• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 83.5KB
Покупки 18
Дата загрузки 27 Апрель 2024
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Sevara

Дата регистрации 27 Апрель 2024

18 Продаж

Shukur Xolmirzayev - mohir hikoyanavis

jihatlar yanada ochiqroq namoyon bо’lishligiga amin bо’ldik; – adib qahramonlarining ruhiyatini tasvirlar ekan, milliy dunyoqarashga mos kelmaydigan о’rinlarga yо’l qо’ymaydi, natijada yozuvchining asarlarida milliy ruhiyat ifodasi qahramonlarning ishonarli, jonli chiqishi uchun asosiy omil vazifasini о’taganligini kuzatdik; – asar qahramonlarining xatti-harakatlari, gap- sо’zlari va fe’l-atvorini uyg’unlashtirishni talab etuvchi psixologik asoslash ayni paytda ijodkorning mahoratini ham kо’rsatadi. Sо’zga, adabiyotga, haqiqatga nisbatan qat’iy turumiga qarshi bormagan yozuvchi Shukur Xolmirzayev о’z qahramonlarining ishonarli, rost chiqishini ta’minlash uchun ularning harakatlarini har jihatdan asoslaganligin о’rgandik. – yozuvchi istiqlol arafasida va mustaqillik yillarida yozgan asarlarida adabiy qahramon konsepsiyasiga munosabatini yanada qat’iylashtirgani seziladi. Chunonchi, adibning shо’rolar zamonida ‘bosmachilik harakati’ deya qoralangan, mustaqillik davrida ‘milliy istiqlolchilik kurashi’ deb nom olgan 20-asrning ilk choragida yurtimizda kechgan dolg’ali voqealar tо’g’risidagi «Tabassum», «Qora kamar», ‘Qilkо’prik’ kabi asarlarida Insonga xolis baho berish tamoyili kо’zga tashlanadi. Yozuvchi qahramonlarni atay kо’kka kо’tarib maqtamaydi, shu bilan birga ularning nuqsonlaridan ham kо’z yummasligiga amin bо’ldik  – milliylik qahramonning, avvalo, ruhiyati – о’ylash, fikrlash, munosabat bildirish tarzida va shunga muvofiq gap-sо’zi, xatti- harakatlarida namoyon bо’ladi. Shukur Xolmirzayevning «О’zbek xarakteri», “Navrо’z, Navrо’z” singari asarlari qahramonlarining ichki olami ham, tashqi shamoyillari ham о’zbekonadir. Muhimi shundaki, millatning qadriyat sifatida barqarorlashgan ma’naviy tayanchlarini sun’iy yо’l bilan yiqitish mushkuldir, zotan, ayni ma’naviy ustunlargina millatning millatligini ta’minlaydi. ‘Mangu yо’ldosh’, ‘Navrо’z, Navrо’z’, «О’zbek xarakteri» kabi hikoyalarda muallif millatning tabiatida ‘afsonaviy instinkt’ singari yashayotgan qadriyatlar tasvirini yaratganligini tahlil qildik  – mustaqillikka erishilgandan sо’ng siyosiy, ijtimoiy- iqtisodiy hayotda rо’y bergan о’zgarishlar millatimizning ma’naviyatida qator yangilanishlarni sodir etdi. Jumladan, ba’zi odamlar tо’satdan sodir bо’lgan yangiliklarga darrov moslasholmay, tushkun kayfiyatga tushgan bо’lsa, boshqa toifadagi kishilar demokratiyani, erkinlikni boshboshdoqlik tarzida qabul qildi. Uchinchi turli insonlar bо’lsa har qanday ijtimoiy sharoitda ham mavjud imkoniyatlar doirasidagi ishlashni afzal biladiganlardan iborat edi. Qizig’i shundaki, ijtimoiy hayotdagi о’zgarishlarga muayyaya darajada moslashgani holda kishilarning ma’naviy mezonlari ham bu borada butunlay izsiz ketmaydi. Shukur Xolmirzayevning ‘Quyosh-ku falakda kezib yuribdi...’, «Ozodlik», ‘Qadimda bо’lgan ekan....’ va boshqa hikoyalarida mana shunday kayfiyatdagi millatdoshlarimizning haqqoniy badiiy talqiniga duch kelamiz  – о’zbek millati jamoaviylikka intilib yashaydi, uning tabiati kо’p bilan kengashib ish kо’rishga o‘zi qanday odam, unga ishonsa bo‘ladimi. Shu kabi savollargaxalqimizning “molingga mahkam bo‘l, qo‘shningni o‘g‘ri tutma” maqolini keltirishning o‘zini yetarli deb o‘ylayman, nazarimizda. Tabiiyki, Qo‘ziboy chol, o‘ligim ko‘chada qolmasin, dastyoringizga ayting, holimdan xabar olib tursin. Sizga o‘limligim uchun bergan pulni esa marakalarga ishlatarsiz deydi va ne ko‘z bilan ko‘rsinki, na puldan darak bor, naqassobdagi vijdondan. Qassob uni allaqachon o‘z ehtiyojlari uchun sarflab ulgurgan edi. “Yarim soatdan keyin Qo‘ziboy chol ko‘zidan shashqator yosh oqizib, atrofga xira ovozda jar solar edi: -Eshitmadim demanglar! Suyunchisi bor. Qobil qassob past odam ekan. Men o‘limligim deb ming so‘m berib qo‘ygan edim. Tondi! Xaloyiq! U pul sizlarning pullaringiz edi. Mening halol mehnatim edi. Xudodan tilagim shuki, o‘ligi ko‘chada qolsin, bekafan ketsin... Meni bekafan qildi, odamlar!” Birinchidan, bu adolatsizlik insonni nafaqat tashqaridan, balki ichkaridan yemiradi. Axir Qo‘ziboy chol nohaqlik qurboni bo‘ldi. U o limdan qo‘rqsa hamʻ mayli edi. Lekin u aynan o‘ligining qarovsiz qolib ketishidan bir umr hadiksirardi va bu voqeaning hali hayotligida guvohi bo‘ldi. Tik oyoqda turolmaydigan bu obraz endi butkul ruhan sinib, hatto yuragi ham dosh berolmay o‘ladi, yoki o‘ldi degan xulosaga kelishgan bo‘lsa, ajab emas. Shukur Xolmirzayev bu o‘rinda ham yana kitobxonni tez xulosa chiqarishga shoshilmaslikka undaydi. O‘ligi ko‘chada qolmasligini shu daraja xohlaydiki, hatto o‘limligi uchun bergan pulni o‘z ehtiyoji uchun sarflagan qassobdan nafratlanib, uni qarg‘ab o‘tirishdan bosh tortib, hatto o‘z kasalini unutib, qayta kuchga kiradi. Qassobning qilmishi Qo‘ziboy cholga zamonaviy til bilan aytganda “Motivatsiya” bo‘ldi desak hech mubolag‘a bo‘lmaydi. “Men yana mehnat qilishim kerak. Halol pul topishim kerak. O‘limlik qilishim kerak... undan keyin o‘lsam boshqa gap” deya o‘ziga kuch to‘pladi. Yarim kechada turib, go‘sht qovurdi. Sahar uyg‘onib, soyga tushdi, yuvindi. Tetiklanib, ko‘chaga yo‘l oldi... Qo‘ziboy chol avvalgiday bo‘lib ketdi”. Umri mobaynida uni qayg‘uga solgan tashvishi Qo‘ziboy cholni yana oyoqqa turishga undadi. Hatto sahar turib, soyga ham cho‘milish uchun tushadi. Xulosa qilib aytganda, inson hayotda oldiga maqsad qo‘ydimi, unga na hayot tashvishlari, na odamlar qarshilik qilolmaydi. Sh.Xolmirzayevning inson va tabiat mavzusiga bag‘ishlangan hikoyalarining bir qismida tabiatning maftunkor go‘zalligi aks ettirilsa, boshqalarida tabiatga yovuzlarcha munosabat, uni talon-taroj qilishlar qoralanadi. Hikoyalarida yozuvchi tabiat hodisalaridan ‘sovuq tasvirlar’ topadi va muayyan badiiy g‘oyani ifoda qilish maqsadida o‘rinli foydalanadi. Masalan: havoning tundligi, osmonni past tushgan qora bulutlar qoplab olishi, guvillab kuchli shamol esishi, chumchuqlarniig chirqillashi, bo‘rining uvlagani, qor uchqunlarining deraza oynasiga shitirlab urilishi, quyunning qorlarni to‘zg‘itib o‘ynashi, ‘bo‘ronning qori qalin betlarini __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Talabaning kurs ishi mavzusini yozma madaniy nutq talablari asosida chuqur ilmiy mushohada bilan izchillikida yoritib berganligi darajasi __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Talabaning kurs ishida ko’tarilgan muammo yuzasidan umumlashma ilmiy-nazariy xulosalar chiqara olganligi __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ____________________________________________________________ Talabaning kurs ishini rasmiylashtirishi va ochiq himoya qilishi. Himoya vaqtida talabaning mavzuni ilmiy nutq malakasi asosida izchil yorita berish mahorati, uning axborot texnologiyalaridan to’g’ri va samarali foydalanganlik darajasi __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ________________________________________________ Ilmiy rahbar ___________ Kafedra mudiri ___________ kasbi betayin. Bozor kunlarida jarchilik qiladi. Xususan, moli yo‘qolgan kishilarga asqotadi: “o‘zi ola buzoq, bir pochasi qora, ikki yashar! Kimki ushlagan bo‘lsa yo ko‘rgan bo‘lsa, yo bog‘lagan bo‘lsa, o‘ttiz so‘m suyunchisi bor xo-o! deb baqira boshlaganda ovozi yetti mahalla nariga ketadi”. Salkam yetmish yoshli qari cholga ishlash zarilmi, aslida. Tag‘in bitta ish ham qilmaydi. Xoh jarchi, xoh olib sotar, xoh bozor tozalovchi, xullas, aniq kasbi yo‘q. Aynan shu yerda kitobxonda bitta savol tug‘ilishi, tabiiy. Qo‘ziboy cholning oila a’zolari yo'qmi? Gap shundaki, uning na ota tomondan, na ona tomondan hech qarindoshi yo‘q, bolasi esa bo‘lmagan. Buning ustiga kampiri ham sakkiz yil oldin o‘z qo‘lida jon bergan. Kampiri o‘lganidan beri uni bir vahima chulg‘ab olgan. Bu azob shunday alamliki, hatto o‘ylashgayam qo‘rqadi odam. Qo‘ziboy cholning nimadan qo‘rqishini quydagi jumladan bilib olamiz: “To‘rt yil bo‘ldiki, uni o‘lim vahimasi chulg‘ay boshladi. Ko‘zi pishib ketgani uchun o‘limdan emas, jonkuyari bo‘lmagani uchun o‘lganini hech kim bilmay qolishidan qo‘rqadi”. Bu obrazdagi vahima, hammani qo‘rquvga soladigan o‘lim emas, aksincha, o‘lganidan keyin marakalarini o‘tkazishga bir yaqin odamning yo‘qligidir. Xo‘sh, Qo‘ziboy cholning hech qanday yaqin qarindoshi bo‘lmasa, farzandlari esa yuqorida ta’kidlaganimizday, bo‘lmagan. U bu hadikdan qanday qutuladi? Chora topilarmikin? Bizning qahramonimiz har tomonlama“uddaburon”. Shu jumladan, Qo‘ziboy chol: “o‘limligini tayyorlab, tayinlab bir kishiga berib qo‘yishni o‘z burchi deb bildi va bu yillar orasida jamg‘argan pulini Qobil qassobga berib qo‘ydi. Onda-sonda qassobning do‘koniga kirib, “Qalay, zo‘rmi?” deya pulning omon-eson turganiga shama qilib qo‘yadi”. Quyida ta’kidlangan “jamg‘arma pul”ga e’tiborimizni qaratamiz. Hikoya qahramoni butun bir marakalariga yetadigan pulni qanday topgan? Yoinki, “jamg‘arma puli” nimaning evaziga kelgan? Esingizda bo‘lsa, biz Qo‘ziboy cholga nisbatan “uddaburon” ta’rifini qo‘llagan edik. U yetmish yoshida bo‘lsa-da paxta terishga boradi. Bozorda hamma yerni tozalaydi va bozorkomdan maosh oladi. Kimning qo‘yi, ho‘kizi yo‘qolgan bo‘lsa, topib berish uchun jarchilik qiladi. Tog‘liklar olib kelgan ravochlarni sotib olib, olib sotarlik qiladi. Ta’bir joiz bo‘lsa, bu obrazning xatti-harakatlari va tinimsiz mehnatlarini ko‘rib, xalqimizning “yigit kishiga qirq hunar ham oz”naqlini eslamaslikning iloji yo‘q. Yana u yetmish yoshli insonda o‘z aksini topgan bo‘lsa. O‘quvchi boya o‘ylagan, o‘zi qari chol bo‘la turib, qanday “jamg‘arma pul” to‘plagan ekan deya qilgan shubhasini tarqata oldik, bizningcha. Qo‘ziboy cholning surgan xayollaridanmi, yoki hadik sabablimi hikoyada juda ko‘p o‘rinlarda o‘lim xavotiriga oid detallar o‘rin oladi. Sakkiz yil oldin o‘lgan kampiri tushiga kiradi: “Marhuma xotini emish, yuring, yuring deb qo‘lidan tortqilayotgan emish”. O‘zbek xalqining o‘ziga xos jihatlaridan biri, O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI O’ZBEK ADABIYOTSHUNOSLIGI KAFEDRASI Qo’lyozma huquqida Gumanitar fanlar fakulteti O’TA 21/2-guruh talabasi G’ofurova Sevara Nodirbek qizi ning O’zbek adabiyoti tarixi fanidan “ Shukur Xolmirzayev – mohir hikoyanavis “ mavzusida yozgan KURS ISHI Ilmiy rahbar _______________ Chirchiq - 2023 nomzodlik dissertasiyalari himoya qildi. Bu tadqiqodlar yozuvchi adabiy merosining o‘ziga xos jihatlari, o‘zbek hikoyachiligidagi adib yaratgan maktab, Shukur Xolmirzayevning xarakter yaratish mahorati, til va tasvir xususiyatlari, bir so‘z bilan aytganda, adib ijod olami aks etgan. Shukur Xolmirzazevga bag‘ishlab O‘zbekiston xalq yozuvchisi Erkin A’zam, O‘zbekiston xalq shoiri Usmon Azim, yozuvchi Erkin Usmon, shoir Muhammad Rahmon, Tursun Ali, Berdi Rahmat, O‘roz Haydar, Bobomurod Erali, Shodmonqul Salom hikoyalar va she’rlar yozgan. Shukur Xolmirzayev o‘zini - o‘zligini topgan adib. Shu sababli ham uning qahramonlari, yozish uslubi hech kimnikiga o‘xshamaydi. Tanlangan mavzu, topilgan g‘oya hamma vaqt ham orginal bo‘lmasligi mumkin, gap uni tasvirlashda, ko‘rsatib berishda. O’zbek milliy prozasi tarixida o‘z o‘rni va nufuziga ega bo‘lgan katta adiblarimiz ijodi va asarlarini zarracha kamsitmagan holda aytish kerakki, yozgan asarlarining nafaqat salmog‘i, balki til va uslub go‘zalligi, orginal obraz va yorqin xarakterlar yaratish mahorati bilan Shukur Xolmirzayev milliy nasrimizda tamomila yangicha bir yo‘nalishga asos solgan ulkan adibdir. Yozuvchi ijodini e’tibor bilan kuzatsak, u avvalo qahramon portretini jonli tasvirlashda tengsiz bo‘lganligini, shu bilan birga, qahramonlarning ko‘ngil kechinmalarini, ruhiy dunyosini mahorat bilan tasvirlaganini ko‘rish mumkin. Xalq hayotini, uning psixologiyasini, o‘y-kechinmalarini,o‘zbekona olamini mukammal bilgani uchun ham tirik obrazlar, qahramonlar yarata oldi. Shukur Xolmirzayev mustabid tuzum davrida hukmron partiyaning siyosiy quroliga, tashviqot mashinasiga aylangan adabiyotni o‘zinining qadimiy o‘zaniga solishga intildi va bu yo‘ldagi barcha g‘ov va to‘siqlarni mardona yengib o‘tdi Professor U.Normatov 1978-yildayoq Shukur Xolmirzayev hikoyalarining o‘ziga xos badiiy shakliga oid quyidagi fikrni bildirgan:,,Shukur Xolmirzayev hikoyalari uslubi, ifoda usullari, tasvir ohangi, ritmikasi bilan ham e’tiborni tortadi.’’ Munaqqid anglatgan uslubiy jihat haqiqatdan ham yozuvchi fikrini qisqa lo‘nda tasvirlashga odatlanganligidan dalolat beradi. Uning tengdoshlaridan U.Nazarovda ,,tushuntirish uslubi’’, O‘tkir Hoshimovda ,,izohlash uslubi’’ kuzatilsa, Sh.Xolmirzayevda ,,ruhiy holatni tasvirlash’’ ustuvorlik qiladi. Uning ilk so‘ziyoq holat tasviridan boshlanadi. Shu bois yozuvchi gapni ,,aynaltirmaydi’’, darhol maqsadga o‘tadi. Bu ham yozuvchining ifoda usulida o‘ziga xoslik mavjudligidan dalolat beradi. Shukur Xolmirzayevning adabiy matn tuzilishidagi peyzajni o'rganish muammosi bilan bog'liqligi tasodifiy emas: yozuvchi haqli ravishda peyzaj rasmining ustasi hisoblanadi. Shukur Xolmirzayev peyzaji nafaqat o’zbek tabiatining milliy o'ziga xosligini aks ettiradi, balki borliq sirini ham o'z ichiga oladi. Yozuvchining tasviriy iste'dodining kelib chiqishi o'z ona yurtining tabiati, o'sha vohada joylashgan, eng boy o’zbek tili shakllangan va Shukur Xolmirzayev boshchiligidagi deyarli barcha Chirchiq davlat pedagogika universiteti Gumanitar fanlar fakulteti O‘TA 21/2 - guruh talabasi G’ofurova Sevara Nodirbek qizining “Shukur Xolmirzayev - mohir hikoyanavis” mavzusida yozilgan kurs ishiga XULOSA Kurs ishi mavzusining dolzarbligi, o’rganilganlik darajasining aniqlanganligi _________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Kurs ishining maqsad va vazifalari, tadqiq usullarining to’g’ri belgilanganligi __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________________________________________ Kurs ishi mavzusiga oid daliliy materiallarning to’planganligi, mavjud ilmiy manbalarning qay darajada tahlil qilinganligi __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _____________________________________________________________ Kurs ish mavzusi yuzasidan talabaning o’z nuqtayi nazarini haqqoniy aks ettira olganligi, ko’tarilgan muammoni hal etishga ijodiy yondashuvi __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ bo`ladi. Masalan, Sh.Xolmirzaev yaratgan xarakterlar o`rtasidagi kontrakt kuchli bo`lib, u ba`zan («Yosuman», «Kulgan bilan kuldirgan» hikoyalarida) dramatik jarang kasb etadi. Sh.Xolmirzaev bunday obrazlarni tantanavor sharoitda emas, oddiy, kundalik voqealarda ko`rsatadi va ular xarakterining qirralari bunday vaziyatda ochiqdan-ochiq ko`zga tashlanadi. «Kulgan bilan kuldirgan» hikoyasidagi maktab mualimi Ehson E`tiborov bilan sovxoz direktori Eshquvvatov «Yosuman» hikoyasidagi rassom Qo`ziboy, uning xotini Afruza, Qo`ziboevning qishloqdan kelgan do`sti Xudoyor bilan uning xotini Norbibi turli sayyoralardan kelgan kishilarga o`xshaydi. Bir tomonda, tog`larda sovuqdan va ochlikdan halok bulayotgan qushlar haqida qayg`urayotgan biologiya o`qituvchisi, ikkinchi tomonda, shu qushlar uchun berilgan ikki tsentner bug`doy evaziga o`qituvchidan beshta kaklikni talab qiluvchi sovxoz direktori. Ularning psixologiyasi bir-biriga tomoman zid. Shuning uchun ham Eshquvvatovning ablah ekanligini tushungan muallim unga qarab, «Siz past odam ekansiz...»,-deydi. «Yosuman» hikoyasida bundan ham ayanchlik holni ko`rasiz. O`z xotini bilan qishloqqa kelgan Qo`ziboy do`sti Xudoyorxonning sovuq munosabatini ko`rib, «menimcha, Xudoyorxonni kimdir buzibdi. Ha-ha. Meni unga yomonlagan birov, seniyam... Ha yomon odamlar yosumanlar bor hayotda! Deydi. U Xudoyor bilan Norbibi shaharga borganda, ularni to`kin-sochin dasturxon bilan kutib olmaganidan (ular juda kech kelgan edilar) qattiq ranjiganlarini va shu vajdan ularga e`tibor bermayotganlaridan bexabar edi. Xullas bu hikoyada ham meshchanlar bilan ziyolilar psixologiyasi o`rtasida o`zaro to`qnashadi. Sh.Xolmirzaevning qator hikoyalari ana shunday fojiaviy sharoitdagi to`qnashuv asosiga quriladi. Yozuvchining g`oyaviy niyatiga ko`ra, «Yovvoiy gul» hikoyasi shahardan ishlash uchun o`z qishlog`ini tark etgan kishi hayotining ramziy yakuni bo`lishi lozim edi. Vosit (hikoya qahramoni shunday deb ataladi) yangi joyga kelibdiki, ishi yurishmaydi: na ishda, na turar joyida halovat bor. Uning yakkayu-yagona quvonchi o`zi ijarada yashayotgan xonadondagi gullar edi. Og`ir kasallikdan keyin shahar chetiga qilingan Safar vositda qadrdon qishloqqa borish istagini uyg`otmaydi. Holbuki u erda o`ziga tanish va aziz manzaralarni ko`rgan bolalik xotiralarini, qishlog`ini, yoronlarini eslagan edi. U ana shu safardan yovvoiy gul ko`chatini olib kelib, boyagi gulzorga ekadi. Ammo bu gulni qanchalik parvarish qilmasin, u so`lib xazon bo`ladi. Vosit o`zi uyiga ketishga qaror qiladi. Unda ijod bilan shug`ullanish, kitob yozish istagi bor edi. Ammo uning bu istagi ham yovvoiy gul singari begona muhitda xazon bo`ladi. Sh.Xolmirzaevning bu lirik hikoyasida turmush va tabiat manzaralari mehrona chizilganiga qaramay orzu qilgan tuyg`ular tug`yonini ifodalay olmagan. Muallif materialdan chetga chiqib, uni falsafiy umumlasha fikr bilan nurlantira olmagan. Dabdurustdan topilgan yovvoyi gul obrazi tufayli qahramonning kechishi voqealarni qayta idrok etishi esa ishonarli chiqmagan. Sh.Xolmirzaevning uslubi Mundarija Kirish ………………………………………………………………………… 4 I.BOB. O’zbek hikoyachiligida Shukur Xolmirzayev ijodi …...…………….. 7 1.1. Shukur Xolmirzayev asarlarining o’ziga xos jihatlari ……..……………. 7 1.2. Shukur Xolmirzayevning “tasvirlash” mahorati ………..………………. 11 II.BOB. Adabiy ta’sir va badiiy mahorat ……………………………………. 15 2.1. Shukur Xolmirzayev hikoyalarida hayot tasviri ..……..………………… 15 2.2. Shukur Xolmirzayev ijodida milliy ruhiyat masalalari …..……………… 20 Xulosa ……………………………………………………………………….... 30 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………….… 32 san`atkordan iste`dod va mahoratni baravar talab etadilar. «Sharoit tipikligi»ni yangicha tushunish, «hayot oqimi»da, kundalik- mashiy vaziyatlarda inkishof bo`luvchi xarakterga tayanish o`zbek hikoyanavisligida sezilarli uslubiy siljishni yuzaga chiqaradi. Agar ko`plab milliy hikoyanavislarning uslubiy izlanishlariga xos bo`lgan umumiylikni belgilamoqchi, aftidan, eng avvalo, tasvirning jonli til uchun xarakterli bo`lgan tabiiyligiga, rang-barang hayotiy buyoqlarni tasvir doirasiga olib kirishga qaratilgan intilishni qayd etish zarur bo`ladi. Sh.Xolmirzaev hikoyalarida tadqiq etilgan inson va tabiatning o`zaro aloqasi malakasi yozuvchi ijodiy evolyutsiyasining deyarli barcha bosqichlarida asosiy o`rinni egallaydi. Bunday hikoyalarning bir qismida tabiatni asrab- avaylash haqida gap ketsa, boshqa bir guruhida tabiat go`zalliklarini tasvirlash bilan birga, inson va tabiat munasabatlari go`zalligini tarannum etuvchi asarlari ko`proq o`rinni egallagani ko`rinadi, chunki yozuvchi insonda tabiatga munosabat orqali yaxshilikni, ezgulikni, katta bir mehri ko`rishni istaydi. Bu hol, ayniqsa, inson va hayvonot dunyosi, inson va o`simliklar olami tasvirida yaqqol ko`rinadi Sh. Xolmirzaevning «Ot egasi», «Podachi» hikoyalarida insonning hayvonning insonga sadoqatini ko`ramiz. E`tibor qilgan o`quvchi yozuvchining aksar hikoyalarida ayni mavzuga murojaat etilib, tabiatga aloqador gaplar katta ijtimoiy- ahloqiy ma`naviy ma`rifiy muammolar, inson va uning taqdiri, tarbiyasi haqidagi falsafiy fikrlar bilan tutashib ketganligini ko`radi. Inson tabiatdan tirqishsiz devor orqali ajralib turmaydi, barcha borliq, mavjudot biri ikkinchisidan oladi yoki beradi. Ushbu printsip nafaqat inson va tabiat o`rtasidagi munosabatda amal qilinadi, balki bu tuyg`u inson va hayvonot dunyosida ularning o`zaro munosabatida ham ko`rinadi. Bunday uzviy bog`liqlikni aks ettirgan hikoyalarda bir dunyo bilan ikkinchi dunyoli bir olam bilan ikkinchi olamni vafo, sadoqat, mehr-muhabbat tushunchalar bog`lab turadi. Sh. Xolmirzaevning «Otgo egasi», «Podachi» hikoyalarida esa insonning tabiatga, hayvonotga mehr-muxabbati san`atkorana tasvirlanadi. «Ot egasi» (1971) ning qahramoni Inod hayotining yagona ovunchog`i qora bayrsiz tasavvur qila olmaydi. Chunki bir fojia tufayli ikki farzand va xotinidan ayrilgan Qahramon yolg`izlikda shu otiga suyanadi, g`amlarini biroz unitadi. Shuning uchun ot unga ota-onasi qishlog`i va maktabi kabi qadrdon bo`lib qolgan. O`z amalini suiste`mol qilgan egamberdi millioner hurmat nomidan ish ko`rib, qorabayrni o`ziniki qilmoqchi bo`ladi. Aziz tuyg`ulari, huquqi paymol etilgan. Inod qadrdon otini o`z quli bilan otib tashlaydi. «Podachi» (1975) hikoyasida esa Ostonaqul chol kolxozning ho`kizini harom o`ldirib qo`yadi; bu ishning oqibati yomon bo`lishiga tushunib etsa-da, ko`p vaqtlar birga bo`lgan, o`zi bilan yonma-yon ter to`kkan hayvonning bo`g`ziga pichoq tortishga qo`li bormaydi. Kolxoz kattalari cholning gunohini muhokama qilar ekanlar, unga bir- biridan bema`ni ayblarni taqaydilar, bo`lim boshlig`i: «Shartta so`yvorish kerak 1.1.Shukur Xolmirzayev asarlarining o’ziga xos jihati Shukur Xolmirzayev ijodi hozirgi zamon o‘zbek adabiyotining yorqin va mazmundor sahifalaridan birini tashkil etadi. Ko‘p qirrali iste’dod sohibi Sh.Xolmirzayev adabiyotning turli janrlarida rang-barang hikoyalari, publitsistik maqolalari, tarixiy esselari, realistik qissalari-yu ajoyib romanlari bilan adabiyotimiz tarixida o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Sh.Xolmirzayev yozuvchilar orasidan birinchilardan bo‘lib o‘zbek xalqi tarixining ,,bosmachilik harakati’’ deb atalgan davrini o‘rgana boshladi. Ijodkor faoliyati haqida o‘zbek adabiyotshunoslari turli fikrlar bildirgan. Jumladan, tanqidchi Umarali Normatov ,,Zaminda yashaymiz,zaminni o‘ylaymiz’’ maqolasida Sh.Xolmirzayev hikoyalariga xos mazkur xususiyat haqida shunday deydi:,,Inson va tabiat munosabati Sh.Xolmirzayev hikoyalarining yetakchi leymotiviga aylanib qoldi. Shunisi xarakterliki, yozuvchining so‘nggi yillarda yaratgan deyarli barcha hikoyalari shu mavzu doirasida atrofida aylansa-da, ular bir-birini takrorlanamaydi, har gal muallif masalining yangi qirrasini kashf etadi, yangi xarakter yaratadi, xarakter qalbining yangi tomonini ochadi….’’Adibning 1958-yili Q.Qulniyozov Boysun tuman gazetasida ,,Xatarli so‘qmoqda’’ nomli birinchi hikoyasi bosilib chiqadi. Adabiyotshunos Matyoqub Qo‘shjonov ,,Doim izlanishda’’ maqolasida Sh.Xolmirzayevning yozuvchilik iste’dodi birinchi hikoyasidayoq namoyon bo‘lganligini qayd etib yozadi: ,,Bolalik, o‘smirlik paytlarida hayotdan olgan tajribasi asar yozish uchun kamlik qilar,hayot taassurotlari esa hali yetarli hazm bo‘lmagan edi. Shu sababdan bu hikoya mavhumiyatlari, obrazini tasvirlashda, xususan, ularga individual bo‘yoq berishga noaniqliklar bor edi. Lekin yosh muallifning kelajagidan darak beradigan badiiy parchalar ham yo‘q emas edi unda. Agar o‘sha vaqtlarda yosh muallifning bu hikoyasini o‘qib ko‘rgan gazetxonlardan birortasi ,,shu yigitdan yozuvchi chiqadi’’ deb bashorat qilgan bo‘lsa, xato qilmaydi. Abdulla Qahhorlar avlodi o‘zbek nasrining kichik janrida ulkan o‘zgarishlar yasadi. Hikoyachilik burilish pallasiga kirdi. Badiiy mahoratni egallash, psixologizm vositasida tasvir va ta’sir quvvatini oshirish, o‘ziga indivividual uslub yaratish, badiiy tilni sayqallash bobida yuksalish yuz berdi. Jahon va rus adabiyotidagi tajribalarni o‘rganish, o‘qish va uqish o‘zbek adiblari ijodiga ijobiy ta’sir o‘tkazdi. O‘zbek yozuvchilari ham ixcham, ramzlari, tasvirlari quyuq hikoyalarida o‘zbekona xarakterlar yaratishdi. Oz so‘z bilan ko‘p ma’nolarni anglatgan Abdulla Qahhor hikoyalari, shoirona nigoh mujassam topgan G‘afur G‘ulom nasri, Said Ahmadning hajviy hikoyalari o‘zbek adabiyoti xazinasini boyitdi. 60-yillarda Shukur Xolmirzayev, O‘lmas Umarbekov, Uchqun Nazarov, Ne’mar Aminov va boshqa yozuvchilar o‘zidan avvalgi adiblar an’analarini davom ettirdilar. Ayni chog‘da hikoyachilikda yangilikka, orginallikka intildilar. Bu adabiy avlod hikoyanavislari orasida Sh.Xolmirzayev alohida ajralib printsiplar mushtarakligidan izlamoq kerak. Hikoyada qahramona tasvir usuli qahramonlar tashqi ko`rinishini tasvirlash orqali ularning ichki dunyosini ochishida namoyon bo`ladi: «Chol eshik yaqinida boshini g’am qilib, egilib turibdi. Og`irligini u yog`idan-bu yog`iga soladi. Odob yuzasidanmi, hassamini dahlizga qoldirib kirgan. -Xo`sh, ota, aybingizni bo`yningizga olasizmi? Chol to`rda, stol ortida o`tirgan gardig`um, elkador bo`limi boshlig`iga manglayi ostidan qaradi: -Ha endi aybdormiz-da,-dedi. Jikak peshonasidan iyagiga qarab silaganda qo`l biron-bir «burun» otli to`siqqa, yo «ko`z» degan chuqurgacha tushmay o`tayotgan yapoloq zootexnik To`raboy irg`ib turdi: -Aybdorman degani bilan qutilib ketmoqchimi? Men talab qilaman ola xo`kizning pulini to`lasin!-To`raboy joyiga o`tirdi. Bo`lim boshlig`i kir bo`lib ketgan kolaminka kiteli yoqasidan qo`lini ichkariga solib, go`litdor yuzi tirishganicha, gardanini qashidi: -E, attang-dedi keyin elkasini qimirlatib. Kuchdan qolibsiz-da, otam?- cholga tikildi u. Biz sizga ishongan edik. Axir kasal ekanini kunduz kuni payqagan ekansiz, shartta so`ymaysizmi? Unda buncha gap-so`z ham yo`q edi. Ko`rinib turibdiki, hikoyada qahramonlarning tashqi ko`rinishi gapirish ohanglari o`zlarini tutishlari ham ustoz adib yo`lini eslatadi. Biroq hikoyada bosh qahramon-podachi chol ruhiy dunyosida Qari ho`kiz kechmishining alohida o`rni bor. Podachi chol obrazi mohiyatini ola ho`kizsiz tasavvur qilish mumkin emas. Ular bir butunlikning ikki tomonini tashkil etadi. Ya`ni mushtarak bir obraz sifatida namoyon bo`ladi. Qari ho`kiz hayoti har doim podachi ruhiy dunyosiga ta`sir qilib turadi. Yozuvchi podachi hayoti, uning yoshlik yillari haqida hech nima demaydi lekin uning sovxoz uchun bir umr ter to`kib halol mehnat qilgani ola ho`kiz haqidagi quyidagi parchadan anglashiladi: «-Chol, he, burnog`i yil bir hafta hupdan chiqmagan ho`kiz shuqda a? Podachi xotiniga ko`zlari kirdayib boqdi, so`ng quruqshagan lablarini yalab, yiroqda qabarib turgan Oytumshuq tepaligi tarafga qaradi. O`tgan yilgacha sovxoz Oytumshiqning ustiga bug`day ekar edi. U er lalmikor holda u tepaga na mashina, na kombayn chiqa olar, erni qo`lida haydab, donni ham ho`kizlar tuyog`ida yanchib olishardi». Bu ishdan keyinchalik foyda ko`rmagan sovxoz ho`kizlar mehnatidan voz kechib, ularni semirtirib go`shtiga topshirishga qaror qilishadi. Keksa ola ho`kiz bexosdan kasallanib o`layotganida, so`yishga qo`li bormagan cholga bo`lim boshlig`ining «-g`, attang kuchdan qopsiz-da? Degan kesatig`i podachi va ho`kizga nisbatan ularning bir xil munosabatini ko`rsatadi. Sovxoz kattalari ham ho`kiz ham podachining bir umrlik halol Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati: 1. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt taraqqiyoti va farovonligining garovi // Xalq so’zi, - 2016 yil 8 dekabr 2. Mirziyoyev Sh.M :Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash – davr talabi. // Xalq so’zi, - 2017 yil 16 iyun 3. Sh. Xolmirzayev “Saylanma” Toshkent. Ma’naviyat nashriyoti 2003 yil/ 4. N. Erkayeva “Shukur Xolmirzayev haqida” Toshkent. Ma’naviyat nashriyoti 2001 yil. 5. Mirziyoyev. Sh.M.. “Erkin va farovon demokratikbO’zbekiston Davlatini birgalikda barpo etamiz” – T.: “O’zbekiston” 2016-yil 56-b. 6. Каримов И.А. Адабиётга эьтибор – маьнавиятга, келажакка эьтибор. - Т.: Ўзбекистон, 2010. 7. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Адолатли жамият сари. - Т.: Ўзбекистон, 1998. 8. Karimov I .А. Yuksak ma ’ naviyat – yengilmas kuch . - Т.: Ma ’ naviyat , 2008. 9.Миллий истиқлол сари: асосий тушунча ва тамойиллар. -Т.: Ўзбекистон, 2000. 10.Xolmirzayev Sh.Ijodkor adolatli bo‘lishi kerak! O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 2012 yil, 12. 11. Xolmirzayev Sh. Jahonbop asar yoza olaman, lekin. O‘zbekiston adabiyoti va san’ati. 2002, 48. 12. Normatov. U. Bugunning hikoyalari // Jahon adabiyoti. 1993, №3. 13. Umurov. H. Adabiyot nazariyasi. Toshkent, 2002. 14. Xolmirzaev. Sh. Komil inson orzusi yoxud adabiyotning ibrat yaratish ma`suliyati. O`zAS 2001 Bundan tashqari yozuvchi hikoyalari haqida U.Normatov, S.Mamajonov, Q.Yo‘ldoshev, H.Boltaboev, O.Otaxonov, R.Qo‘chqorovlarning, adibning qissalari to‘g‘risida to‘g‘risida M.Qo‘shjonov, A.Rasulov, M.Olimov; romanlari haqida U.Normatov, O.Tog‘aev, I.G‘afurov, S.Sodiqov va boshqa adabiyotshunos olimlarning maqolalari e'lon qilingan. Biroq bu tadqiqot va maqolalarda Sh. Xolmirzayev ijodining ayrim qirralari yoritilgan edi. Shukur Xolmirzayevning hikoyachilikdagi mahorati, badiiy so‘z san'ati, tasvir uslubi haqida ilmiy tadqiqot ishlari ham olib borilgan. Jumladan, G.N.Tavaldieva (2001), Sh.Doniyorova (2001) kabi adabiyotshunoslar yozuvchining hikoyachilikdagi o‘ziga xos tasvir uslubi, voqeylikni badiiy idrok etish tamoyillari haqida ilmiy xulosalar berganlar. Adabiyot quroli so'z! Aynan so'z orqali hayotni , insonni badiiy talqin qilgan, adabiyot olamida kitobxon mehrini qozongan adib Shukur Xolmirzayevdir. Yozuvchi ijodining alohida xususiyati shundaki, adib milliy hikoya janrini ustoz Abdulla Qahhordan keyin, yangi, yuqori cho'qqiga ko'tardi. Muallifning " Olis yulduzlar ostida" , " Hayot abadiy" , " Og'ir tosh ko'chsa" , " Bodom qishda gulladi" , " Tog'larga qor tushdi" kabi hikoyalar to'plamining nashr etilishi o'zbek adabiyotining hikoyachilikdagi katta yutug'idir. Shukur Xolmirzayev uslubi haqida adabiyotshunos Ibrohim G'ofurov shunday yozadi : "U shu paytgacha o'zbek adabiyotida qalam tebratib kelayotgan kata - kichik yozuvchilarning birontasiga o'xshamasdi. Uning jumlasidan adabiyotda yangilik, yangi jumla qurilishi, yangi uslub boshlanayotganga o'xshardi, ajabki, o'z ideallariga ham o'xshamasdi u". Shu o'rinda Shukur Xolmirzayevning o'zi "Uslubda hamma narsa mujassam: dunyoqarashdan tortib, nuqta qo'yishgacha..."-, degan edi. Yozuvchi uslubiga e'tibor qaratadigan bo'lsangiz, sodda, har qanday jimjimadorlikdan xoli. Qahramonlari holatini nihoyatda ixcham, ma'nodor tasvirlaydi. Asarni lo'nda, ohangdor, zamzamali dialoglar asosida qurishni o'z yozuvchilik uslubi darajasiga ko'taradi. Nemis donishmandi I.V. Gyote ta'kidlaganidek "Har qanday san'at asarida , u hoh katta yo kichik bo'lsin, barcha voqealar mohiyatga borib taqaladi". Mohiyat esa har qanday badiiy asarning ichki ustuni; ijodkor dunyoqarashi hamda iymon- e'tiqodining ifodasidir. Yozuvchining ko'pgina hikoyalari hajmi kichik, lekin salmog'i katta. Masalan: "Notanish odam" hikoyasini olaylik. Hikoya "Ovga borayotgan edim, havo aynidi, "Bahor havosida, bir sevalab o'tar", deb ketaverdim... Turgan yerimdan ikki yuz qadamcha narida jar va jarga tushaverishda ovchilar, yo'lovchilar qo'nib o'tadigan kamarcha borligi yodimga tushdi. Kamarga kirdim. O'rtada gulxan yonar, chetroqda oqchil chakmon kiygan o'rta bo'ly bir kishi eshagining ayilini bo'shatardi..." Shu o'rinda adibning hikoya boshidanoq o'quvchini ergashtirib ketish mahoratiga qoyil qolish kerak. Notanish odam kamarga kirgan ovchi yigit oldiga borini to'kib tashlaydi. Lekin yigit shaxs bo‘lgani bois tabiatan mutelikni, munofiqlik va xiyonatni juda yomon ko‘rar edi. Bu qarash asarlariga ham singdirilgan. Bir so‘z bilan aytganda, erkinlik- yozuvchi ijodining bosh g‘oyasi. 1.2.Shukur Xolmirzayevning “tasvirlash” mahorati Milliy adabiyotimizning yigirmanchi asr boshlaridan toki bizning kunlargacha bo‘lgan davri, ya’ni oxirgi yuz yillikda hikoya janri tadqiq etiladigan bo‘lsa, Shukur Xolmirzayev yaratgan hikoyanavislik maktabi birinchilardan bo‘lib e’tirof etiladi. Mazkur janrda salaflaridan ilgarilab ketgan ijodkor o‘zbek hikoyachiligini har jihatdan takomiliga yetkazgan haqiqiy usta edi. Shukur Xolmirzayev o‘ziga xos uslubi ikkita omilga ko‘ra shakllangan. Birinchidan, til xususiyatiga ko‘ra, ikkinchidan, xalq dostonlari, ertak-u rivoyatlar, maqol-matallarga tayangan individuallik. Yozuvchi asarlarida asosan, vatanparvar, tog‘liklar va kasb-u kori, hayoti tog‘ bilan bog‘langan insonlar tasvirlanadi. Chunki adibning bolaligi purviqor Boysun tog‘larida o‘tgan. Esini tanigandan toki poytaxtga o‘qishga kelguncha u o‘sha sirli va sokin archazorlarda, dara-yu soylarda miltiq ko‘tarib kezingan, ov-ovlab, g‘orlarda tunab yurgan. Yozuvchining o‘zi qahramonlari timsolida shu tuproq meniki, uning darranda-yu parrandasi, o‘t-o‘lanlari va qushlari ham meniki, deb sevib yashadi va kitobxonlarni-da shunday hislarga oshno etdi. Shukur Xolmirzayev hikoya, qissa, roman, esselarida vatan manzaralari, tabiatni quyuq, yorqin bo‘yoqlarda botiniy sevgi, tiyiqsiz mehr bilan, ta’bir joiz bo‘lsa, hatto naturalist rassomdan ham yaxshiroq gavdalantiradi. Pirovardida mutolaaga berilgan o‘quvchi o‘zini unutib asarga sho‘ng‘iydi, qahramon bilan birga muallifning sirli olamiga sayohat qiladi. Sinchi adabiyotshunos va munaqqidlar yakdil e’tirof etganidek, Shukur Xolmirzayev realist yozuvchi. Adib o‘z ijodi bilan realizmning imkoniyatlari keng ekanligini isbotladi.Ammo yozuvchining butun ijodini faqat realism tarozusida o‘lchasak adolatdan bo‘lmas. ,,Bular qandaydir sintez javohirlar…ularning fazilati katta’’. Shukur Xolmirzayev ijodi haqida hurmatli adabiyotshunoslarimizdan Matyoqub Qo‘shjonov, Ozod Sharafiddinov, Umarali Normatov, Norboy Xudoyberganov, Pirmat Shermuhamamedov, Yo‘ldosh Solijonov, Akram Kattabekov, Ochil Tog‘ayev, Salohiddin Mamajonov, Ibrohim G‘afurov, Isroil Mirzayev, Hakimjon Karimov, Sobir Mirvaliyev, Qozoqboy Yo‘ldoshev, Hamidulla Boltaboyev, Xurshid Do‘stmuhammedov, Shuhrat Rizayev, Bahodir Karimov, shuningdek, tadqiqodchilar Qodir Pirmatov, Muhammadi Jumanov, Muhayyo Hamidova, Otabek Safarov ko‘plab ilmiy, tanqidiy maqolalar e’lon qilgan. Mustaqillikning yigirma besh yili davomida Ro‘ziqul Normurodov, Shoira Doniyorova, Gulbahor Tavaldeyeva, Marhobo Qo‘chqorova kabi yosh olimlar bevosita Shukur Xolmirzayev ijodi, asarlarining til xususiyatlari va badiiy mahorati bo‘yicha Kirish Mavzuning dolzarbligi. «Adabiyot xalqning yuragi, elning ma’naviyatini ko‘rsatadi. Bugungi murakkab zamonda odamlar qalbiga yo‘l topish, ularni ezgu maqsadlarga ilhomlantirishda adabiyotning ta’sirchan kuchidan foydalanish kerak. Ajdodlar merosini o‘rganish, buyuk madaniyatimizga munosib buyuk adabiyot yaratish uchun hamma sharoitlarni yaratamiz», — degan edi Shavkat Mirziyoev Adiblar hiyoboniga tashrifi chog‘ida. 2020-yil 20-may kuni Prezidentimiz Shavkat Mirziyoevning Toshkentda barpo etilgan Adiblar hiyoboni va hiyobon yonida tashkil etilgan kutubxonaga tashrifi davomida Alisher Navoiy haykali atrofida 20 dan ziyod atoqli shoir va adiblarning haykallari yaxlit joylashtirilgan me’moriy va badiiy kompozitsiya hamda uning mantiqiy yechimi bilan tanishar ekan, Adiblar hiyobonini adabiyot, ma’rifat va madaniyat maskaniga aylantirish, har bir adib haykalini muayyan oliy o‘quv yurtiga biriktirib, bu yerda ochiq darslar, ma’rifiy tadbirlar o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalar bergan edi. Tashrif davomida hiyobon bilangina cheklanib qolmasdan, adiblar ijodini chuqur o‘rganish, ularning ibratli umr yo‘llari haqida kitoblar va filmlar yaratish, yangi asarlar yozish muhimligi haqida muhim topshiriqlar berilgan edi O`zbekiston chinakam mustaqillikni qo`lga kiritib, taraqqiy etgan demokratik davlatlar qatorida xalqaro hamjamiyatda munosib o`rnini egallamoqda. O`zbekistonning mustaqillikka erishishi ilgari hukm surib kelayotgan siyosiy- iqtisodiy va tarbiyaviy tadbirlarga yangicha mazmun kiritadi. Ma`naviyat va ahloqiy poklikni qayta tiklash, xalqimizning milliy va madaniy merosiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lish, qadimiy va zamonaviy milliy madaniy boyliklarni bilish, milliy, tarixiy va madaniy meros, an`analar tajribasini ta`lim, tarbiya tizimiga kiritish bugungi kunning dolzarb vazifalaridir. Hozirgi davrda fuqorolarning ongiga mustaqillik, vatanparvarlik, sadoqat kabi tushunchalarni singdirish, ularni kelajakka buyuk davlatning munosib farzandlari qilib kamol toptirish zamon talabidir. Har bir millatning ma`naviy boyligi umuminsoniy qadriyatlarning birligidan tashkil topadi. Madaniy meros o`tmishning yutug`i, uni to`la va oqilona egallash, takomillashtirish esa hozirgi zamon avlodlarining muqaddas vazifasidir. O`zining madaniy meroslarini, qadriyatlarini bilmaslik yoki mensimaslik esa millat va uning istiqboli uchun katta fojiadir. «Jamiyat taraqqiyotini, asosiy, uni muqarrar falokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch ma`rifatdir». Ma’lum qilinishicha, mamlakat ta’lim-tarbiya tizimini yana-da takomillashtirish, ilm-fan sohasi rivojini jadallashtirish maqsadida Prezident Sh.Mirziyoyev farmoni loyihasi ishlab chiqildi. Mazkur hujjat regulation.gov.uz portaliga qo‘yilib, barcha hududlarda, mahalliy kengashlarda va maktab jamoalarida ota-onalar ishtirokida keng muhokama qilindi. Farmon loyihasida ta’limdagi hozirgi muammolarni hal qiladigan, yaqin besh yilda natijasini ko‘rsatadigan va keyingi taraqqiyot darajasini belgilab beradigan maqsadlar qamrab olingan. Jumladan, jamiyatda muallimning obro‘-e’tibori va maqomini ko‘tarish, o‘quv dasturlari va metodikasini to‘liq qayta ko‘rib chiqish, maktabni ta’limning keyingi bosqichlari bilan uzviy bog‘lash, o‘qituvchilarni ortiqcha qog‘ozbozlikdan halos etib, o‘z ustida ko‘proq ishlashi uchun sharoit yaratish va shuni rag‘batlantirish, maktab infratuzilmasi va undagi ma’naviy muhitni yaxshilash kabi masalalarning yechimlari aniq belgilab berilmoqda. Mavzuning o’rganilishi. Respublikamiz Prezidenti Sh.Mirziyoev O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasida xalqning aniq maqsad yo‘lida harakat qilishida ta’lim- tarbiyaning roli naqadar muhim ekanini uqtirarkan: “Hozirgi vaqtda yoshlar tarbiyasi biz uchun o‘z dolzarbligi va ahamiyatini hech qachon yo‘qotmaydigan masala bo‘lib qolmoqda... Bu vazifalarni amalga oshirishda biz asrlar mobaynida shakllangan milliy an’analarimizga, ajdodlarimizning boy merosiga tayanamiz” 1 ,- deb ta’kidladilar. Darhaqiqat, mustaqillik biz yoshlar uchun yangi-yangi imkoniyatlar eshigini ochmoqda. Biroq, yosh avlod shiddat bilan o‘zgarayotgan dunyoga hamqadam bo‘lishi, olis va yaqin o‘tmish merosimizni qay darajada o’zlashtirishi, ularning o’zligini anglashiga ham bog’liqdir. Nodir iste’dod sohibi, 1 Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta minlash – yurt taraqqiyoti vaʼ farovonligining garovi // Xalq so zi, – 2016 yil 8 dekabr ʼ fikrlari ham e’tiborga molikdir: “Uning fohishalikka kelishiga tabiatidagi illatlargina emas, balki millat tarixining muayyan davridagi ijtimoiy sharoit va yanglish axloqiy о ’rnaklar ham sabab ekanligi qissada mahorat bilan k о ’rsatilgan. О ’rischa tarbiya k о ’rgani bois о ’zbekona axloqiy talablarga yengilroq qaraydigan, t о ’kis yashash borasidagi istaklarini jilovlashga urinmaydigan о ’zbek qizining ayanchli qismati juda ishonarli va ta‘sirchan tasvirlangan” Darhaqiqat, sobiq tuzum millatimiz tarixida, ayniqsa, uning ma’naviy olamida sezilarli iz qoldirdi. K о ’p asarlar davomida ayollarga munosabatda о ’ziga xos mezonlarga tayangan (“katta og’a” lar z о ’r berib da’vo qilganiday, ayollarga feodallarcha munosabatda b о ’lish, ularni yorug’likka chiqarmaslik, umrini zindonga о ’xshash zulmatda о ’tkazish emas) xalqimiz sh о ’rolar zamonida ana shu qarashlarigada о ’zgartirish kiritishga majbur b о ’ldi. Avval keksa kishining y о ’lini kesishdan orlangan juvon endi rahbar kursisiga о ’tirib, bobosi tengi kishini koyishdan hayiqmaydigan b о ’ldi. Aslida, bu jamiyatda ayolning mavqei о ’zgarganidangina darak bermas, bu ma’naviyatda sodir b о ’lgan, millatning ichki dunyosida о ’zgarishlar r о ’y berganining isboti ham edi. Shukur Xolmirzayev “Bulut t о ’sgan oy” asarida bir qarashda kechikkan muhabbat tuyg’ularini tasvirlayotganday tuyulsa ham, aslida qahramonlar fe’l- atvori orqali jamiyatda r о ’y bergan о ’zgarishlarni ustalik bilan k о ’rsatib beradi. Hayot haqiqatiga real ijodiy yondashishi insoniy ochib tashlash Sh.Xolmirzaev ijodida o`ziga xislatlarni ulug`lash shular bilan birga ijtimoiy turmushdagi mavjud kamchiliklarga xos ifodasini topgan. Tabiat hodisalardan umuminsoniy g`oyalarni ifodalashda foydalanish jahon adabiyotida an`ana sifatida tobora rivojlanyapti. Ch. Aytmatovning Gursara, Ona bug`u, Qoranor kabi hayvonlar obrazlari Tanoboy, Mo`min, Edigey kabi ijodiy qahramonlarning insoniy sifatlarini, xarakter va qiyofalarini chuqurroq izohlaydilar. O`zbek adabiyotida bu usuldan foydalanib obraz yaratayotgan Shukur Xolmirzaev jonivorlar vositasida axloqiy muammolarni o`rtaga tashlash printsipi muvaffiyatli kelgani ko`rinadi. «Shukur Xolmirzaev Abdulla Qahhordan so`z tejash, detallarga katta ma`nolar yuklash, qahramonlar ruhiyatida kechayotgan ziddiyat to`qnashuvlarni sodda va hayotiy qilib, ixcham tasvirlash, dialoglardan jonli manzara yaratilishi sirlarini o`rganadi. Biroq, biz ta`sirni faqat tashqi ko`rinishdan izlamaslik kerak. Bu ta`sirni qahramonlar ruhiy dunyosini aks ettirishdagi badiiy printsiplar mushtarakligidan izlamoq kerak. Har bir yozuvchining o`ziga xos ijodiy kredosi bo`ladi. Shukur Xolmirzaevda bu kredo-tabiat. Uning qahramonlari o`zini qalbini chuqurroq anglash uchun tabiat bamisoli ilohiy kuch vazifasini o`taydi». Shukur Xolmirzaev hikoyalarini novella janri taraqqiyotinining turli davrlariga ajratgan holda tekshirish qiyin. Gap shundaki, uning va tengdoshlarining hikoyalari biror nazariy muammani tadqiq etish imkoniyatini bermay, ko`proq ularning individualligini namoyish etadi. Ularning har bir asarida ular ijodiy manerasining xarakterli xususiyatlari namoyon qanday tush ko‘rsa uni darrov ta'birini bilishga qiziqishidir. Deyarli, tushda marhum odamni ko‘rish yaxshilik alomati emas. Kamiga u yuring, yuring deb qo‘lidan tortqilasa. Yoki shu inson o‘ladi, yoki biror bir falokatga yo‘liqadi. Aslida, tushga ham unchalik berilib ketmaslik kerak. Axir aytishadi-ku, “Kunduzgi o‘ying, kechagi tushing” deb. Bir qaraganda o‘quvchi Qo‘ziboy cholni marhuma xotini qo‘lidan tortqilagan tush voqeasidan keyin o‘ladi degan xulosaga keladi. Noto‘g‘ri xulosa deyishga shoshilmaymiz, sababi, qahramonimiz tanish va notanish kimni ko‘rsa vidolashib chiqadi. Shunda hikoyaning syujeti tugaganday tuyuladi. Bu o‘rinda o‘quvchini xato tushunganlikda ayblashga haqqimiz yo‘q, aslida. O‘quvchining qay darajada savodxonligini qo‘ya turamiz. Fikrlarimiz davomida, asar haqidagi fikrlari tubdan o‘zgara borgan o‘quvchi “haqli”mi yoinki voqealarni almashtirib, tub burilish yasab, o‘quvchilar zukkoligini sinashga ahd qilgan adibmi? Qo‘ziboy cholning tush ko‘rishi va hamma tanigan- tanimagani bilan vidolashayotgani haqida fikr yuritayotgan edik. Xo‘sh, tush uning sog‘ligiga ta’sir qildimi? “Qo‘ziboy chol bu oqshom yotib qoldi. Shu bo‘yi o‘nglanmadi. Tag‘in 3 kun yotib, ko‘zlari do‘layib, olti oylik kasaldek bo‘lib qold. Yarim kechada tag‘in tush ko‘rib uyg‘ondi va xotinini eslab o‘tirgandi, tashqarida jo‘xorilar qattiq shitirlab, it g‘ingshidi. So‘ng cho‘zib uvladi, chol dong qotdi”. Tush hech qanday sog‘liqqa ta’sir qilmaydi, aslida. Lekin tortishish qonuni borligi kundek ravshan. Inson salbiy va ijobiy narsalarni xuddi magnitday o‘ziga tortadi. Bu obraz ham xuddi shunday kasallikni o‘ziga tortib oldi. Aynan ko‘rgan tushi esa bunga asos bo‘lib xizmat qildi. Go‘yoki, marhum ayolini tushida ko‘rishi buning ham o‘limi yaqinligini eslatganday. U o‘z-o‘zidan ruhiyatini shunga tayyorlay boshladi, oqibatda esa tobi bo‘lmay, yotib qoladi. Hatto yomg‘irning yog‘ishi va itning uzoq uvlashi ham o‘limni chaqirayotganday. Vaholanki, o‘limning na tabiat hodisasi bo‘lgan yomg‘ir yoki o‘zi tabiiy uvlashni xohlagan it bilan zarracha aloqasi yo‘q. Qahramonimiz o‘limi haqida qayg‘urayotgan ekan,keling uni qiynayotgan musibat nima ekanligini aniqlashga harakat qilamiz. Hikoya boshidan bu obraz faqat bitta narsadan qayg uga tushardi. U ham bo‘lsa, o‘lganidan keyinʻ marakalarini o‘tkazishga bir yaqin insonining yo‘qligi. O‘ligimni hech kim topmasa, hech kim ahvolimni so‘ramasa derdi. Bu dardi musibatligicha qolib ketdimi? Yo‘q, albatta, har ishga chora topadigan bu qahramonimiz bu safar ham “uddaburon”ligini isbotladi. “O‘limligini tayyorlab tayinli bir kishiga berib qo‘yishni o‘z burchi deb bildi va bu yillar orasida jamg‘argan pulini Qobil qassobga berib qo‘ydi”. Unda qayg‘urmasa ham bo‘ladi, ana iloji topilibdi deya hukm chiqarayotgan, o‘quvchi. Shoshilmang. Bot-bot takrorlayotganim, adibimiz kitobxonni turli xil xulosa chiqarishga undayotganini unutmang! Qobil qassob turadi. Voqelikka ortiqcha aralashmay, qahramonlarni yetaklamasdan xolis turib tasvirlash unga xos. Eng go‘zal badiiy jihatdan pishiq asarlar yozgan bu adibning bayon usulida hikoya janrining hajm chegaralari parchalandi. Tabiat va inson o‘rtasidagi uyg‘unlik, jamiyat hayotidagi talato‘plar va inson ruhiyatining sirli qirralarini mahorat bilan tasvirladi. Bunday asarlar adabiyotshunoslik faniga yangi nazariy fikrlar berishi ham tabiiydir. Shukur Xolmirzayev biz mayda-chuyda deb bilgan narsalardan ham go‘zallik topardi va ko‘ngli yayrab ketardi. Adib voqealarni oddiy kuzatuvchi sifatida tasvirlamaydi,balki ishtirokchiga aylanadi. Shu asosda har bir tasvirga, manzaralarga, qahramonlar siymosiga qalbini, butun borlig‘ini baxsh etadi. Shuning uchun ham asarlarini kitobxonlar qo‘lidan qo‘ygisi kelmaydi. Takror-takror o‘qiyveradi, o‘qiyveradi, aslo to‘ymaydi. Yozuvchining kitobxonlar e’tiboriga havola etganlaridan tashqari turli sabablar bilan nashr yuzini ko‘rmagan yoki qismi e’lon qilingan, alohida kitob shaklida chop etilmagan asarlari ham bor. Garchand umr bo‘yi adabiyot dardi bilan yashab, uning muammosini o‘z qayg‘usi deb bilgan adib ko‘proq yozishni o‘ylagan asarlarining bosilib chiqishiga ikkinchi darajali masala deb qaragan. Bu haqida ijodkor shunday yozadi. ,, …meni hamma vaqt faqat yozish qiziqtirgan ,yozish jarayonidan zavq olganman. Asar matbuotda chiqqach, bir kun-yarim kun xayolimda bo‘lgan, keyin yelkamdan chiqarib tashlaganman, davomi qiziqtirmagan’’. Natijada yozuvchining ba’zi asarlari alohida kitob holida e’lon qilinmay, gazeta-jurnallar va ayrim to‘plamlar qatida qolib ketaveradi…. Birinchidan muallif o‘z ijodiga tanqidiy ko‘z bilan qaragani, yozayotganlarini izlanishlar natijasi deb bilgani bois, ushbu asarlaridan ko‘ngli to‘lmagan. ,,Shukur Xolmirzayev o‘ziga talabchan yozuvchi ,- deb yozadi akademik Matyoqub Qo‘shjonov. - Asar ustida uzoq vaqt ishlab, bitgach, o‘ziga yoqmay qolsa, ,,uni bir amallab e’lon qilib ola qolay’’, deb o‘ylamaydi, hatto undan voz kecha oladi ham’’. Bu fikrni yozuvchining o‘zi ham tasdiqlaydi. O‘zbek hikoyachiligiga katta hissa qo‘shgan adibning ,,Saylanma’’lari(dastlabki uch jildiga) jamlangan 87 ta hikoyalari uning butun ijodi, xususan, kichik janrdagi samarali faoliyati haqida to‘laqonli tasavvur bera oladi. Yozuvchi ijodining o‘ziga xosligi ayni paytda ijodiy jarayonning ham o‘ziga xosligini belgilaydi. Ijodiy jarayon har bir yozuvchida o‘ziga xos tarzda kechadi. O‘ziga xos ijodiy uslub va individual ijodiy jarayonning qamrovi ham shuncha keng bo‘ladi. Shukur Xolmirzayev ana shunday o‘ziga xos badiiy uslub sohibi sifatida taqlidchilik, biryoqlamalik va bayonchilikdan qochadi. Voqelik tasvirida so‘zni g‘oyat tejab sarflasa-da, fikrini o‘quvchiga to‘la va yorqin yetkazishga erishadi. Biroq,ba’zan uning ayrim asarlari tugallanmagandek, yozuvchi tomonidan o‘quvchiga yetkazilmoqchi bo‘lgan fikrlar nihoyalamagandek taassurot uyg‘otadi. Shu bois o‘quvchi asarning davomini kutadi. Adib odatda qahramonlar portretini Lekin tabiatning adolatini qarangki, umr so'ngida ayolning xotirasi tiklanadi va hayotdan rozi bo'lib ko'z yumadi. Frans Kafka aytganidek "Hayotning ma'nosi shundaki, uning oxiri bor". Har qanday asar hajman kichik yoki katta bo'lishidan qat'iy nazar mukammal xarakterlari, xotiraga muhrlanib qoladigan betakror epizodlari bilan adabiyot maydonida voqea bo'ladi, ya'ni umrboqiylik maqomiga erishadi. Shukur Xolmirzayev ana shunday maqomga erishgan hikoyalaridan biri " Tanholik"dir. Hikoyada bashariyat murabbiylaridan biri, "o'n to'qqizinchi asrning eng murakkab shaxslaridan biri" L.N. Tolstoy haqida. Asarda ulug' adibning umr so'ngidagi alamli o'ylari, iztiroblari, falsafasi-yu donishmandligi mohirona tasvirlangan. Inson shaxsi uning taniga emas, ruhiyatiga taalluqlidir. Hikoyani o'qib Shukur Xolmirzayev va Tolstoy o'rtasida ruhiy yaqinlikni ko'rish mumkin. Adabiyotshunos Normat Yo'ldoshev aytganidek, Shukur Xolmirzayev shaxsiyati ham butun ijodkor edi. Obraz yaratish mahorati o‘zbek adabiyotida yetakchi o‘rinlarda turuvchi omil hisoblanadi. Obrazlarning o‘ziga xos xususiyatlari, jumladan, his-tuyg‘ulari, iztiroblari, taqdiri, quvonch-u shodligi har jihatdan yozuvchining estetik didi, so‘z qo‘llash mahoratiga bevosita bog‘liq. Shunday yozuvchilar borki, ular yaratayotgan obrazining taqdirini o‘z taqdiri deb biladi, u yig‘lagan joyda yig‘laydi, kulgan joyda esa, aksincha, u bilan birga kuladi. Shu o‘rinda, qalami o‘tkir ijodkor, o‘zbek adabiyotining buyuk namoyondalaridan biri O‘tkir Hoshimovning, “Haqiqiy asar shunchaki yaralmaydi, u xuddi farzandday tug‘iladi” degan so‘zlari fikrimizning yaqqol dalilidir desak, adashmagan bo‘lamiz. Xuddi shunday o‘z asarini, boringki, asar qahramonini o‘z “farzandi”darajasiga ko‘tara olgan yana bir buyuk ijodkor Shukur Xolmirzayevdir. Shukur Xolmirzayev, birinchi navbatda, hikoyanavis sifatida tan olingan yozuvchidir. Adibning hikoyalari o‘zbek novellistikasi taraqqiyotining o‘ziga xos davrini tashkil etadi. Shukur Xolmirzayev obrazlarni mahorat bilan tasvirlar ekan, asarni to‘laqonli o‘qib chiqmaguncha o‘quvchida “shubha” paydo bo‘lishiga zamin yaratadi. Deylik, bir obraz haqidagi fikri to asarni o‘qib tugallamaguncha o‘zgarib boraveradi. Kezi kelganda, Matyoqub Qo‘shjonovning, perepetiya, ya’ni “voqealarning keskin almashinuvi” jumlasini eslamaslikning iloji yo‘q, nazarimizda. Masalan, o‘quvchini hayratga solgan “Qariya” hikoyasidagi aynan qaysi o‘rinlar kitobxonni “shubha”ga solganini tahlil davomida guvohi bo‘lamiz. Qariya hikoyasidagi Qo‘ziboy chol obrazi bir qaraganda juda sodda, beg’am, g’am-tashvishi yo‘q obraz bo‘lib tuyiladi. Ammo yuqorida ta’kidlaganimizdek, hikoyani o‘qish mobaynida asar haqidagi fikrlar tubdan o‘zgara boradi. O‘quvchi nazarida, odatda, ikki kam yetmish yoshli chollar uyining to‘rida, hech qanday kasb-hunar bilan shug’ullanmasdan o‘tiradi. Lekin bizning qahramonimizda bu xususiyatlarning mutlaqo aksi. “Qo‘ziboy cholning chizmaydi, balki asosiy e’tiborini xarakter yaratishga qaratadi. Bu esa o‘quvchini faollashtiradi, ya’ni uni o‘ylashga, chuqur mulohaza qilishga undaydi. Sh.Xolmirzayev o‘quvchisi shunchaki kitobxon emas, balki badiiy asarda tasvirlangan voqelikka, yozuvchi aytmoqchi bo‘lgan fikrlarga o‘z munosabatini bildiradigan faol shaxsga aylanadi. Asar qahramonlari ustidan hukm chiqarish ham o‘quvchi e’tiboriga havola etiladi. Yana bir jihat yozuvchi uslubida o‘rinsiz pauza, voqealar tavsifida keraksiz uzilishlar yo‘q. Bu hodisa rus adabiyotida A.P.Chexov, o‘zbek adabiyotida A.Qahhor ijodida kuzatilgan. Tadqiqodchilar haqli ravishda ta’kidlashganidek, bu borada Sh.Xolmirzayev Chexov va Abdulla Qahhorning haqli izdoshidir. ,, …qaysi tasviriy vositani qanday qo‘llash orqali yozuvchining dunyoqarashi, g‘oyasiga, voqelikka o‘ziga xos munosabati, uni o‘zicha tushuntirish uslubiga, badiiy tafakkuriga.. kechinma obrazlarning xususiyatiga, qisqasi, yozuvchining o‘ziga xos uslubiga bog‘liq’’ Bu holni e’tibordan soqit qilib bo‘lmaydi. Shukur Xolmirzayev hikoyalarida shu holni uchratamiz. Adib ijodining ilk davrida uning o‘ziga xos qarash va intilishlarini payqagan, yo‘l-yo‘riq ko‘rsatganlardan biri Matyoqub Qo‘shjonovdir. Ustoz 1969-yilda yozgan ,,Doim izlanishda’’ nomli maqolasida Sh.Xolmirzayev ijodiga alohida to‘xtaladi. Maqola yosh yozuvchining ,,Xatarli so‘qmoqda’’ hikoyasi tahlili bilan boshlanadi. Shukur Xolmirzayev ijodini 3 bosqichga bo‘lib o‘rganish mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. Birinchi bosqich: 1953-1969-yillar Bu davrda adabiyotni tanish, so‘zga oshno bo‘lish , ilk hikoyalarning yozilishi va matbuotdagi dastlabki chiqishlar. Ikkinchi bosqich: 1970-1990-yillarni o‘z ichiga oladi. Yozuvchi adabiyotda katta iste’dod sifatida tan olingan, o‘z muxlis va o‘quvchilariga ega bo‘lgan davr. Bu yillar oralig‘ida yaratilgan asarlarni mavzu va g‘oya, uslub va mahorat jihatidan umuman boshqa bir olamga mengzash mumkin. Uchinchi bosqich: 1991-2005-yillar bo‘lib, bu davrni adib ijodining cho‘qqisi, salkam ellik yillik ijodiy yo‘lning sarhisobi desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Sh.Xolmirzayev adabiy merosi nihoyatda salmoqli- yuzdan ortiq hikoya, e’lon qilingan 5 ta roman, e’lon qilinmagani yana ikkita, e’lon qilingan 4 ta qissa, e’lon qilinmagan yana bitta bor, bolalar uchun bitta komediya, va bitta pyesa, ikkita drama ikkita kinossenariy, ,,Tungi qadamlar’’ nomli radiopyesa, yigirmadan ortiq esse, o‘nga yaqin ocherk, o‘ndan ziyod maqola yozgan yozuvchini haqli ravishda adabiyotimiz xazinasini boyitgan so‘z zargari deyishga haqlimiz. 1953-1969-yillarda yaratilgan dastlabki ijod namunalariga ,,Notanish odam’’, ,,Nimadir yo‘q bo‘ldi’’, ,,Olis yulduzlar ostida’’, ,,Sog‘inch’’, ,,Ko‘kboy’’, ,,Yovvoyi gul’’, ,,Kechagi kun – kecha’’ kabi hikoyalar kirib , bu asarlar orqali o‘z yo‘li va uslubi shakllanayotganidan darak berdi. Ushbu hikoyalar o‘zbek adabiyotida mutlaqo yangi bir ovoz paydo bo‘lganiga hujjat ediki, o‘sha paytda bu asarlar nafaqat yalab -supurib’ ketishi odamning kayfiyatiga yomon ta'sir qiladi. Bu tasvirlar hikoyalardagi qahramon xarakterini yoritib beruvchi vositalar, xolos. Sh.Xolmirzayevning mana shunday ruhda yo’zilgan hikoyalaridagi tasvirda sovuqqonlik bor, chunki bir suhbatida yozuvchining o‘zi ta'kidlaganidek, manzarada shafqatsizlik bor; ‘sovuq, shafqatsiz go‘zallik bor. Tog‘larida, so‘qmoqlarida, archalarida... Odamni tarbiya qiladi”. 2.2. Shukur Xolmirzayev ijodida milliy ruhiyat masalalari “Bizda eski zamonlardan beri, frak kiygan erkak yoki korset kiygan ayol – rus emas, ruslik xususiyatini faqat zipun, chipta kavsh, bo za va achigan karam bor ʻ joyda sezish mumkin, degan juda ham taajjub fikr o rnashib qolgan”, – deb yozgan ʻ edi atoqli rus adabiyotshunos olimi V. G. Belinskiy. Shu qarashdan kelib chiqsak, o zbek kishisi ruhiyatini badiiy asarda ifoda etish uchun uning boshiga do ppi, ʻ ʻ egniga cho’pon kiydirish yoki boshiga ro mol o ratib, etagi yer supuradigan ʻ ʻ yengil-bosh bilan yasantirish yetarli emas. Milliylik qahramonning, avvalo, ruhiyati – o ylash, fikrlash, munosabat bildirish tarzida va shunga muvofiq gap- ʻ so zi, xatti-harakatlarida (ana shu vaziyatda uning kiyinishiga ahamiyat berish ʻ to g ri bo ladi namoyon bo ladi. Milliy ruhiyat juda keng mazmun kasb etib, ʻ ʻ ʻ ʻ muayyan hududdagi o xshash qadriyatlar, an'analar, rasm-rusumlar, urf-odatlar ʻ tizimiga amal qilib yashaydigan kishilarning hayotda tayanadigan ma'naviy mezonlarini ifoda etadi. Aslida, millatning axloqiy qadriyatlari, qarashlari bir qadar turg un hodisa sanaladi. Aniqrog i, vaqt chig irig idan o tgan, tajribada sinalgan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qarashlar qadriyat sifatida barqarorlashadi. Ammo zamon o tishi bilan ana shunday ʻ qadriyatlarga ham o zgarish kiritilishi, binobarin, millatning dunyoqarashida ʻ yangilanish ro y berishi mumkin. Bu gohida tabiiy y ʻ о 'sinda, ba'zan sun'iy tarzda amalga oshadi. Taraqqiyot, zamonning tobora ilgari ketaverishi millatning dunyoqarashiga о 'z ta'sirini ko rsatishi, unda muayyan darajada iz qoldirishi ʻ barobarida ma'naviyatga tashqaridan qilingan zug'um ham millat ruhiyatiga ta'sir etmay qolmaydi. Sobiq sovet tuzumi davrida ateistik qarashlarning qo llab- ʻ quvvatlanishi natijasi o laroq millatimizning ming yildan ortiqroq e’tiqod qilib ʻ kelgani – islomiy tushunchalar barobarida mohiyatan diniy b о ’lmagan urf-odatlari, bayram-u an’analari ham taqiqlandi. Masalan, Islom dinining yoyilishidan ilgari ham nishonlangan Navr о ’z bayrami ‘eskilik sarqiti’ deya qoralandi. Holbuki, bu ayyom, Shukur Xolmirzayev ta’biri bilan aytganda, millatimizning “mangu y о ’ldosh’’i edi... Yozuvchi millatning qon-qonida yashaydigan, unutilib ketishi amrimahol b о ’lgan, y о ’qolishi – о ’zlikdan kechishday baholanadigan urf-odatlar, jumladan, Navr о ’z bayrami mavzusiga bir emas, bir necha bor murojaat qildi. Uning “Navr о ’z, Navr о ’z’’, “Mangu y о ’ldosh” singari asarlarida milliy O’zbekiston Fanlar akademiyasi akademigi, faylasuf shoir, nosir G’afur G’ulom xalqimiz va butun ezgu niyatli bashariyatning qalbiga quloq tuta olgan, ularning dardini dildan his eta bilgan olim, shoir va yozuvchi edi. G’afur G’ulom ijodiy merosining salmoqli qismini nasriy asarlari, xususan qissalari tashkil etadi. Mazkur qissalarni davr va shaxs talqini nuqtai nazaridan o‘rganish yoshlar tarbiyasi, madaniy merosga munosabatini shakllantirish, XX asr vaqeligining badiiy talqinlarini yangicha qarashlar asosida o‘rganish negizida estetik didini kamol toptirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Zotan, “... biz hali yurtimizni, uning o‘ziga xos tarixi, madaniyati, ulug’ olim-u ulamolarini, bebaho ma’naviy merosimizni to‘liq o‘rganganimiz yo‘q 2 .” Tadqiqotning maqsadi va vazifasi. Shukur Xolmirzayev ijodini o’rgatish mashg’ulotlarida yangi pedagogik texnologiyalardan foydalanishning samarali usullarini shakllantirish, o’quvchilarning aqliy va ijodiy faolligini oshirish kurs ishi mavzusi bo’yicha olib borayotgan tadqiqot ishimizning maqsadi hisoblanadi. Yuqorida oldimizga qo’ygan maqasadimizdan kelib chiqib: 1. Kurs ishida tanlangan mavzu bo’yicha ijtimoiy-pedagogik, falsafiy-ma’rifiy, ilmiy-metodik hamda o’quv adabiyotlarni o’rganib chiqish va umumlashtirish. 2. Shukur Xolmirzayev ijodiga oid matnlar bilan ishlash jarayonini o’rganish va tahlil qilish. 3. Mavzuga oid ilmiy metodik manbalarni o’rganish va tahlil qilish asosida Shukur Xolmirzayev ijodiga oid mashg’ulot mazmuni, maqsadi va qurilishini o’rganish hamda qayta takomillashtirish dolzarb muammo ekanligini aniqlash. 4. Shukur Xolmirzayev ijodiga oid ma’lumotlarning samaradorligini oshirishga yo’naltirilgan yangi pedagogik texnologiyalar asosida dars ishlanmalarini yaratish. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat . I bob. O’ZBEK HIKOYACHILIGIDA SHUKUR XOLMIRZAYEV IJODI 2 Mirziyoev Sh.M. 2017 yilning 15 iyun kuni Toshkent shahrida bo lib o tgan: “Ijtimoiy barqarorlikni ta minlash, muqaddas ʼ ʼ ʼ dinimizning sofligini asrash – davr talabi” mavzusidagi anjumanda so zlangan nutq. // Xalq so zi, – 2017 yil 16 iyun, No 119 ʼ ʼ (6813). adabiyotshunos-u mutaxassislar e’tiborini, balki o‘quvchilarni ham o‘ziga rom etdi. Sh.Xolmirzayev ijodida ko‘tarilish, ya’ni uning professional hikoyanavis sifatida dovrug‘ qozonishi 1970-yildan boshlangan. Adib 1970-1990-yillari ,,Hayot abadiy’’, ,,Og‘ir tosh ko‘chsa’’, ,,Ot egasi’’, ,,Boychechak ochildi’’, ,,Jarga uchgan odam’’, ,,Kulgan bilan kuldirgan’’, ,,O‘zbekning soddasi’’, ,,Biz kech qolib yuramiz’’, ,,Ora yo‘l’’, ,, Arpali qishlog‘ida’’, ,,Keksa g‘ijjakchi’’, ,,Farzand’’, ,, Bahor o‘tdi’’, ,,Qariya’’, ,, Odam’’, ,,Podachi’’, ,,Shudring tushgan bedazor’’, ,,Cho‘loq turna’’, ,,Olam tortilish qonuni’’, ,,Kimsasiz hovli’’, ,, Bodom qishda gullaydi’’, ,, Tabassum’’, ,,Omon ovchining o‘limi’’, ,,Yashil ,,Niva’’, ,,Haykal’’, ,,O‘zbek xarakteri’’, ,,Hukumat’’, ,,Qadimda bo‘lgan ekan’’ kabi go‘zal badiiy durdonalar yaratdi. Shukur Xolmirzayev ,,o‘zbek sovet adabiyoti’’ degan katta jangohning bir chetiga haqiqiy milliy, o‘zbekona qahramonlarini dadil safga chizdi. Yana bir jihatga alohida to‘xtaladigan bo‘lsak, ijodkor hikoyalarida o‘sha davrning qotib qolgan sosialistik realizm metodini ko‘rmaymiz. Yuqorida keltirilgan asarlar ,avvalo, mana shu jihati bilan o‘quvchilarni o‘ziga qaratdi. Hikoyalarida o‘quvchilar bezib ketgan sun’iy, soxta suratlar emas, jonli odam tasvirlanadi. Ular hayotning murakkab, chigal vaziyatlarida , turmushning o‘nqir-cho‘nqirlarida tasvirlandi. Ular to‘g‘on qurmadi, cho‘l quvmadi, neft-gaz ham qidirgan emas,o‘zlarining ,,kichkina’’ haqiqatlari- insoniy or-nomusi, millat g‘ururi va sha’ni, ona tabiati, yaxshi ko‘rgan oti, ajdodlar yodi, oyoqosti bo‘lgan e’tiqodi uchun kuydi, o‘rtandi. Shukur Xolmirzayev XX asr milliy hikoyachiligimizning fenomen hodisasidir. Fenomen tushunchasiga ,,O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi’’da,,, kamdan-kam, g‘ayrioddiy hodisa, fakt, his-tuyg‘u tajribasi bilan paykallanadigan hodisani anglatuvchi falsafiy tushuncha’’ deb ta’rif berilgan. Adib shaxsi, ijodi va hatto turmush tarzi ham mutlaqo o‘ziga xos bo‘lganini uni yaqindan bilganlar ko‘p ta’kidlashgan. O‘zbekiston Qahramoni, O‘zbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov shunday yozgan edi:,,Men o‘zimni qanchalik bilsam, Shukur Xolmirzayevni ham shunchalik bilaman desam to‘g‘ri bo‘ladi. Shukur Xolmirzayev haqiqatan Alloh ato etgan iste’dod sohibi edi. Uning fel-atvorida ham o‘ziga xoslik bor edi, u boshqalardan tamomila ajralib turardi. Shukurjon yaxshi she’rlar yozardi, yarim chin, yarim hazil qilib, ,,Abdullajon she’rni o‘zingiz yozavering, men nasrda yozaman’’, deb prozaga egalik qilib oldi. Jahon prozasining mashvaratida Shukur Xolmirzayevning o‘z o‘rni bor. Buni e’tirof etish kerak’’. Abdulla Qahhordan keyin o‘zbek hikoyachiligini sifat jihatdan bir pog‘ona ko‘targani ko‘pchilik tomonidan aytib kelingan va hali-hanuz ta’kidlanadi. Lekin mumtoz hikoyanavisning o‘zi biron bir o‘rinda ,,hikoyachilikni bir pog‘ona ko‘tardim’’, degan emas. Adibning uch tomlik hikoyalari har jihatdan Abdulla Qahhordan uzilish ilgarilab ketganini ko‘rsatadi. Shukur Xolmirzayev ruhi baland, erksevar edi», desa, zootexnik «Kechasi o`lgan kechasi! O`zim jigarini erib ko`rdim-ku, savigan ekan. Boboy uxlab qolgan»,-deydi. Ular ho`kiz jon berayotgan mahalda ham chol uning tepasida o`tirganini, ammo so`yishga qo`li bormaganini bilmaydilar, bilganlarida, balki uni aqldan ozganga chiqararmidilar. Podachi ham o`zini oqlab o`tirmaydi, ho`kizning xunini to`lashga rozi bo`lib, idoradan chiqib ketadi. Shu bilan hikoya tugaydi, ammo Ostonaqul cholning taqdiri bizni qiziqtiradi. Uzoq o`ylatadi. Ruhiy kechinmalar oqimni tasvirlashda yozuvchining qattiq-qo`liga, yoiq ruhiy taxlilga o`rin bermaslik, izohlarning yo`q darajada ekanligi asarga olis munosabatni taqoza qiladi; hikoyaning butun qimmati o`sha, yozuvchi tomonidan aytilmay qolgan, kitobxon esa mavjud vaziyatlardan payqab olishi lozim bo`lgan gaplarda. Tasvirda qisqalikka, soddalikka intilgan yozuvchining shu kabi hikoyalarida qahramon ham ortiqcha hatti-harakatlardan hali o`quvchi Inodni ham podachi cholni ham o`ziga yaqin oladi, ularning dilidagi dardli tuyg`ularni, hayvonga bo`lgancheksiz mehrini qalban his qila oladi. «Podachi»da Ostanaqul cholning hatti harakatlari mo`min-qobilligi, rahbarlar nima desa bosh egib rozi bo`lish holatlari o`quvchi yodiga beixtiyor A.Qahhorning mashhur «O`g`ri» hikoyasini tushuntiradi. Asarning quyidagi kul`minatsion o`rni yuzaki qoraganda shunday fikr tug`diradi: «Bo`lim boshlig`i inqilob o`rnida turdi: -Ota, gap tomon. Ho`kizning pulini to`laysiz!-U atrofdagi kishilarga ham bir-bir qarab oldi. -Qasddan o`ldirilgan deb hisoblanadi... Kelishdikmi ota? Ostonaqul chol sekin boshini ko`tardi. -Xo`p, o`g`lim, to`laymiz. -Kechiktirmang faqat! Kambag`al emassiz, belingiz baquvvat, qarindosh urug`laringiz bor. Kampiringizning ham yig`ib qo`ygani bordir? Shunday bo`lsin... Majlis tamon!». Rahbarlar masala mohiyati bilan zarracha qiziqmay oddiy bir mehnatkash podachining bir ho`kiz sabab qarz olib, hatto kampirning o`limligiga yiqqanini ham tovon to`lashga majburlashlari, uni xonavayron qilishlari haqiqatdan «O`g`ri»dagi qozi mingboshilarni eslatadi. Lekin hikoyadagi podachi obrazi butunlay boshqacha talqin qilingan. Adabiyotshunos X.Karimov «Podachi»da «...Jur`atsizlik, ikkilanish masalani tezda hal qilmaslik, kimdandir madad kutish, avvalam bor, kishining o`ziga katta zarar keltirishi ochib beril»ganligini aytib, podachi xarakteri mohiyatini, yozuvchi g`oyaviy maqsadini tahlil qilib yozadi: «Ostanoqul cholning hatti-harakati, hamma narsaga ko`nishish, muteligi A.Qahhorni Qobil bobosini yodga soladi. Qobil boboni shu qadar ayanchli, abgor, jur`atsiz, mute qilgan mustamakachilik bo`lsa, Ostanaqul cholni shu kuyga solgan dunyoda eng insoniy tuzum deb jar solingan sotsialistik jamiyatdir. U shu qadar muteki, ho`kiz yo`qolmagan o`lgan. Uning isboti sifatini davlatga terisini topshirish mumkin. Qonun shuni taqoza qiladi. Lekin shunga qaramay bo`lim moyil. О’zbeklar uchun eldan chiqish, kо’pchilikdan ajralib qolishdan yomoni yо’q. Shukur Xolmirzayevning «О’zbek xarakteri», “О’zbek bobo’’, «Ozodlik» kabi hikoyalarida ana shu jihatlaryorqin gavdalantiriladi  – ma’lumki, odam ruhiyatiga xos asl jihatlar ekstremal, favqulodda holatlarda yaqqolroq namoyon bо’ladi. Boshqacha aytganda, kishi qaltis vaziyatlarda aslidagiday – turli ‘qoliplar’ga, ‘shakllar’ga kirmay, moslashmay, boricha kо’rinadi. Sababi shoshqinch holatlarda kishining mulohaza yuritishga, mushohadaga imkoni bо’lmaydi. Shu bois ham jamiyatda ijtimoiy vaziyat keskin о’zgarganda turli xil kayfiyatdagi insonlar aniqroq kо’zga tashlanadi, bunday pallalarda barqaror vaqtdagiga qaraganda kishilar voqea-hodisalarga tezroq munosabat bildiradilar. Adibning ‘Bir guzar odamlari’ hikoyasida millatdoshlarimizning favqulodda vaziyatlarda ichki dunyosidagi о’ziga xos, shu bilan birga millatning umumiy jipsligini ta’minlovchi mehr-oqibat, о’zaro hurmat, pokdomonlik, va’daga vafo qilish singari xislatlarning yorqinroq aks etishi ifodalansa, ‘Arpali qishlog’ida’, ‘Bir kо’rgan tanish...’ singari asarlarda esa ichidagi kechinmalarini oshkor etishdan kо’ra mavjud ma’naviy mezonlarga amal qilishni afzal kо’radigan andishali, or- nomusli kishilarning ruhiyati ishonarli tarzda kо’rsatiladi. mehnatidan foydalanib, endi qarib kuchdan qolganda, yaroqsizga chiqarib, birini go`shtga tayyorlasa, ikkinchisining ko`p yillik xizmatlarini inobatga olmasdan tovon to`lashni talab qiladi. Xulosa О ’zbek adabiyotining yirik vakillaridan biri yozuvchi Shukur Xolmirzayev asosan hikoyanavis sifatida mashhur b о ’ldi. Jahon adabiyotidagi nazariy qarashlarni chuqur о ’zlashtirgan adib boshqalardan о ’rganganlarini о ’zining ijodida mahorat bilan q о ’llay bildi. Yozuvchi asarlarida uslubiy yangiliklarga intilishni ham, shaklan betakrorlikka qiziqishni ham uchratamiz. Adib oramizdagi oddiy kishilar tasvirini yaratsada, bundan muhim umumlashmalar, chin hayotiy xulosalar chiqaradi. Shu bois Shukur Xolmirzayev asarlaridagi qahramonlarning jonli, ishonarli tasviri kitobxonni о ’ziga rom etadi. Yozuvchi о ’zining bir suhbatida: ‘... о ’tmishu ho’zirgi zamon adabiyoti – yo’zish usullarini bir qadar о ’rganib, о ’z y о ’limni topish ustida k о ’p о ’yladim. Sizga ochiq aytaman, asarlarim ba‘zilarga manzur b о ’lmagan esada, umrimning k о ’pi ana shu asarlarni qanday yo’zish kerakligi ustida kechdi. Men bundan sira о ’kinmayman. Zeroki, ho’zir ham о ’zimni izlanishda deb bilaman. Kunora uslubimga q о ’shish imkoni bor b о ’lgan bitta-yarimta yangilik topaman. Bu izlanish hatto nuqta, vergulni qayerga q о ’yish borasida ham b о ’ladi’, – degan edi. Darhaqiqat, umri davomida izlanishda b о ’lgan Shukur Xolmirzayevning millatsuyarligi, vatanparvarligi, S о ’zga, Adabiyotga b о ’lgan sadoqati har bir asarida namoyon b о ’ladi. Millat degan tushunchani g’oyat qadrlagan yozuvchi u bilan bog’liq masalalarning katta-kichigi, muhim-nomuhimi bо’lmasligini ta’kidlab, о’z asarlarida milliy ruhiyatni chuqur, ishonarli ifodalay bildi. Adibning insonni tasvirlashdagi mahorati, uning kechinmalari, dardu qayg’usi, shodligu zavqini kо’rsatib bera olish iqtidori adib ijodiga hayotiylik bag’ishlagan va pirovardida bu xususiyat Shukur Xolmirzayev asarlari yashovchanligining asosiy sabablaridan biriga aylangan. Yozuvchikishilar hayotidagi zohiran kо’rinmas, ammo botinan katta ta’sir kuchiga ega bо’lgan milliy va mahalliy qadriyatlar, an’analarni ham о’z asarlarida kо’rsatib beradi. Xolis tasvirlash – qahramonning xatti-harakatlarini uning ichki dunyosi – fikrlashi, e’tiqodi, urf-odatlarga munosabatidan kelib chiqib ifodalash – Shukur Xolmirzayev ijodining muhim jihatlaridan biridir. Adib qahramonlari tasvirida hayot haqiqatiga zid о’rinlarga yо’l qо’ymaydi, har bir personajni ‘о’ziga о’zi javobgar’ tarzida kо’rsatadi. Umuman, о’zbek adabiyotining yetuk namoyondasi Shukur Xolmirzayevning istiqlol davrida yaratgan hikoyalarida milliy ruhiyatning aks etishi yuzasidan quyidagi xulosalarga keldik: – Shukur Xolmirzayevning istiqlol mavzuidagi asarlarida muallifning Insonga yondashuvidagi о’ziga xoslik: obyektivlik, Insonni tushunishga harakat qilish, xolislikdan chekinmaslik kabi ba`zan fikr va uning mujassamlanishi turli qatlamlarga ega bo`lib qoladi. «Jarga uchragan odam» hikoyasining qahramoni Islom tabiatini nihoyatda sevadi. Ana shu sevgini tasvirlovchi sahifalar samimiy tuyg`u bilan to`la. Tabiatning bu ertakdek go`zal joylarini suratga olish uchun kelgan kinorejissyor o`ziga hamroh bo`lishini so`raydi. Ammo fojia yuz beradi: kinorejissyor dafatan paydo bo`lgan ayiqni otib qo`yadi. (xolbuki, unga ayiqni odamzodga hujum qilmasligi aytilgan edi). O`q ovozi yangrashi bilan Islom miltiqning qo`ndog`idan shunday turib yuboradiki, natijada kinorejissyor jarga qulab tushadi. Hikoyanavis xohlaganmi yoki yo`qmi hikoyada insonning halok bo`lishi emas, balki tabiatdagi uyg`unlikka qo`pol munosabatda bo`lish asosiy fojia bo`lib tuyuladi. Sh.Xolmirzaev hikoyalarining qahramonlari, shubhasiz, murakkab, o`ziga xos va turli maxrajga ega bo`lgan xarakterlardir. Yozuvchining bunday kishilarga bo`lgan qiziqishi uning hikoyalaridayoq ko`zga tashlangan edi. Qahramonning xarakterini aniq hayotiy kolliziyada ochish iqtidoriga ega bo`lgan Sh.Xolmirzaevning o`ziga xos iste`dodi «Bahor keldi» hikoyasida ayniqsa yorqin ko`rinadi. Hikoyada tasvirlangan voqealar dastlab ohista oqadi. Ammo epizoddan epizodga o`tgan sayin asar zamirida yotgan fojia nish ura boshlaydi. Hikoya qahramoni Mastura dastlabki uchrashuvda kitobxonda ilk tuyg`ular uyg`otadi. U maktabda o`qiydi, vafot etgan otasini eslab, kuyunadi. Qishloqdagi barcha kishilar uni yupatishga, unga-yaxshi so`z aytishga intiladilar. Ammo ba`zat nojo`ya zaminga tushgan iliq so`z ham achchiq meva berar ekan. Mastura bora-bora odamlar uni hurmat etishlari, unga g`amxo`rlik ko`rsatishlari lozim, deb o`ylaydi. Unda paydo bo`lgan xudbinlik asta-sekin shafqatsizlikka o`sib chiqadi. U ezgu niyatli, pokdil kishiga turmushga chiqib, kundan-kunga yangi-yangi davolar o`ylab topadi va erining tinka madorini quritadi. Hikoya Mastura erining o`limi bilan tugaydi: u xotinining injiqliklari orqasida tepalikka chiqib yangi tandir uchun tuproq qazimoqchi bo`ladi-yu, chuqur uraga yiqilib tushadi. Bunday fojiali xotima hikoyaning birinchi saxifalaridanoq tayyorlangan edi. Shu tarzda asarda loqaydlik, xudbinlik, shafqatsizlik, ezgulik va ziyokorlik ustidan tantana qiladi. Hikoyaning samimiy ichki nafasi kitobxonni hayajonlantiradi. Bu nafas aniq adresga ega. Hikoyadagi salbiy qahramon kechagina og`zidan lam chiqmaydigan va huquqsiz bugun esa teng huquqlik, erkinlik tushunchalari suiste`mol qiluvchi ayoldir. Ehtimol kimdir konfliktning mubog`ali echimi, xotimaning «notipligi» uchun muallifni ayblashi ham mumkin. Ammo gap, qolaversa, qahramonning xalok bo`lishda emas, balki uni halokatga olib borgan kuchning dahshatli ekanidadir. Shu ma`noda Sh. Xolmirzaev hikoyasida ifodalangan raddiya kuchi ijobiy hodisalar tasviriga nisbatan gumanistik axloqiy normalarni ko`proq tasdiqlashi mumkin. Hozirgi milliy hikoyanavislar tuyg`ularning jilovsiz g`alayoni davrning aniq tayin ko`rinmagan tendentsiyalarini idrok etishga urinmoqdalar. Bu vazifa esa ko'nglida unga nisbatan gumon kuchayadi. Kamarga notanish odam bir quchoq o'tinni ko'tarib kirib "isina bering" deydi. Yigit esa olovini minnat qilyapti deb tushunadi. Birozdan so'ng tashqariga chiqib notanish odamning daryo toshqini toshlarning tagiga tiqib tashlagan shoxshabbalarini terayotganini ko'radi va bu o'tinni uyiga olib ketadi deb o'ylaydi. Ko'p o'tmay yigit o'zining shubhali xayollaridan uyalib ketadi. Chunki u odam o'tinni olib ketish uchun emas, boshqa bir yo'lovchilar sovuq havoda o't yoqib isinishlari uchun tashib kelgan ekan. Kichik hajmli bu hikoyaning yozilganiga ancha bo'ldi. Bugun zamon o'zgardi, zamonni o'zgartirgan boshqa odamlarga qo'shilib, ko'pchilik o'zgardi. Lekin haligacha faqat o'zini emas, balki boshqalarni ham o'ylaydiganlar, buning uchun o'zini o'tga- cho'qqa uradigan insonlar ham bor! Bu hikoya menga gruzin yozuvchisi Nodar Dumbadzening "Kukaracha" qissasini eslatadi. Qissadagi Kukaracha ham Notanish odamga o'xshab odamlarga ta'masiz, beg'araz yordam beradi, evaziga hech narsa kutmaydi va buni o'zining insoniy burchi deb biladi. To'g'ri, hayotda yaxshi insonlar kam, lekin, nazarimda oz bo'lsa ham Kukaracha va Notanish odamlardek insonlarning hayotda borligi uchun jamiyatda muvozanat saqlanib turibdi. Asarning ahamiyati ham aynan mana shunda. II bob. ADABIY TA’SIR VA BADIIY MAHORAT 2.1.Shukur Xolmirzayev hikoyalarida hayot manzarasi Shukur Xolmirzayev haqiqiy, professional yozuvchi edi. Ayniqsa, yozuvchining insonga umr va uning mazmuni haqida chuqur mushohada yuritish imkonini beradigan "Odam" hikoyasi juda ta'sirli. Bejiz yozuvchi bu asarni " falsafiy hikoya" deb nomlamagan . Hikoyada Rahima ismli ayolning hayoti, kechmish - kechinmalari qalamga olinadi. Rahima onasi vafotidan so'ng o'zi xohlamagan Shodmon polvonga turmushga chiqadi. Oradan to'rt yil o'tib inqilob boshlanadi, shu orada turmush o'rtog'i vafot etadi. Rahima uchta bolasi bilan beva qoladi . U el qatori kolxozga kiradi va uning faol a'zosiga aylanadi . "Qizillar kelyapti" degan ovoza tarqalib, odamlar bilan tog'ga qochadi. Kichik farzandi tog'da ochlikdan o'lib ketadi. Yillar o'tdi... Endi urush boshlandi . Yolg'iz o'g'li Abdurahim frontga ketdi. Bir yil o'tib o'g'lidan qoraxat keladi, kelini ikki bolasini ham Rahima opaga tashlab chiqib ketadi. Urush ham tugadi. Umrning shunday bir pallasi kiradi : barcha g'am- alamlar, o'rtanishlar, iztiroblarning o'rni bitadi. Bitmaydigan yara yo'q. Rahima buvi endi nevaralariga qarar, ularga o'tmishdan ertaklar aytib berar, uning butun hayoti ham ertakka o'xshardi. Lekin suronli yillar o'z ta'sirini o'tkazadi. Umr poyonida ayolning esdan chiqaradigan odati paydo bo'ldi- xotirasini yo'qotdi. Ayol hayotda ro'shnolik ko'rmadi. Aslida, Rahima buvi kechirgan iztiroblarni, qiyinchiliklarni ta'riflashga va umuman so'zlarga sig'dirib bo'larmikin? So'z ojiz. 15. Shermuhammedov. P. Iltimos davomini yozing // «Sharq yulduzi» 1972 16. Hammualiflar: XX asr o`zbek adabiyoti tarixi. Toshkent, 1999 17. Hamidova.M. Ruhiyatdagi inqilob // «Sharq yulduzi», 2000. №5-6. 18. Hamidov. M. Sh.Xolmirzaevning portret yaratish mahorati // «O`zbek tili va adabiyoti» jurnali, 2000. №4 19. Xolmirzayev. Sh. “Og’ir tosh ko’chsa”. Toshkent. 1980. 20. Yo’ldoshev. Q. “Yoniq so’z” Toshkent. 2006. 21. Qo’shjanov. M. “O’zekning o’zligi”. Toshkent. 1994. 22. Xolmirzayev. Sh. “Yo’llar, yo’ldoshlar”. Toshkent. 1984. 23.http://en.wikipedia.org/wiki/Structuralism. 24.Uz/ru/library/book/779/libid/20703. 25. www.ziyo.uz . Kurs ishi Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika universiteti O’zbek adabiyotshunosligi kafedrasida bajarilgan. Ilmiy rahbar: _______________ Himoya 2023-yil may oyining _____ - kuni soat _____ da Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika universiteti O’zbek adabiyotshunosligi kafedrasida kurs ishlari himoyasi yig’ilishida o’tkaziladi. Kurs ishi 2023-yil _____ oyning _____ - kunida kafedraga topshirildi. Kurs ishi bilan Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika universiteti O’zbek adabiyotshunosligi kafedrasida tanishish mumkin. ayollar haqida anchayin yengil о ’ylagani, ayniqsa, yengiloyoq ayollarga bepisand, balanddan turib muomala qilgani uchun dastlab Gulsaraga ham shunday munosabatda b о ’lishga harakat qiladi. Biroq juvonning “nomardligi” – yigitni “gastinsaga haydagani” t о ’satdan gumburlagan momaqaldiroqday Tavakkalni hushyor torttiradi – uni о ’ylashga majbur qiladi. Tavakkal – ayollar haqida о ’ylar ekan, ularning hammasiga bir xil k о ’z bilan qarash xatoligini anglay boshlaydi. Buni uning quyidagi s о ’zlaridan ham bilish mumkin: “Aytmoqchi, men Gulsara uchun ichaman... Quvvat, siz ham xonim uchun iching. – Nihoyat iymanib jilmaydi. – Men “nomard” dedim bu kishini. Aslida xursandman, xudo ursin-a... Z о ’r ayol ekansiz. Chesni aytayapman”. Tavakkalning “z о ’r” degan e’tirofi bamisoli qilichi singanday qat’iyati rad etilib, peshonasiga eshik yopilgan yigitning bundan xafa b о ’lish о ’rniga, nomusini himoya qilgan ayolning jur’atidan, hayosidan quvonganini ifoda etadi. Fikr yuritish, mushohada qilish, о ’zining kimligi haqida о ’ylash – hammaning ham q о ’lidan kelavermaydi. Chunki fikrlash kishini k о ’pincha iztirobga soladi. Asardagi Gulsara ana shunday – о ’ylayotgan, о ’zining kimligini yaxshi biladigan, shuning barobarida xatolaridan iztirob chekadigan, о ’zini kechira olmaydigan ayol timsoli. “Hikoyadagi ismi fe‘liga mos Tavakkal ham, qanday odamligini nafaqat qissaxon, balki о ’zi ham anglay olmaydigan Gulsara ham badiiy asar qahramonlari haqidagi mavjud tasavvurlarni о ’zgartirib yuboradi”, – deb yozadi adabiyotshunos Q. Y о ’ldoshev. – Ular adabiy qahramonlarni xayoldagi qoliplarga moslashtirishdan voz kechib, tasavvurni adabiy personajlar mohiyatiga muvofiqlashtirish kerakligini taqozo etadi. Shunday qilingandagina tanti, qudratli jismoniy kuchga ega, kirishimli, tap tortmas, oriyat uchun о ’z hayotini ham pista p о ’chog’icha k о ’rmaydigan chapani, ayni vaqtda suyuklisi Gulsara qoshida g’alati darajada ilojsiz Tavakkalni tushunish, uning dovyurakligi qayerda tugab, fojiasi qayerda boshlanishini anglash mumkin b о ’ladi. Gulsara – о ’zbek adabiyoti uchun tamomila yangilik hisoblanadigan obraz. Unda avomga tushunarsiz, aql bilan izohlash mushkul b о ’lgan ziddiyatli pokizalik tuyg’usi va g’urur bor. Zamonaning z о ’rlari, uzatgan joyga q о ’li yetadiganlar oldida Gulsara sha‘nini yuksak tutadi, kibrli, mag’rur ayolga aylanadi, ularning y о ’liga yurmaydi. Ayni vaqtda tirikchilik k о ’yida pastkash fohishalarday tanini sotadi. G’oyat sohibjamol, farosatli, talantli, nomusli, ayni vaqtda, benomus bu ayol ruhiyatining haqqoniy tasviri kitobxonni larzaga soladi, uni befarqlik holatidan chiqarib, munosabat bildirishga majbur etadi’. Gulsaraning ezgin kayfiyati beixtiyor kitobxonga ham yuqadi. О ’quvchi bu sohibjamol ayolning tabiatidagi tushunarsiz qirralar t о ’g’risida о ’ylay boshlaydi: ayol boylikni yaxshi k о ’radi, yaxshi yeb, chiroyli kiyinishni istaydi, ayni paytda “z о ’r”larning q о ’lida q о ’g’irchoq b о ’lishni istamaydi, xalqona ta’bir bilan aytganda, qorniga emas, qadriga yig’laydi. Bu obraz haqida adabiyotshunos Q. Y о ’ldoshevning quyidagi eng buyuk o’zbek yozuvchilari joylashgan Surxondaryo viloyati bilan bog'liq. O’zbekistonda Shukur Xolmirzayev ijodining g'oyaviy-estetik mazmunini tushunish uchun qulay sharoitlar yaqinda paydo bo'lgan va bu muallifning asarlari haqida jiddiy suhbat, aslida, endigina boshlanmoqda. So‘nggi paytlarda bu ijodkor ijodining yaxlit manzarasini yaratish, uning poetikasiga oid umumlashtirilgan tushunchalarni yaratish zarurati tobora sezilib bormoqda. Va buyuk adib ijodining ushbu “yaxlit rasmida” Shukur Xolmirzayevning peyzaj poetikasi haqli ravishda o'z o'rnini egallashi kerak. Shu bilan birga, bugungi kunda Shukur Xolmirzayevning badiiy nasridagi tabiat mavzusi keng adabiy materialda tizimli ravishda o'rganiladigan biron bir asar yo'q, garchi bizni qiziqtirgan muammo bo'yicha bir nechta maqolalar va yozuvchi haqida monografik asarlarda individual sharhlar mavjud. Bir qator ayrim maqola va sharhlarda Shukur Xolmirzayev asarlari poetikasining ayrim jihatlari ko'rib chiqiladi: Bunga misol qilib, adabiyotshunos olim Yo’ldosh Solijonovning “Detallar tilga kirganda” maqolasini ko’rishimiz mumkin. Bu maqolada yozuvchi asarlarning kuchli vizual tomoni va yozuvchi matnlaridagi detalning alohida roli haqida gapiriladi “ Shukur Xolmirzaevning asarlarida eng ko‘p qo‘llaniladigan detallar bu — tabiat unsurlari: turli daraxtlar, o‘t-o‘lanlar, gullar, qushlar, hashoratlar va hayvonlardir. Ularni inson obraziga nisbat berish bilan adib tabiat va odamning yaqinligini, biri ikkinchisisiz yashay olmasligini uqdirmoqchi bo‘ladi. Ayni chog‘da tabiat hodisalaridagi o‘zgarishlarga, ularning o‘ziga xosligi (masalan, yarmi qurigan do‘lananing hamon gullab, meva tugishi, gap tomirning chuqur ketganligi, ya’ni mohiyatda ekani)ga urg‘u berish orqali odamni o‘z hayotiga e’tiborliroq bo‘lishga undaydi. Ha, Shukurning asarlarida tabiat gapiradi, harakat qiladi, ko‘rkini namoyish etish uchun quturib gullab, bizni maftun etadi. Ruhiyatimizga osoyishtalik bag‘ishlab, umrimizni uzaytiradi.” Yana bir maqola dotsent G. N. Tavaldieva tomonidan yozilgan “Shukur Xolmirzayev hikoyalarida tabiat va inson munosabatlarining badiiy talqini ” deb nomlanadi. Maqolada Shukur Xolmirzayevning hikoyachilikdagi badiiy mahorati uning tabiat va inson munosabatlari aks etgan hikoyalari orqali tadqiq etilgan. “Adib hikoyalarida tabiat tasviri muayyan estetik vazifani bajaradi. U faqatgina tabiat dunyosining bir bo‘lagi emas, balki qahramon dunyoqarashining va insoniy go‘zalligining shakllanishida o‘z ta'sirini ko‘rsatuvchi poetik vosita hamdir. Inson va tabiat muammosi Shukur Xolmirzayevning ayrim hikoyalari mavzusiga tegishli mavsumiy hodisa emas. Bu munosabatlar tizimida yozuvchi Inson va tabiatning o‘z vazifasi, asardagi o‘rni va jamiyatdagi mantig‘ini tushuntirib berishga erishgan.” Shukur Xolmirzayev ijodi yuzasidan ko‘plab maqolalar va tadqiqotlar, jumladan, H.Karimovning «Shukur Xolmirzayev ijodiy portreti» risolasi, akademik B.Nazarovning «Shukur Xolmirzayev» nomli ijodiy portreti yaratilgan. bayramimizning ma’naviy-ruhiy asoslari badiiy talqin etildi. “Bilasizlarmi, ertaga qanaqa bayram?’ – о ’qituvchining ushbu savolidan s о ’ng biz pisib qoldik. Ertaga Navr о ’z bayrami edi. Ammo bu nomni tilga olishga ham qandaydir q о ’rqar edik: xuddiki, kattalarga, t о ’g’rirog’i, hukumatga nisbatan haqoratli s о ’zni ishlatgandek tuyulardi, shekilli”, deydi “Mangu y о ’ldosh” hikoyasi qahramoni Amir. Ushbu jumlalarda sobiq tuzumning xalq ruhiyatiga qanchalik tajovuz qilgani oshkor etiladi. Bunda hali oq-qoraning farqiga k о ’p boravermaydigan о ’quvchilarda ham “kattalar, hukumatga qarshi gapirish xavfli”, degan tushuncha uyg’ongani k о ’zga tashlanadi. “Mangu y о ’ldosh”da xalqning asrlar mobaynida ishongan e’tiqodlari о ’lmasligi, millat yashar ekan, u suyangan qadriyatlar ham yashashi Navr о ’z bayrami timsolida ifoda etiladi. Millatning ma’naviy olamidagi о ’ziga xos qirralar turli marosimlar, urfodatlar, ayniqsa, bayramlarda yaqqolroq namoyon b о ’ladi. Yozuvchi ushbu asarida Navr о ’z bayramini bejiz markaziy tafsilga aylantirmaydi, zotan, ushbu timsolda о ’zbek millatining qoni-qonida yashayotgan, asrlar davomida ajdodlardan avlodlarga turli y о ’llar orqali о ’tayotgan ma’naviy meroslar namoyon b о ’ladi. “Saharlab odamlar t о ’plana boshlardi: bari bashang kiyingan. Azamatlar. Yigitlarning k о ’pi olachoponda, bellarida – popukli belbog’lar.Chollarning aksarisi k о ’kish-odmi chakmonda, sallalari oppoq. Yangi b о ’zdan о ’rashgan. Kelinchaklar... nimalarni kiyishmagan! Ustma-ust k о ’ylak kiyganlarini yenglaridan bilsa b о ’ladi: ustki k о ’ylakning yengi tirsakkacha shimarilgan, ostkisining yengi bilakda, eng oxirgisining yengi, deylik, osilib turadi. Nega shundoq kiyinishardi? Hamon aqlim yetmaydi. Y о ’g’asam, oddiy kunlarda – oddiy kiyinishar, Sh о ’roning bayramlari, hatto Oktabr bayramida ham bittadan ortiq k о ’ylak kiygan kelinchakni k о ’rganim y о ’q. Navr о ’zda esa... Bilmadim, о ’tmishni q о ’msashmi bu, eslashmi bu yoki bahor о ’z k о ’rkini beixtiyor namoyon qilayotgan chog’da yosh-yosh juvonlar ham bor bisotlarini namoyish qilish uchun chiqisharmidi? Navr о ’zda... ochilib ketishardi”. Mazkur tasvirlar chinorlar ostidagi gavjum, bozorga о ’xshash manzarani k о ’z oldingizda gavdalantiradi. Muhimi shundaki, muallif xalqni majburlab bayramlarga о ’rgatib b о ’lmasligi, millat bayram, urf-odat timsolida о ’zining ma’naviy ildizlarini k о ’rishini aniq-ravshan ifoda etib bergan. Zero, Yilboshini о ’zbeklar tabiatning uyg’onish, yangilanish pallasi sifatida tan oladi, bu vaqtda erkinlik, ozodlik, hurlik kuylanadi, urishganlar yarashadi, janjallar t о ’xtaydi... “Bulut t о ’sgan oy’’ hikoyasida esa k о ’ngil manzaralari beqiyos darajada g о ’zal aks ettirilishi barobarida inson degan xilqatning sirli-noma’lum qirralari hali bisyor ekani ham k о ’rsatiladi. Asarda odam tabiatidagi tuyg’ularning kesishgan, illatu fazilatlar zidlashgan nuqtalari mahorat bilan tasvirlanadi. Tavakkalday mard, tanti, tutgan joyini kesadigan, ushlagan yerini q о ’ymaydigan yigit g о ’zal Gulsaraning oldida q о ’lidan hech ish kelmaydigan ojizu notavonga aylanadi. Buning bir sababi Tavakkal avvallari boshlig`i «Ho`kizning pulini to`laysiz»,-desa xo`p deydi. U tuzumdagi rahbarlar ham xuddi «O`g`ri»dagi ellikboshi, pristavlarning o`zi edi. Faqat nomi o`zgargandi, xolos. Hikoya Sh. Xolmirzaev xuddi mana shu holatni 70-yillardayoq ustalik bilan ochib tashlagan. Bu hol so`zsiz adibning jasoratidan dalolatdir». E`tibor beraylik, agar Ostonqul «ayanchli, abgor, jur`atsiz, mute bo`lsa u davlatga tegishli ho`kizning harom o`lishiga qarab tdravermidi? Bundan tashqari, podachi va Qobul bobo harakterlari o`xshash bo`lsa-yu, faqat ular boshqa-boshqa tuzum odamlari bo`lsa, Sh. Xolmirzaevning hikoya yozishdan maqsadi nima, yozuvchi bilan qanday gap aytmoqchi yoki asarning yangiligi nimada degan savollar o`z- o`zida kelib chiqadi. Shunday tahlil oqibatida hikoya orqali sotsiallik jamiyatda Qobil bobo «madali» sifatida podachi obrazini yaratgan. Sh Xolmirzaevning ijodiy «jasorat»i ham ko`rinmay qoladi. Shubha yo`qki Sh. Xolmirzaev o`ziga xos bo`lgan podachi yaratdi va adabiyotga yangi qahramon, yangi xarakter olib kirdi. Bu yangilik, avvalo, hikoyaning «O`g`ri»ga o`xshab yozilishida emas, balki asar mavzusi va talqinida ko`rinadi. «Podachi hikoyasi tabiat va inson mavzusiga bag`ishlangan asardir. Insonning tabiat bilan uyg`unligi, uning hayvonga mehr- muhabbati, hayvonga o`z qadrdoni tirik jon sifatida munosabatda bo`lishi hikoyaning asosiy mazmunini tashkil etadi. Shu orqali yozuvchi insonning ma`naviy komilligini ko`rsatadi. Inson va tabiat o`rtasidagi tabiiy bog`liqlik har qanday tuzumning temir qonunlaridan ham yuqoriroq ekanligini qalbi mehrga, sadoqatga to`la podachi xarakteri orqali ko`rsatiladi. Podachi tilda itoatkor bo`lsada, amalda mustaqil kishidir. Unga o`z qadrdoni ho`kizning bir umrlik og`ir mehnatini eslatuvchi bo`yinturuqning izlari qolgan bo`g`ziga pichoq tortib vijdoni qiynalganidan ko`ra, o`z ajali bilan o`lgan ho`kiz haqini to`lash ming chandon oson. Podachi Qobil boba kabi mute, jur`atsiz emas, aksincha, u o`z niyatiga etdi va o`zida zarracha achinish hissi bo`lmagan «bo`lim kattalari»dan ma`naviy ustun keldi. «Podachi» hikoyasining «O`g`ri» asariga yaqinligi sababli esa uning qahharona uslubda yozilganligidir. Adabiyotshunos B.Nazarov, Sh. Xolmirzaev hikoyasining yaratilishiga A.Qahhorning «O`g`ri»si kuchli ta`sir etganini aytib yozadi. «Yaqinlik ikkala hikoyada hal gap ho`kiz to`g`risida borganida emas, albatta. Gap badiiy mantiq yaqinligi va mushtarakligida, xarakter yaratish borasida ustoz adib ijodiy printsiplarining shogird tomonidan rivojlantirilishida». Demak, har ikki hikoyaning mushtarak jihatlari detallar tanlashda, qahramon hatti- harakatlarining ular ichki dunyosiga mosligida, tasvirda maksimal soddalik va qisqalikka intilishda ko`rinadi. «Shukur Xolmirzaev Abdulla Qahhordan so`z tejali detallarga katta ma`nolar yuklash, qahramon ziddiyatida kechayotgan ziddiyat, to`qnashuvlarni sodda va hayotiy qilib, ixcham tasvirlash diologlardan jonli manzara yaratish sirlarini o`rgandi. Biroq, bu ta`sirni faqat tashqi ko`rinishdan izlamaslik kerak. Bu ta`sirni qahramonlar ruhiy dunyosini aks ettirishdagi badiiy

Kurs ishi

Купить