Dokument ma'lumotlari

Narxi 20000UZS
Hajmi 71.3KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 25 Yanvar 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Abbosjon Yulchiev

Ro'yxatga olish sanasi 13 Dekabr 2024

44 Sotish

Shifokorlarning og’zaki va yozma nutqining identifikatsion xususiyatlari

Sotib olish
S HIFOKORLARNING OG ’ ZAKI VA YOZMA NUTQINING IDENTIFIKATSION XUSUSIYATLARI M UNDARIJA KIRISH……………………………………………………… ....... …… ... ………..3 I BOB. SHIFOKORNING BEMOR BILAN MULOQOTI IDENTIFIKATSION XUSUSIYATLARI. 1.1.Shifokorning bemor bilan muloqoti identifikatsion xususiyatlari ...... … . ….. 5 1.2.Shifokorning bemor bilan og’zaki muloqoti uslubiyati……………….. .......9 II BOB. TIBBIYOT XODIMINING MUOMALA MADANIYATINING IDENTIFIKATSION XUSUSIYATLARI. 2.1. Shifokorning og’zaki nutq madaniyati …………………………… ...... … .19 2.2. Tibbiyot etikasi identifikatsion xususiyatlari....................................... ..... ... 33 XULOSA……………………………………………………… ............ ….…..…. 36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……… .......... … . … . ....…. 37 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Nutq aloqasi ikki shaklda - og'zaki va yozma ravishda amalga oshiriladi. Ular murakkab birlikda va ijtimoiy-nutqda muhim va taxminan bir joyda o'z ahamiyati bilan bir xil joyni egallaydi. Va ishlab chiqarish sohasida, ta'lim, yurissent, san'at, ommaviy axborot vositalarida og'zaki va yozma so'zlar mavjud. Haqiqiy aloqada, ularning doimiy hamkorligi va interfrenatsiya kuzatilmoqda. Har qanday yozma matnni taxmin qilish mumkin, i.e., baland ovoz bilan o'qing va texnik vositalar yordamida og'zaki o'qing. Nutq so'zlash nutqining janrlari bor. Masalan, keyingi ovoz berish uchun maxsus ishlab chiqarilgan dramaturgiya, og'zaki. Va aksincha adabiy asarlar "Muloqot" ostida turar joy keng qo'llaniladi: muallif og'zaki o'z-o'zidan bo'lgan belgilar va boshqa xususiyatlarni, birinchi darajali belgilar va boshqa xususiyatlarni saqlab qolishga intiladilar. Radio va televizion amaliyot Og'zaki va ovozli so'zlashuvda doimiy ravishda yoki o'zaro aloqada bo'lgan og'zaki nutqning o'ziga xos shaklini yaratish (masalan, televizion suhbat). Bu asos va yozma va og'zaki nutq - bu rus tilining etakchi shaklida bo'lgan adabiy nutq. Adabiy nutq so'z, tegishli normal namunalarda yo'naltirilgan aloqa tizimiga ongli yondashuv uchun mo'ljallangan. Bu muloqot vositasi, ularning namunaviy nutq shakllari, ya'ni. Ular grammatika, lug'atlar, darsliklar bilan tuzatiladi. Maktab, madaniy muassasalar, ommaviy aloqa vositalari ushbu normalarni tarqatishga yordam beradi. Adabiy nutq faoliyat ko'rsatish sohasidagi universallik bilan tavsiflanadi. U ilmiy asarlar, jurnalistik asarlar, biznes yozish va boshqalarga asoslangan. Biroq, og'zaki va yozma nutq shakli mustaqil, o'z xususiyatlari va xususiyatlariga ega. Og'zaki nutq - to'g'ridan-to'g'ri aloqa sohasida ishlaydigan va kengroq tushunish sohasida ishlaydigan ovozli nutq. Tarixiy og'zaki nutqning boshlang'ich shakli xatlardan ancha oldin paydo bo'lgan. Og'zaki nutqning moddiy nutqining moddiy shakli - bu hodisalar bilan insoniy inunktaniya organlarining murakkab faoliyatining natijasi bo'lgan tovush to'lqinlari, ya'ni og'iz nutqining murakkab 2 faoliyatining natijasi hisoblanadi. Intonatsiya so'zlashuvi, intensivligi (hajmi) nutq, chidamliligi, nutq stavkasining kuchayishi yoki sekinlashuvi tomonidan yaratiladi. Tib xodimlari bemor bilan o'zaro munosabatda bo'lar ekan, kasalning shaxsiy xususiyatlarini, kasallik keltirib chiqarishi mumkin bo'lgan asabiy ta'sirlanishni, madaniyat darajasini hisobga olishi va albatta shifokor sirini oshkor qilmasligi kerak. Shifokor siri deganda ko'pincha bemor to'g'risidagi ma'lumotlar (bu ma'lumotlar asosan bemorning o'zidan olinadi), kasallikning noxush yakuni, psixologik (inson ruhiga) ziyon yetkazuvchi tashxis tushuniladi. Tibbiyot xodimining faoliyatida aksariyat shunday hollar bo'ladiki, shifokor siri «aldash» bilan bog'liq bo'ladi, bu «muqaddasyolg'on» deb ataladi. Masalan, kasalligi o'limga olib boradigan bemorga uning ahvoli og'ir ekanligini gapirmaslik kerak. O'limi aniq bo'lgan bemorlarga sog'ayib ketishiga umid bildirib aytilgan so'zlar tasalli beradi. Kasallikning kechish tarzi va uning qanday tugashi haqidagi ma'lumotlarnigina emas, shu bilan birga bemorlarning xufiyona hayoti haqidagi ma'lumotlarni ham oshkor qilib bo'lmaydi, chunki bu hoi ularga qo'shimcha azob- uqubat keltirishi va shifokor, hamshiraga bo'lgan ishonchga putur yetkazishi mumkin. Kurs ishining maqsadi. Shifokorlar og’zaki va yozma matnlarida lingvistik ekspertiza uchun zarur bo‘lgan tilshunoslik nazariyasi va lisoniy mexanizmlarini ochib berishdan iborat. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining vazifalari etib quyidagilar belgilandi: – lingvistik ekspertizaning yuzaga kelishi, shakllanishi haqidagi mavjud nazariyalarni qiyosiy o‘rganish va tahlil qilish; – lingvistik ekspertiza metodologiyasini asoslash, metodologik masalalarini belgilash va ularga yechim topish; Kurs ishining obyekti Shifokorlar og’zaki va yozma matnlari va ularning ekspertizaviy tahlili. Kurs ishining predmeti. Shifokorlar og’zaki va yozma matnlarini lingvistik ekspertizadan o‘tkazish jarayoni, bosqichlari, metodlari olindi. 3 Kurs ishining t uzilishi . Kurs ishi kirish, 2 bob, 4reja, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro yxatiʻ dan iborat. I BOB. SHIFOKORNING BEMOR BILAN MULOQOTI IDENTIFIKATSION XUSUSIYATLARI. 1.1.Shifokorning bemor bilan muloqoti identifikatsion xususiyatlari Bemor bilan muomalaga kirishishning o 'ziga yarasha shartlari bor, albatta. Shifokor bemor xastaligining taxminiy diagnozini, shaxsini, kasbini, ijtimoiy sharoitini, saviyasini, dunyoqarashini, bilim darajasini, lashqi psixik belgilarini o 'rganganidan so 'ng, o 'zini ham bu muloqotga ruhan tayyorlaganidan keyingina u bilan muloqot qilish uchun ma'naviy haqqi paydo bo'ladi. Bemor va shifokor muloqoti (shartli ravishda) ikki doirada kechadi. Birinchi, tashqi doira zanjirida yuqorida aytilgandek, shifokorning bemor bilan muloqotga tayyorlanish bosqichidagi amallar kiradi. Ikkinchi, ichki doirani esa bemor shaxsini, uning kasallik sabablarini begilovchi dalillar zanjiri tashkil etadi. Birinchi doira sohibining mahorat darajasi qay darajada yuksakligi uning ikkinchi doiraga «ko'prik» sola olish san'ati belgilanadi. Aynan shu «ko'prik» solinganidan so'ng bemor shifokorga ishonch va umid ko'zi bilan qaray boshlaydi. Shifokor bemor bilan muloqotning avvalidayoq uning saviyasiga mos ravishda suhbatlashishi muhim . Bemor hunarmand bo'lsa, shunga mos maqomda, akademik bo'lsa, albatta, uning yuqori saviyasiga yarasha muomala qila olishi asosiy talablardandir. Shifokor beixtiyor bu holatning aksini qilsa, u holda o'zining tuzatib bo'lmas xato qilganini bir umr afsus bilan eslab yurishiga to'g'ri keladi. Shifokor bemorni o'rab turgan atrof-muhitga katta e'tibor bermog'i lozim. Uning botiniy va zohiriy ko'rinishi bemor bilan kechadigan muloqotiga bevosita ta'sir o'tkazishi mumkin. Xususan, bemor yotgan xona shinam, ozoda, havosi toza bo'lishi, albatta, uning ruhiyatiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Bu - botiniy ta'sirdir. Zohiriy ta'sir esa bemor atrofida kechadigan ijtimoiy hayot: boshqa bemorlarning, 4 kichik tibbiy xodimlarning yoki tashrif buyuruvchilarning salbiy xatti-harakatida ko'rinadi. Bu ta'sirga, atrofdagi shovqin-suronlar, qo'shni bemorlarning muloqoti, hatto, shifokorning yoqimli bo'Iib tuyulgan tovushi, mimikasi 5 , jestlari 6 ham kiradi. Shifokor, bemor bilan muloqotga kirishar ekan, uning ko 'z o 'ngida ma 'lum ma'noda kamchiliklardan holi, yuksak axloqli inson sifatida gavdalanishi zarur . O'z axloq normalarini to'g'ri belgilay olmagan shifokor bemor ko'z o'ngida obro'sizlanadi. Obro'sini yo'qotgan shifokorning esa, tabiiyki, o'z bemori bilan talab qilingan saviyada muloqot qilishga ma'naviy haqqi bo'Imaydi. Shifokor ma'naviyati deganda, ma'nili fikrlashi, so'zlashi, shuningdek shaxsiyatidagi, tarbiya va odobidagi hamda amaliyotidagi barcha ijobiy xatti-harakatlar majmuasi tushuniladi. Allomalar aytadilar-ku, yer yuzida uzoq muddat qamal qo'yishga eng muhtoj narsa tildir, deb. Shifokor aynan shu qoidadan holi sub'ekt bo'lmog'i kerak. Shuningdek, bemor bilan muloqotda uning diqqati va ixtiyorini shifokor suiste'mol qilmasligi, ya'ni so'zda me'yorni saqlay bilishi muhim. Aytar so'zni ayt, aytmas so'zdan qayt, deydilar. Shifokor bemor bilan muloqotda unga baayni zarur gaplardan so'zlamog'i uning amaliyoti uchun juda foydalidir. Ibn Burayda aytadi:«... Yaxshi so'zlarni so'zlagin, foyda topgaysan, yomon so'zni aytishdan o'zingni tiygin, salomat bo'lgaysan...» Zero, «Inson a'zolari ichida eng harakatchan va juda yengil harakat qiladigani til bo'Iib, shu bilan birga insonga eng zararlisi ham udir». Bemor shifokor bilan muloqotdan so'ng o'zini ruhan tetik va yengil his etishi kerak, dedik. Mohir shifokor haqida aytish mumkinki, yaxshi suhbatdosh atirfurushga o'xshaydi, garchi u senga atridan bermasa ham xushbo'y hidi yetib turadi. Shifokor bemor ko'nglini ko'tarib agar u yosh bo'Isa, «hali to'yingizda osh yeymiz, xizmat qilamiz», yoshi ulug'roq bo'Isa - «hali nevara-yu chevaralaringizni boqib yurasiz», qabilida gaplar aytishi kerakki, bemor beixtiyor bunday ko'ngilga yoquvchi muloqotni mamnuniyat bilan eslasin. Har bir shifokor Mahmud Qoshg'ariyning: «Bilag'on odamlarning nasihatlaridan foydalan. Chunki yaxshi 5 so'z ta'sir qilgach, dilga joylashadi», degan purhikmatlarini yodda olib qolishi foydadan holi emas. Zero, I.V. Gyote aytgandek, «so'zni ishonch bilan gapir, eshituvchilarga ta'sir etish esa o'z o'zidan kelib qoladi». Nutq og'zaki so'zlashuvga xos bo'lgani bois, u ayrim nuqsondan holi bo'lmaydi. Shifokor bemor bilan ma'lum mantiqiy ketma-ketlikda savol-javob qilishi kerak. Bu suhbat (dialog)da fikrning tushunarli bo'lishi uchun marom, urg'u va takror to'g'ri belgilanishi, mazmun va ohangdorlikning uyg'unlashuvi, so'zlaraniq hamda to'g'ri talaffuz qilinishi muhimdir. Zero, xalqimiz - kishining jamoli tilidir, deydi. Biz esa shifokorning mahorati va malhami tilidir, degimiz keladi. Darhaqiqat, xalq ertaklarida podshoning «Eng shirin narsa nima?» va «Eng achchiq narsa nima?» degan savoliga tilning olib kelib ko'rsatilishida buyuk hikmat bor. Bemorga: «Rangingiz oqaribroq ko'rinyapti, bugun tobingiz chatoqroqmi?» deb aytilsa, bir oz o'tib, uning rangi endi rostdan ham oqarinqirab qolganini sezish mumkin. Yoki aksincha, zarxil yuzli bemorga: «Bugun rangingiz naqshin olmadek», deyilsa, shifokoniing buyurgan barcha muolajalari em bo'ladi, bemorning hayotga ishtiyoqi yana ham kuchayadi. Zero, qadimgi yunon faylasufi Aristotel: «Nutqning bosh fazilati aniq va ravshanlikdir», degan edi. Donolar nasihat qilganlaridek, o'ziga boqma, so'ziga boq. Shunday ekan, shifo istab kelgan bemorga eng tez la sir etuvchi «eleksir - ilk sir bu so 'z, degan hayotiy haqiqat anglanadi. Demak, aytish mumkinki, shifokor bemorni nechog'lik o'rganib kirsa, muloqotga jiddiy tadorik (tayyorgarlik) ko'rsa, amaliyot natijasi shunga ko'ra yuqori bo'ladi. Shifokorning so'zlash odobi uning madaniyatini ko'rsatuvchi asosiy omil ekan, bu narsadan u qurol kabi samarali foydalanmog'i zarurdir. Shu o'rinda «Foydalanilmagan mehnat ta'tili» nomli badiiy filmdagi bir lavhani eslaylik. Yosh shifokor kasal qizcha bilan suhbatlashish uchun bemorxonaga kiradi. Qizchaning yuragi xasta, uni operatsiya qilishlari aniq. Bemor ham bundan xabardor. Shifokor o'zini quvnoq tutishga harakat qiladi va bemor bilan quyidagi tarzda suhbat qiiadi: 6 - Qizcha, ayt-chi, dadangni ko'proq yaxshi ko'rasanmi, oyingnimi? Qo'g'irchoq o'ynab yotgan qizcha devor tlarafga keskin burulib yotib oladi. Bir ozdan so'ng qizcha javob beradi: - Hech qaysisini... Hayron qolgan shifokorga xonada ularning suhbatini kuzatib turgan ikkinchi shifokor: - Qizchanuig otasi ham, onasi ham yo'q. U bolalar uyidan... Kutilmagan axborotni eshitgan yosh shifokor bemor qizcha ko'z o'ngida juda mulzam bo'lib qoladi. Badiiy filmdagi bunday o'ta noxush holat shifokor amaliyotida ro'y berishi mumkin bo'lgan hayotiy holatdir. Bu lavha, tabiiyki yuqorida kuyunib yozganimiz - bemorning shaxsi, ijtimoiy holati va boshqalarni o'rganib kirish naqadar muhim ekanini yana bir bor tasdiqlaydi. Shifokor, barcha zaruriy deontologik amallarni ado etar ekan, eng avvalo, o'z vazifasiga ma'naviy kamolot nuqtai nazaridan yondoshmog'I bugungi davr talabi bo 'lib qolaveradi. Necha asrlardan buyon ko'pni ko'rgan otaxon-onaxonlarimiz har gal fotihaga qo'l ochilganda, eng avvalo, tanisihatlik, xotirjamlik, tilaydilar. Hayotda tanisihatlik katta ahamiyatga molik ekanligi shundan ayon. Lekin hayot-hayotda. Insonning dunyoga kelishi va ketishi hayot qonuniyatiga asoslangan bo'lsa, uning turli kasalliklarga moyilligi, qisqagina hayot davomida necha turli dardga duchor bo’lishi tevarak-atrofini qurshagan muhitga, uning o’ziga, ahvol-ruhiyatiga juda- juda bog'liq. Inson boshiga tashvish tushib, tanisihatlikdan ayrilib qolganda, najot izlab, tibbiyot xodimlari huzuriga bosh urib keladi. Shu ondan boshlab, uning taqdiri, hatto hayoti shifokorlar va hamshiralar qo'lida, deyish mumkin. Yengilmi, og'irmi dard bilan shifoxonaga tushib, shu darddan xalos bo'lib, uyiga qaytgunga qadar bemor bir necha shifokor nazarida bo'ladi. Bu soatlar, haftalar va ba'zida oylarni imtihonga qiyos qilish mumkin. Bu bemor uchun ham, shifokor uchun ham 7 haqiqiy sinov. Hamdardlik, xushmuomalalik sinovi. Shu qisqa vaqt ichida ular orasida iliq munosabat paydo bo'lsa, ular bir-birini tushunsa, nur ustiga a'lo nur. Demak, shifokor hamda hamshiraning ishi muvaffaqiyatli yakunlanadi, ya'ni bemor shifo topadi. Tibbiyot xodimlarining kasbga munosabati, axloq-odobi, shuningdek, shifokorlar va bemorlar orasidagi turli huquqiy munosabatlar zamonamiz tilida bioetika va deontologiya deyiladi. Buni sodda shaklda ona tilimizga ko'chirsak, tibbiyot xodimi bilan bemor o'rtasidagi burchga sodiqlik, muomala qoidalariga rioya qilishi va yaxshi, to'g'ri muloqot, munosabat ham desa bo'ladi. Tibbiyotimizning necha ming yillik tajribasi ham, uning kazo-kazolari - Buqrot, Jolinusdan tortib Abu Ali ibn Sinogacha buni tasdiqlaganlar. Ularning ta'biricha, bemorning ruhiy holati davolovchi shifokor, hamshira uchun qanchalik ahamiyatga molik bo'lsa, bemorning o'zi uchun ham shunchalik qimmatlidir. 1.2.Shifokorning bemor bilan og’zaki muloqoti uslubiyati Tibbiyot xodimlari bemorga uning haqiqiy tashxisini ma'lum qilishi yoki qilmasligi haqida fikr yuritishlari zarur. Agar ular bemorga tashxisni bildirishga qaror qilsalar, uning bosqichi, asoratlarini yengil shaklda, bemorni asta-sekin tayyorlagan holda, bosqichma-bosqich aytishni o'ylab ko'rishlari kerak. Tabiiyki, unga hamma narsani gapirib bo'lmaydi, lekin ziyoli, tushunadigan bemor oldida «sukut saqlash» yoki ikkilanish foydadan ko'ra, ko'proq zarar keltiradi. Shu o'rinda ta'kidlash kerakki, bemor uchun aytilmagan «yomon xabar», aytilgan «yomon haqiqatudan dahshatliroq tuyulishi mumkin. Masalan, bir qator kasalliklarda, jumladan, zararli o'smalari bo'lgan xastalarga tashxis ma'lum qilinmaydi, onkologiya shifoxonasiga kelgan kasal o'zidagi shish «yomon»mi yoki «yaxshi», degan iztirobli kechinmani boshdan kechiradi va tabiiyki, buni shifokordan yoki hamshiradan so'rab-surishtirishga doimo harakat qiladi. Onkologiya kasalligiga uchragan bemorlar psixikasi juda nozik va ta'sirchan bo'ladi. Bu hoi, ayniqsa, kasallikning yaqinlashib kelayotgan oqibatini his qilganda namoyon bo'ladi. Shunday sharoitda hamshira baland ovoz chiqarib gaplashishi, qah-qaha bilan kulishi bemorni muvozanat holatidan chiqarib yuborishi mumkin. 8 Bemorlarga tashxis, davolash, asoratlar va qaytalashlarning oldini olish bilan bog'liq bo'lgan ko'pgina ma'lumotlar bildiriladi. O'z-o'ziga yordam berish yo'Uari ko'rsatilib, maxsus eslatmalar bilan ta'minlanadi. Masalan, oddiy misol - shifokor qandli diabet kasalligining mohiyatini faqatgina tushuntirmay, balki diabetga qarshi parhez, bemor o'zi yolg'iz qolgan hollarda in'eksiyalarni bajarish texnikasini o'rgatishi, turli xil insulinlar va ichiladigan dorilarning xossalari, koma oldi belgilari va boshqalar haqida ma'lumot berishi kerak. Shu tariqa tushuntirishlar infarktdan keyingi kardioskleroz, gipertoniya kasallig : , aritmiyalar, oshqozon-ichak yara kasalligi va boshqa xastaliklari bo'lgan bemorlar uchun zarurdir. Shifokorning oiimi muqarrar bo'lgan og'ir bemor to'shagi yonidagi xatti- harakatlari tibbiyot deontologiyasining muhim va mushkul masalasi bo'lib kelmoqda. Masalan, bemorga o'lim ehtimolini ma'lum qilish yoki qilmaslik, agar bu haqda axborot berilsa, uni qaysi sharoitda va qay tarzda amalga oshirishdadir. Barcha zamonlarda bu masala aniq ravishda manfiy yechimga ega bo'lgan. Buning uchun bir qator kcskin asoslar va fikrlar mavjud. Bemorga mutlaqo najotsiz oxir- oqibat to'g'risidagi «achchiq haqiqatni» ma'lum qilish - bu, avvalo, uning hayotidagi eng muhim narsa - umidini tortib olish, oxirgi kunlari va soatlarini zimiston tunga, tubsiz qora jarlikka tushishga aylantirishdir. Bunday hollarda shifokor, hamshira bemor ko'ngliga sog'ayib ketish umidini solishi va unda kasallikka qarshilik ko'rsatish hissiyotini kuchaytirishi zarur. Shifokor bilan bemor o'rtasidagi munosabatning yana bir tomoni bemorga tayinlangan shaxsiy tartib, parhez, dori-darmonlar bilan davolashning rejalarini tushuntirish va to'g'ri tashkiletishdan iborat. Shifokorning bemor bilar o'zaro muloqoti davolash jarayonining asosidir. Butun flkr, e'tiborni bemorga qaratish, samimiylik, uni diqqat bilan tinglash, bemor bilan birga qayg'urish, jiddiylik o'zaro muloqot o'rnatishning (kommunikatsiyaning) asosi bo'lib xizmat qiladi. Muloqot turlari va tinglash mahoratining umumiy tamoyillari Bemor bilan munosabalda so 'z orqali (verbal) va so 'z yordamisiz- (noverbal) muloqot ko'nikmalari mavjud. 9 So’'z orqali muloqot (verbal muloqot) o'zaro munosabatning asosiy ko'rinishidir, bunda quyidagilarga rioya qilmoqlik maqsadga muvofiq: -tushunarli tarzda so'zlang; - so'z ohangingiz bosiq va mayin bo'lsin; - o'rinsiz savollar bilan bemor g'ashini keltirmang; - ikki yo ko'p ma'noli so'zlarni ishlatmang; - ko'rsatmalarni aniq bei ing; - ilojsiz muolaja, dori-d irmonlarni va'da qilmang; - bemor sizni tushunmay qolsa, erinmasdan so'zlaiingizni yana takrorlang; - siz bilan suhbatda bemor o'zida tug'ilgan savollarga javob topganiga ishonch hosil qiling; - zarurat bo'lganda bemorga tegishli mutaxassisni tavsiya eting; - bemorga zarurat paydo bo'lganda o'z telefon raqamlaringizni bering va telefon orqali so'zlashuvdan qochmang, bemorga tekshiruv natijalarini muntazam ravishda aytib turing; - tavsiyalaringizni, ko'rsatmalaringizni nazorat qilib turing; - punktual bo'ling (puntktual - fransuzchadan ponktuel - nuqta, ya'ni aniq, saranjom-sarishta, va'dasini vaqtida bajaruvchij; - qabul vaqtiga kech qolsangiz bu haqda telefon orqali ogohlantiring; - davo ijobiy natija bermasa kerakli mutaxassisga yuboring; - zarur bo'lsa shifoxona (statsionar)lar davolanishni qat'iyan talab qiling. Muloqotning ikkinchi ko'rinishi noverbaldir, ya niso 'zyordamisiz muloqot. Bunday muloqot asosan xatti-harakat, imo-ishoralar bilan yuzaga keladi. Bunda: - mimikalarga, ayniqsa, noxush tuyg'uni ifodalovchi mimikalarga e'tibor qiling va ularni nazorat qiling; - qo'lning beo'xshov xatti-harakatlarini qilmang; - chuqur «uh» tortmang; - ko'z qarashlaringizni nazorat qiling; 10 - burun jiyirmang , qosh chimirmang , tish kavlamang , quloq qichimang , saqich chaynamang ( aks holda bemor hamiyati ozor chekishi mumkin ); - behuda kulavermang; - vaziyat taqozosidan kelib chiqib, eng maqul masofada turing; - gavdangizni bemorni teksirish uchun va u bilan suhbatlashishga qulay holatda tuting (kasalliklarning spesifik xususiyatlarini e'tiborga olgan holda), juda uzoq masofada muloqot qilmang; - suhbat vaqtida erkinlik yarating, bemorni diqqat bilan tinglang, savollar va mulohazalar bilan chalg'itmang, shoshilmang; - bemordan nigohingizni (ko'zlaringizni) olib qochmang; - uning so'zlariga qiziqishingizni bildirib turing; - suhbatning asosiy mohiyatini ilg'ab oling; - muloqotni ko'zlaringiz bilan qoilab turing; - «ha» ma'nosida boshingizni irg'ab turing; - ma'lumotlami tushunishga harakat qiling; - tabassumdan to'g'ri foydalaning. Bemor bilan dastlabki muloqot iliq tabassum ila salomlashishdan va o'zaro tanishuvdan boshlanadi. Shifokor va bemor suhbat uchun qulay vaziyat egallab olgach, bemordan shikoyatlarini, kasallikning rivojlanish tarixi (Anamnesis morbi): qachon, qay tarzda boshlangan, dastlabki klinik belgilari, qachon tibbiy yordamga murojaat qilgan, qanday yordam ko'rsatilgan, uning foydasi va h.k. Kasalning hayot tarixi (Anamnesis vitae): oilaviy, ijtimoiy ahvoli, yashash, ishlash joyi va sharoiti, avvalgi kasalliklari, o'tkazilgan jarrohlik amallari, nasliy- irsiy kasalliklari, dori-darmonlarga allergik sezgirligi kabilar surishtiriladi. Umumiy ko'zdan kechirish, tekshiruvdan so'ng bemorga dastlabki tashxisiy mulohazalar, yordamchi yoki qo'shimcha tekshiruvlr«r, dori-darmonlarning qanday qabul qilinishi va boshqa maslahailar aytiladi. Anamnezning yig'ilishi davolanish jarayonida to'ldirib boriladi. So'rab-surishtirish shifokordan alohida 11 mahorat talab etadi. Aniq. chuqur bilim asosida o'tkazilgan so'rab-surishtirish aksariyat kasallikka to'g'ri tashxisning qo'yilishiga yordam beradi. Suhbatdan so'ng bemor o'zini yengil his etishi, shifokorga nisbatan katta ishonch, tuzalishga umid paydo bo'lishi darkor! Shifokorning linglay olish madaniyatiga oid tamoyillarni tahbalar uqib olishlari va kelgusi amaliyotlarida qo 'hay olishlari zarur. Ruhiy bemorlar bilan muloqot. Ruhiy kasalliklar shifoxonasida tibbiyot xodimlari bemorlarga yumshoq muomalali, sabrli bolishlari kerak. Iliq munosabatlarni o'rnatish, avvalombor, bemorning ishonchini qozonish darkor. Buning uchun shitbkordan bag'rikenglik, qat'iyat, muloyimlik, mehr-muruvvat, to'g'riso'zlik talab qilinadi. Aksincha, yolg'on so'zlash, mug'ombirlik qilish kasalning shifokorga boigan ishonchini yo'qotadi. Davolash jarayoni uchun muhim bo'lgan ichki olam sirlarini ruhiy bemor ochmaslikka harakat qiladi. Shuni ta'kidlash kerakki, aksariyat ruhiy bemoilar o'ta sezgir bo'lib, samimiylikni soxtalikdan tezda ajratib oladilar. Ruhiy kasallikka chalingan har qanday bemor shifokor, hamshiradan o'ziga nisbatan alohida e'tibor, mehr talab etadi. Shunday ekan, bu munosabatning ikki comonlama bo'lishi maqsadga muvofiqdir. Hosil boigan vaziyat nihoyatda qaltis. Bemor c'z shifokoridan kutgan iliq munosabatni, mehr-muruvvatni ko'rmasa, undan ko'ngli qoladi. Natijada hatto o'z vaqtida amalga oshirilgan kimyoviy va hatto ruhiy muolajalar ham samara bermay qolishi mumkin. Shifokor bemori bilan muloqotda ana shunday «jarlik» yoqasiga kelib qolmasligi kerak. Quyida toksikoman - bemor bilan muloqot haqida fikr yuritamiz. Toksikoman bemor tushkunlik kabi og'ir holatga o'zining o'ta irodasizligi tufayligina tushib qoladi. Bemordagi qi'su: va kamchiliklarni ochiq-oydin ko'rsatish davo jarayoniga zarar keltirishi mumkin. Muloqot chog'ida bemorning kundan-kunga ahvoli yaxshilanib borayotganini, mushohadasi liniqlashayotganini, so'zlashganda talaffuzi aniqlashayotganini, nigohlari esa oydinlashayotganini gap orr.sida (urg'u bermasdan) aytib o'tish durust boiadi. Ruhiy muolaja, albatta, mehnat terapiyasi bilan uyg'uniikda olib borilsa, samaraiiroq boiadi. 12 Shuningdek. alkogolizm, narkomaniya muammosini hal qilishda o'zaro ishonch asosida muloqot o'rnatish muhimdir. Ko'pincha, bunday kasallar o'zlarini, «mutloq sog'» deb hisoblaydilar va o'z «qobiqlariga» kirib qoladilar. Bunday bemorlarga uning kimlargadir kerakligini, uni faqat o'zi uchun emas «kimdir» uchun ham tuzalishi va yashashi lozimligiga ishontirish, ruhiy dalda beiish, kasallikni yengish uchun ishonch paydo qilish kerak. Bu o'rinda bemor yaqinlarining yordami benihoya katta. Ruhiy bemorlar bilan muomala qiluvchi shifokor nihoyatda kuchli irodaga ega bo'Isagina ko'zlangan maqsadiga yetishi oson bo'ladi. Aks holda mazkur kasbni tanlaganiga tezda pushaymon bo'lib qolishi mumkin. Demak, ruhiy kasallik bilan og'rigan bemor bilan muomalada shifokor va hamshiradan an anaviy talablardan tashqari katta sabr-toqat talab etiladi. 2. O 'limi tez orada muqarrar bo'Igan bemorlar bilan muloqot. Bu muloqot chog'ida shifokor va hamshirada kuchli ruhiy zo'riqish ro'y beradi. Barcha chora- tadbirlar ko'rilgan, lekin bemor hayoti letal tugashi (o'limi) muqarrar. Har bir bemor xoh u hayotga qaytsin, xoh buning aksi bo'lsin, shifokor va hamshira fojiali holatlarda o'zini o'zi «ey li». Shifokor o'zini mana shunday nozik hayotiy holatlarga tayyorlashi muhim. Jigar sirrozi kasaliigida bemor ma'lum vaqtdan so'ng (ehtimol, yaqin kelajakda) vafot etadi. Bemor endi taqdirga tan bergan. Uning vafoti juda yaqin emas, lekin uzoq yillar ham yashamaydi. Bu holatda shifokor ma'lum me'yorda bemor bilan ochiqroq suhbatlashishi mumkin. «Sizning ahvolingiz nisbatan durust. Negaki, songgi olingan bioximik natijalar ancha yaxshi», - deb yupatish mumkin. Bu yerda ham ma'lum holatda bemoruing shaxsiy xususiyatlariga e'tibor berish kerak bo'ladi. Masalan, irodasi mustahkam,hayot zarbalarini matonat bilan titib oladigan ba'zi bemorlarga (agar o'zi talab qilsa) haqiqatni balki aytgan ma'qul (xususan, vasiyatnoma, meros taqsimoti kabi yuridik hujjatiarni rasmiylashtirishi uchun). Yana bir muammo. Kasalga rak tashxisini aytish kerakmi? Ayni paytda bir hayotiy voqeani keltiramiz. Bemor (taniqli jurnalist) kundan-kun ozib, holsizlanib, to'sh suyagi ostida noxushlik seza boshlaydi. O'tkazilgan davo ijobiy natija 13 bermaydi. Shunda Respublikadagi taniqli jarrohni maslahat uchun chaqiradilar. Bemor bu mutaxassisni bir necha kun intizorlik bilan kutadi. «Ko'rik» kuni ham yetib keladi. O'sha «mashhur» jarroh kasalni tezda ko'radi-yu, achchiq haqiqatni qo'rslik bilan (bemor huzurida) aytadi: «Bu kasalda oshqozon raki. O'tkazib yuborilgan, davodan foyda yo'q»,- deb xonadan chiqib ketadi. Bechora kasal ahvolini bir tasavvur qiling-a, qancha-qancha umid bilan necha kunlab kutilgan «ko'rik»ning natijasi... Bunday haqiqat metastazdan ham dahshatliroq emasmi? Axir bemorning sanoqli kunlari qora tunga aylanmaydimi? Shuni ham aytish kerakki, agar bemor operatsiyadan bosh tortsa, unga kasalining jiddiyligini yengil shaklda bildirish joizdir. Ayniqsa, bemor qohiga rak tashxisini ko'rsatuvchi rentgen qog'ozlarini bermaslik, hujjatlarda «oshqozon organik o'zgarishi» yoki «oshqozon yarasi» deb ko'rsatishi maqsadga muvofiqdir. Xulosa sifatida aytish mumkinki, bemor atrofidagi tibbiyot xodimlari o'z kasblariga nisbatan jiddiy bo'lib, fahm-farosat bilan munosabatda bo'lsalargina o'z vijdonlariga xilof ish tutmagan bo'ladilar. 3. Yuqumli kasalliklar bilan og 'rigan bemor bilan muloqot. Bemor o'zining yuqumli kasal bilan og'riganidan xabar topgan zahoti ruhan tushkunlikka uchraydi. Chunki bulardan ba'zilari uzoq muddat davolanadi (masalan, sil, zahm kabilar). Boz ustiga ba'zan qat'iy, davomli parhezning talab etilishi bemorni tushkunlikka tushirib qo'yadi (jumladan, virusli gepatit kabilar). Sil kasalligi bilan og'rigan bemorlar ruhiyati intoksikalsiya va uzoq davomli tuberkulostatik dorilarni ichishi ta'sirida o'zgarib boradi. Ular o'ta asabiy, xudbin (egotsentrik) bo'lib qoladilar. Atrofdagilarning bunday kasallardan «qochish»lari ularni ruhiy tushkunlikka solib qo'yadi. Sil bilan og'rigan bemorlar oylab statsionarda, yaqinlaridan uzoqda yashaydilar. Shuning uchun tibbiyot xodimlari e'tibor bilan doimiy psixoterapevtik muolajalarni o'tkazib turishlari, ulardan oshkora qochmasliklari kerak. Teri-tanosil kasalliklarida bemor o'zidagi teri o'zgarishlarini yashirishga harakat qilib, jismidagi doimiy noqulaylikni his etib yashaydi. Zahm tashxisini eshitgan bemor depressiyaga uchraydi va joniga qasd qilish (ya'm suitsid) fikri 14 tug'iladi. Bunday damlarda shifokor bosiqlik bilan kasallikni davolash mumkinligini tnshuntirishi kerak. Amaliyotda zahm, so'zak (gonoreya) yoki trixomonoz bilan og'rigan kasallar davolanishdan bosh tortgan hollar uchrab turadi. Albatta, bunday paytda ushbu kasallik bilan og'rigan bemorlar zudlik bilan majburiy davolanishga jo'natiladi. Bu vazifa huquqni muhofaza qilish organlari yordamida amalga oshiriladi. Demak, shifokor yuqorida qayd qilingan kasalliklarga mubtalo bo'lgan bemorlami davolash jarayonida ularning ruhiyatidagi o'zgarishlarni va bu kasalliklarning xususiyatlarini e'tiborga olgan holda har bir bemor bilan alohida mulcqot o'rnatishi durust bo'ladi. Dizenteriya, virusli gepatit, meningit kasalliklarida shifokor o'ziga xos deontologik yondoshmog'i kerak. Bemorga, bunday paytda zudlik bilan kasalxonada davolanishi kerakligi, aks holda turli asoratlar muqarrarligini, izolyatsiya qilinmasa, oilaning boshqa a'zolariga yuqish xavfi borligi tushuntirilishi kerak. Ko'pincha aholi o'rtasida o'zim tuzalib ketaman, degan noto'g'ri fikr yuradi. Xulosa qilib aytish kerak, yuqumli kasalliklar deontologiyasi bemorlarning nozik ruhiyatlari xususiyati bilan bog'liq. Jarrohlik bo'limidagi bemorlar bilan muloqot. Bu bo'limdagi bemorlarni shartli ravishda 2 guruhga bo'lish mumkin: 1. Bo'limga reja asosida kelgan bemorlar. 2. Bo'limga to'satdan kelgan bemorlar. Birinchi guruhga oid bemorlar keyingi guruhdagilarga nisbatan taqdirga tan bergan, bo'limda kechayotgan tibbiy jarayon va hodisalarga asabiylashmay, aql ko'zi bilan qaray oladigan bemorlar kiradi. Chunki ular haftalab, oylab va hatto yillab jarroh stoliga yotish muddatini kutib yashaydilar. Bunga kishi tanasidagi ba'zi fiziologik jarayonlar (hayz davri yoki donordan biron a'zoni kutish) sabab bo'ladi. Bemor jarrohlik jarayonini intizorlik bilan kutadi. Bular bilan suhbat keyingi guruhga oid bemorlarning o'rtasida bo'ladigan suhbatdan yengilroqdir. Donorlik a'zoni kutayotgan bemorni shifokor tinchlantirishi, umid baxsh etishi kerak. 15 Bo'limga to'satdan kelib qolgan bemor ruhi bunday zarbaga tayyor bo'lmaydi. Shu sababga ko'ra, ular bilan nihoyatda ehtiyotlik bilan muomalada bo'lishi kerak. Shu o'rinda aytish mumkinki, bu bemorlar taqdir zarbasi tufayli jarrohlik bo'limiga kelib qolganlar. Demak, jarrohlik bo'limida shifokor bemorning ham jismoniy, ham ruhiy iztiroblarini tushungan holda muomala qilgani ma'quldir. Ginekologiya va tug 'riq bo 'limidagi bemorlar bilan muloqot. Bemorlar bu bo'limga (jarrohlik bo'limidagi kabi) reja asosida vato'satdan kelib qoladilar. Bemorlarni asosan, kamqonlik, toksikoz, bola tushish tahdidi kabi holatlar bezovta qiladi. Ba'zilari kutilmagan tashvishga duchor bo'ladilar, ya'ni bu onalar o'z rahmi (bachadoni)dagi farzandlaridan bevaqt judo bo'ladilar. Aks holler ham bo'ladi - ayollar istalmagan homiladan xalos bo'lishni so'rab keladilar. Shifokor turli niyatlar, turli orzular, aytish kerakki, bir- biriga zid maqsadlar bilan bo'limga kelgan ayollar ko'nglini topib muomala qila bilishi kerak. Ijobiy va salbiy, ya'ni qarama-qarshi tuyg'ular ummoni mavjud muhitda xizmat qiluvchi tibbiyot xodimlaridan ziyraklikning talab etilishi tabiiydir. Ginekologiya bo'limidagi ayollarni tekshinsh jarayonida ular tabiatiga xos bo'lgan uyatchanlikni hisobga olib, muomala qilish kerak. Ayniqsa, befarzand va klimaks davridagi ayollar fe'li juda ta'sirchandir. Bemor ayollarni imkon qadar begona nigohlardan xalos etgan ma'qul. Tug'ish jarayonida ayollarga muloyim so'zlash, qo'pol xatti-harakat qilmaslik, shirin so'zlar bilan qo'llab-quvvatlash kerak. Farzandini yo'qotgan, og'ir loksikoz paytidagi ayollarga o'zgacha deontologik yondoshmoq kerak. Aytaylik, ayol farzandini yo'qotdi. Shifokor bu ayol va uning turmush o'rtog'iga hamdardlik bildirib, kelajakda yana farzand ko'rishlariga umid tug'dirishi lozim. Shuningdek, har bir yosh ayol bilan kontratsepsiyalar haqida. abortning (ayniqsa, birinchi farzandni oldirishning) o'ta zararligi xususida suhbatlashishi muhim. Ta'kidlangandek, e'tiborsiz aytilgan so'z noxush holatga olib kelishi mumkin. Bu o'rinda hayotiy misol keltiramiz: hamshira bemor ayolni navbatdagi 16 muolajaga olib borar ekan: «Negadir bachadoningizdagi yoriqlar bitmayapti. Yaxshilab tozalamasak, bachadoningiz chirib ketishi mumkin» - dedi. Bunday «suhbat»dan so'ng bemor ruhiy tushkunlikka tushib, laktatsiya (sut kelishi) to'xtab qoladi. Ko'rinib turibdiki, bunday deontologik xatoga aslo yo'l qo'ymaslik kerak. Barcha bo'limlardagi kabi ginekologiya dargohida ham shifokorlik sirini saqlash talab etiladi (bepushtlik tashxisi, faizand asrab olish kabi). Tug'ruq va yangi tug'ilgan chaqaloqlar bo'limida tibbiyot xodimi shaxsiy tozalik qoidalariga rioya qilishi, ya'ni tirnoqlari olingan, qo'llarida turli bezak, taqinchoqlar bo'lmasligi kerak. Demak, hayot-mamot chegarasida turgan va yaqin kun, soat, daqiqalarda ona bo'lish baxtini kutayotgan, lekin toig'oq dardida azob chekayotgan ayolning barcha injiqliklarini mehribonlik, bag*rikenglik, shirinso'zlik va sabr bilan «ko'tarish» uchun shifokor va hamshira o'zida katta kuch topa bilishi muhimdir. Pediatriya muomala odobi. Darhaqiqat, bu soha mutaxassislari: -hali tilga kirmagan, so'zlay olsa-da, xastalik belgilarini to'g'ri bayon qilib bera olmaydigan; -ozroq ma'lumot bera olsa ham «begona», «oq xalatli» insonlar bilan gaplashishdan bosh tortadigan, betinim yig'laydigan, hech narsaga ovunmaydigan bolalar bilan muomala qilishga majbur bo'ladi. Bola tinmay yig'lab, pediatr ko'rigiga xalaqit berishi mumkin. Lekin shifokor bu holatda asabiylashmasligi, sovuqqonlik bilan avval ona bilan savol-javob qilish:, so'ng bolani tekshira boshlashi kerak. Yosh onaning hayot tajribalari oz va ruhiyatining nozik ekanini hisobga olgan ravishda tashxisni yumshoqroq, kishi cho'chib ketmaydigan shaklda aytgani ma'qul. Bolalarni operatsiyaga tayyorlashda ularga tushunarli tilda gapirish kerak. Pediatr kichik bemorlar bilan muomalada quyidagi tamoyillarni hisobga olishi talab etiladi: - tinch, sokin, muloyim, qat'i gapirish; - yoshni hisobga olib, o'tkaziladigan muolajalarni tushuntirish; 17 - bola uchun (imkon qadar) tushunarsiz so'zlarni ishlatmaslik; - bola biron muolaja (operatsiya)da cho'chiganda boshqa bolalar misolida tinchlantirish kerak. Demak, pediatr - donorlar aytgandek, farzandlarga katta hurmat, ehtirom bilan munosabatda boiish lozimligini yodda saqlagani maqsadga muvofiqdir. Bemor qaringdoshlari bilan muloqot. Bemor qarindoshlari bilan ko'pincha qaltis, og'ir holatlarda muloqot qilinadi. Xususan: - o'zi haqida to'liq va to'g'ri ma'lumot bera olmovchi ruhiy kasalning; - o'limi muqarrar bo lgan, lekin buning ochiq belgilarini sezmayotgan bemorning; - jonlantirish holatida yotgan, ya'ni shifokor bilan suhbatlashish layoqatiga ega bo'lmagan bemorning; - nozik va qaltis operatsiya yoki oddiy operatsiya qilinishi zarur bolgan bemorning qarindoshlari bilan alohida, yakkama-yakka suhbat qilinishi zarur. Bunday suhbatlar yuridik hujjatlarda (zaruriy holatlarda) o'z aksini topishi zarur (masalan, bemor operatsiyasiga ruxsat etuvchi xatni yozish). Ba'zan bemorning qarindoshlari bilan ahvolning yomonligi yoki qandaydir oxirgi chora ko'rish maslahatlashiladi. Va bu hufyona (yashirincha) kechgan suhbatdan bemor shubhalanmasligiga e'tibor muhimdir. Biz turli xastaliklarda bemor bilan muloqotning o'ziga xos xususiyatlari masalasini ko'rdik. Imkon qadar turli xastaliklardagi muloqotning umumiy va o'ziga xos dcontologik xususiyatlariga e'tibor qildik. II BOB. TIBBIYOT XODIMINING MUOMALA MADANIYATINING IDENTIFIKATSION XUSUSIYATLARI. 2.1. Shifokorning og’zaki nutq madaniyati Bilgilki, odamzodning sharafi nutqi bilan va nutq odobiga rioya qilmagan odam bu sharafdan bebahradir. Husayn Voiz Koshifiy 18 Nutq - fikrimiz, bilimimiz, munosabatlarimiz va dunyoqarashimizning so'zlar orqali ifodalanishidir. So'z - bu qurol, so 'z - bu tig', so 'z - bu malham. So 'z ko 'rkimiz, mohiyatimiz, madaniyatimizdir. Qadimdan so'z buyuk shifobaxsh kuch-qudratga ega bo'lib kelgan. So'z odamzod zabonidagi eng aziz gavhardir. Mashhur yunon hakimi Buqrot «Inson ruhini davolamay, tanga shifo berib bo'lmaydi», deb ta'kidlaganida aynan «so'z»ni nazarda tutgan. Darhaqiqat, turli kasalliklar ruhiyatda u yoki bu o'zgarishlarni vujudga keltiradi, bu esa bemorlar bilan bolgan muloqotda o'z ifodasini topadi. Inson aqliy va fiziologik faoliyatining mevasi - nutq orqali bu muloqot namoyon bo'ladi. Zamonaviy tibbiyotda shifobaxsh omil sifatida so'zning ahamiyati yanada ortdi. Turli davrlarda nutq madaniyatiga doimo katta e'tibor bilan qaralgan. Nutq madaniyatiga, bemor bilan muloqot san'atiga bekamu ko'st, mohirona amal qilish oson emas. Bu tibbiyot xodimidan yuksak ruhiy manbani, yuqori madaniyatni, o'ta nozik darajadagi sezgirlikni, bilimni, matonatni va hatto ba'zida aktyorlik darajasidagi mahoratni talab qiladi. Qadimgi hind tabibi Sushruta: «So'z muloyim, yoqimli va umidvor qila oladigan, ruhga taskin berguvchi bo'lmog'i lozim», deb yozgan edi. Bu fikrlar hozirgi zamonda ham dolzarbdir. Abu Ali ibn Sinoning zamondoshi Muhammad Zakariyo ar-Roziy «Tibbiyot hikmatlari» asarida shunday yozadi: «0'zini tib olamiga bag'ishlagan inson eng avvalo, bilimli, kamtarin, insonparvar, haqparvar, mulohazali, fahm-farosatli, istalgan masalaning mohiyatini tushuna oladigan bo'lishi lozim». Bu ta'rifga sazovor bo'lish uchun tibbiyot xodimidan katta bilim sohibi bo'lish talab qilinadi. Buning uchun shifokor va hamshira tib ilmlarini egallabgina qolmay, balki adabiyot, san'atni b i l i s h i , nutq go'zalligini takomillashtirishi lozim. Nutqning vazminligi, yorqinligi, go'zalligi va hikmatliligidan tashqari, shifokor va hamshira uchun nutqdagi xulq-atvor, uslub, ohang, dadillik, ma'lum darajada chiroyli talaffuz ham muhimdir. Shifokor va hamshiraning nutqi dalilga asoslangan va ishontiruvchan, bemorni o'ziga rom qilib oladigan, aytgan tavsiya va ko'rsatmalariga rioya qilishga undaydigan bo'lishi kerak. Shifokorning fikri 19 maqsadli, izchil bo'lishi, bemor uning so'zlaridagi kuchni, asoslanganlikni hamda o'zi haqidagi g'amxo'rlikni sezishi kerak. Tajribali shifokor kitob, she'r mutolaa qilayotganida, teatrga borganida oqilona jumlalar, she'riy satrlarni yodda tutishga harakat qilib, ularni bemorlar bilan bo'ladigan suhbatlarida qo'llay oladigan bo'lmog'i darkor. Bemorlar bilan suhbatda shifokor xalq donishmandlarining hayotni sevish, kelajakka ishonch haqidagi qisqa, yorqin ifodalangan maqollardan va o'gitlardan ham foydalanishi kerak. Bir so 'z bilan aytganda, keng ma 'lumotga egalik, his-tuyg'ularni tarbiyalash, xususan, nutq madaniyati bemorlar bilan mohirona va ta 'sirliso 'z orqali aloqa o 'rnatishning asosidir. Nutqning ohang ifodasi, talaffuzi ayniqsa muhimdir. Suhbatda keskin, qo'pol, baland ohangda gapirish bemor bilan iliq munosabatni o'rnatishga xalaqit beradi. Bu to'g'rida nemis faylasufi Gegel shunday degan edi: «Ovozning xush ohangligidan gapirayotgan odam qalbining go'zalligini, uning ovozidagi qo'pollikda esa unga xos bo'lgan qo'pol hissiyotni anglab olish mumkin» Shifokor va hamshira butun hayoti davomida nutqining aniqligi, o'tkirligi, go'zalligi ustida ishlashi kerak. Bu holat shifokor kasbi va bemorlar bilan bo'ladigan jonli muloqoti uchun zarurdir. Afsuski, ayrim tibbiyot xodimlari o'rtasida nutq madaniyatiga ega bo'lish mutaxassis - psixoterapevtning vazifasi, oddiy terapevt yoki jarrohning bundan boshqa tashvishlari ko'p va ular «so'z ustasi bo'lishlari shart emas», degan fikr bor. Yo'q, nutq madaniyatiga ega bo'lish har bir tibbiyot xodimi uchun juda zarurdir. Mashhur olim, atoqli fan arbobi G'aybulloh as-Salom aytganlaridek: «Dilingizning bir uchiga tugib qo'ying: dunyoda eng arzon va eng qimmat narsa - bu lutf. Shu qadar arzonki - tekin. Shu qadar qimmatki - bebaho». So'z Sizning ichingizda ekan, u Sizning qulingiz. Tashqariga chiqqanida esa Siz o'zingiz uning quliga aylanib qolishingiz hech gap emas. Aytilgan so'z - kumush, aytilmagani - oltin. Bu bilan tolibi ilmlar indamas, soqov bo'lsin, demoqchi emasmiz, aslo. Gap qayerda va nima deyish, qanday aytish haqida borayotir. Bahs madaniyatini ham e g a l l a s h kerak. Amaliy mashg'ulotlar, mashvaratlar (seminarlar), yotoqxona va boshqa jamoat joylarida bo'lib turadigan munozaralarda tanqidiy fikr bildirayotganda qizishmaslik, odob saqlash, nihoyatda 20 ehtiyot bo'lish darkor. Mayda, nazarnigor bir uchqun katta alanga olib ketishi mumkin. Nosog'lom ehtiroslarning qo'zg'alishi, nomatlub mayllarning g'olib kelishiga sababchi bo'lishdan tiyiling. Arablarda shunday maqol bor; ikki jag' orasiga ehtiyot bo'lgan - balodan xoli. So'z mulkining sultoni hazrat Alisher Navoiy buyurmishlar: Xub el bila suhbat tutubon xub o'lg'il, Yaxshini talab qilgilu matlub o'lg'il, Shirin so'z ila xalqqa marg'ub o'lg'il, Yumshoq de hadisingniyu, mahbub o'lg'il. Har kimki chuchuk so'z elga izhor aylar. Har nechaki axyor durur yor aylar. So'z qotili el ko'nglini ozor aylar, Yumshoq ko'ngillarni giriftor aylar. Inson tabiatiga xos yomon xislatlardan biri - andishasizlikdir. Andisha. Mumkin qadar birovning, xususan, bahslashuvchi tomonning dilini og'ritmaslik, bil'aks, ko'nglini ovlash odob taqozosidir. O'zaro bahslashar ekansiz, qo'rslik, qo'pollik qila ko'rmang. «Bekor aytibsan», «uyat», «yolg'on», «bo'hton», «nodonsan» degan so'zlarni aytishdan tiyiling. Qarshingizda turgan muqobil sherikni haqorat qilish bu o'z-o'zingizni haqorat qilishingiz bilan barobar. O'zingizni shunday tutingki, qo'rslik qilgani uchun suhbatdoshning o'zi uyalib qolsin. Haqoratga haqorat bilan javob qaytarish har kimning qo'lidan keladi, haqoratni «eshitmaslik», uni yutib yuborish yoki raqibga «yumshoq hadis» bilan javob qilish uchun esa kishidan katta aql talab etiladi. Xalqimiz deydi: so'zlovchi nodon bo'lsa, tinglovchi dono boiishi kerak; kim mard - o'zini-o'zi yenga olgan mard! Bu ilmlarni, bunday axloqni biz sohibqiron Amir Temurdan, Zahiriddin Muhammad Boburdan o'rganaylik. Mirzo Abdulqodir Bedilda shunday ajoyib satrlar bor: Har ko'zki, agar olmasa ibrat, ko'rdir, Har luqma, agar bermasa lazzat, sho'rdir. Har tun, agar o'zgarmasa, to'nmas, u kafan. 21 Har xonaki, birdek turaversa, go'rdir. Achchiqni achchiq kesadi, deydilar. Lekin hamma vaqt ham shunday bo'lavermaydi. Achchiq achchiqni... chaqiradi. Achchiqqa qarshi achchiq qo'llasangiz, hammayoq battar taxirlashib ketadi. Hadisi sharifda aytiladi: «Agar birov sizni sizda yo'q ayblar bilan ayblasa, siz uni unda bor ayblar bilan ayblamang». Zero, I.A.Karimov ta'kidlaganlaridek, «g'oyaga qarshi faqat g'oya, fikrga qarshi fikr, jaholatga qarshi faqat ma'rifat bilan kurashish zarur». Yuqoridagi fikrlardan ko'rinib turibdiki, so'zning ta'siri benihoya katta. Bu o'rinda quyidagi rivoyatlarni keltirish mumkin. 1-RIVOYAT: Kunlardan bir kun Sulton Husaynning saroyida katta ziyofat bo'libdi. Gapdan gap chiqib, podshoh Alisherning aytgan so'zi uchun Mir Alisherga ikki ming tanga in'om etganini aytib bergan ekan, buni eshitgan boshqa vazirlar janjal qo'zg'abdilai. Ular podshoga arz qilib: - Taqsir, har safar Mir Alisherga bir og'iz dono so'zi uchun ming tanga berilar edi, endi esa ikki ming tanga beribsiz! Nima uchun bizlarga ham ikki ming tanga berilmaydi? Yo bu iltifotg'a loyiq emasmizmi? Podsho ularga qarab: - Agar mening savollarimga to'g'ri javob topsalaring, o'sha ikki ming tanga sizlardan aylansin. Olsalaring, olaveringlar, mening sirayam qarshiligim yo'q, - debdi. - Mayli, bizlar ham topamiz! Qancha savol bo'lsa beravering, olampanoh. Sulton Husayn vazirlariga qarab turib, ko'rsatkich barmog'i bilan boshini ko'rsatibdi. Hech narsaga tushunmagan vazirlar bir-birlariga qarashib, angrayib turaveribdilar. Shu payt Mir Alisher o'sha barmog'i bilan tilini ko'rsatibdi. Sulton Husayn hamon bezrayib turgan vazirlariga qarab: - Men boshimni ko'rsatdim, Mir Alisher esa barmog'i bilan t i l i n i ko'rsatdi. Shuning ma'nosini topib kelinglar, - deb buyuribdi. 22 Vazirlar uch kun muhlat so'rab olibdilar. Uch kun o'ylab-o'ylab, baribir hech qanday natija chiqarolmay, axiyri Mir Alisherning yoniga borib, boyagi imo- ishoraning ma'nosini so'rabdilar. - Agar har qaysingiz ming tangadan bersangiz, mayli, aytib bera qolay, - debdi Mir Alisher. Qirq vazir qirq ming tangani sanab bergach, u imo-ishoraning ma'nosini so'zlab beribdi. - Sulton boshga balo nimadan keladi, deb so'radilar. Men har kishining boshiga balo kelsa, o'zining tilidan keladi, deb javob berdim. Buni eshitgan vazirlar saroyga qarab yuguribdilar, Podshoning oldiga borib, biri-biriga gal bermay, «Men topdim, men topdim!» -deb gap talashib qolibdilar. Sulton Husayn ularni tinchlantirib, gap so'rasa, ular boyagina Mir Alisherdan eshitgan gaplarini oqizmay-tomizmay aytib berishibdi. Podsho ularning so'zlariga ishonqiramay: - To ' g ' risini aytinglar , bu so ' zlarni kim o ' rgatdi sizlarga ? - deb so ' rabdi . - O ' zimiz topdik , taqsir ! - deyishibdi vazirlar . Podsho vazirlarning yolg ' on gaplaridan achchiqlanib , hammasini o ' limga buyuribdi . Shunda qo'rqib ketgan vazirlar bu gaplarni Mir Alisher o'rgatganini aytib berishibdi. Sulton Husayn vazirlariga qarab, kulib turib: - Men Mir Alisherga ikki ming tanga bersam, sizlar uning bir og'iz so'ziga qirq ming tanga beribsizlar-da! - debdi. 2-RIVOYAT: Qadim-qadimlarda oqil va odil bir odamning suluv qizi bo'lgan ekan, shu qizga ikkita yigitning ishqi tushibdi. Qiz ulardan qaysi biriga ko'ngil berishni bilmay qolibdi. Yigitlar qizning visoliga yetishish ilinjida yelib- yuguraverishibdi. Nihoyat, qiz ularga shunday debdi: «Men yurt farzandi bo'la oladigan o'g'ilga ona boiishni istayman. Uni qanday tarbiyalashga qodirliklaringni bilishim kerak. Ana shunga qarab, sizlarga qarorimni aytaman», - debdi. «Bu ish faqat mening qoiimdan keladi, men unga ilm o'rgataman: riyoziyot (matematika)dan, falakiyot (astronomiya)dan saboq beraman. Siyosat bilan 23 shug'ullanishni o'rgataman. Ajnabiy tillarni egallashga yordam beraman. U olamga dong taratadi», debdi birinchi yigit. Navbat ikkinchisiga kelganda, u aytibdi: «Avloddan-avlodlarga meros qoladigan asosiy boylik - til. Ona tili bor ekan, Vatan bor. Xalqning umr o'lchovini til be'lgilaydi. Dunyodagi bor go'zallik - sehrli ona allasini eshitmoqlik til bilan, maqsadimni anglagandirsan? Men o'g'limni ona t i l i g a xiyonat qilmaslikka, qo'shiq, ertak, dostonlar aytib, mana shu ona tilimiz uchun jonini ham ayamaslikka o'rgataman». Bu gaplardan birinchi yigit qahqaha urib kulib, raqibini aqli pastlikda ayblabdi, o'rtadagi tortishuv janjalga aylanibdi. «Janjallashmanglar, - debdi qiz, - yurtimizda ulug' donishmand bor, o'shaning huzuriga boramiz, hammasi o'sha joyda hal qilinadi. Uning hukmi mening uchun qonun bo'ladi». Ular donishmand yoniga borishibdi. U nizo qo'zg'agan barcha gap-so'zlarni tinglabdi-yu, «aqli past» yigitga debdi: «Qiz seni sevadimi-yo'qmi, bilmayman. Lekin otalik sharafiga sen loyiqsan...». Tilni asrab-avaylash har bir kishining insoniylik burchidir. Shukrlar bo'lsinki, respublikamizda ona tilimiz-o'zbek tiliga Davlat tili maqomi berildi. Bu o'zligimizni anglashga olib kelmoqda, kelgusida o'zbek tilining yanada taraqqiy etishiga yo'l ochilmoqda. Har bir o'quvchi o'z ona tilini mukammal o'rganishi lozim, chunki tilga e'tibor elga e'tibordir. Donolar aytibdilar: «Ey farzand... So'z to'rt na'v bo'ladi: birinchisi bilishga va aytishga hojati yo'q so'zlar; ikkinchisi bilishga va aytishga zarur bo'lgan so'zlar; uchinchisi bilishga zaruri yo'q, ammo aytsa bo'ladigan so'zlar; to'rtinchisi- bilsa bo'ladigan, ammo aytishga hojati yo'q so'zlar. Ammo aytiladigan va bilinadigan so'z shunday bo'ladiki, dunyoning yaxshiligi shu so'zga bog'liq bo'ladi. Bunday so'z dunyo uchun foydalidir. Bunday so'zning aytuvchiga ham, eshituvchiga ham ko'p manfaati bor. Bilish mumkin-u, gapirish mumkin bo'lmaydigan so'zlar shunday bo'ladiki, bir do'st kishining aybi senga ma'lum bo'ladi. Aql tomondan o'ylagan vaqtda uni aytish behayolikdir. Shu aybni aytsang, do'stingni jahli chiqadi, u sendan xafa 24 bo'ladi yoki o'z boshingga katta g'avg'o orttirib olasan, shuning uchun bu so'zni bilish kerak, ammo aytmaslik lozim... Ey farzand, hamma vaqt to'g'ri so'z gapir... Shoshilishdan qochgil... Har bir gapga quloq sol, tezlik qilma. O'ylamasdan so'zlama, har bir so'zni... o'ylab gapir, to aytgan so'zingdan pushaymon bolmagaysan... Sovuq so'z so'zlama. Sovuq so'z bir urug', undan dushmanlik hosil bo'ladi». Donolar hikmatlari asnosida so'z atalmish zar-oltin yoinki cho'g' bilan qanday munosabatda bo'lgan ma'qul? Bu haqda quyidagi bandlar orqali ma'lumot olish mumkin: 1. Bir kishi so'z boshlaganda. juda zarurat bo'lmasa. tashlab ketmang, oxirigacha eshiting. So'zlagan vaqtingizda qichqirmang, qizishib ketmang, odob, tarbiya doirasidan chiqmang. 2. Yolg'on aralashtirib so'zlamang, to'g'ri so'zlang, hech kimni g'iybat qilmang, birovning gapini orttirib, ko'paytirib so'zlamang. 3. Tilingizni yomon so'zlarga o'rgatmang, eshitgan hamma gapni to'g'ri deb ishonavermang, tekshiring, to'g'ri bo'lsa so'zlang. Nutqingizni juda cho'zib yubormang. 4. Yig'ilishlarda biror kishi haqida noloyiq so'zlar aytmang. Boshqalarga gap bermasdan faqat o'zingizgina so'zlab, hammani bezor qilmang, odamgarchilik so'zda emas, balki amalda ekanini unutmang. 5. Ota-bobongizni, o'zingizni hadeb maqtab, kerilib yurmang. Kamolotdan, ya'ni mukammallikdan mahrum bo'lgan odamga quruq so'z bilan maqtanib yurish soyasida kamolot kelmaydi. 6. Biror narsa to'g'risida so'rasalar, qo'pollik bilan emas, odob tarbiyasiga rioya qilib javob bering. Tinglovchi kishi so'zingizni yana qaytarib aytishni so'rasa, yo'q demay, qaytarib ayting. 7. Agar bir voqea to'g'risida gapirmoqchi, fikringizni bayon qilmoqchi bo'lsangiz, avvalo yaxshilab o'ylab, tarbiya odobiga rioya qilib, muloyimlik bilan so'zga kirishing, so'zingizni qasam ichib quvvatlamang, o'z fikringizga o'zingiz hayron bo'lib qolmang, o'z flkriga hayron bo'lish - nodonlar odati, qasam ichib: 25 «Mening so'zim to'g'ri», - deb da'vo qilish yolg'onchilik alomatidir. 8. Zaruriyat bo'lmasa, qayg'u-alamli xabarlarni so'zlamang. Hikoya yo'li bilan bo'lsa ham odob, tarbiyaga qarshi bo'lgan so'zlarni og'zingizga olmang. Zimmangizga omonat qo'yilgan sirlarni fosh qilmang. 9. Hech kimni yomon so'zlar bilan tilga olmang, ta'na va tuhmatdan uzoq bo'ling, jamoa oldida ikki kishining pichirlab so'zlashuvi odobsizlikdir, buni yodingizdan chiqarmang. 10. Ota-bobolarimiz, «Yaxshivso'z-jon ozig'i, yomon so'z-bosh qozig'i» deganlar. Bobolarimizning bu hikmatli so'zlariga amal qiling, hamma bilan yaxshi muomalada bo'ling, hech kimning diliga ozor bermang, yaxshilik qilishni o'zingizga odat qilib oling. To'g'rilik sizga yo'ldosh bo'lsin, egrilikdan uzoq yuring. Donishmandlar quyida aytilgan o'n to'rtta axloqiy fazilatni inson uchun eng kerakli fazilatlar deb hisoblaganlar: Sukut - o'zingga ham, boshqalarga ham hech bir foydasi tegmaydigan oldi- qochdi so'zlarni so'zlashdan qoch, jim bo'l. Intizom - ishlaring tartibli, intizomli bo'lsin, ishingni o'z vaqtida bajar, kechiktirma. Maqsad - bir ishga kirishmoqchi bo'lsang eng avval yaxshilab o'yla, shu ishdan kutgan maqsading nima ekanini yaxshi tushun, bir qarorga kel. Keyin qarorlashtirgan ishingni hech bir kamchiliksiz ado qil. Tejash - iqtisod, ya'ni tejashga rioya qil, isrofdan saqlan. Sa'y va shug'ullanish - doimo foydali ish bilan mashg'ul bo'l, kerak boimagan narsadan chekin. Matonat - ishingda chidamli, matonatli bo'l. Hiyla-nayrang ishlatishdan hazar qil, tushunchang pok, sof va haqqoniy bo'lsin, tushunganing kabi so'zla va ishla. Haqqoniyat, to'g'rilik- adolat va haqqoniyatni o'zinga rahbar qilib ol, hech kimga zararni qasd qilma. Nazokat - kir, ifloslikdan xazar qil, vujuding, libosing, uy-ish joyingning toza, pokizaligiga diqqat qil. 26 Qalb uzri - mayda muvaffaqiyatsizliklardan xafalanib, salomatligingni buzma, qalbing huzur va rohatini ko'zla. lffat - adabli, sharm-hayoli, nomusli bo'l. Bu go'zal xislatlardan ajralma. Tavoze - o'zingni kamtar tut, tavoze sharaf va izzat bosqichi ekanini unutma. Muloyimlik - sabrli, muloyim, ochiq yuz, shirin so'zli bo'l. Hech kimga qo'pol muomala qilma. Xulosa: yuqorida zikr etilgan o'n to'rtta axloqiy fazilat bilan o'zingni orasta qilsang, bemorning muhabbatini o'zingga jalb etasan, hamma senga hurmat nazari bilan qaraydi. Yaxshi so'zlash ham buyuk san'atdir. Har narsaning chegarasi bo'lgani kabi, kishi faoliyatining barcha qirralari, jumladan, so'zlashish san'atining ham odob doirasi bor. Yaxshi, shirin, odobli so'zlashish uchun quyidagilarga e'tibor berilsa, maqsadga muvofiq bo 'ladi: 1. So'zning mantig'i, go'zailigi va boyligi insonning jamiyatda o'z o'rnini topishida, kishilar hurmatini qozonishida muhim ahamiyat kasb etadi. So'zlari sermazmun, muloyim kishilarning gapini boshqalar miriqib tinglaydi. 2. Shirinsuhanlik, go`zal notiqlik sanatiga ega bo'lish ham baxtdii -nutqi shirin kishilarning do'sti, yoru birodarlari ko'p bo'ladi. Shirin va oqil so'z - umr ozig'i va do'stliknmg mustahkam kalitidir. Kishi xalq og'zaki ijodi namunalaridan, ya'ni ertak, hikoya, rivoyatlarni ko'p o'qisa, tinglasa ham so'z boyligi ortib, shirinso'z va ma'noli gapiradigan bo'ladi. 4. So'zlashish me'yorini ham bilish kerak. Ko'p gapirish odobdan emas. Sukut saqlash yaxshi odob, so'zni qisqa, aniq ifodalash katta san'atdir. So'z - gavhardir. Gavhar esa noyobdir. Yaxshi so'zing husningga kamoldir, Yomon so'zing iqbolingga zavoldir. Taniqli adabiyotshunos olim - professor Anvar Hojiahmedov yozadi: «Buyuk insonparvar shoir Navoiyning ushbu purmazmun ruboiysi yaxshi xulq, shirin so'z qadridan bahs etadi. Hazrat o'zlarining «Mahbub-ul qulub» pandnomalarida yozibdilar: «Xushgo'ykim so'zni rifq va muvoso bila aytg'ay, ko'ngul g'am 27 keladurg'on bo'lsa, aning so'zidin qaytg'ay. So'zdadur har yaxshilikni imkoni bor. Mundin debdurlarki, nafasning joni bor. Masiko, kim nafas bila o'lukka jon berdi, go'yo bu jihatdin erdi». Ya'ni: «Shirinso'z odam har bir so'zni muloyimlik bilan, kelishtirib aytadi va ko'ngilga keladigan yuz g'am uning so'zi bilan qaytadi. So'z bilan har qanday yaxshilikni ro'yobga chiqarish mumkin. Shu tufayli nafasning joni bor, deyishadi. Masih, ya'ni Iso payg'ambar, o'z nafasi bilan o'liklarga jon bag'ishlaydi, deganlari shu sababdandir. Shoir demoqchi: Iso payg'ambar o'liklarga jon bag'ishlagan degan rivoyat uning shirin so'zli bo'lganiga ishoradir. Aksincha, achchiq so'zni shunday ta'rifladi ulug' shoir: «Ul ko'ngulkim, qattig' so'zdin reshdek bo'lg'ay, achchig' til zakrolud neshdek bo'lg'ay. Ko'ngulda til sinoni jarohati butmas, anga hech nima marham yerin tutmas. Har ko'ngulki, til sinonidin jarohatdir ham yumshoq so'z va shirin til anga malham va rohatdur». Ya'ni: «Qaysi bir ko'ngul qattiq so'zdan yaralgan bo'lsa, achchiq, til zaharli tikandek bo'lur. Ko'ngilga qadalgan til xanjarining jarohati bitmaydi, unga hech narsa malham bo'lolmaydi. Harko'ngil til xanjaridan jarohatlansa, yumshoq so'z va shirin til unga malham bo'ladi va rohat beradi». Ha, donishmand xalqimizning «Yaxshi so'z - jon ozig'i», «Achchiq til - zahri ilon, chuchuk tilga -jon qurbon», «Shirin so'z -shakardan shirin», «Yaxshi gap bilan ilon inidan chiqar», «Yaxshi so'z – ko`ngil podshosi», «Yaxshining so'zi - qaymoq, yomonning so'zi - to'qmoq» kabi o'nlab dono hikmatlari bejiz aytilmagan. Bir og'iz shirin so'z... U ba'zan hayot bilan teng. Ha, hayot bilan! Shifokorning o'zidan najot kutayotgan, taqdirini oppoq libos kiygan pokiza chehra inson qoiiga topshirgan, uning har bir so'zini orziqish bilan, ulkan umidlar bilan kutayotgan bemorga aytadigan so'zlari ana shunday mo' 'jizaviy qudratga ega desak, xato bo'lmas. Shifokor, avvalo, so'zi bilan davoiaydi, deydilar. Bemorga aytilgan har bir shirin so'z uni ruhan parvarishlab, najot sohiliga yo'naltiradi, sog'ayishiga bo'lgan ishonchini mustahkamlab, uning a'zosida mavjud bo'lgan sehrli kuchlarni ishga tushiradi, jismiga ilhom, hayotga bo'lgan intilishiga quvvat bo'ladi. 28 Zero: Kimki bo'lsa xastadil, bir so'z bila topgay shifo, So'zga ziqna yuz tabibdan yaxshi bir shirinzabon. Bir zahar so'z birla g'amgin bo'lgusi yuz baxtiyor, Bir shirin so'zdin davo topgay, ajab, yuz xasta jon. Ha, shifokorning shirin so'zi - malham. Tiriklik suvi obi hayot bo'lsa, uning nodonlikdan nishon beruvchi dag'al bir iborasi- zahar, og'u bilan teng. Yuzlab, minglab hayotiy misollar. ushbu mulohazaning haqiqatligini tasdiqlaydi. Shifokor, xushyor hoi, olam bezagi bo'lgan inson taqdiri sening qo'lingda, avvalo so'zingda! Shirin so'zingni darig' tutma, ko'zingga mo'ltirab turgan bemordan! Odamlarni shirin so'zi bilan darddan xalos etgan Xizrga monandliginigni doimo yodingda tut! Unutmagil, shifokor: shirin so'zing davodir. Chehrangdagi tabassum, kulgan ko'zing - davodir. Xush bir kalom, shaksiz, bemorga baxt etar jon, Xurshid kabi munavvar gulgun yuzing davodur. Faqat amaldor emas, yolg'izgina shifokor emas, hayotimizning barcha jabhalarida faoliyat ko'rsatuvchi har qaysi xodim, qolaversa, har bir madaniyatli inson shirin so'zni, ochiq chehralilik, xushmuomala, bir so'z bilan aytganda, odamiylikni o'zining eng oliy insoniy burchi, deb bilmog'i lozim.» So'z kuchli qudratga ega. Shunday ekan, shifokor va hamshira bemorga eng avvalo so'zi orqali ta'sir qilish mahoratiga ega bo'lishi kerak, ya'ni bemor bilan suhbatda shirinsuxan, so'zlar tushunarli, ishonarli, bir so'z bilan aytganda, notiq bo'lishi lozim. Tibbiyot hamshirasining ishi faqat katta jismoniy ish bajarish bilan emas, balki katta emotsional (ruhiy) zo'riqish bilan bog'liqdir. Bunday zo'riqish bemor bilan muomala qilish chog'ida ularning haddan ziyod ta'sirchanligi, kasallik tufayli injiq bo'lib qolishi, jizzakiligi natijasida vujudga keladi. Ruhiy zo'riqish, shuningdek, shifokor amaliyotiga xos salbiy holatdir. Zero, ulardan sabr-matonat, o'z ishiga fidoyilarcha yondashish talab qilinadi. Ayniqsa, hamshira kasallar orasida ko'proq 29 bo'ladi. Shuning uchun aniq harakatlari va shifokorning ko'rsatmalarini mahorat bilan bajarishi, bemorga xayrixohlik bilan samimiy munosabatda bo'lishi kasal ruhiyatiga ijobiy ta'sir etadi, g'amxo'rlik, diqqat-e'tibor hamshira bilan bemor o'rtasidagi aloqaning asosi hisoblanadi. Bunda so'z, nutq madaniyati katta ahamiyatga ega. Shifokorning muomala san'ati uning so'zga chechanligi, o'zbek tilini bilish darajasiga qarab emas, balki nutqning ta'sirchanligiga, nutq mazmuniga ishontira olish qobiliyatiga bog'liqdir. Har bir shifokor ona tilining imkoniyat va boyliklarini yaxshi egallagan, nutq madaniyati tamoyillariga rioya qiluvchi, so'zga chechan bo'lishi mumkin. Lekin biz ko'zda tutgan eng nozik nuqta shifokorning bemor bilan malakali, ishonchli, shifokor etiketini o'zida saqlagan muloqoti masalasidir. Ibn Sino «Mavjudotning taqsimlanishi to'g'risidagi risola»sida yozadi: «sezish va ixtiyoriy harakat qilish (qobiliyati)ga ega bo'lganlari hayvon deyiladi va bu ham o'z navbatida ikkiga ajraladi: biri nutqqa ega bo'lib, inson deyiladi va notiq hayvon deb ta'riflanadi (309-b). Ya'ni Ibn Sino aytmoqchi, inson va hayvon sezgi, ixtiyoriy harakat qilish qobiliyatiga birdek ega. Lekin inson va hayvonni ayirib turuvchi asosiy xususiyat sifatida Ibn Sino ularning so'zlay olishi (inson) yoki so'zlay olmasligi (hayvon)ni belgilagan. Allomaning bu fikri ushbu qo'llanmani mutolaa qiluvchi talabaga so'z quvvati, so'zlash va so'zlashishning naqadar buyuk ne'mat ekanini yanada chuqurroq anglashi uchun keltirildi. Ibn Sino yana bir asari («Risolatun fi taxsin al mavjudot») da butun borliqni tarkibiy qismlarga bo'ladi. Ular: vujudi vojib, vujudi mumkin... Aql, jon, quvvat, sezish... Nutq kabi kategoriyalardir. Ko'rinadiki, bu asarda inson fiziologiyasiga xos muhimliklar va a'zolar sirasida nutq alohida ko'rsatiladi. Buyuk alloma yuqorida nomi keltirilgan asarida ham aynan inson nutqini tabiatning unga in'om etgan tolelaridan biri sifatida baholagan. Inson nutqidagi tovush ohanglari orqali o'z hissiyotlarini ifoda etadi. 30 Bu o'rinda biz nainki «o'z hissiyotlarimizni ifodalash», balki shifokorning nutqi, bemor bilan muomalasining tibbiy - ma'naviy tamoyil (asos)larini tahlil etishga urinamiz. Yuqorida Ibn Sinodan misol keltirganimizdek, so'zlash, fikr va xayol quvvatlari Forobiyning ham ta'kidlashicha, faqat insonga xos. Odam o'zining mana shu quvvatlari bilan hayvonot olamidan tubdan farq qiladi. Forobiy inson ibtidolari hisoblangan (ruhiy) quvvatlarni tahlil etib, so'zlash quvvati, harakatlanuvchi quvvat, xayol quvvati va sezish quvvatlarini ajratgan. Alloma «Shakl va aksidensiyalarning ibtidosi haqida» asarida inson quvvatlarini quyidagicha tasnif qiladi. So'zlash quvvati shunday quvvatki, uning yordamida kishi hunar egallaydi, xatti-harakat va xulq-atvordagi go'zal narsalarni xunuk narsalardan ajratadi, zarur narsalarni amalga oshiradi, foydali narsalarni zararli narsalardan farqlaydi. Kuzatuvdan ma'lum bo'ldiki, Forobiy ham Ibn Sino ham nutq madaniyati muammolarini chuqur his etganlar. Forobiy tilshunoslikka doir asarlar ham yozgan. Xususan, «Talaffuzlar va harflar kitobi». Har ikki alloma ham shubhasiz, nutq ilmiy ibtidosiga tamal toshini qo'ygan olimlardandir. Nutq, muloqot, tabiiyki, kamida bir juft inson o'rtasida ro'y beruvchi jarayondir. Sharq qo'lyozmalaiidan birida Forobiyning «kasallik (organizmni) o'limga olib keladi. U qon, o't, qora jigar va shilliqlarning (turli holati) natijasida paydo bo'ladi, mazkur to'rt element (holati) esa o'z navbatida ovqatlanishga bog'liq. Ovqatlanish esa o'simlik (tarkibiga), o'simlik (tarkibi) tuproq (tarkibiga), (shunday qilib) hammasi yerga bog'liq», degan fikri saqlanib qolgan. Bu fikr Forobiy hodisalarining sababiy bogianishini chuqur tushunganidan va birinchi qarashda go'yo bir-biridan juda uzoq bo'lgan jarayonlar o'rtasidagi sabab-oqibat munosabatlarini aniqlaganidan dalolat beradi. (M.Xayrullayev. «Uyg'onish davri va Sharq mutafakkiri.» O'zbekiston, 1971, 211-bet). Yuqorida keltirilgan matnga biroz o'zgartirish kiritgan holda talqin qilib ko'raylik: to'g'ri, kasallik nafsilambrda insonni o'limga olib keladi. Kasallik, albatta, insonning hayot tarziga, ovqatlanishga, uning asab tizimiga so'zsiz 31 bog'liqdir. Lekin bemor o'zini qanday his qilishi uning ruhiy - fiziologik holatiga ham bog'liqdir. Xususan, insonga salbiy ruhiy omil ta'sir etganda, albatta, kasallik rivoji tezlashadi. Yana Shu narsa ma'lum bo'ldiki, shifokor va bemor muloqotining ma'lum tibbiy-ma'naviy asoslari bo'lmog'i darkor. Bemorning ruhiy madadkori - shifokor. Shunday ekan, shifokor bemorning zohiriy va botiniy salbiy tashqi va ichki ta'sirlardan saqlashga intilishi yaxshi natijalarni beradi. Shunday ekan, har bir shifokor bemorni alohida, betakror individ sifatida qabul qilmog'i va uni hech bir takrorlanmas ruhiyat namunasi sifatida o'rganmog'i, muloqot qilmog'i va nihoyat, shifolamog'i zarurdir. Shifokor va bemor muloqoti muammosi mana shu bosqichda tibbiy, ma'naviy, estetik va qolaversa, ijtimoiy-siyosiy ahamiyat kasb etadi. Az-Zamaxshariy: Xastalik... Shunday baloki, hatto xutbon (juda taxir, achchiq) ichimlikdan ko'ra ham achchiqroqdir, degan ekan. Mana shunday «balo»dan so'zsiz, shifokor halos etadi. Al-Xorazmiy fikricha, har bir hodisa uchun ma'lum sabab va makon bo'lib, bu hodisa undan tashqarida bo'lishi mumkin emas (Mafotih al-ulum, 137-bet). Al-Xorazmiyning aynan fikrini mavzuimiz nuqtai nazaridan baholaydigan bo`lsak, muomalani «hodisa» deb, «sabab»ni kasallik deb, «makonni» (albatta muloqot shifoxonadan tashqarida ham bo'lishi mumkin) esa shifoxona, deb shartli belgilasak, u holda bemor shifokorning ikki tomonlama muloqoti aynan shu makonda, aynan shu sabab bilan «hodisa» yuz beradi, deb talqin qilishimiz mumkin bo'ladi. Fikrimizni soddaroq ifodalaydigan bo'lsak, bemor-shifokor muloqoti faqatgina bemor - shifokor suhbat (dialog)i doirasida kechishi mumkin. Bu holatdagi shifokorning bemor bilan bo` ladigan muomalasi bil'aks matbuotda, radio lo'lqinlarida yoki televideniyedagi nutqqa ko 'cha olmaydi. Shifokorning keng ommaga qaratilgan nutqining ayrim olingan bemor bilan kechadigan muomalasini ash muqoyasa qilib bo 'Imaydi. albatta. Yana aytish kerakki, bemor bilan bo'ladigan muloqot ham aynan bemor va yana bemor bilan amalga oshiriladi. Hech bir muloqot Al- Xorazmiy e'tirof 32 etganidek, har bir hodisa (bunda - muloqot, N. D.), ma'lum sabab va makonda bo'lib, bu hodisa undan tashqarida bo'lishi mumkin emas. Hech bir nutq, hech bir muloqol shifokor va bemor aro o'tkaziladigan suhbat (dialog)ga o'xshamaydi. Shifokor o'zida bor nutq malakasini, muloqot odobini kerakli yo'sinda, faqat o'z bemori bilangina amalga oshira oladi. Bu muloqot namunasi u nechog'li oliy toifada bo'lmasin, faqatgina shifokor va bemor o'rtasida bo'ladi. Boshqa zamon va makonda uning kechishi aslo mumkin emas. Biz birinchi bob avvalida nutq madaniyati, unda mavjud boigan turli uslubiyatlar haqidagi ma'lumotlarni yodga oldik. Nutqda foydalanishimiz mumkin bo'lgan badiiy tasvir vositalarining ayrimlari haqida fikr bildirdik. Demak, xulosa qilib aytish mumkinki, shifokor va hamshira bemor bilan muloqotda har bir bemorning o'zigagina xos bo'Igan belgilar, xususiyatlarni va ma'lum tibbiy-ma'naviy tamoyillarni hisobga olgan holda amalga oshirish maqsadga muvofiqdir. 2.2. Tibbiyot etikasi identifikatsion xususiyatlari Yer yuzidagi eng qadimiy kasblardan biri- bu tibbiyotdir. Tibbyot o'zining ko'p yillik tarixi davomida boshqa kasblardan muhim tomonlari bilan farq qiluvchi shifokorlik kasbiing boy tajribalariga ega bo'ladi Vrach etikasi asosida tarixiy taraqqiyot jarayonida asoslangan muxim xislat gumanizm, insoniylik, odamiylik yotadi.Vrach etikasi asosida tarixiy taraqqiyot jarayonida asoslangan muxim xislat gumanizm, insoniylik, odamiylik yotadi.U o'z navbatida tibbiyot xodimlarining bemorlar, sog'lom odamlar jamiyat orasida olib boriladigan davolash-profilaktika ishlaridagi me'yoriy munosabatlarini, ma'naviy xulqi, axloqi etik normalarini belgilaydi.Vrach etikasi (yunoncha «etos» -odat, xarakter) vrachning bemorni salomatligini mustakamlashga qaratilgan faoliyatidagi xatti- xarakati, ahloqi, xulqi, odati, kasbiy burchiga bo'lgan munosabati, manfaati, vijdoni va kasbiga munosibligi xagidagi fandir.Vrach etikasi (yunoncha «etos» - odat, xarakter) vrachning bemorni salomatligini mustakamlashga qaratilgan faoliyatidagi xatti-xarakati, ahloqi, xulqi, odati, kasbiy burchiga bo'lgan munosabati, manfaati, vijdoni va kasbiga munosibligi xagidagi 33 fandir. Deontologiya esa - bemorni davolash va insonlar orasida kasalliklarni oldini olishga qaratilgan tibbiyot xodimlarining burchi, faoliyatidagi goidalar, printsiplar majmuasidir.Vrach etikasi va tibbiyot deontologiyasi tibbiyot hodimimning fuqorolik burchini, bajarishdagi axloqiy normalari munosabatlari, vrach xatti harakatidagi qoida va prinsplarga asoslangan. Shifokorning xatti-harakati, uning ichki intilishlari nuqtai nazaridan ham, tashqi harakatlar nuqtai nazaridan ham, bemorning manfaatlari va farovonligi asosida bo'lishi kerak. "Qaysi uyga kirmasam, u erga kasalning manfaati uchun kiraman, qasddan, adolatsiz va xarob qiladigan narsalardan yiroqman", deb yozgan Gippokrat. Vrach etikasi va tibbiyot deontologiyasi tibbiyot hodimimning fuqorolik burchini, bajarishdagi axloqiy normalari munosabatlari, vrach xatti harakatidagi qoida va prinsplarga asoslangan. Shifokorning xatti-harakati, uning ichki intilishlari nuqtai nazaridan ham, tashqi harakatlar nuqtai nazaridan ham, bemorning manfaatlari va farovonligi asosida bo'lishi kerak. "Qaysi uyga kirmasam, u erga kasalning manfaati uchun kiraman, qasddan, adolatsiz va xarob qiladigan narsalardan yiroqman", deb yozgan Gippokrat. Bo'limda yoki kasalxonada ishlash qat'iy tartib-intizomga bo'ysunishi kerak, bo'ysunish kerak, ya'ni kichikning katta yoshgacha bo'lgan rasmiy bo'ysunishi. Tibbiy xodim bemorlarga nisbatan to'g'ri, ehtiyotkorlik bilan va tanishlariga yo'l qo'ymasligi kerak. Shifokor yuqori malakali mutaxassis, har tomonlama barkamol bo'lishi kerak. Endi bemorlar, ayniqsa kasalliklari sababli tibbiy adabiyotlarni o'qiydilar. Bunday vaziyatda shifokor bemor bilan professional va nozik tarzda aloqa qilishi kerak.Bo'limda yoki kasalxonada ishlash qat'iy tartib-intizomga bo'ysunishi kerak, bo'ysunish kerak, ya'ni kichikning katta yoshgacha bo'lgan rasmiy bo'ysunishyma Tibbiy xodim bemorlarga nisbatan to'g'ri, ehtiyotkorlik bilan va tanishlariga yo'l qo'ymasligi kerak. Shifokor yuqori malakali mutaxassis, har tomonlama barkamol bo'lishi kerak. Endi bemorlar, ayniqsa kasalliklari sababli tibbiy adabiyotlarni o'qiydilar. Bunday vaziyatda shifokor bemor bilan professional va nozik tarzda aloqa qilishi kerak.Bo'limda yoki kasalxonada ishlash qat'iy tartib- intizomga bo'ysunishi kerak, bo'ysunish kerak, ya'ni kichikning katta yoshgacha 34 bo'lgan rasmiy bo'ysunishi. Tibbiy xodim bemorlarga nisbatan to'g'ri, ehtiyotkorlik bilan va tanishlariga yo'l qo'ymasligi kerak. Shifokor yuqori malakali mutaxassis, har tomonlama barkamol bo'lishi kerak. Endi bemorlar, ayniqsa kasalliklari sababli tibbiy adabiyotlarni o'qiydilar. Bunday vaziyatda shifokor bemor bilan professional va nozik tarzda aloqa qilishi kerak.Bo'limda yoki kasalxonada ishlash qat'iy tartib- intizomga bo'ysunishi kerak, bo'ysunish kerak, ya'ni kichikning katta yoshgacha bo'lgan rasmiy bo'ysunishi. Tibbiy xodim bemorlarga nisbatan to'g'ri, ehtiyotkorlik bilan va tanishlariga yo'l qo'ymasligi kerak. Shifokor yuqori malakali mutaxassis, har tomonlama barkamol bo'lishi kerak. Endi bemorlar, ayniqsa kasalliklari sababli tibbiy adabiyotlarni o'qiydilar. Bunday vaziyatda shifokor bemor bilan professional va nozik tarzda aloqa qilishi kerak.Tibbiy sirni saqlash nafaqat shifokorlarga, balki tibbiyot xodimlariga, talabalarga, ya'ni bemorlar bilan aloqada bo'lganlarning barchasiga tegishli. Bir qoida bor: "So'z shifo beradi, lekin so'z buzilishi mumkin." Tibbiy sir bemorning qarindoshlariga taalluqli emas. Shifokor qarindoshlarini haqiqiy tashxis, bemorning ahvoli va prognozi haqida xabardor qilishi kerak. Tibbiy sirni saqlash nafaqat shifokorlarga, balki tibbiyot xodimlariga, talabalarga, ya'ni bemorlar bilan aloqada bo'lganlarning barchasiga tegishli. Bir qoida bor: "So'z shifo beradi, lekin so'z buzilishi mumkin." Tibbiy sir bemorning qarindoshlariga taalluqli emas. Shifokor qarindoshlarini haqiqiy tashxis, bemorning ahvoli va prognozi haqida xabardor qilishi kerak. Vrach va bemor o’rtasidagi munosabatlar. Xozirgi zamon vrachidan nafaqat malakali mutaxassis bo'lish, balki tibbiy, madaniy, ma'naviy bilimlarni targ'ibotchisi, tashkilotchisi bo'lish talab etiladi.Vrachlik kasbiga o'zini bag'ishlagan inson oz atrofidagilarga mexribon, ularning jami kulfatiga, shodliklariga sherik bola oladigan, ozidan kechib bo'lsada xar doim bemorga yordam berishga tayyor bo'lmog'i lozim. Insoniylik, xushfellik, vrachning muxim sifatlaridan biridir.Suxbatdan so'ng vrach bemorning o'zini yengil xis etishi, tuzalishiga bo'lgan ishonchi ortishi kerak, bu esa bemorning ruxiy fiziologik xolatiga ijobiy ta'sir etish uni tezroq tuzalishiga yordam beradi.Suxbatdan so'ng vrach bemorning o'zini yengil xis etishi, tuzalishiga bo'lgan 35 ishonchi ortishi kerak, bu esa bemorning ruxiy fiziologik xolatiga ijobiy ta'sir etish uni tezroq tuzalishiga yordam beradi.Vrach mexnati ko'p xollarda ruxiy va jismoniy zo'riqish bilan kechadi, shuning uchun ham chidam, matonat, sabr toqat, sezgirlik, yashi takt vrachning doimiy xamrohi bo'lishi kerak. Bemor bilan bo'lgan suxbatda qo'llari, gavdani ortiqcha xarakatlanishi sezilmasligi lozim, bemorning diqqat-e'tiborini to'liq o'ziga qila olishi, unda ishonch ug'ota olishi kerakVrach bilan bemorning qarindoshlari orasidagi munosabatIsh faoliyati yuzasidan vrach bemorning qarindoshlari bilan yaqin munosabatda bo'ladi. Tibbiyotning ayrim soxalarida, xususan pediatriya, psixiatriya va ayrim surunkali kasalliklar bilan xastalangan bemorlarning garindosh urug'lari bilan bunday munosabat to'g'ri tashxis go'yish uchun juda ham muxim xisoblanadi. Chunki vrach asosan anamnez hagidagi ma'lumotlarei kasallikning ko'rinishi uning rivojlanishi, kasallikni boshlanishi kelib chiqishi sabablari haqidagi ma'lumot asosan bemorning qarindosh urug'laridan oladi.Tibbiyot muassasasiga qo’yiladigan talab, vrach va tibbiyot hodimlari orasidagi munosabatlar;Tibbiyotning xozirgi taraqqiyot jarayonida tibbiy yordamning sifatini oshirishga qaratilgan xar-bir vrachning shaxsiy ma'suliyati butun tibbiyot muassasasining ma'suliyati bilan to'ldirilishi lozim. Xulosa Tibbiyot hodimlari bemor bilan muomala qilishda etika normalariga amal qilishdan tashqarii, kasbiy sabr-to-at va o'z-o'zini tuta bilish yuksak tuyg'usiga ham ega bo'lishi kerak. Tibbiyot hodimi bilan bemor o'rtasidagi ishonch vaziyatini vujudga keltirish davolash siriga qat'iy rioya qilinishi shart hisoblanadi. Tibbiyot hamshirasining ishi faqat katta jismoniy zo'riqishni bajarish bilan emas, balkiy katta xissiy zo'riqish bilan ham bog'liq bo'lib, bu narsa bemor kishilar bilan muomala qilish chog'ida ularning haddan tashqarii ta'sirchanligi, kasallik tufayli injiq bo'lib qolishi jizzakiligi natijasida vujudga keladi. Hamshira kasallar orasida hamma vaqt bo'ladi. Shuning uchun uning aniq xarakatlari va vrachning ko'rsatmalarini mahorat bilan bajarishi, uning bemorga ta'sirini samimiy 36 munosabati unga psixoterapevtik ta'sir ko'rsatadi. Bu omillar ya'ni g'amho'rlik diqqat e'tibor hamshira bilan bemor o'rtasidagi aloqani asosi hisoblanadi. yoqimli va shirin so'z bilan murojaat qilishda samimiy tabassumda hamshiraning o'z bemorlariga g'amxo'rligi va diqqat e'tibori ifodalanadi. Biroq hamshiraning diqqat e'tibori va samimiyligi intim xarakterda bo'lmasligi, bemorlar o'zlari bilan hamshira o'rtasidagi masofani suiste'mol qilishga yo'l qo'ymaslik kerak. Tibbiyot hodimi, shu jumladan tibbiyot hamshirasi vrachlik sirini qattiq sir tutishi kerak. Vrachlik siri deganda quyidagilar tushiniladi: 1) bemor to'g'risidagi ma'lumotlar va bu ma'lumotlarni tibbiyot hodimi bemorning o'zidan yoki davolash jarayonida oladi va ular jamoatchik orasida ma'lum qilinmaydi; 2) bemor to'g'risidagi ma'lumotlar; (kasallikning noxush yakuni, bemorga psixologik ziyon yetkazuvchi diagnoz v ax. k.) tibbiyot hodimi bu ma'lumotlarni bemorga ma'lum qilmaydi. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati a) Me’yoriy-huquqiy hujjatlar va metodik ahamiyatga molik asarlar: 1. Мирзиёев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш – юрт тараққиёти ва халқ фаровонлиги гарови // Куч адолатда, 2016 йил 8 декабръ, № 47. 2. Мирзиёев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб-интизом ва швхсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак // “Халқ сўзи” газетаси. 2017-йил 16-январь. 3. O‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi qonuni. 924-XII. 1993-yil 2-sentabr. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 21-oktabrdagi “Sud-huquq tizimini yanada isloh qilish, fuqarolarning huquq va 37 erkinliklarini ishonchli himoya qilish kafolatlarini kuchaytirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-4850-son farmoni. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Sud-ekspertlik faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2019-yil 14-yanvardagi PQ-4125 son qarori. b) Ilmiy adabiyotlar, dissertatsiya, monografiyalar. 1. Astanov I.R. Jinoyat ishlari bo‘yicha ekspertiza o‘tkazish. Nazariya va amaliyot. – T.:TDYuU, 2011. – 130b. 2. Astanov I.R.Zo‘rlik ishlatib sodir etilgan jinoyatlar va ularni tergov qilishning o‘ziga xos jihatlari //Mas’ul muharrir:yu.f.d/ G.Z.To‘laganova – T.:TDYuU. – 140b. 3. Alimova R., Otaxo‘jayev S. Sud ekspertizasini tashkil qilish va o‘tkazish masalalari. – Toshkent:Yangi asr avlodi, 2001. – 131b. 4. Аблин М.В. Теоретико-методологическое обоснование лингвистической экспертизы по делам об экстремизме. Автореф.диц.кандидат.филил.наук. – УФА, 2016. – 162с. 5. Абдураимова Ш.К. Сўз ўзлаштириш назарияси ва ўзлаштирмаларнинг вақтли матбуот тилида ўзгара бориши. Филол. Фан. Номз. ...дис.автореф. –Тошкент, 1995. – 160 б. 6. Аверъянова Т.В. Судебная экспертиза. Курс общей теории [Текст] / Т.В. Аверъянова. – М.: Норма, 2009. – 480с. 7. Азимова И.А. Ўзбек тилидаги газета матнлари мазмуний перцепсиясининг психолингвистик тадқиқи. – Тошкент.: Навоий университети. – 160 б. 8. Алтунян А.Г. Анализ политическых текстовАлтунян А.Г. Анализ: учебное пособие [Текст] А.Г.Алтунян. – 2-еизд. – М.: Логос, 2010. – 384с Ilmiy maqola va tezislar: 1. Александров А.С. Юридическая техника – судебная лингвистика – грамматика и права // Проблемы юридической техники Сборник статей . Под.ред. В.М.Баранова. – Нижний Новгород, 2000. – С 37-48. 38 2. Ажнюк Л.В. Типологія об’єктів лінгвістичної експертизи і методика їх дослідженя / Леся Вікторівна Ажнюк // Мовознавство. – 2016. – № 3. – С. 6 3. Арутюнов А.С. Методология производства судебной лингвистической экспертизы с целъю установления проявлений экстремизма // Общество и право – 2019 – №2 (68). 80 с. 4. Баранов А.Н. Лингвистическая экспертиза текста / А.Н.Баранов. – М.: Флинта, 2007. – 592 с. 5. Бондаренко Е.И. Анализ речевой стратегии дискредитации в лингвистической экспертизе (на примере интернет-кооментария) // Филологические науки. Вопросы, теории и практики. – 2014. – №101(40)С.27-29. Internet saytlari 1 . https://ceur.ru/library/articles/lingvisticheskaja jekspertiza /item 12881/4 . 2 http://www.ling - expert.ru/conference/langlaw5/abbasasova - la.html 3 https://www.iafl.org/join/ 4 https://z - lib.org/ 5 https://sudexpa.ru/cases/?expertise=1356 39

Shifokorlarning og’zaki va yozma nutqining identifikatsion xususiyatlari

Sotib olish