsa, shunga mos maqomda, akademik
bo'lsa, albatta, uning yuqori saviyasiga yarasha muomala qila olishi asosiy
talablardandir. Shifokor beixtiyor bu holatning aksini qilsa, u holda o'zining
tuzatib bo'lmas xato qilganini bir umr afsus bilan eslab yurishiga to'g'ri keladi.
Shifokor bemorni o'rab turgan atrof-muhitga katta e'tibor bermog'i lozim. Uning
botiniy va zohiriy ko'rinishi bemor bilan kechadigan muloqotiga bevosita ta'sir
o'tkazishi mumkin. Xususan, bemor yotgan xona shinam, ozoda, havosi toza
bo'lishi, albatta, uning ruhiyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bu - botiniy ta'sirdir.
Zohiriy ta'sir esa bemor atrofida kechadigan ijtimoiy hayot: boshqa bemorlarning,
4

kichik tibbiy xodimlarning yoki tashrif buyuruvchilarning salbiy xatti-harakatida
ko'rinadi. Bu ta'sirga, atrofdagi shovqin-suronlar, qo'shni bemorlarning muloqoti,
hatto, shifokorning yoqimli bo'Iib tuyulgan tovushi, mimikasi 5
, jestlari 6
ham kiradi.
Shifokor, bemor bilan muloqotga kirishar ekan, uning ko 'z o 'ngida ma 'lum
ma'noda kamchiliklardan holi, yuksak axloqli inson sifatida gavdalanishi zarur . O'z
axloq normalarini to'g'ri belgilay olmagan shifokor bemor ko'z o'ngida
obro'sizlanadi. Obro'sini yo'qotgan shifokorning esa, tabiiyki, o'z bemori bilan
talab qilingan saviyada muloqot qilishga ma'naviy haqqi bo'Imaydi. Shifokor
ma'naviyati deganda, ma'nili fikrlashi, so'zlashi, shuningdek shaxsiyatidagi, tarbiya
va odobidagi hamda amaliyotidagi barcha ijobiy xatti-harakatlar majmuasi
tushuniladi.
Allomalar aytadilar-ku, yer yuzida uzoq muddat qamal qo'yishga eng muhtoj
narsa tildir, deb. Shifokor aynan shu qoidadan holi sub'ekt bo'lmog'i kerak.
Shuningdek, bemor bilan muloqotda uning diqqati va ixtiyorini shifokor suiste'mol
qilmasligi, ya'ni so'zda me'yorni saqlay bilishi muhim. Aytar so'zni ayt, aytmas
so'zdan qayt, deydilar. Shifokor bemor bilan muloqotda unga baayni zarur
gaplardan so'zlamog'i uning amaliyoti uchun juda foydalidir. Ibn Burayda
aytadi:«... Yaxshi so'zlarni so'zlagin, foyda topgaysan, yomon so'zni aytishdan
o'zingni tiygin, salomat bo'lgaysan...» Zero, «Inson a'zolari ichida eng harakatchan
va juda yengil harakat qiladigani til bo'Iib, shu bilan birga insonga eng zararlisi
ham udir».
Bemor shifokor bilan muloqotdan so'ng o'zini ruhan tetik va yengil his etishi
kerak, dedik. Mohir shifokor haqida aytish mumkinki, yaxshi suhbatdosh
atirfurushga o'xshaydi, garchi u senga atridan bermasa ham xushbo'y hidi yetib
turadi. Shifokor bemor ko'nglini ko'tarib agar u yosh bo'Isa, «hali to'yingizda osh
yeymiz, xizmat qilamiz», yoshi ulug'roq bo'Isa - «hali nevara-yu chevaralaringizni
boqib yurasiz», qabilida gaplar aytishi kerakki, bemor beixtiyor bunday ko'ngilga
yoquvchi muloqotni mamnuniyat bilan eslasin. Har bir shifokor Mahmud
Qoshg'ariyning: «Bilag'on odamlarning nasihatlaridan foydalan. Chunki yaxshi
5

so'z ta'sir qilgach, dilga joylashadi», degan purhikmatlarini yodda olib qolishi
foydadan holi emas.
Zero, I.V. Gyote aytgandek, «so'zni ishonch bilan gapir, eshituvchilarga ta'sir
etish esa o'z o'zidan kelib qoladi».
Nutq og'zaki so'zlashuvga xos bo'lgani bois, u ayrim nuqsondan holi
bo'lmaydi.
Shifokor bemor bilan ma'lum mantiqiy ketma-ketlikda savol-javob qilishi
kerak. Bu suhbat (dialog)da fikrning tushunarli bo'lishi uchun marom, urg'u va
takror to'g'ri belgilanishi, mazmun va ohangdorlikning uyg'unlashuvi, so'zlaraniq
hamda to'g'ri talaffuz qilinishi muhimdir. Zero, xalqimiz - kishining jamoli tilidir,
deydi. Biz esa shifokorning mahorati va malhami tilidir, degimiz keladi.
Darhaqiqat, xalq ertaklarida podshoning «Eng shirin narsa nima?» va «Eng
achchiq narsa nima?» degan savoliga tilning olib kelib ko'rsatilishida buyuk hikmat
bor. Bemorga: «Rangingiz oqaribroq ko'rinyapti, bugun tobingiz chatoqroqmi?»
deb aytilsa, bir oz o'tib, uning rangi endi rostdan ham oqarinqirab qolganini sezish
mumkin. Yoki aksincha, zarxil yuzli bemorga: «Bugun rangingiz naqshin
olmadek», deyilsa, shifokoniing buyurgan barcha muolajalari em bo'ladi,
bemorning hayotga ishtiyoqi yana ham kuchayadi. Zero, qadimgi yunon faylasufi
Aristotel: «Nutqning bosh fazilati aniq va ravshanlikdir», degan edi. Donolar
nasihat qilganlaridek, o'ziga boqma, so'ziga boq. Shunday ekan, shifo istab kelgan
bemorga eng tez la sir etuvchi «eleksir - ilk sir bu so 'z, degan hayotiy haqiqat
anglanadi.
Demak, aytish mumkinki, shifokor bemorni nechog'lik o'rganib kirsa,
muloqotga jiddiy tadorik (tayyorgarlik) ko'rsa, amaliyot natijasi shunga ko'ra
yuqori bo'ladi. Shifokorning so'zlash odobi uning madaniyatini ko'rsatuvchi asosiy
omil ekan, bu narsadan u qurol kabi samarali foydalanmog'i zarurdir. Shu o'rinda
«Foydalanilmagan mehnat ta'tili» nomli badiiy filmdagi bir lavhani eslaylik. Yosh
shifokor kasal qizcha bilan suhbatlashish uchun bemorxonaga kiradi. Qizchaning
yuragi xasta, uni operatsiya qilishlari aniq. Bemor ham bundan xabardor. Shifokor
o'zini quvnoq tutishga harakat qiladi va bemor bilan quyidagi tarzda suhbat qiiadi:
6

- Qizcha, ayt-chi, dadangni ko'proq yaxshi ko'rasanmi,
oyingnimi?
Qo'g'irchoq o'ynab yotgan qizcha devor tlarafga keskin burulib yotib oladi. Bir
ozdan so'ng qizcha javob beradi:
- Hech qaysisini...
Hayron qolgan shifokorga xonada ularning suhbatini kuzatib turgan ikkinchi
shifokor:
- Qizchanuig otasi ham, onasi ham yo'q. U bolalar uyidan...
Kutilmagan axborotni eshitgan yosh shifokor bemor qizcha ko'z o'ngida juda
mulzam bo'lib qoladi.
Badiiy filmdagi bunday o'ta noxush holat shifokor amaliyotida ro'y berishi
mumkin bo'lgan hayotiy holatdir. Bu lavha, tabiiyki yuqorida kuyunib
yozganimiz - bemorning shaxsi, ijtimoiy holati va boshqalarni o'rganib kirish
naqadar muhim ekanini yana bir bor tasdiqlaydi.
Shifokor, barcha zaruriy deontologik amallarni ado etar ekan, eng avvalo, o'z
vazifasiga ma'naviy kamolot nuqtai nazaridan yondoshmog'I bugungi davr talabi
bo 'lib qolaveradi.
Necha asrlardan buyon ko'pni ko'rgan otaxon-onaxonlarimiz har gal fotihaga
qo'l ochilganda, eng avvalo, tanisihatlik, xotirjamlik, tilaydilar. Hayotda
tanisihatlik katta ahamiyatga molik ekanligi shundan ayon. Lekin hayot-hayotda.
Insonning dunyoga kelishi va ketishi hayot qonuniyatiga asoslangan bo'lsa, uning
turli kasalliklarga moyilligi, qisqagina hayot davomida necha turli dardga duchor
bo’lishi tevarak-atrofini qurshagan muhitga, uning o’ziga, ahvol-ruhiyatiga juda-
juda bog'liq.
Inson boshiga tashvish tushib, tanisihatlikdan ayrilib qolganda, najot izlab,
tibbiyot xodimlari huzuriga bosh urib keladi. Shu ondan boshlab, uning taqdiri,
hatto hayoti shifokorlar va hamshiralar qo'lida, deyish mumkin. Yengilmi, og'irmi
dard bilan shifoxonaga tushib, shu darddan xalos bo'lib, uyiga qaytgunga qadar
bemor bir necha shifokor nazarida bo'ladi. Bu soatlar, haftalar va ba'zida oylarni
imtihonga qiyos qilish mumkin. Bu bemor uchun ham, shifokor uchun ham
7

haqiqiy sinov. Hamdardlik, xushmuomalalik sinovi. Shu qisqa vaqt ichida ular
orasida iliq munosabat paydo bo'lsa, ular bir-birini tushunsa, nur ustiga a'lo nur.
Demak, shifokor hamda hamshiraning ishi muvaffaqiyatli yakunlanadi, ya'ni
bemor shifo topadi.
Tibbiyot xodimlarining kasbga munosabati, axloq-odobi, shuningdek,
shifokorlar va bemorlar orasidagi turli huquqiy munosabatlar zamonamiz tilida
bioetika va deontologiya deyiladi. Buni sodda shaklda ona tilimizga ko'chirsak,
tibbiyot xodimi bilan bemor o'rtasidagi burchga sodiqlik, muomala qoidalariga
rioya qilishi va yaxshi, to'g'ri muloqot, munosabat ham desa bo'ladi.
Tibbiyotimizning necha ming yillik tajribasi ham, uning kazo-kazolari - Buqrot,
Jolinusdan tortib Abu Ali ibn Sinogacha buni tasdiqlaganlar. Ularning ta'biricha,
bemorning ruhiy holati davolovchi shifokor, hamshira uchun qanchalik ahamiyatga
molik bo'lsa, bemorning o'zi uchun ham shunchalik qimmatlidir.
1.2.Shifokorning bemor bilan og’zaki muloqoti uslubiyati
Tibbiyot xodimlari bemorga uning haqiqiy tashxisini ma'lum qilishi yoki
qilmasligi haqida fikr yuritishlari zarur. Agar ular bemorga tashxisni bildirishga
qaror qilsalar, uning bosqichi, asoratlarini yengil shaklda, bemorni asta-sekin
tayyorlagan holda, bosqichma-bosqich aytishni o'ylab ko'rishlari kerak. Tabiiyki,
unga hamma narsani gapirib bo'lmaydi, lekin ziyoli, tushunadigan bemor oldida
«sukut saqlash» yoki ikkilanish foydadan ko'ra, ko'proq zarar keltiradi.
Shu o'rinda ta'kidlash kerakki, bemor uchun aytilmagan «yomon xabar»,
aytilgan «yomon haqiqatudan dahshatliroq tuyulishi mumkin. Masalan, bir qator
kasalliklarda, jumladan, zararli o'smalari bo'lgan xastalarga tashxis ma'lum
qilinmaydi, onkologiya shifoxonasiga kelgan kasal o'zidagi shish «yomon»mi yoki
«yaxshi», degan iztirobli kechinmani boshdan kechiradi va tabiiyki, buni
shifokordan yoki hamshiradan so'rab-surishtirishga doimo harakat qiladi.
Onkologiya kasalligiga uchragan bemorlar psixikasi juda nozik va ta'sirchan
bo'ladi. Bu hoi, ayniqsa, kasallikning yaqinlashib kelayotgan oqibatini his qilganda
namoyon bo'ladi. Shunday sharoitda hamshira baland ovoz chiqarib gaplashishi,
qah-qaha bilan kulishi bemorni muvozanat holatidan chiqarib yuborishi mumkin.
8

Bemorlarga tashxis, davolash, asoratlar va qaytalashlarning oldini olish bilan
bog'liq bo'lgan ko'pgina ma'lumotlar bildiriladi. O'z-o'ziga yordam berish yo'Uari
ko'rsatilib, maxsus eslatmalar bilan ta'minlanadi. Masalan, oddiy misol - shifokor
qandli diabet kasalligining mohiyatini faqatgina tushuntirmay, balki diabetga
qarshi parhez, bemor o'zi yolg'iz qolgan hollarda in'eksiyalarni bajarish texnikasini
o'rgatishi, turli xil insulinlar va ichiladigan dorilarning xossalari, koma oldi
belgilari va boshqalar haqida ma'lumot berishi kerak. Shu tariqa tushuntirishlar
infarktdan keyingi kardioskleroz, gipertoniya kasallig :
, aritmiyalar, oshqozon-ichak
yara kasalligi va boshqa xastaliklari bo'lgan bemorlar uchun zarurdir.
Shifokorning oiimi muqarrar bo'lgan og'ir bemor to'shagi yonidagi xatti-
harakatlari tibbiyot deontologiyasining muhim va mushkul masalasi bo'lib
kelmoqda. Masalan, bemorga o'lim ehtimolini ma'lum qilish yoki qilmaslik, agar
bu haqda axborot berilsa, uni qaysi sharoitda va qay tarzda amalga oshirishdadir.
Barcha zamonlarda bu masala aniq ravishda manfiy yechimga ega bo'lgan. Buning
uchun bir qator kcskin asoslar va fikrlar mavjud. Bemorga mutlaqo najotsiz oxir-
oqibat to'g'risidagi «achchiq haqiqatni» ma'lum qilish - bu, avvalo, uning
hayotidagi eng muhim narsa - umidini tortib olish, oxirgi kunlari va soatlarini
zimiston tunga, tubsiz qora jarlikka tushishga aylantirishdir. Bunday hollarda
shifokor, hamshira bemor ko'ngliga sog'ayib ketish umidini solishi va unda
kasallikka qarshilik ko'rsatish hissiyotini kuchaytirishi zarur.
Shifokor bilan bemor o'rtasidagi munosabatning yana bir tomoni bemorga
tayinlangan shaxsiy tartib, parhez, dori-darmonlar bilan davolashning rejalarini
tushuntirish va to'g'ri tashkiletishdan iborat.
Shifokorning bemor bilar o'zaro muloqoti davolash jarayonining asosidir.
Butun flkr, e'tiborni bemorga qaratish, samimiylik, uni diqqat bilan
tinglash, bemor bilan birga qayg'urish, jiddiylik o'zaro muloqot o'rnatishning
(kommunikatsiyaning) asosi bo'lib xizmat qiladi.
Muloqot turlari va tinglash mahoratining umumiy tamoyillari
Bemor bilan munosabalda so 'z orqali (verbal) va so 'z yordamisiz-
(noverbal) muloqot ko'nikmalari mavjud.
9

So’'z orqali muloqot (verbal muloqot) o'zaro munosabatning asosiy
ko'rinishidir, bunda quyidagilarga rioya qilmoqlik maqsadga muvofiq:
-tushunarli tarzda so'zlang;
- so'z ohangingiz bosiq va mayin bo'lsin;
- o'rinsiz savollar bilan bemor g'ashini keltirmang;
- ikki yo ko'p ma'noli so'zlarni ishlatmang;
- ko'rsatmalarni aniq bei ing;
- ilojsiz muolaja, dori-d irmonlarni va'da qilmang;
- bemor sizni tushunmay qolsa, erinmasdan so'zlaiingizni yana
takrorlang;
- siz bilan suhbatda bemor o'zida tug'ilgan savollarga javob topganiga
ishonch hosil qiling;
- zarurat bo'lganda bemorga tegishli mutaxassisni tavsiya eting;
- bemorga zarurat paydo bo'lganda o'z telefon raqamlaringizni bering va
telefon orqali so'zlashuvdan qochmang, bemorga tekshiruv natijalarini muntazam
ravishda aytib turing;
- tavsiyalaringizni, ko'rsatmalaringizni nazorat qilib turing;
- punktual bo'ling (puntktual - fransuzchadan ponktuel - nuqta, ya'ni
aniq, saranjom-sarishta, va'dasini vaqtida bajaruvchij;
- qabul vaqtiga kech qolsangiz bu haqda telefon orqali ogohlantiring;
- davo ijobiy natija bermasa kerakli mutaxassisga yuboring;
- zarur bo'lsa shifoxona (statsionar)lar davolanishni qat'iyan talab
qiling.
Muloqotning ikkinchi ko'rinishi noverbaldir, ya niso 'zyordamisiz muloqot.
Bunday muloqot asosan xatti-harakat, imo-ishoralar bilan yuzaga keladi. Bunda:
- mimikalarga, ayniqsa, noxush tuyg'uni ifodalovchi mimikalarga
e'tibor qiling va ularni nazorat qiling;
- qo'lning beo'xshov xatti-harakatlarini qilmang;
- chuqur «uh» tortmang;
- ko'z qarashlaringizni nazorat qiling;
10

- burun jiyirmang , qosh chimirmang , tish kavlamang , quloq qichimang ,
saqich chaynamang ( aks holda bemor hamiyati ozor chekishi mumkin );
- behuda kulavermang;
- vaziyat taqozosidan kelib chiqib, eng maqul masofada turing;
- gavdangizni bemorni teksirish uchun va u bilan suhbatlashishga qulay
holatda tuting (kasalliklarning spesifik xususiyatlarini e'tiborga olgan holda), juda
uzoq masofada muloqot
qilmang;
- suhbat vaqtida erkinlik yarating, bemorni diqqat bilan tinglang,
savollar va mulohazalar bilan chalg'itmang, shoshilmang;
- bemordan nigohingizni (ko'zlaringizni) olib qochmang;
- uning so'zlariga qiziqishingizni bildirib turing;
- suhbatning asosiy mohiyatini ilg'ab oling;
- muloqotni ko'zlaringiz bilan qoilab turing;
- «ha» ma'nosida boshingizni irg'ab turing;
- ma'lumotlami tushunishga harakat qiling;
- tabassumdan to'g'ri foydalaning.
Bemor bilan dastlabki muloqot iliq tabassum ila salomlashishdan va o'zaro
tanishuvdan boshlanadi. Shifokor va bemor suhbat uchun qulay vaziyat egallab
olgach, bemordan shikoyatlarini, kasallikning rivojlanish tarixi (Anamnesis
morbi): qachon, qay tarzda boshlangan, dastlabki klinik belgilari, qachon tibbiy
yordamga murojaat qilgan, qanday yordam ko'rsatilgan, uning foydasi va h.k.
Kasalning hayot tarixi (Anamnesis vitae): oilaviy, ijtimoiy ahvoli, yashash,
ishlash joyi va sharoiti, avvalgi kasalliklari, o'tkazilgan jarrohlik amallari, nasliy-
irsiy kasalliklari, dori-darmonlarga allergik sezgirligi kabilar surishtiriladi.
Umumiy ko'zdan kechirish, tekshiruvdan so'ng bemorga dastlabki tashxisiy
mulohazalar, yordamchi yoki qo'shimcha tekshiruvlr«r, dori-darmonlarning
qanday qabul qilinishi va boshqa maslahailar aytiladi. Anamnezning yig'ilishi
davolanish jarayonida to'ldirib boriladi. So'rab-surishtirish shifokordan alohida
11

mahorat talab etadi. Aniq. chuqur bilim asosida o'tkazilgan so'rab-surishtirish
aksariyat kasallikka to'g'ri tashxisning qo'yilishiga yordam beradi.
Suhbatdan so'ng bemor o'zini yengil his etishi, shifokorga nisbatan katta
ishonch, tuzalishga umid paydo bo'lishi darkor!
Shifokorning linglay olish madaniyatiga oid tamoyillarni tahbalar uqib
olishlari va kelgusi amaliyotlarida qo 'hay olishlari zarur.
Ruhiy bemorlar bilan muloqot. Ruhiy kasalliklar shifoxonasida tibbiyot
xodimlari bemorlarga yumshoq muomalali, sabrli bolishlari kerak. Iliq
munosabatlarni o'rnatish, avvalombor, bemorning ishonchini qozonish darkor.
Buning uchun shitbkordan bag'rikenglik, qat'iyat, muloyimlik, mehr-muruvvat,
to'g'riso'zlik talab qilinadi. Aksincha, yolg'on so'zlash, mug'ombirlik qilish
kasalning shifokorga boigan ishonchini yo'qotadi. Davolash jarayoni uchun muhim
bo'lgan ichki olam sirlarini ruhiy bemor ochmaslikka harakat qiladi. Shuni
ta'kidlash kerakki, aksariyat ruhiy bemoilar o'ta sezgir bo'lib, samimiylikni
soxtalikdan tezda ajratib oladilar.
Ruhiy kasallikka chalingan har qanday bemor shifokor, hamshiradan o'ziga
nisbatan alohida e'tibor, mehr talab etadi. Shunday ekan, bu munosabatning ikki
comonlama bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Hosil boigan vaziyat nihoyatda qaltis.
Bemor c'z shifokoridan kutgan iliq munosabatni, mehr-muruvvatni ko'rmasa,
undan ko'ngli qoladi. Natijada hatto o'z vaqtida amalga oshirilgan kimyoviy va
hatto ruhiy muolajalar ham samara bermay qolishi mumkin. Shifokor bemori bilan
muloqotda ana shunday «jarlik» yoqasiga kelib qolmasligi kerak.
Quyida toksikoman - bemor bilan muloqot haqida fikr yuritamiz.
Toksikoman bemor tushkunlik kabi og'ir holatga o'zining o'ta irodasizligi
tufayligina tushib qoladi. Bemordagi qi'su: va kamchiliklarni ochiq-oydin
ko'rsatish davo jarayoniga zarar keltirishi mumkin. Muloqot chog'ida bemorning
kundan-kunga ahvoli yaxshilanib borayotganini, mushohadasi liniqlashayotganini,
so'zlashganda talaffuzi aniqlashayotganini, nigohlari esa oydinlashayotganini gap
orr.sida (urg'u bermasdan) aytib o'tish durust boiadi. Ruhiy muolaja, albatta,
mehnat terapiyasi bilan uyg'uniikda olib borilsa, samaraiiroq boiadi.
12

Shuningdek. alkogolizm, narkomaniya muammosini hal qilishda o'zaro
ishonch asosida muloqot o'rnatish muhimdir. Ko'pincha, bunday kasallar o'zlarini,
«mutloq sog'» deb hisoblaydilar va o'z «qobiqlariga» kirib qoladilar. Bunday
bemorlarga uning kimlargadir kerakligini, uni faqat o'zi uchun emas «kimdir»
uchun ham tuzalishi va yashashi lozimligiga ishontirish, ruhiy dalda beiish,
kasallikni yengish uchun ishonch paydo qilish kerak. Bu o'rinda bemor
yaqinlarining yordami benihoya katta.
Ruhiy bemorlar bilan muomala qiluvchi shifokor nihoyatda kuchli irodaga
ega bo'Isagina ko'zlangan maqsadiga yetishi oson bo'ladi. Aks holda mazkur
kasbni tanlaganiga tezda pushaymon bo'lib qolishi mumkin.
Demak, ruhiy kasallik bilan og'rigan bemor bilan muomalada shifokor va
hamshiradan an anaviy talablardan tashqari katta sabr-toqat talab etiladi.
2. O 'limi tez orada muqarrar bo'Igan bemorlar bilan muloqot. Bu muloqot
chog'ida shifokor va hamshirada kuchli ruhiy zo'riqish ro'y beradi. Barcha chora-
tadbirlar ko'rilgan, lekin bemor hayoti letal tugashi (o'limi) muqarrar. Har bir
bemor xoh u hayotga qaytsin, xoh buning aksi bo'lsin, shifokor va hamshira fojiali
holatlarda o'zini o'zi «ey li». Shifokor o'zini mana shunday nozik hayotiy
holatlarga tayyorlashi muhim.
Jigar sirrozi kasaliigida bemor ma'lum vaqtdan so'ng (ehtimol, yaqin
kelajakda) vafot etadi. Bemor endi taqdirga tan bergan. Uning vafoti juda yaqin
emas, lekin uzoq yillar ham yashamaydi. Bu holatda shifokor ma'lum me'yorda
bemor bilan ochiqroq suhbatlashishi mumkin. «Sizning ahvolingiz nisbatan durust.
Negaki, songgi olingan bioximik natijalar ancha yaxshi», - deb yupatish mumkin.
Bu yerda ham ma'lum holatda bemoruing shaxsiy xususiyatlariga e'tibor berish
kerak bo'ladi. Masalan, irodasi mustahkam,hayot zarbalarini matonat bilan titib
oladigan ba'zi bemorlarga (agar o'zi talab qilsa) haqiqatni balki aytgan ma'qul
(xususan, vasiyatnoma, meros taqsimoti kabi yuridik hujjatiarni rasmiylashtirishi
uchun). Yana bir muammo. Kasalga rak tashxisini aytish kerakmi? Ayni paytda bir
hayotiy voqeani keltiramiz. Bemor (taniqli jurnalist) kundan-kun ozib, holsizlanib,
to'sh suyagi ostida noxushlik seza boshlaydi. O'tkazilgan davo ijobiy natija
13

bermaydi. Shunda Respublikadagi taniqli jarrohni maslahat uchun chaqiradilar.
Bemor bu mutaxassisni bir necha kun intizorlik bilan kutadi. «Ko'rik» kuni ham
yetib keladi. O'sha «mashhur» jarroh kasalni tezda ko'radi-yu, achchiq haqiqatni
qo'rslik bilan (bemor huzurida) aytadi: «Bu kasalda oshqozon raki. O'tkazib
yuborilgan, davodan foyda yo'q»,- deb xonadan chiqib ketadi.
Bechora kasal ahvolini bir tasavvur qiling-a, qancha-qancha umid bilan
necha kunlab kutilgan «ko'rik»ning natijasi... Bunday haqiqat metastazdan ham
dahshatliroq emasmi? Axir bemorning sanoqli kunlari qora tunga aylanmaydimi?
Shuni ham aytish kerakki, agar bemor operatsiyadan bosh tortsa, unga
kasalining jiddiyligini yengil shaklda bildirish joizdir. Ayniqsa, bemor qohiga rak
tashxisini ko'rsatuvchi rentgen qog'ozlarini bermaslik, hujjatlarda «oshqozon
organik o'zgarishi» yoki «oshqozon yarasi» deb ko'rsatishi maqsadga muvofiqdir.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, bemor atrofidagi tibbiyot xodimlari o'z
kasblariga nisbatan jiddiy bo'lib, fahm-farosat bilan munosabatda bo'lsalargina o'z
vijdonlariga xilof ish tutmagan bo'ladilar.
3. Yuqumli kasalliklar bilan og 'rigan bemor bilan muloqot. Bemor o'zining
yuqumli kasal bilan og'riganidan xabar topgan zahoti ruhan tushkunlikka uchraydi.
Chunki bulardan ba'zilari uzoq muddat davolanadi (masalan, sil, zahm kabilar).
Boz ustiga ba'zan qat'iy, davomli parhezning talab etilishi bemorni tushkunlikka
tushirib qo'yadi (jumladan, virusli gepatit kabilar).
Sil kasalligi bilan og'rigan bemorlar ruhiyati intoksikalsiya va uzoq davomli
tuberkulostatik dorilarni ichishi ta'sirida o'zgarib boradi. Ular o'ta asabiy, xudbin
(egotsentrik) bo'lib qoladilar. Atrofdagilarning bunday kasallardan «qochish»lari
ularni ruhiy tushkunlikka solib qo'yadi. Sil bilan og'rigan bemorlar oylab
statsionarda, yaqinlaridan uzoqda yashaydilar. Shuning uchun tibbiyot xodimlari
e'tibor bilan doimiy psixoterapevtik muolajalarni o'tkazib turishlari, ulardan
oshkora qochmasliklari kerak.
Teri-tanosil kasalliklarida bemor o'zidagi teri o'zgarishlarini yashirishga
harakat qilib, jismidagi doimiy noqulaylikni his etib yashaydi. Zahm tashxisini
eshitgan bemor depressiyaga uchraydi va joniga qasd qilish (ya'm suitsid) fikri
14

tug'iladi. Bunday damlarda shifokor bosiqlik bilan kasallikni davolash
mumkinligini tnshuntirishi kerak.
Amaliyotda zahm, so'zak (gonoreya) yoki trixomonoz bilan og'rigan kasallar
davolanishdan bosh tortgan hollar uchrab turadi. Albatta, bunday paytda ushbu
kasallik bilan og'rigan bemorlar zudlik bilan majburiy davolanishga jo'natiladi. Bu
vazifa huquqni muhofaza qilish organlari yordamida amalga oshiriladi.
Demak, shifokor yuqorida qayd qilingan kasalliklarga mubtalo bo'lgan
bemorlami davolash jarayonida ularning ruhiyatidagi o'zgarishlarni va bu
kasalliklarning xususiyatlarini e'tiborga olgan holda har bir bemor bilan alohida
mulcqot o'rnatishi durust bo'ladi.
Dizenteriya, virusli gepatit, meningit kasalliklarida shifokor o'ziga xos
deontologik yondoshmog'i kerak. Bemorga, bunday paytda zudlik bilan
kasalxonada davolanishi kerakligi, aks holda turli asoratlar muqarrarligini,
izolyatsiya qilinmasa, oilaning boshqa a'zolariga yuqish xavfi borligi tushuntirilishi
kerak. Ko'pincha aholi o'rtasida o'zim tuzalib ketaman, degan noto'g'ri fikr yuradi.
Xulosa qilib aytish kerak, yuqumli kasalliklar deontologiyasi bemorlarning
nozik ruhiyatlari xususiyati bilan bog'liq.
Jarrohlik bo'limidagi bemorlar bilan muloqot.
Bu bo'limdagi bemorlarni shartli ravishda 2 guruhga bo'lish mumkin:
1. Bo'limga reja asosida kelgan bemorlar.
2. Bo'limga to'satdan kelgan bemorlar.
Birinchi guruhga oid bemorlar keyingi guruhdagilarga nisbatan taqdirga tan
bergan, bo'limda kechayotgan tibbiy jarayon va hodisalarga asabiylashmay, aql
ko'zi bilan qaray oladigan bemorlar kiradi. Chunki ular haftalab, oylab va hatto
yillab jarroh stoliga yotish muddatini kutib yashaydilar. Bunga kishi tanasidagi
ba'zi fiziologik jarayonlar (hayz davri yoki donordan biron a'zoni kutish) sabab
bo'ladi. Bemor jarrohlik jarayonini intizorlik bilan kutadi. Bular bilan suhbat
keyingi guruhga oid bemorlarning o'rtasida bo'ladigan suhbatdan yengilroqdir.
Donorlik a'zoni kutayotgan bemorni shifokor tinchlantirishi, umid baxsh etishi
kerak.
15

Bo'limga to'satdan kelib qolgan bemor ruhi bunday zarbaga tayyor
bo'lmaydi. Shu sababga ko'ra, ular bilan nihoyatda ehtiyotlik bilan muomalada
bo'lishi kerak. Shu o'rinda aytish mumkinki, bu bemorlar taqdir zarbasi tufayli
jarrohlik bo'limiga kelib qolganlar.
Demak, jarrohlik bo'limida shifokor bemorning ham jismoniy, ham ruhiy
iztiroblarini tushungan holda muomala qilgani ma'quldir.
Ginekologiya va tug 'riq bo 'limidagi bemorlar bilan muloqot.
Bemorlar bu bo'limga (jarrohlik bo'limidagi kabi) reja asosida
vato'satdan kelib qoladilar. Bemorlarni asosan, kamqonlik, toksikoz, bola tushish
tahdidi kabi holatlar bezovta qiladi. Ba'zilari kutilmagan tashvishga duchor
bo'ladilar, ya'ni bu onalar o'z rahmi (bachadoni)dagi farzandlaridan bevaqt judo
bo'ladilar. Aks holler ham bo'ladi - ayollar istalmagan homiladan xalos bo'lishni
so'rab keladilar. Shifokor turli niyatlar, turli orzular, aytish kerakki, bir- biriga zid
maqsadlar bilan bo'limga kelgan ayollar ko'nglini topib muomala qila bilishi kerak.
Ijobiy va salbiy, ya'ni qarama-qarshi tuyg'ular ummoni mavjud muhitda
xizmat qiluvchi tibbiyot xodimlaridan ziyraklikning talab etilishi tabiiydir.
Ginekologiya bo'limidagi ayollarni tekshinsh jarayonida ular tabiatiga xos
bo'lgan uyatchanlikni hisobga olib, muomala qilish kerak. Ayniqsa, befarzand va
klimaks davridagi ayollar fe'li juda ta'sirchandir. Bemor ayollarni imkon qadar
begona nigohlardan xalos etgan ma'qul.
Tug'ish jarayonida ayollarga muloyim so'zlash, qo'pol xatti-harakat
qilmaslik, shirin so'zlar bilan qo'llab-quvvatlash kerak.
Farzandini yo'qotgan, og'ir loksikoz paytidagi ayollarga o'zgacha
deontologik yondoshmoq kerak. Aytaylik, ayol farzandini yo'qotdi. Shifokor bu
ayol va uning turmush o'rtog'iga hamdardlik bildirib, kelajakda yana farzand
ko'rishlariga umid tug'dirishi lozim. Shuningdek, har bir yosh ayol bilan
kontratsepsiyalar haqida. abortning (ayniqsa, birinchi farzandni oldirishning) o'ta
zararligi xususida suhbatlashishi muhim.
Ta'kidlangandek, e'tiborsiz aytilgan so'z noxush holatga olib kelishi
mumkin. Bu o'rinda hayotiy misol keltiramiz: hamshira bemor ayolni navbatdagi
16

muolajaga olib borar ekan: «Negadir bachadoningizdagi yoriqlar bitmayapti.
Yaxshilab tozalamasak, bachadoningiz chirib ketishi mumkin» - dedi. Bunday
«suhbat»dan so'ng bemor ruhiy tushkunlikka tushib, laktatsiya (sut kelishi) to'xtab
qoladi. Ko'rinib turibdiki, bunday deontologik xatoga aslo yo'l qo'ymaslik kerak.
Barcha bo'limlardagi kabi ginekologiya dargohida ham shifokorlik sirini
saqlash talab etiladi (bepushtlik tashxisi, faizand asrab olish kabi).
Tug'ruq va yangi tug'ilgan chaqaloqlar bo'limida tibbiyot xodimi shaxsiy
tozalik qoidalariga rioya qilishi, ya'ni tirnoqlari olingan, qo'llarida turli bezak,
taqinchoqlar bo'lmasligi kerak.
Demak, hayot-mamot chegarasida turgan va yaqin kun, soat, daqiqalarda
ona bo'lish baxtini kutayotgan, lekin toig'oq dardida azob chekayotgan ayolning
barcha injiqliklarini mehribonlik, bag*rikenglik, shirinso'zlik va sabr bilan
«ko'tarish» uchun shifokor va hamshira o'zida katta kuch topa bilishi muhimdir.
Pediatriya muomala odobi.
Darhaqiqat, bu soha mutaxassislari:
-hali tilga kirmagan, so'zlay olsa-da, xastalik belgilarini to'g'ri bayon qilib
bera olmaydigan;
-ozroq ma'lumot bera olsa ham «begona», «oq xalatli» insonlar bilan
gaplashishdan bosh tortadigan, betinim yig'laydigan, hech narsaga ovunmaydigan
bolalar bilan muomala qilishga majbur bo'ladi.
Bola tinmay yig'lab, pediatr ko'rigiga xalaqit berishi mumkin. Lekin shifokor
bu holatda asabiylashmasligi, sovuqqonlik bilan avval ona bilan savol-javob
qilish:, so'ng bolani tekshira boshlashi kerak. Yosh onaning hayot tajribalari oz va
ruhiyatining nozik ekanini hisobga olgan ravishda tashxisni yumshoqroq, kishi
cho'chib ketmaydigan shaklda aytgani ma'qul.
Bolalarni operatsiyaga tayyorlashda ularga tushunarli tilda gapirish kerak.
Pediatr kichik bemorlar bilan muomalada quyidagi tamoyillarni hisobga
olishi talab etiladi:
- tinch, sokin, muloyim, qat'i gapirish;
- yoshni hisobga olib, o'tkaziladigan muolajalarni tushuntirish;
17

- bola uchun (imkon qadar) tushunarsiz so'zlarni ishlatmaslik;
- bola biron muolaja (operatsiya)da cho'chiganda boshqa bolalar
misolida tinchlantirish kerak.
Demak, pediatr - donorlar aytgandek, farzandlarga katta hurmat, ehtirom
bilan munosabatda boiish lozimligini yodda saqlagani maqsadga muvofiqdir.
Bemor qaringdoshlari bilan muloqot.
Bemor qarindoshlari bilan ko'pincha qaltis, og'ir holatlarda muloqot qilinadi.
Xususan:
- o'zi haqida to'liq va to'g'ri ma'lumot bera olmovchi ruhiy kasalning;
- o'limi muqarrar bo lgan, lekin buning ochiq belgilarini sezmayotgan
bemorning;
- jonlantirish holatida yotgan, ya'ni shifokor bilan suhbatlashish layoqatiga
ega bo'lmagan bemorning;
- nozik va qaltis operatsiya yoki oddiy operatsiya qilinishi zarur bolgan
bemorning qarindoshlari bilan alohida, yakkama-yakka suhbat qilinishi zarur.
Bunday suhbatlar yuridik hujjatlarda (zaruriy holatlarda) o'z aksini topishi
zarur (masalan, bemor operatsiyasiga ruxsat etuvchi xatni yozish).
Ba'zan bemorning qarindoshlari bilan ahvolning yomonligi yoki qandaydir
oxirgi chora ko'rish maslahatlashiladi. Va bu hufyona (yashirincha) kechgan
suhbatdan bemor shubhalanmasligiga e'tibor muhimdir.
Biz turli xastaliklarda bemor bilan muloqotning o'ziga xos xususiyatlari
masalasini ko'rdik. Imkon qadar turli xastaliklardagi muloqotning umumiy va
o'ziga xos dcontologik xususiyatlariga e'tibor qildik.
II BOB. TIBBIYOT XODIMINING MUOMALA MADANIYATINING
IDENTIFIKATSION XUSUSIYATLARI.
2.1. Shifokorning og’zaki nutq madaniyati
Bilgilki, odamzodning sharafi nutqi bilan va nutq odobiga rioya qilmagan
odam bu sharafdan bebahradir.
Husayn Voiz Koshifiy
18

Nutq - fikrimiz, bilimimiz, munosabatlarimiz va dunyoqarashimizning so'zlar
orqali ifodalanishidir. So'z - bu qurol, so 'z - bu tig', so 'z - bu malham. So 'z ko
'rkimiz, mohiyatimiz, madaniyatimizdir.
Qadimdan so'z buyuk shifobaxsh kuch-qudratga ega bo'lib kelgan. So'z
odamzod zabonidagi eng aziz gavhardir. Mashhur yunon hakimi Buqrot «Inson
ruhini davolamay, tanga shifo berib bo'lmaydi», deb ta'kidlaganida aynan «so'z»ni
nazarda tutgan. Darhaqiqat, turli kasalliklar ruhiyatda u yoki bu o'zgarishlarni
vujudga keltiradi, bu esa bemorlar bilan bolgan muloqotda o'z ifodasini topadi.
Inson aqliy va fiziologik faoliyatining mevasi - nutq orqali bu muloqot namoyon
bo'ladi. Zamonaviy tibbiyotda shifobaxsh omil sifatida so'zning ahamiyati yanada
ortdi. Turli davrlarda nutq madaniyatiga doimo katta e'tibor bilan qaralgan. Nutq
madaniyatiga, bemor bilan muloqot san'atiga bekamu ko'st, mohirona amal qilish
oson emas. Bu tibbiyot xodimidan yuksak ruhiy manbani, yuqori madaniyatni, o'ta
nozik darajadagi sezgirlikni, bilimni, matonatni va hatto ba'zida aktyorlik
darajasidagi mahoratni talab qiladi.
Qadimgi hind tabibi Sushruta: «So'z muloyim, yoqimli va umidvor qila
oladigan, ruhga taskin berguvchi bo'lmog'i lozim», deb yozgan edi. Bu fikrlar
hozirgi zamonda ham dolzarbdir.
Abu Ali ibn Sinoning zamondoshi Muhammad Zakariyo ar-Roziy «Tibbiyot
hikmatlari» asarida shunday yozadi: «0'zini tib olamiga bag'ishlagan inson eng
avvalo, bilimli, kamtarin, insonparvar, haqparvar, mulohazali, fahm-farosatli,
istalgan masalaning mohiyatini tushuna oladigan bo'lishi lozim». Bu ta'rifga
sazovor bo'lish uchun tibbiyot xodimidan katta bilim sohibi bo'lish talab qilinadi.
Buning uchun shifokor va hamshira tib ilmlarini egallabgina qolmay, balki
adabiyot, san'atni b i l i s h i , nutq go'zalligini takomillashtirishi lozim. Nutqning
vazminligi, yorqinligi, go'zalligi va hikmatliligidan tashqari, shifokor va hamshira
uchun nutqdagi xulq-atvor, uslub, ohang, dadillik, ma'lum darajada chiroyli
talaffuz ham muhimdir. Shifokor va hamshiraning nutqi dalilga asoslangan va
ishontiruvchan, bemorni o'ziga rom qilib oladigan, aytgan tavsiya va
ko'rsatmalariga rioya qilishga undaydigan bo'lishi kerak. Shifokorning fikri
19

maqsadli, izchil bo'lishi, bemor uning so'zlaridagi kuchni, asoslanganlikni hamda
o'zi haqidagi g'amxo'rlikni sezishi kerak. Tajribali shifokor kitob, she'r mutolaa
qilayotganida, teatrga borganida oqilona jumlalar, she'riy satrlarni yodda tutishga
harakat qilib, ularni bemorlar bilan bo'ladigan suhbatlarida qo'llay oladigan
bo'lmog'i darkor. Bemorlar bilan suhbatda shifokor xalq donishmandlarining
hayotni sevish, kelajakka ishonch haqidagi qisqa, yorqin ifodalangan maqollardan
va o'gitlardan ham foydalanishi kerak. Bir so 'z bilan aytganda, keng ma 'lumotga
egalik, his-tuyg'ularni tarbiyalash, xususan, nutq madaniyati bemorlar bilan
mohirona va ta 'sirliso 'z orqali aloqa o 'rnatishning asosidir. Nutqning ohang
ifodasi, talaffuzi ayniqsa muhimdir. Suhbatda keskin, qo'pol, baland ohangda
gapirish bemor bilan iliq munosabatni o'rnatishga xalaqit beradi. Bu to'g'rida nemis
faylasufi Gegel shunday degan edi: «Ovozning xush ohangligidan gapirayotgan
odam qalbining go'zalligini, uning ovozidagi qo'pollikda esa unga xos bo'lgan
qo'pol hissiyotni anglab olish mumkin» Shifokor va hamshira butun hayoti
davomida nutqining aniqligi, o'tkirligi, go'zalligi ustida ishlashi kerak. Bu holat
shifokor kasbi va bemorlar bilan bo'ladigan jonli muloqoti uchun zarurdir. Afsuski,
ayrim tibbiyot xodimlari o'rtasida nutq madaniyatiga ega bo'lish mutaxassis -
psixoterapevtning vazifasi, oddiy terapevt yoki jarrohning bundan boshqa
tashvishlari ko'p va ular «so'z ustasi bo'lishlari shart emas», degan fikr bor. Yo'q,
nutq madaniyatiga ega bo'lish har bir tibbiyot xodimi uchun juda zarurdir.
Mashhur olim, atoqli fan arbobi G'aybulloh as-Salom aytganlaridek:
«Dilingizning bir uchiga tugib qo'ying: dunyoda eng arzon va eng qimmat narsa -
bu lutf. Shu qadar arzonki - tekin. Shu qadar qimmatki - bebaho».
So'z Sizning ichingizda ekan, u Sizning qulingiz. Tashqariga chiqqanida esa
Siz o'zingiz uning quliga aylanib qolishingiz hech gap emas. Aytilgan so'z -
kumush, aytilmagani - oltin. Bu bilan tolibi ilmlar indamas, soqov bo'lsin,
demoqchi emasmiz, aslo. Gap qayerda va nima deyish, qanday aytish haqida
borayotir. Bahs madaniyatini ham e g a l l a s h kerak. Amaliy mashg'ulotlar,
mashvaratlar (seminarlar), yotoqxona va boshqa jamoat joylarida bo'lib turadigan
munozaralarda tanqidiy fikr bildirayotganda qizishmaslik, odob saqlash, nihoyatda
20

ehtiyot bo'lish darkor. Mayda, nazarnigor bir uchqun katta alanga olib ketishi
mumkin. Nosog'lom ehtiroslarning qo'zg'alishi, nomatlub mayllarning g'olib
kelishiga sababchi bo'lishdan tiyiling. Arablarda shunday maqol bor; ikki jag'
orasiga ehtiyot bo'lgan - balodan xoli.
So'z mulkining sultoni hazrat Alisher Navoiy buyurmishlar:
Xub el bila suhbat tutubon xub o'lg'il,
Yaxshini talab qilgilu matlub o'lg'il,
Shirin so'z ila xalqqa marg'ub o'lg'il,
Yumshoq de hadisingniyu, mahbub o'lg'il.
Har kimki chuchuk so'z elga izhor aylar.
Har nechaki axyor durur yor aylar.
So'z qotili el ko'nglini ozor aylar,
Yumshoq ko'ngillarni giriftor aylar.
Inson tabiatiga xos yomon xislatlardan biri - andishasizlikdir. Andisha.
Mumkin qadar birovning, xususan, bahslashuvchi tomonning dilini og'ritmaslik,
bil'aks, ko'nglini ovlash odob taqozosidir. O'zaro bahslashar ekansiz, qo'rslik,
qo'pollik qila ko'rmang. «Bekor aytibsan», «uyat», «yolg'on», «bo'hton»,
«nodonsan» degan so'zlarni aytishdan tiyiling. Qarshingizda turgan muqobil
sherikni haqorat qilish bu o'z-o'zingizni haqorat qilishingiz bilan barobar.
O'zingizni shunday tutingki, qo'rslik qilgani uchun suhbatdoshning o'zi uyalib
qolsin. Haqoratga haqorat bilan javob qaytarish har kimning qo'lidan keladi,
haqoratni «eshitmaslik», uni yutib yuborish yoki raqibga «yumshoq hadis» bilan
javob qilish uchun esa kishidan katta aql talab etiladi. Xalqimiz deydi: so'zlovchi
nodon bo'lsa, tinglovchi dono boiishi kerak; kim mard - o'zini-o'zi yenga olgan
mard! Bu ilmlarni, bunday axloqni biz sohibqiron Amir Temurdan, Zahiriddin
Muhammad Boburdan o'rganaylik. Mirzo Abdulqodir Bedilda shunday ajoyib
satrlar bor:
Har ko'zki, agar olmasa ibrat, ko'rdir,
Har luqma, agar bermasa lazzat, sho'rdir.
Har tun, agar o'zgarmasa, to'nmas, u kafan.
21

Har xonaki, birdek turaversa, go'rdir.
Achchiqni achchiq kesadi, deydilar. Lekin hamma vaqt ham shunday
bo'lavermaydi. Achchiq achchiqni... chaqiradi. Achchiqqa qarshi achchiq
qo'llasangiz, hammayoq battar taxirlashib ketadi. Hadisi sharifda aytiladi: «Agar
birov sizni sizda yo'q ayblar bilan ayblasa, siz uni unda bor ayblar bilan
ayblamang».
Zero, I.A.Karimov ta'kidlaganlaridek, «g'oyaga qarshi faqat g'oya, fikrga
qarshi fikr, jaholatga qarshi faqat ma'rifat bilan kurashish zarur».
Yuqoridagi fikrlardan ko'rinib turibdiki, so'zning ta'siri benihoya katta. Bu
o'rinda quyidagi rivoyatlarni keltirish mumkin.
1-RIVOYAT: Kunlardan bir kun Sulton Husaynning saroyida katta ziyofat
bo'libdi. Gapdan gap chiqib, podshoh Alisherning aytgan so'zi uchun Mir
Alisherga ikki ming tanga in'om etganini aytib bergan ekan, buni eshitgan boshqa
vazirlar janjal qo'zg'abdilai. Ular podshoga arz qilib:
- Taqsir, har safar Mir Alisherga bir og'iz dono so'zi uchun ming tanga berilar
edi, endi esa ikki ming tanga beribsiz! Nima uchun bizlarga ham ikki ming tanga
berilmaydi? Yo bu iltifotg'a loyiq emasmizmi?
Podsho ularga qarab:
- Agar mening savollarimga to'g'ri javob topsalaring, o'sha ikki ming tanga
sizlardan aylansin. Olsalaring, olaveringlar, mening sirayam qarshiligim yo'q, -
debdi.
- Mayli, bizlar ham topamiz! Qancha savol bo'lsa beravering, olampanoh.
Sulton Husayn vazirlariga qarab turib, ko'rsatkich barmog'i bilan boshini
ko'rsatibdi. Hech narsaga tushunmagan vazirlar bir-birlariga qarashib, angrayib
turaveribdilar. Shu payt Mir Alisher o'sha barmog'i bilan tilini ko'rsatibdi.
Sulton Husayn hamon bezrayib turgan vazirlariga qarab:
- Men boshimni ko'rsatdim, Mir Alisher esa barmog'i bilan t i l i n i ko'rsatdi.
Shuning ma'nosini topib kelinglar, - deb buyuribdi.
22

Vazirlar uch kun muhlat so'rab olibdilar. Uch kun o'ylab-o'ylab, baribir hech
qanday natija chiqarolmay, axiyri Mir Alisherning yoniga borib, boyagi imo-
ishoraning ma'nosini so'rabdilar.
- Agar har qaysingiz ming tangadan bersangiz, mayli, aytib bera qolay, -
debdi Mir Alisher.
Qirq vazir qirq ming tangani sanab bergach, u imo-ishoraning ma'nosini
so'zlab beribdi.
- Sulton boshga balo nimadan keladi, deb so'radilar. Men har kishining
boshiga balo kelsa, o'zining tilidan keladi, deb javob berdim.
Buni eshitgan vazirlar saroyga qarab yuguribdilar, Podshoning oldiga borib,
biri-biriga gal bermay, «Men topdim, men topdim!» -deb gap talashib qolibdilar.
Sulton Husayn ularni tinchlantirib, gap so'rasa, ular boyagina Mir Alisherdan
eshitgan gaplarini oqizmay-tomizmay aytib berishibdi. Podsho ularning so'zlariga
ishonqiramay:
- To ' g ' risini aytinglar , bu so ' zlarni kim o ' rgatdi sizlarga ? - deb so ' rabdi .
- O ' zimiz topdik , taqsir ! - deyishibdi vazirlar .
Podsho vazirlarning yolg ' on gaplaridan achchiqlanib , hammasini o ' limga
buyuribdi . Shunda qo'rqib ketgan vazirlar bu gaplarni Mir Alisher o'rgatganini
aytib berishibdi.
Sulton Husayn vazirlariga qarab, kulib turib:
- Men Mir Alisherga ikki ming tanga bersam, sizlar uning bir og'iz so'ziga
qirq ming tanga beribsizlar-da! - debdi.
2-RIVOYAT: Qadim-qadimlarda oqil va odil bir odamning suluv qizi bo'lgan
ekan, shu qizga ikkita yigitning ishqi tushibdi. Qiz ulardan qaysi biriga ko'ngil
berishni bilmay qolibdi. Yigitlar qizning visoliga yetishish ilinjida yelib-
yuguraverishibdi. Nihoyat, qiz ularga shunday debdi: «Men yurt farzandi bo'la
oladigan o'g'ilga ona boiishni istayman. Uni qanday tarbiyalashga qodirliklaringni
bilishim kerak. Ana shunga qarab, sizlarga qarorimni aytaman», - debdi.
«Bu ish faqat mening qoiimdan keladi, men unga ilm o'rgataman: riyoziyot
(matematika)dan, falakiyot (astronomiya)dan saboq beraman. Siyosat bilan
23

shug'ullanishni o'rgataman. Ajnabiy tillarni egallashga yordam beraman. U olamga
dong taratadi», debdi birinchi yigit.
Navbat ikkinchisiga kelganda, u aytibdi:
«Avloddan-avlodlarga meros qoladigan asosiy boylik - til. Ona tili bor ekan,
Vatan bor. Xalqning umr o'lchovini til be'lgilaydi. Dunyodagi bor go'zallik - sehrli
ona allasini eshitmoqlik til bilan, maqsadimni anglagandirsan? Men o'g'limni ona
t i l i g a xiyonat qilmaslikka, qo'shiq, ertak, dostonlar aytib, mana shu ona tilimiz
uchun jonini ham ayamaslikka o'rgataman».
Bu gaplardan birinchi yigit qahqaha urib kulib, raqibini aqli pastlikda ayblabdi,
o'rtadagi tortishuv janjalga aylanibdi. «Janjallashmanglar, - debdi qiz, - yurtimizda
ulug' donishmand bor, o'shaning huzuriga boramiz, hammasi o'sha joyda hal
qilinadi. Uning hukmi mening uchun qonun bo'ladi». Ular donishmand yoniga
borishibdi. U nizo qo'zg'agan barcha gap-so'zlarni tinglabdi-yu, «aqli past» yigitga
debdi: «Qiz seni sevadimi-yo'qmi, bilmayman. Lekin otalik sharafiga sen
loyiqsan...».
Tilni asrab-avaylash har bir kishining insoniylik burchidir. Shukrlar bo'lsinki,
respublikamizda ona tilimiz-o'zbek tiliga Davlat tili maqomi berildi. Bu
o'zligimizni anglashga olib kelmoqda, kelgusida o'zbek tilining yanada taraqqiy
etishiga yo'l ochilmoqda. Har bir o'quvchi o'z ona tilini mukammal o'rganishi
lozim, chunki tilga e'tibor elga e'tibordir.
Donolar aytibdilar: «Ey farzand... So'z to'rt na'v bo'ladi: birinchisi bilishga va
aytishga hojati yo'q so'zlar; ikkinchisi bilishga va aytishga zarur bo'lgan so'zlar;
uchinchisi bilishga zaruri yo'q, ammo aytsa bo'ladigan so'zlar; to'rtinchisi- bilsa
bo'ladigan, ammo aytishga hojati yo'q so'zlar.
Ammo aytiladigan va bilinadigan so'z shunday bo'ladiki, dunyoning yaxshiligi
shu so'zga bog'liq bo'ladi. Bunday so'z dunyo uchun foydalidir. Bunday so'zning
aytuvchiga ham, eshituvchiga ham ko'p manfaati bor.
Bilish mumkin-u, gapirish mumkin bo'lmaydigan so'zlar shunday bo'ladiki, bir
do'st kishining aybi senga ma'lum bo'ladi. Aql tomondan o'ylagan vaqtda uni
aytish behayolikdir. Shu aybni aytsang, do'stingni jahli chiqadi, u sendan xafa
24

bo'ladi yoki o'z boshingga katta g'avg'o orttirib olasan, shuning uchun bu so'zni
bilish kerak, ammo aytmaslik lozim...
Ey farzand, hamma vaqt to'g'ri so'z gapir... Shoshilishdan qochgil... Har bir
gapga quloq sol, tezlik qilma. O'ylamasdan so'zlama, har bir so'zni... o'ylab gapir,
to aytgan so'zingdan pushaymon bolmagaysan... Sovuq so'z so'zlama. Sovuq so'z
bir urug', undan dushmanlik hosil bo'ladi».
Donolar hikmatlari asnosida so'z atalmish zar-oltin yoinki cho'g' bilan qanday
munosabatda bo'lgan ma'qul? Bu haqda quyidagi bandlar orqali ma'lumot olish
mumkin:
1. Bir kishi so'z boshlaganda. juda zarurat bo'lmasa. tashlab ketmang,
oxirigacha eshiting. So'zlagan vaqtingizda qichqirmang, qizishib ketmang, odob,
tarbiya doirasidan chiqmang.
2. Yolg'on aralashtirib so'zlamang, to'g'ri so'zlang, hech kimni g'iybat qilmang,
birovning gapini orttirib, ko'paytirib so'zlamang.
3. Tilingizni yomon so'zlarga o'rgatmang, eshitgan hamma gapni to'g'ri deb
ishonavermang, tekshiring, to'g'ri bo'lsa so'zlang. Nutqingizni juda cho'zib
yubormang.
4. Yig'ilishlarda biror kishi haqida noloyiq so'zlar aytmang. Boshqalarga gap
bermasdan faqat o'zingizgina so'zlab, hammani bezor qilmang, odamgarchilik
so'zda emas, balki amalda ekanini unutmang.
5. Ota-bobongizni, o'zingizni hadeb maqtab, kerilib yurmang. Kamolotdan,
ya'ni mukammallikdan mahrum bo'lgan odamga quruq so'z bilan maqtanib yurish
soyasida kamolot kelmaydi.
6. Biror narsa to'g'risida so'rasalar, qo'pollik bilan emas, odob tarbiyasiga rioya
qilib javob bering. Tinglovchi kishi so'zingizni yana qaytarib aytishni so'rasa, yo'q
demay, qaytarib ayting.
7. Agar bir voqea to'g'risida gapirmoqchi, fikringizni bayon qilmoqchi
bo'lsangiz, avvalo yaxshilab o'ylab, tarbiya odobiga rioya qilib, muloyimlik bilan
so'zga kirishing, so'zingizni qasam ichib quvvatlamang, o'z fikringizga o'zingiz
hayron bo'lib qolmang, o'z flkriga hayron bo'lish - nodonlar odati, qasam ichib:
25

«Mening so'zim to'g'ri», - deb da'vo qilish yolg'onchilik alomatidir.
8. Zaruriyat bo'lmasa, qayg'u-alamli xabarlarni so'zlamang. Hikoya yo'li bilan
bo'lsa ham odob, tarbiyaga qarshi bo'lgan so'zlarni og'zingizga olmang.
Zimmangizga omonat qo'yilgan sirlarni fosh qilmang.
9. Hech kimni yomon so'zlar bilan tilga olmang, ta'na va tuhmatdan uzoq
bo'ling, jamoa oldida ikki kishining pichirlab so'zlashuvi odobsizlikdir, buni
yodingizdan chiqarmang.
10. Ota-bobolarimiz, «Yaxshivso'z-jon ozig'i, yomon so'z-bosh qozig'i»
deganlar. Bobolarimizning bu hikmatli so'zlariga amal qiling, hamma bilan yaxshi
muomalada bo'ling, hech kimning diliga ozor bermang, yaxshilik qilishni
o'zingizga odat qilib oling. To'g'rilik sizga yo'ldosh bo'lsin, egrilikdan uzoq yuring.
Donishmandlar quyida aytilgan o'n to'rtta axloqiy fazilatni inson uchun eng
kerakli fazilatlar deb hisoblaganlar:
Sukut - o'zingga ham, boshqalarga ham hech bir foydasi tegmaydigan oldi-
qochdi so'zlarni so'zlashdan qoch, jim bo'l.
Intizom - ishlaring tartibli, intizomli bo'lsin, ishingni o'z vaqtida bajar,
kechiktirma.
Maqsad - bir ishga kirishmoqchi bo'lsang eng avval yaxshilab o'yla, shu ishdan
kutgan maqsading nima ekanini yaxshi tushun, bir qarorga kel. Keyin
qarorlashtirgan ishingni hech bir kamchiliksiz ado qil.
Tejash - iqtisod, ya'ni tejashga rioya qil, isrofdan saqlan.
Sa'y va shug'ullanish - doimo foydali ish bilan mashg'ul bo'l, kerak boimagan
narsadan chekin.
Matonat - ishingda chidamli, matonatli bo'l. Hiyla-nayrang ishlatishdan hazar
qil, tushunchang pok, sof va haqqoniy bo'lsin, tushunganing kabi so'zla va ishla.
Haqqoniyat, to'g'rilik- adolat va haqqoniyatni o'zinga rahbar qilib ol, hech
kimga zararni qasd qilma.
Nazokat - kir, ifloslikdan xazar qil, vujuding, libosing, uy-ish joyingning toza,
pokizaligiga diqqat qil.
26

Qalb uzri - mayda muvaffaqiyatsizliklardan xafalanib, salomatligingni buzma,
qalbing huzur va rohatini ko'zla.
lffat - adabli, sharm-hayoli, nomusli bo'l. Bu go'zal xislatlardan ajralma.
Tavoze - o'zingni kamtar tut, tavoze sharaf va izzat bosqichi ekanini unutma.
Muloyimlik - sabrli, muloyim, ochiq yuz, shirin so'zli bo'l. Hech kimga qo'pol
muomala qilma.
Xulosa: yuqorida zikr etilgan o'n to'rtta axloqiy fazilat bilan o'zingni orasta
qilsang, bemorning muhabbatini o'zingga jalb etasan, hamma senga hurmat nazari
bilan qaraydi.
Yaxshi so'zlash ham buyuk san'atdir. Har narsaning chegarasi bo'lgani kabi,
kishi faoliyatining barcha qirralari, jumladan, so'zlashish san'atining ham odob
doirasi bor. Yaxshi, shirin, odobli so'zlashish uchun quyidagilarga e'tibor berilsa,
maqsadga muvofiq bo 'ladi:
1. So'zning mantig'i, go'zailigi va boyligi insonning jamiyatda o'z o'rnini
topishida, kishilar hurmatini qozonishida muhim ahamiyat kasb etadi. So'zlari
sermazmun, muloyim kishilarning gapini boshqalar miriqib tinglaydi.
2. Shirinsuhanlik, go`zal notiqlik sanatiga ega bo'lish ham baxtdii -nutqi shirin
kishilarning do'sti, yoru birodarlari ko'p bo'ladi. Shirin va oqil so'z - umr ozig'i va
do'stliknmg mustahkam kalitidir.
Kishi xalq og'zaki ijodi namunalaridan, ya'ni ertak, hikoya, rivoyatlarni ko'p
o'qisa, tinglasa ham so'z boyligi ortib, shirinso'z va ma'noli gapiradigan bo'ladi.
4. So'zlashish me'yorini ham bilish kerak. Ko'p gapirish odobdan emas. Sukut
saqlash yaxshi odob, so'zni qisqa, aniq ifodalash katta san'atdir. So'z - gavhardir.
Gavhar esa noyobdir.
Yaxshi so'zing husningga kamoldir,
Yomon so'zing iqbolingga zavoldir.
Taniqli adabiyotshunos olim - professor Anvar Hojiahmedov yozadi: «Buyuk
insonparvar shoir Navoiyning ushbu purmazmun ruboiysi yaxshi xulq, shirin so'z
qadridan bahs etadi. Hazrat o'zlarining «Mahbub-ul qulub» pandnomalarida
yozibdilar: «Xushgo'ykim so'zni rifq va muvoso bila aytg'ay, ko'ngul g'am
27

keladurg'on bo'lsa, aning so'zidin qaytg'ay. So'zdadur har yaxshilikni imkoni bor.
Mundin debdurlarki, nafasning joni bor. Masiko, kim nafas bila o'lukka jon berdi,
go'yo bu jihatdin erdi». Ya'ni: «Shirinso'z odam har bir so'zni muloyimlik bilan,
kelishtirib aytadi va ko'ngilga keladigan yuz g'am uning so'zi bilan qaytadi. So'z
bilan har qanday yaxshilikni ro'yobga chiqarish mumkin. Shu tufayli nafasning
joni bor, deyishadi. Masih, ya'ni Iso payg'ambar, o'z nafasi bilan o'liklarga jon
bag'ishlaydi, deganlari shu sababdandir. Shoir demoqchi: Iso payg'ambar o'liklarga
jon bag'ishlagan degan rivoyat uning shirin so'zli bo'lganiga ishoradir.
Aksincha, achchiq so'zni shunday ta'rifladi ulug' shoir:
«Ul ko'ngulkim, qattig' so'zdin reshdek bo'lg'ay, achchig' til zakrolud neshdek
bo'lg'ay. Ko'ngulda til sinoni jarohati butmas, anga hech nima marham yerin
tutmas. Har ko'ngulki, til sinonidin jarohatdir ham yumshoq so'z va shirin til anga
malham va rohatdur».
Ya'ni: «Qaysi bir ko'ngul qattiq so'zdan yaralgan bo'lsa, achchiq, til zaharli
tikandek bo'lur. Ko'ngilga qadalgan til xanjarining jarohati bitmaydi, unga hech
narsa malham bo'lolmaydi. Harko'ngil til xanjaridan jarohatlansa, yumshoq so'z va
shirin til unga malham bo'ladi va rohat beradi».
Ha, donishmand xalqimizning «Yaxshi so'z - jon ozig'i», «Achchiq til - zahri
ilon, chuchuk tilga -jon qurbon», «Shirin so'z -shakardan shirin», «Yaxshi gap
bilan ilon inidan chiqar», «Yaxshi so'z – ko`ngil podshosi», «Yaxshining so'zi -
qaymoq, yomonning so'zi - to'qmoq» kabi o'nlab dono hikmatlari bejiz
aytilmagan.
Bir og'iz shirin so'z... U ba'zan hayot bilan teng. Ha, hayot bilan! Shifokorning
o'zidan najot kutayotgan, taqdirini oppoq libos kiygan pokiza chehra inson qoiiga
topshirgan, uning har bir so'zini orziqish bilan, ulkan umidlar bilan kutayotgan
bemorga aytadigan so'zlari ana shunday mo' 'jizaviy qudratga ega desak, xato
bo'lmas. Shifokor, avvalo, so'zi bilan davoiaydi, deydilar. Bemorga aytilgan har bir
shirin so'z uni ruhan parvarishlab, najot sohiliga yo'naltiradi, sog'ayishiga bo'lgan
ishonchini mustahkamlab, uning a'zosida mavjud bo'lgan sehrli kuchlarni ishga
tushiradi, jismiga ilhom, hayotga bo'lgan intilishiga quvvat bo'ladi.
28

Zero:
Kimki bo'lsa xastadil, bir so'z bila topgay shifo,
So'zga ziqna yuz tabibdan yaxshi bir shirinzabon.
Bir zahar so'z birla g'amgin bo'lgusi yuz baxtiyor,
Bir shirin so'zdin davo topgay, ajab, yuz xasta jon.
Ha, shifokorning shirin so'zi - malham. Tiriklik suvi obi hayot bo'lsa, uning
nodonlikdan nishon beruvchi dag'al bir iborasi- zahar, og'u bilan teng. Yuzlab,
minglab hayotiy misollar. ushbu mulohazaning haqiqatligini tasdiqlaydi.
Shifokor, xushyor hoi, olam bezagi bo'lgan inson taqdiri sening qo'lingda,
avvalo so'zingda! Shirin so'zingni darig' tutma, ko'zingga mo'ltirab turgan
bemordan! Odamlarni shirin so'zi bilan darddan xalos etgan Xizrga
monandliginigni doimo yodingda tut!
Unutmagil, shifokor: shirin so'zing davodir.
Chehrangdagi tabassum, kulgan ko'zing - davodir.
Xush bir kalom, shaksiz, bemorga baxt etar jon,
Xurshid kabi munavvar gulgun yuzing davodur.
Faqat amaldor emas, yolg'izgina shifokor emas, hayotimizning barcha
jabhalarida faoliyat ko'rsatuvchi har qaysi xodim, qolaversa, har bir madaniyatli
inson shirin so'zni, ochiq chehralilik, xushmuomala, bir so'z bilan aytganda,
odamiylikni o'zining eng oliy insoniy burchi, deb bilmog'i lozim.»
So'z kuchli qudratga ega. Shunday ekan, shifokor va hamshira bemorga eng
avvalo so'zi orqali ta'sir qilish mahoratiga ega bo'lishi kerak, ya'ni bemor bilan
suhbatda shirinsuxan, so'zlar tushunarli, ishonarli, bir so'z bilan aytganda, notiq
bo'lishi lozim.
Tibbiyot hamshirasining ishi faqat katta jismoniy ish bajarish bilan emas, balki
katta emotsional (ruhiy) zo'riqish bilan bog'liqdir. Bunday zo'riqish bemor bilan
muomala qilish chog'ida ularning haddan ziyod ta'sirchanligi, kasallik tufayli injiq
bo'lib qolishi, jizzakiligi natijasida vujudga keladi. Ruhiy zo'riqish, shuningdek,
shifokor amaliyotiga xos salbiy holatdir. Zero, ulardan sabr-matonat, o'z ishiga
fidoyilarcha yondashish talab qilinadi. Ayniqsa, hamshira kasallar orasida ko'proq
29

bo'ladi. Shuning uchun aniq harakatlari va shifokorning ko'rsatmalarini mahorat
bilan bajarishi, bemorga xayrixohlik bilan samimiy munosabatda bo'lishi kasal
ruhiyatiga ijobiy ta'sir etadi, g'amxo'rlik, diqqat-e'tibor hamshira bilan bemor
o'rtasidagi aloqaning asosi hisoblanadi. Bunda so'z, nutq madaniyati katta
ahamiyatga ega.
Shifokorning muomala san'ati uning so'zga chechanligi, o'zbek tilini bilish
darajasiga qarab emas, balki nutqning ta'sirchanligiga, nutq mazmuniga ishontira
olish qobiliyatiga bog'liqdir.
Har bir shifokor ona tilining imkoniyat va boyliklarini yaxshi egallagan, nutq
madaniyati tamoyillariga rioya qiluvchi, so'zga chechan bo'lishi mumkin. Lekin
biz ko'zda tutgan eng nozik nuqta shifokorning bemor bilan malakali, ishonchli,
shifokor etiketini o'zida saqlagan muloqoti masalasidir.
Ibn Sino «Mavjudotning taqsimlanishi to'g'risidagi risola»sida yozadi: «sezish
va ixtiyoriy harakat qilish (qobiliyati)ga ega bo'lganlari hayvon deyiladi va bu ham
o'z navbatida ikkiga ajraladi: biri nutqqa ega bo'lib, inson deyiladi va notiq hayvon
deb ta'riflanadi (309-b). Ya'ni Ibn Sino aytmoqchi, inson va hayvon sezgi,
ixtiyoriy harakat qilish qobiliyatiga birdek ega. Lekin inson va hayvonni ayirib
turuvchi asosiy xususiyat sifatida Ibn Sino ularning so'zlay olishi (inson) yoki
so'zlay olmasligi (hayvon)ni belgilagan. Allomaning bu fikri ushbu qo'llanmani
mutolaa qiluvchi talabaga so'z quvvati, so'zlash va so'zlashishning naqadar buyuk
ne'mat ekanini yanada chuqurroq anglashi uchun keltirildi.
Ibn Sino yana bir asari («Risolatun fi taxsin al mavjudot») da butun borliqni
tarkibiy qismlarga bo'ladi. Ular: vujudi vojib, vujudi mumkin... Aql, jon, quvvat,
sezish... Nutq kabi kategoriyalardir.
Ko'rinadiki, bu asarda inson fiziologiyasiga xos muhimliklar va a'zolar sirasida
nutq alohida ko'rsatiladi.
Buyuk alloma yuqorida nomi keltirilgan asarida ham aynan inson nutqini
tabiatning unga in'om etgan tolelaridan biri sifatida baholagan. Inson nutqidagi
tovush ohanglari orqali o'z hissiyotlarini ifoda etadi.
30

Bu o'rinda biz nainki «o'z hissiyotlarimizni ifodalash», balki shifokorning
nutqi, bemor bilan muomalasining tibbiy - ma'naviy tamoyil (asos)larini tahlil
etishga urinamiz.
Yuqorida Ibn Sinodan misol keltirganimizdek, so'zlash, fikr va xayol
quvvatlari Forobiyning ham ta'kidlashicha, faqat insonga xos. Odam o'zining mana
shu quvvatlari bilan hayvonot olamidan tubdan farq qiladi.
Forobiy inson ibtidolari hisoblangan (ruhiy) quvvatlarni tahlil etib, so'zlash
quvvati, harakatlanuvchi quvvat, xayol quvvati va sezish quvvatlarini ajratgan.
Alloma «Shakl va aksidensiyalarning ibtidosi haqida» asarida inson
quvvatlarini quyidagicha tasnif qiladi. So'zlash quvvati shunday quvvatki, uning
yordamida kishi hunar egallaydi, xatti-harakat va xulq-atvordagi go'zal narsalarni
xunuk narsalardan ajratadi, zarur narsalarni amalga oshiradi, foydali narsalarni
zararli narsalardan farqlaydi.
Kuzatuvdan ma'lum bo'ldiki, Forobiy ham Ibn Sino ham nutq madaniyati
muammolarini chuqur his etganlar. Forobiy tilshunoslikka doir asarlar ham
yozgan. Xususan, «Talaffuzlar va harflar kitobi». Har ikki alloma ham shubhasiz,
nutq ilmiy ibtidosiga tamal toshini qo'ygan olimlardandir. Nutq, muloqot, tabiiyki,
kamida bir juft inson o'rtasida ro'y beruvchi jarayondir.
Sharq qo'lyozmalaiidan birida Forobiyning «kasallik (organizmni) o'limga olib
keladi. U qon, o't, qora jigar va shilliqlarning (turli holati) natijasida paydo bo'ladi,
mazkur to'rt element (holati) esa o'z navbatida ovqatlanishga bog'liq. Ovqatlanish
esa o'simlik (tarkibiga), o'simlik (tarkibi) tuproq (tarkibiga), (shunday qilib)
hammasi yerga bog'liq», degan fikri saqlanib qolgan. Bu fikr Forobiy
hodisalarining sababiy bogianishini chuqur tushunganidan va birinchi qarashda
go'yo bir-biridan juda uzoq bo'lgan jarayonlar o'rtasidagi sabab-oqibat
munosabatlarini aniqlaganidan dalolat beradi. (M.Xayrullayev. «Uyg'onish davri
va Sharq mutafakkiri.» O'zbekiston, 1971, 211-bet).
Yuqorida keltirilgan matnga biroz o'zgartirish kiritgan holda talqin qilib
ko'raylik: to'g'ri, kasallik nafsilambrda insonni o'limga olib keladi. Kasallik,
albatta, insonning hayot tarziga, ovqatlanishga, uning asab tizimiga so'zsiz
31

bog'liqdir. Lekin bemor o'zini qanday his qilishi uning ruhiy - fiziologik holatiga
ham bog'liqdir. Xususan, insonga salbiy ruhiy omil ta'sir etganda, albatta, kasallik
rivoji tezlashadi.
Yana Shu narsa ma'lum bo'ldiki, shifokor va bemor muloqotining ma'lum
tibbiy-ma'naviy asoslari bo'lmog'i darkor. Bemorning ruhiy madadkori - shifokor.
Shunday ekan, shifokor bemorning zohiriy va botiniy salbiy tashqi va ichki
ta'sirlardan saqlashga intilishi yaxshi natijalarni beradi. Shunday ekan, har bir
shifokor bemorni alohida, betakror individ sifatida qabul qilmog'i va uni hech bir
takrorlanmas ruhiyat namunasi sifatida o'rganmog'i, muloqot qilmog'i va nihoyat,
shifolamog'i zarurdir.
Shifokor va bemor muloqoti muammosi mana shu bosqichda tibbiy, ma'naviy,
estetik va qolaversa, ijtimoiy-siyosiy ahamiyat kasb etadi.
Az-Zamaxshariy: Xastalik... Shunday baloki, hatto xutbon (juda taxir, achchiq)
ichimlikdan ko'ra ham achchiqroqdir, degan ekan. Mana shunday «balo»dan
so'zsiz, shifokor halos etadi.
Al-Xorazmiy fikricha, har bir hodisa uchun ma'lum sabab va makon bo'lib, bu
hodisa undan tashqarida bo'lishi mumkin emas (Mafotih al-ulum, 137-bet).
Al-Xorazmiyning aynan fikrini mavzuimiz nuqtai nazaridan baholaydigan
bo`lsak, muomalani «hodisa» deb, «sabab»ni kasallik deb, «makonni» (albatta
muloqot shifoxonadan tashqarida ham bo'lishi mumkin) esa shifoxona, deb shartli
belgilasak, u holda bemor shifokorning ikki tomonlama muloqoti aynan shu
makonda, aynan shu sabab bilan «hodisa» yuz beradi, deb talqin qilishimiz
mumkin bo'ladi. Fikrimizni soddaroq ifodalaydigan bo'lsak, bemor-shifokor
muloqoti faqatgina bemor - shifokor suhbat (dialog)i doirasida kechishi mumkin.
Bu holatdagi shifokorning bemor bilan bo` ladigan muomalasi bil'aks matbuotda,
radio lo'lqinlarida yoki televideniyedagi nutqqa ko 'cha olmaydi. Shifokorning
keng ommaga qaratilgan nutqining ayrim olingan bemor bilan kechadigan
muomalasini ash muqoyasa qilib bo 'Imaydi. albatta.
Yana aytish kerakki, bemor bilan bo'ladigan muloqot ham aynan bemor va
yana bemor bilan amalga oshiriladi. Hech bir muloqot Al- Xorazmiy e'tirof
32

etganidek, har bir hodisa (bunda - muloqot, N. D.), ma'lum sabab va makonda
bo'lib, bu hodisa undan tashqarida bo'lishi mumkin emas. Hech bir nutq, hech bir
muloqol shifokor va bemor aro o'tkaziladigan suhbat (dialog)ga o'xshamaydi.
Shifokor o'zida bor nutq malakasini, muloqot odobini kerakli yo'sinda, faqat o'z
bemori bilangina amalga oshira oladi. Bu muloqot namunasi u nechog'li oliy
toifada bo'lmasin, faqatgina shifokor va bemor o'rtasida bo'ladi. Boshqa zamon va
makonda uning kechishi aslo mumkin emas. Biz birinchi bob avvalida nutq
madaniyati, unda mavjud boigan turli uslubiyatlar haqidagi ma'lumotlarni yodga
oldik. Nutqda foydalanishimiz mumkin bo'lgan badiiy tasvir vositalarining
ayrimlari haqida fikr bildirdik.
Demak, xulosa qilib aytish mumkinki, shifokor va hamshira bemor bilan
muloqotda har bir bemorning o'zigagina xos bo'Igan belgilar, xususiyatlarni va
ma'lum tibbiy-ma'naviy tamoyillarni hisobga olgan holda amalga oshirish
maqsadga muvofiqdir.
2.2. Tibbiyot etikasi identifikatsion xususiyatlari
Yer yuzidagi eng qadimiy kasblardan biri- bu tibbiyotdir. Tibbyot o'zining
ko'p yillik tarixi davomida boshqa kasblardan muhim tomonlari bilan farq qiluvchi
shifokorlik kasbiing boy tajribalariga ega bo'ladi Vrach etikasi asosida tarixiy
taraqqiyot jarayonida asoslangan muxim xislat gumanizm, insoniylik,
odamiylik yotadi.Vrach etikasi asosida tarixiy taraqqiyot jarayonida asoslangan
muxim xislat gumanizm, insoniylik, odamiylik yotadi.U o'z navbatida tibbiyot
xodimlarining bemorlar, sog'lom odamlar jamiyat orasida olib boriladigan
davolash-profilaktika ishlaridagi me'yoriy munosabatlarini, ma'naviy xulqi, axloqi
etik normalarini belgilaydi.Vrach etikasi (yunoncha «etos» -odat, xarakter)
vrachning bemorni salomatligini mustakamlashga qaratilgan faoliyatidagi xatti-
xarakati, ahloqi, xulqi, odati, kasbiy burchiga bo'lgan munosabati, manfaati,
vijdoni va kasbiga munosibligi xagidagi fandir.Vrach etikasi (yunoncha «etos» -
odat, xarakter) vrachning bemorni salomatligini mustakamlashga qaratilgan
faoliyatidagi xatti-xarakati, ahloqi, xulqi, odati, kasbiy burchiga bo'lgan
munosabati, manfaati, vijdoni va kasbiga munosibligi xagidagi
33

fandir. Deontologiya esa - bemorni davolash va insonlar orasida kasalliklarni oldini
olishga qaratilgan tibbiyot xodimlarining burchi, faoliyatidagi goidalar, printsiplar
majmuasidir.Vrach etikasi va tibbiyot deontologiyasi tibbiyot hodimimning
fuqorolik burchini, bajarishdagi axloqiy normalari munosabatlari, vrach xatti
harakatidagi qoida va prinsplarga asoslangan. Shifokorning xatti-harakati, uning
ichki intilishlari nuqtai nazaridan ham, tashqi harakatlar nuqtai nazaridan ham,
bemorning manfaatlari va farovonligi asosida bo'lishi kerak. "Qaysi uyga
kirmasam, u erga kasalning manfaati uchun kiraman, qasddan, adolatsiz va xarob
qiladigan narsalardan yiroqman", deb yozgan Gippokrat.
Vrach etikasi va tibbiyot deontologiyasi tibbiyot hodimimning fuqorolik
burchini, bajarishdagi axloqiy normalari munosabatlari, vrach xatti harakatidagi
qoida va prinsplarga asoslangan. Shifokorning xatti-harakati, uning ichki
intilishlari nuqtai nazaridan ham, tashqi harakatlar nuqtai nazaridan ham,
bemorning manfaatlari va farovonligi asosida bo'lishi kerak. "Qaysi uyga
kirmasam, u erga kasalning manfaati uchun kiraman, qasddan, adolatsiz va xarob
qiladigan narsalardan yiroqman", deb yozgan Gippokrat. Bo'limda yoki
kasalxonada ishlash qat'iy tartib-intizomga bo'ysunishi kerak, bo'ysunish kerak,
ya'ni kichikning katta yoshgacha bo'lgan rasmiy bo'ysunishi. Tibbiy xodim
bemorlarga nisbatan to'g'ri, ehtiyotkorlik bilan va tanishlariga yo'l qo'ymasligi
kerak. Shifokor yuqori malakali mutaxassis, har tomonlama barkamol bo'lishi
kerak. Endi bemorlar, ayniqsa kasalliklari sababli tibbiy adabiyotlarni o'qiydilar.
Bunday vaziyatda shifokor bemor bilan professional va nozik tarzda aloqa qilishi
kerak.Bo'limda yoki kasalxonada ishlash qat'iy tartib-intizomga bo'ysunishi kerak,
bo'ysunish kerak, ya'ni kichikning katta yoshgacha bo'lgan rasmiy bo'ysunishyma
Tibbiy xodim bemorlarga nisbatan to'g'ri, ehtiyotkorlik bilan va tanishlariga
yo'l qo'ymasligi kerak. Shifokor yuqori malakali mutaxassis, har tomonlama
barkamol bo'lishi kerak. Endi bemorlar, ayniqsa kasalliklari sababli tibbiy
adabiyotlarni o'qiydilar. Bunday vaziyatda shifokor bemor bilan professional va
nozik tarzda aloqa qilishi kerak.Bo'limda yoki kasalxonada ishlash qat'iy tartib-
intizomga bo'ysunishi kerak, bo'ysunish kerak, ya'ni kichikning katta yoshgacha
34

bo'lgan rasmiy bo'ysunishi. Tibbiy xodim bemorlarga nisbatan to'g'ri, ehtiyotkorlik
bilan va tanishlariga yo'l qo'ymasligi kerak. Shifokor yuqori malakali mutaxassis,
har tomonlama barkamol bo'lishi kerak. Endi bemorlar, ayniqsa kasalliklari sababli
tibbiy adabiyotlarni o'qiydilar. Bunday vaziyatda shifokor bemor bilan professional
va nozik tarzda aloqa qilishi kerak.Bo'limda yoki kasalxonada ishlash qat'iy tartib-
intizomga bo'ysunishi kerak, bo'ysunish kerak, ya'ni kichikning katta yoshgacha
bo'lgan rasmiy bo'ysunishi. Tibbiy xodim bemorlarga nisbatan to'g'ri, ehtiyotkorlik
bilan va tanishlariga yo'l qo'ymasligi kerak. Shifokor yuqori malakali mutaxassis,
har tomonlama barkamol bo'lishi kerak. Endi bemorlar, ayniqsa kasalliklari sababli
tibbiy adabiyotlarni o'qiydilar. Bunday vaziyatda shifokor bemor bilan professional
va nozik tarzda aloqa qilishi kerak.Tibbiy sirni saqlash nafaqat shifokorlarga, balki
tibbiyot xodimlariga, talabalarga, ya'ni bemorlar bilan aloqada bo'lganlarning
barchasiga tegishli. Bir qoida bor: "So'z shifo beradi, lekin so'z buzilishi mumkin."
Tibbiy sir bemorning qarindoshlariga taalluqli emas. Shifokor qarindoshlarini
haqiqiy tashxis, bemorning ahvoli va prognozi haqida xabardor qilishi kerak.
Tibbiy sirni saqlash nafaqat shifokorlarga, balki tibbiyot xodimlariga, talabalarga,
ya'ni bemorlar bilan aloqada bo'lganlarning barchasiga tegishli. Bir qoida bor:
"So'z shifo beradi, lekin so'z buzilishi mumkin." Tibbiy sir bemorning
qarindoshlariga taalluqli emas. Shifokor qarindoshlarini haqiqiy tashxis,
bemorning ahvoli va prognozi haqida xabardor qilishi kerak. Vrach va bemor
o’rtasidagi munosabatlar.
Xozirgi zamon vrachidan nafaqat malakali mutaxassis bo'lish, balki tibbiy,
madaniy, ma'naviy bilimlarni targ'ibotchisi, tashkilotchisi bo'lish talab
etiladi.Vrachlik kasbiga o'zini bag'ishlagan inson oz atrofidagilarga mexribon,
ularning jami kulfatiga, shodliklariga sherik bola oladigan, ozidan kechib bo'lsada
xar doim bemorga yordam berishga tayyor bo'lmog'i lozim. Insoniylik, xushfellik,
vrachning muxim sifatlaridan biridir.Suxbatdan so'ng vrach bemorning o'zini
yengil xis etishi, tuzalishiga bo'lgan ishonchi ortishi kerak, bu esa bemorning ruxiy
fiziologik xolatiga ijobiy ta'sir etish uni tezroq tuzalishiga yordam
beradi.Suxbatdan so'ng vrach bemorning o'zini yengil xis etishi, tuzalishiga bo'lgan
35

ishonchi ortishi kerak, bu esa bemorning ruxiy fiziologik xolatiga ijobiy ta'sir etish
uni tezroq tuzalishiga yordam beradi.Vrach mexnati ko'p xollarda ruxiy va
jismoniy zo'riqish bilan kechadi, shuning uchun ham chidam, matonat, sabr toqat,
sezgirlik, yashi takt vrachning doimiy xamrohi bo'lishi kerak. Bemor bilan bo'lgan
suxbatda qo'llari, gavdani ortiqcha xarakatlanishi sezilmasligi lozim, bemorning
diqqat-e'tiborini to'liq o'ziga qila olishi, unda ishonch ug'ota olishi kerakVrach
bilan bemorning qarindoshlari orasidagi munosabatIsh faoliyati yuzasidan vrach
bemorning qarindoshlari bilan yaqin munosabatda bo'ladi. Tibbiyotning ayrim
soxalarida, xususan pediatriya, psixiatriya va ayrim surunkali kasalliklar bilan
xastalangan bemorlarning garindosh urug'lari bilan bunday munosabat to'g'ri
tashxis go'yish uchun juda ham muxim xisoblanadi. Chunki vrach asosan anamnez
hagidagi ma'lumotlarei kasallikning ko'rinishi uning rivojlanishi, kasallikni
boshlanishi kelib chiqishi sabablari haqidagi ma'lumot asosan bemorning
qarindosh urug'laridan oladi.Tibbiyot muassasasiga qo’yiladigan talab, vrach va
tibbiyot hodimlari orasidagi munosabatlar;Tibbiyotning xozirgi taraqqiyot
jarayonida tibbiy yordamning sifatini oshirishga qaratilgan xar-bir vrachning
shaxsiy ma'suliyati butun tibbiyot muassasasining ma'suliyati bilan to'ldirilishi
lozim.
Xulosa
Tibbiyot hodimlari bemor bilan muomala qilishda etika normalariga amal
qilishdan tashqarii, kasbiy sabr-to-at va o'z-o'zini tuta bilish yuksak tuyg'usiga ham
ega bo'lishi kerak. Tibbiyot hodimi bilan bemor o'rtasidagi ishonch vaziyatini
vujudga keltirish davolash siriga qat'iy rioya qilinishi shart hisoblanadi.
Tibbiyot hamshirasining ishi faqat katta jismoniy zo'riqishni bajarish bilan
emas, balkiy katta xissiy zo'riqish bilan ham bog'liq bo'lib, bu narsa bemor kishilar
bilan muomala qilish chog'ida ularning haddan tashqarii ta'sirchanligi, kasallik
tufayli injiq bo'lib qolishi jizzakiligi natijasida vujudga keladi. Hamshira kasallar
orasida hamma vaqt bo'ladi. Shuning uchun uning aniq xarakatlari va vrachning
ko'rsatmalarini mahorat bilan bajarishi, uning bemorga ta'sirini samimiy
36

munosabati unga psixoterapevtik ta'sir ko'rsatadi. Bu omillar ya'ni g'amho'rlik
diqqat e'tibor hamshira bilan bemor o'rtasidagi aloqani asosi hisoblanadi. yoqimli
va shirin so'z bilan murojaat qilishda samimiy tabassumda hamshiraning o'z
bemorlariga g'amxo'rligi va diqqat e'tibori ifodalanadi.
Biroq hamshiraning diqqat e'tibori va samimiyligi intim xarakterda
bo'lmasligi, bemorlar o'zlari bilan hamshira o'rtasidagi masofani suiste'mol qilishga
yo'l qo'ymaslik kerak.
Tibbiyot hodimi, shu jumladan tibbiyot hamshirasi vrachlik sirini qattiq sir
tutishi kerak. Vrachlik siri deganda quyidagilar tushiniladi:
1) bemor to'g'risidagi ma'lumotlar va bu ma'lumotlarni tibbiyot hodimi
bemorning o'zidan yoki davolash jarayonida oladi va ular jamoatchik orasida
ma'lum qilinmaydi;
2) bemor to'g'risidagi ma'lumotlar; (kasallikning noxush yakuni, bemorga
psixologik ziyon yetkazuvchi diagnoz v ax. k.) tibbiyot hodimi bu ma'lumotlarni
bemorga ma'lum qilmaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
a) Me’yoriy-huquqiy hujjatlar va metodik ahamiyatga molik asarlar:
1. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон
манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлиги
гарови // Куч адолатда, 2016 йил 8 декабръ, № 47.
2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом
ва швхсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик
қоидаси бўлиши керак // “Халқ сўзи” газетаси. 2017-йил 16-январь.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi qonuni.
924-XII. 1993-yil 2-sentabr.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 21-oktabrdagi
“Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va
37

erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-4850-son farmoni.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sud-ekspertlik
faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2019-yil
14-yanvardagi PQ-4125 son qarori.
b) Ilmiy adabiyotlar, dissertatsiya, monografiyalar.
1. Astanov I.R. Jinoyat ishlari bo‘yicha ekspertiza o‘tkazish.
Nazariya va amaliyot. – T.:TDYuU, 2011. – 130b.
2. Astanov I.R.Zo‘rlik ishlatib sodir etilgan jinoyatlar va ularni tergov
qilishning o‘ziga xos jihatlari //Mas’ul muharrir:yu.f.d/ G.Z.To‘laganova –
T.:TDYuU. – 140b.
3. Alimova R., Otaxo‘jayev S. Sud ekspertizasini tashkil qilish va
o‘tkazish masalalari. – Toshkent:Yangi asr avlodi, 2001. – 131b.
4. Аблин М.В. Теоретико-методологическое обоснование
лингвистической экспертизы по делам об экстремизме.
Автореф.диц.кандидат.филил.наук. – УФА, 2016. – 162с.
5. Абдураимова Ш.К. Сўз ўзлаштириш назарияси ва
ўзлаштирмаларнинг вақтли матбуот тилида ўзгара бориши. Филол. Фан.
Номз. ...дис.автореф. –Тошкент, 1995. – 160 б.
6. Аверъянова Т.В. Судебная экспертиза. Курс общей теории
[Текст] / Т.В. Аверъянова. – М.: Норма, 2009. – 480с.
7. Азимова И.А. Ўзбек тилидаги газета матнлари мазмуний
перцепсиясининг психолингвистик тадқиқи. – Тошкент.: Навоий
университети. – 160 б.
8. Алтунян А.Г. Анализ политическых текстовАлтунян А.Г.
Анализ: учебное пособие [Текст] А.Г.Алтунян. – 2-еизд. – М.: Логос,
2010. – 384с
Ilmiy maqola va tezislar:
1. Александров А.С. Юридическая техника – судебная
лингвистика – грамматика и права // Проблемы юридической
техники Сборник статей . Под.ред. В.М.Баранова. – Нижний
Новгород, 2000. – С 37-48.
38

2. Ажнюк Л.В. Типологія об’єктів лінгвістичної експертизи і
методика їх дослідженя / Леся Вікторівна Ажнюк // Мовознавство. –
2016. – № 3. – С. 6
3. Арутюнов А.С. Методология производства
судебной
лингвистической экспертизы с целъю установления проявлений
экстремизма // Общество и право – 2019 – №2 (68). 80 с.
4. Баранов А.Н. Лингвистическая экспертиза текста /
А.Н.Баранов. – М.: Флинта, 2007. – 592 с.
5. Бондаренко Е.И. Анализ речевой стратегии дискредитации
в лингвистической экспертизе (на примере интернет-кооментария) //
Филологические науки. Вопросы, теории и практики. – 2014. –
№101(40)С.27-29.
Internet saytlari
1 . https://ceur.ru/library/articles/lingvisticheskaja jekspertiza /item 12881/4 .
2 http://www.ling - expert.ru/conference/langlaw5/abbasasova - la.html
3 https://www.iafl.org/join/
4 https://z - lib.org/
5 https://sudexpa.ru/cases/?expertise=1356

39

Shifokorlarning og’zaki va yozma nutqining identifikatsion xususiyatlari

Sotib olish