“Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasi kurs ishi | BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “SIFAT” MAVZUSINI O‘RGATISH METODIKASI - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	55.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	07 Oktyabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

38 Sotish

“Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasi kurs ishi | BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “SIFAT” MAVZUSINI O‘RGATISH METODIKASI

Sotib olish

1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
“INTERNATIONAL SCHOOL OF FINANCE TECHNOLOGY
AND SCIENCE” INSTITUTI
“PSIXOLOGIYA VA PEDAGOGIKA” KAFEDRASI
“ ONA TILI O‘QITISH METODIKASI” fanidan
KURS ISHI
Mavzu : Mavzu: “Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasi
B ajardi : Abduxalilova Mohiraxon
G uruh : 22-BTK-07
Ilmiy rahba r : Shadiyeva Dilfuza
Toshkent – 2025 y.

2 Mundarija
Kirish …………………………………………………………………………….
I BOB. BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIGA “SIFAT”
MAVZUSINI O‘RGATISHNING NAZARIY ASOSLARI
1.1. “Sifat” tushunchasining tilshunoslikdagi o‘rni va ahamiyati ……………….
1.2. Boshlang‘ich ta’limda so‘z turkumlarini o‘qitish tizimi va unda sifat
mavzusining o‘rni ……………………………………………………….
1.3. Sifat mavzusini o‘rgatishda o‘qituvchi oldida turgan asosiy maqsad va
vazifalar …………………………………………………………………
II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFDA “SIFAT” MAVZUSINI
O‘RGATISHNING METODIK TAHLILI VA AMALIY ISHLANMALAR
2.1. “Sifat” mavzusini o‘rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va
interfaol metodlardan foydalanish ……………………………………….
2.2. “Sifat” mavzusini o‘rgatishda dars jarayonini tashkil etishning namunaviy
metodikasi DARS ISHLANMA………………………..
Xulosa …………………………………………………………………………
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ………………………………………….

3 Kirish
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Boshlang‘ich ta’lim tizimi o‘quvchilar
tafakkurini shakllantirish, ularni nutq madaniyatiga, adabiy tilda to‘g‘ri va aniq
fikrlashga o‘rgatishda poydevor vazifasini bajaradi. Shu bois bu bosqichda har
bir grammatik mavzuni, xususan, “Sifat”ni o‘rgatish o‘quvchining kelajakdagi
til kompetensiyasini shakllantirishda muhim o‘rin tutadi. Sifat so‘z turkumi
orqali o‘quvchi atrofdagi buyum va hodisalarni belgilariga qarab farqlaydi,
ularni so‘z bilan ifodalashni o‘rganadi. Bu jarayon o‘quvchilarning nutq
boyligini kengaytiradi, mantiqiy fikrlashni rivojlantiradi hamda ijodiy ifoda
imkoniyatlarini kuchaytiradi.
Zamonaviy ta’lim talablariga ko‘ra, “Sifat” mavzusini o‘rganish nafaqat
grammatik bilim berish, balki o‘quvchilarda tahlil, solishtirish, umumlashtirish
va mustaqil fikr yuritish malakasini shakllantirishni ham nazarda tutadi.
Prezident Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Yoshlarimizni har tomonlama
yetuk, zamonaviy bilim va tafakkurga ega insonlar etib tarbiyalash —
mamlakatimiz kelajagini belgilovchi eng muhim vazifadir” 1
.
Ana shu yuksak talablarga javoban, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida ona tili
faniga, xususan, sifat kabi grammatik mavzularga nisbatan qiziqish va ijodiy
yondashuvni shakllantirish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Shu bois
“Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasini ilmiy-nazariy va amaliy jihatdan
o‘rganish bugungi ta’lim islohotlari nuqtayi nazaridan alohida ahamiyatga ega.
Bugungi kunda ta’lim jarayonida interfaol metodlar, o‘yin texnologiyalari,
AKT vositalaridan foydalanish o‘qitish samaradorligini oshiruvchi muhim
omillardan biridir. Shu nuqtai nazardan, “Sifat” mavzusini o‘rgatishning
metodik asoslarini chuqur o‘rganish, dars jarayoniga innovatsion
yondashuvlarni tatbiq etish, o‘quvchilar faolligini oshirish yo‘llarini ishlab
chiqish dolzarb ahamiyat kasb etadi.
1
Mirziyoyev, Shavkat. Yangi O zbekiston taraqqiyot strategiyasiʻ . Toshkent: “O‘zbekiston”
nashriyoti, 2022, ISBN 978-9943-7951-7-4 srsl.uz+1

4Bu mavzu nafaqat lingvistik, balki pedagogik va psixologik jihatdan ham
tadqiqot talab qiladi. Chunki har bir yosh bosqichida til elementlarini
o‘zlashtirish jarayoni turlicha kechadi. Shu bois boshlang‘ich ta’limda “Sifat”ni
o‘rgatish metodikasini ilmiy asosda ishlab chiqish, unga amaliy misollar bilan
yondashish zamon talabi hisoblanadi.
Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘zbek tili metodikasi
tarixida “Sifat” mavzusining o‘rganilishi bir necha bosqichlarda amalga
oshirilgan. Dastlab bu sohada R. Rasulov, A. G‘ulomov, N. Mahmudov, Sh.
Shodmonov, U. Yo‘ldoshev, G. Abdurahmonova kabi olimlar sifatning tildagi
o‘rni, grammatik xususiyatlari, uning semantik turlari hamda ta’limdagi
ahamiyatini ilmiy asosda yoritib berganlar.
Keyinchalik bu yo‘nalishda bir qator darsliklar, metodik qo‘llanmalar va
ilmiy maqolalar yaratildi. Ammo amaliyot shuni ko‘rsatadiki, mavjud
adabiyotlarda “Sifat” mavzusini zamonaviy texnologiyalar asosida o‘rgatish,
interfaol usullarni qo‘llash, o‘quvchi faoliyatini faollashtirishga qaratilgan
metodik ishlanmalar yetarli darajada tahlil qilinmagan. “Sifat” mavzusini
o‘qitishda multimedia vositalari, raqamli ta’lim resurslari va kommunikativ
yondashuvni uyg‘unlashtirishga bag‘ishlangan ilmiy ishlanmalar hali keng
yo‘lga qo‘yilmagan. Shu sababdan ushbu kurs ishida mavjud ilmiy qarashlarni
umumlashtirish, amaliy tajribalar asosida yangicha metodik yondashuvlarni
ishlab chiqish maqsad qilib olinadi.Yurtimizda ta’lim sohasida olib
borilayotgan islohotlar, xususan, yangi avlod darsliklari, o‘quv-metodik
majmualar, o‘quvchi shaxsiga yo‘naltirilgan o‘qitish g‘oyalari “Sifat”
mavzusini ham zamon talablariga mos tarzda yangilashni taqozo etmoqda. Shu
bois ushbu mavzuni chuqur o‘rganish, ilg‘or xorijiy tajribalarni o‘zbek ta’lim
tizimiga tatbiq etish dolzarb ilmiy-amaliy vazifadir.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishi
o‘zbek tili ta’limida “Sifat” mavzusini o‘qitishning nazariy asoslari hamda
amaliy jihatlarini chuqur tahlil qilish orqali o‘qitish metodikasini

5takomillashtirishga xizmat qiladi. Ishning nazariy ahamiyati shundaki, u
boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun sifat so‘z turkumini o‘rganish jarayonini
tilshunoslik, psixologiya va pedagogika fanlari bilan uzviy bog‘liq holda
yoritadi. Shu orqali sifatning til tizimidagi grammatik va semantik xususiyatlari
haqida yanada mukammal nazariy tushunchalar shakllantiriladi.
Mazkur tadqiqot o‘zbek tili metodikasidagi mavjud ilmiy qarashlarni tahlil
qiladi, ularga zamonaviy yondashuv asosida yangicha tahlil beradi. Ayniqsa,
“Sifat” mavzusini o‘qitishda o‘quvchining individual psixologik xususiyatlarini
inobatga olish, mustaqil fikrlash, kuzatish va tahlil qilish ko‘nikmalarini
shakllantirishning nazariy asoslarini ochib beradi.
Amaliy jihatdan esa bu ish o‘qituvchilarga dars jarayonida qo‘llash mumkin
bo‘lgan usullarni, interfaol o‘yinlar va mashg‘ulot namunalarini, shuningdek,
ta’lim texnologiyalarini to‘g‘ri tanlash va qo‘llash bo‘yicha amaliy yo‘riqnoma
vazifasini bajaradi. Natijada kurs ishida ishlab chiqilgan tavsiyalar boshlang‘ich
sinf o‘qituvchilari, metodistlar, amaliyotchi talabalar hamda o‘zbek tili fanini
o‘qitishga ixtisoslashgan pedagoglar uchun foydali bo‘lishi mumkin.
Bundan tashqari, mazkur ish o‘zbek tili ta’limida yangi avlod o‘quv-metodik
majmualarini yaratishda, sifat mavzusiga oid darslik va qo‘llanmalarni
takomillashtirishda nazariy manba sifatida xizmat qiladi.O‘qituvchilarning
malakasini oshirish kurslarida bu mavzu bo‘yicha metodik seminarlar
o‘tkazishda, dars tahlilida, ilg‘or tajribalarni ommalashtirishda ham bu
tadqiqotning natijalari amaliy ahamiyatga ega bo‘ladi.
Kurs ishi mavzusining obyekti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Sifat”
mavzusini o‘rgatish jarayoni.
Kurs ishi mavzusining predmeti Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Sifat”
mavzusini o‘qitish jarayonida qo‘llaniladigan metodlar, texnologiyalar va
metodik yondashuvlar tizimi.
Kurs ishi mavzusining maqsadi Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Sifat”
mavzusini o‘rgatishning samarali metodikasini ishlab chiqish, ta’lim jarayonida

6o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini, tildagi belgilarni farqlash va ularni to‘g‘ri
qo‘llash ko‘nikmalarini rivojlantirish.
Kurs ishi mavzusining vazifalar
 “Sifat” tushunchasining mohiyatini va til tizimidagi o‘rnini aniqlash;
 Boshlang‘ich sinflarda so‘z turkumlarini o‘qitishning o‘ziga xos
xususiyatlarini tahlil qilish;
 “Sifat” mavzusini o‘rgatishda qo‘llaniladigan metod va texnologiyalarni
o‘rganish;
 “Sifat” mavzusini o‘qitish jarayonida interfaol usullar, didaktik o‘yinlar va
mashqlarning rolini ko‘rsatish;
 Dars jarayonida “Sifat” mavzusini samarali o‘rgatish bo‘yicha amaliy
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati
Tadqiqot natijalari o‘zbek tili ta’limining nazariy va amaliy jihatlarini
boyitadi, “Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasini takomillashtirishga xizmat
qiladi. Mazkur kurs ishida ishlab chiqilgan metodik tavsiyalar boshlang‘ich sinf
o‘qituvchilari, metodistlar, hamda pedagogika oliy ta’lim muassasalari
talabalari uchun foydali qo‘llanma sifatida xizmat qilishi mumkin.
Kurs ishi mavzusining metodlari
 nazariy tahlil va umumlashtirish metodi;
 kuzatish va taqqoslash metodi;
 dars jarayonini tahlil qilish va tajriba asosida o‘rganish metodi;
 ilg‘or pedagogik tajriba va interfaol o‘qitish texnologiyalarini o‘rganish
metodi.
Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita bo‘lim,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

71.1. “Sifat” tushunchasining tilshunoslikdagi o‘rni va ahamiyati
Til inson tafakkurining, fikrlash jarayonining eng muhim vositasi sifatida
insoniyat tarixida beqiyos ahamiyat kasb etadi. Har bir tildagi so‘z turkumlari
ichida sifatlar (adjektivlar) o‘ziga xos o‘rinni egallaydi, chunki ular
narsalarning belgisi, holati, xususiyati, rang-baranglik darajasini ifodalaydi.
Sifat so‘z turkumi tilda nafaqat lug‘aviy boylikni oshiradi, balki fikrni aniqlik,
obrazlilik va badiiylik bilan ifodalash imkonini beradi.
Tilshunoslikda “sifat” tushunchasi qadimdan o‘rganib kelingan. Arab
tilshunosligida ham, yunon-rim grammatikalarida ham bu turkum alohida
e’tibor markazida bo‘lgan. Masalan, Aristotel tilning turli birliklarini tahlil etar
ekan, sifatni predmetning belgisi sifatida izohlagan. Keyinchalik lotin
grammatikasida ham sifatlar “adiectivum” nomi bilan atalib, ular ot bilan
bog‘lanish xususiyatiga ko‘ra ajratilgan 2
.
O‘zbek tilshunosligida esa “sifat” mustaqil so‘z turkumi sifatida grammatik
tizimning muhim bo‘g‘ini hisoblanadi. O‘zbek tili grammatikasida sifatlar
narsa, shaxs yoki hodisalarning belgisi, miqdori, shakli, rangi, hajmi, holati va
boshqa jihatlarini bildiradi. Masalan, “oq uy”, “kichik bola”, “shirin meva” kabi
birikmalarda sifat predmetni aniqlab, unga xos belgi beradi.
Akademik A. G‘ulomov, S. Karimov, M. Qoriev, A. Madvaliev kabi olimlar
o‘zbek tilidagi sifat kategoriyasini morfologik va semantik jihatdan chuqur
tahlil qilganlar. Ularning fikricha, sifat so‘z turkumi ot bilan chambarchas
bog‘langan, ammo mustaqil semantik qiymatga ega. Sifatlar predmetga doir
belgini bildiradi va shu orqali nutqning aniqligini ta’minlaydi.
Sifatlar grammatik jihatdan turli darajada o‘zgaruvchi bo‘lishi mumkin.
Ularning daraja shakllari (oddiy, qiyosiy, orttirma) tildagi ma’no bo‘yoqlarini
yanada kuchaytiradi. Masalan, “baland – balandroq – eng baland”, “go‘zal –
chiroyliroq – eng chiroyli” kabi shakllar fikrni ifodalashda ko‘p qirralilikni
2
Abdurahmonova G. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarini tashkil etish metodikasi. —
Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2020. — 156 bet.

8ta’minlaydi. Bu esa sifatlarning semantik imkoniyatlarini kengaytirib, nutqni
ta’sirchan qiladi.
Sifatlarning o‘zbek tilidagi tasnifi bir necha guruhlarga bo‘linadi:
Asliy sifatlar (rang, shakl, holat, xususiyat bildiruvchi): oq, yumaloq, issiq,
yaxshi.
Nisbat sifatlar (predmetga nisbatan belgini bildiruvchi): toshli, yog‘ochdan,
temirli.
Daraja sifatlar (miqdoriy belgini kuchaytiruvchi): juda baland, eng yaxshi,
nihoyatda tez.
Tilshunoslikda sifatlar nafaqat grammatik birlik, balki badiiy-estetik vosita
sifatida ham o‘rganiladi. Adabiyotda sifatlar obrazni jonlantiradi, tasvirni
boyitadi, o‘quvchida hissiy ta’sir uyg‘otadi. Masalan, Alisher Navoiy, Abdulla
Qodiriy, Cho‘lpon kabi adiblar asarlarida sifatlarning o‘rni nihoyatda muhim.
“Ko‘m-ko‘k osmon”, “nozik tabiat”, “qizg‘ish tong” kabi so‘z birikmalari
orqali mualliflar o‘z fikrlarini his-hayajon bilan ifodalaydilar 3
.
Boshlang‘ich ta’lim bosqichida o‘quvchilarga “sifat” mavzusini o‘rgatish
tilni puxta o‘zlashtirishning muhim qadamidir. Chunki bu mavzu orqali bola
narsa va hodisalarni tahlil qilish, ularning belgilarini farqlash, so‘zlar
o‘rtasidagi grammatik bog‘lanishni anglashni o‘rganadi. Shu jarayonda
o‘quvchi fikrlashni, tahlil qilishni, kuzatish va taqqoslashni o‘zlashtiradi.
Psixolingvistik nuqtayi nazardan ham, sifatlar bola tafakkurining
shakllanishida muhim o‘rin tutadi. Bola atrofdagi predmetlarni ko‘rish, ularni
nomlash va ularning belgilarini aytish orqali dunyoqarashini kengaytiradi.
Masalan, “bu olma qizil”, “bu kitob katta”, “bu suv sovuq” kabi oddiy gaplar
orqali u real voqelikni tahlil qiladi.
Sifatlarning ahamiyati shundaki, ular nutq madaniyatining shakllanishiga
xizmat qiladi. To‘g‘ri va o‘rinli ishlatilgan sifatlar fikrni ifodalashni aniq,
3
Abdullayeva D. Ona tili ta’limida interfaol metodlardan foydalanish. — Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2019. — 142 bet.

9mazmunli va obrazli qiladi. Shu bois, o‘qituvchi boshlang‘ich sinf
o‘quvchilariga “sifat” mavzusini o‘rgatishda metodik yondashuvlardan unumli
foydalanishi zarur.
Zamonaviy ta’limda sifatlarni o‘qitishda interfaol metodlar – “Aqliy
hujum”, “Tushunchalar xaritasi”, “Klaster”, “Lug‘at boyligini oshirish o‘yini”
kabi usullar samarali qo‘llanilmoqda. Bu usullar orqali o‘quvchilar sifatlarni
nafaqat yodlaydi, balki ularni nutqda faol qo‘llashni ham o‘rganadi.
Shuningdek, o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirishda
sifatlarning roli beqiyosdir. O‘quvchi biror voqeani yoki narsani tasvirlar ekan,
sifatlar orqali o‘z fikrini yanada aniq ifodalaydi. Shu jihatdan, “sifat” mavzusini
o‘rganish grammatik bilim bilan birga, badiiy tafakkurni ham shakllantiradi.
Tilshunoslikda so‘nggi yillarda sifatlarning semantik maydoni va so‘z
birikmalaridagi roli ham ilmiy tadqiqotlar markazida turibdi. Sifatlar boshqa
so‘z turkumlari bilan qanday aloqaga kirishadi, nutqdagi sintaktik vazifalari
qanday – bu masalalar grammatik tadqiqotlarda muhim o‘rin egallaydi.
“Sifat” tushunchasining ahamiyati shundaki, u tildagi aniqlik va
ifodaviylikni belgilaydi. Tildagi har bir so‘z, har bir ifoda o‘z joyida ishlatilsa,
nutq mantiqan to‘liq bo‘ladi. Shu sababli, boshlang‘ich sinflarda sifatlarni
o‘rganish, ularni tahlil qilish, to‘g‘ri ishlatish o‘quvchining tafakkurini, og‘zaki
va yozma nutqini rivojlantirishga xizmat qiladi.
Bugungi kunda ta’lim tizimida Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyevning
quyidagi fikri alohida ahamiyatga ega:
“Yosh avlodga bilim berish, ularning tafakkurini, dunyoqarashini,
ma’naviyatini boyitish – bu eng muhim va sharafli vazifadir.”¹
Ushbu so‘zlar asosida ko‘rish mumkinki, har bir o‘quv jarayonida, ayniqsa
ona tili darslarida, til birliklarini chuqur o‘rganish yosh avlod tafakkurini
kengaytiradi, ularni mustaqil fikrlashga o‘rgatadi.
Sifat so‘z turkumi o‘zbek tilining leksik tizimida muhim o‘rin tutadi. Ular
orqali nutq boyiydi, obrazli bo‘ladi va estetik ifoda kuchayadi. Tilshunoslik

10nuqtayi nazaridan sifatlar tildagi semantik, morfologik va sintaktik aloqalarni
aniqlashda kalit rol o‘ynaydi.
1.2. Boshlang‘ich ta’limda so‘z turkumlarini o‘qitish tizimi va unda
sifat mavzusining o‘rni
Boshlang‘ich ta’lim – bu bolaning ona tili asoslarini, so‘z boyligini, fikrlash
qobiliyatini shakllantiruvchi eng muhim bosqichdir. Aynan shu davrda o‘quvchi
tildagi asosiy birliklar – so‘z turkumlari bilan tanishadi. So‘z turkumlari
grammatik tizimning poydevori bo‘lib, ular orqali o‘quvchi so‘zning ma’nosi,
shakli, vazifasi va gapdagi o‘rni haqida bilim oladi. Shu sababli boshlang‘ich
sinflarda so‘z turkumlarini o‘qitish tizimi puxta, bosqichma-bosqich va ilmiy
asoslangan holda tashkil etilishi zarur.
O‘zbek tili darslarida o‘quvchilar ot, sifat, son, olmosh, fe’l, ravish kabi
asosiy so‘z turkumlari bilan tanishadilar. Har bir so‘z turkumi o‘zining ma’no
va grammatik belgilariga ega bo‘lib, nutqni boyitishda muhim rol o‘ynaydi.
Shulardan biri — sifat so‘z turkumi. U o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish,
nutq madaniyatini rivojlantirish, tafakkurini o‘stirishda markaziy o‘rin tutadi.
So‘z turkumlarini o‘qitish tizimi o‘quvchilarning yosh xususiyatlari,
psixologik tayyorgarligi va til materialini o‘zlashtirish darajasini hisobga olgan
holda quriladi. Boshlang‘ich sinflarda bu jarayon ko‘rgazmalilik, o‘yin
metodlari, amaliy mashqlar, kuzatish va tahlil asosida olib boriladi. Chunki bola
tildagi birliklarni bevosita tajriba orqali, misollar yordamida, amalda tushunadi.
So‘z turkumlarini o‘qitishda o‘qituvchi har bir so‘zning savoliga,
ma’nosiga, gapdagi vazifasiga e’tibor qaratadi. Masalan, ot “kim?”, “nima?”,
sifat esa “qanday?”, “qanaqa?” degan savollarga javob beradi. Shunday qilib,
sifatni o‘qitish jarayonida o‘quvchi narsa va hodisalarning belgisini,
xususiyatini aniqlaydi. Bu esa tilni ongli o‘rganishga xizmat qiladi.
Boshlang‘ich ta’limda so‘z turkumlarini o‘qitishning metodik asoslari
Davlat ta’lim standarti (DTS) va ona tili fan dasturida belgilangan. Dasturda

11so‘z turkumlari 2–4-sinflarda ketma-ketlik asosida o‘rganiladi. 2-sinfda
o‘quvchi so‘zlarni ma’nosiga qarab ajratishni o‘rganadi, 3–4-sinflarda esa har
bir so‘z turkumi alohida o‘rganilib, ularning morfologik va sintaktik
xususiyatlari bilan tanishadi.
“Sifat” mavzusi bu tizimda alohida ahamiyatga ega. Chunki u
o‘quvchilarning atrof-muhitni idrok etish, narsalarni tavsiflash, taqqoslash va
tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantiradi. O‘quvchi rang, shakl, holat, miqdor,
sifat belgilarini ifodalovchi so‘zlar bilan ishlash orqali dunyoni yanada boyroq
anglaydi.
Masalan, o‘qituvchi “Bu olma qizil”, “Bu non issiq”, “Bu suv sovuq” kabi
gaplar orqali bolaga sifat so‘zining mazmunini ko‘rgazmali tarzda tushuntiradi.
Bola “qizil”, “issiq”, “sovuq” kabi so‘zlarning belgini bildirayotganini ko‘radi
va ularni mustaqil ajratishni o‘rganadi.
Boshlang‘ich ta’lim metodikasida so‘z turkumlarini o‘qitishning asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat:
So‘zlarni ma’nosiga qarab to‘g‘ri ajrata olishni o‘rgatish.
Har bir so‘z turkumining gapdagi vazifasini anglatish.
So‘z turkumlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tushuntirish.
O‘quvchilarni o‘z fikrini grammatik to‘g‘ri ifodalashga o‘rgatish.
Sifat mavzusi aynan shu vazifalarni samarali bajarishda vosita vazifasini
bajaradi. Chunki sifatlar nutqda aniqlovchi rolida qatnashib, so‘z birikmalarini
hosil qiladi. Masalan, “go‘zal gul”, “kichik uy”, “baland daraxt” kabi birikmalar
orqali o‘quvchilar so‘zlar o‘rtasidagi grammatik bog‘lanishni tushunadi.
Til o‘qitish metodikasida “sifat” mavzusi nafaqat grammatik bilim berish,
balki nutqni rivojlantirish, fikrlashni faollashtirish va badiiy tafakkurni
shakllantirishga ham xizmat qiladi. Shuning uchun bu mavzu darsliklarda
alohida tizimda, ko‘rgazmali mashqlar bilan birgalikda yoritiladi.
Sifatlarni o‘qitishda o‘qituvchi bolalarning hayotiy tajribasiga tayangan
holda, ularni atrofdagi predmetlar bilan bog‘laydi. Masalan, “Qanday daraxt?”,

12“Qanday non?”, “Qanday libos?” kabi savollar orqali u o‘quvchilarda tahlil
qilish ko‘nikmasini shakllantiradi.
Metodik jihatdan sifatlarni o‘qitishda quyidagi bosqichlar muhim:
Sifatning ma’nosini tushuntirish (ko‘rgazmali misollar orqali).
Sifatlarni otlardan farqlash.
Gapda sifatlarning rolini aniqlash.
Sifatlarning darajalarini tushuntirish (baland–balandroq–eng baland).
Mustahkamlash mashqlari (matn tuzish, so‘z birikmalari yaratish, rasm
asosida hikoya tuzish).
Bugungi kunda ta’lim tizimida kompetensiyaviy yondashuv asosida o‘qitish
keng qo‘llanilmoqda. Bu yondashuvda har bir mavzuning amaliy qiymati,
o‘quvchining nutqiy va kommunikativ kompetensiyasini rivojlantirishdagi o‘rni
asosiy e’tiborga olinadi. Shu nuqtai nazardan, “sifat” mavzusining o‘rni
beqiyosdir. Chunki u o‘quvchini nutqiy faoliyatga jalb qiladi, so‘z boyligini
oshiradi, fikrni to‘g‘ri ifodalashni o‘rgatadi.
“Sifat” mavzusini o‘qitish o‘quvchining estetik didini ham shakllantiradi.
Sifatlar orqali bola atrofdagi narsalarni go‘zallik, tozalik, mehr, yaxshilik kabi
ijobiy belgilar orqali idrok etadi. Shu jihatdan, sifatlar bolalarning ma’naviy
tarbiyasida ham muhim ahamiyatga ega.
O‘qituvchi bu jarayonda zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llashi
zarur. “Klaster”, “Aqliy hujum”, “Bumerang”, “Tushunchalar tahlili” kabi
interfaol usullar orqali o‘quvchilar faol fikrlashga, o‘z so‘zini asoslashga,
misollar orqali xulosa chiqarishga o‘rganadilar.
Masalan, “Aqliy hujum” usulida o‘qituvchi doskaga bir nechta
predmetlarning nomini yozadi: “daraxt”, “non”, “bola”, “kitob”. O‘quvchilar
esa ularga mos sifatlarni aytishadi: “baland daraxt”, “shirin non”, “aqlli bola”,
“qiziqarli kitob”. Shu orqali bolalar so‘zlarni bir-biriga bog‘lashni o‘rganadilar.
Bundan tashqari, sifatlarni o‘rgatishda matn bilan ishlash ham samarali usul
hisoblanadi. O‘quvchilar kichik matn ichidan sifatlarni topadi, ularni aniqlovchi

13so‘z bilan bog‘laydi, keyin o‘sha sifatlarni o‘z gaplarida qo‘llashni mashq
qiladilar. Bu usul grammatik bilimni nutqiy faoliyat bilan bog‘laydi.
Jadval 1. Boshlang‘ich ta’limda so‘z turkumlarini o‘qitish tizimi va “Sifat”
mavzusining o‘rni
Sinflar O‘rganiladigan
so‘z
turkumlari Asosiy
o‘quv
maqsadlari Sifat
mavzusiga doir
faoliyatlar Natijalar
(kutilayotgan
kompetensiyalar)
1-sinf So‘z va gap
tushunchasi,
sodda so‘zlar So‘z va gap
o‘rtasidagi
farqni
anglash, so‘z
ma’nosini
sezish Rasm asosida
narsaning
belgilarini
aniqlash (“olma
– qizil”,
“ko‘ylak – oq”) O‘quvchi
predmetni belgisi
orqali tasvirlay
oladi
2-sinf Ot, fe’l, sifat,
son haqida
boshlang‘ich
tushuncha So‘z
turkumlarini
ma’nosiga
qarab
farqlash “Qanday?”
“Qanaqa?”
savollari
yordamida
so‘zlarni
ajratish; o‘yinlar
orqali sifatni
topish O‘quvchi sifatni
tanib, so‘roqqa
javob topa oladi
3-sinf So‘z turkumlari
tizimli
o‘rganiladi Grammatik
belgilarni
o‘zlashtirish,
so‘z
birikmalarini
tuzish “Sifat + Ot”
shaklidagi
birikmalar
tuzish: “shirin
meva”, “yaxshi
bola” O‘quvchi
sifatlarning
gapdagi vazifasini
tushunadi
4-sinf Morfologik Mustaqil Sifat darajalarini O‘quvchi

14tahlil, so‘z
turkumlarining
o‘zaro aloqasi tahlil, daraja
shakllarini
aniqlash o‘rganish:
“baland –
balandroq – eng
baland” sifatlarning
grammatik
shakllarini amalda
qo‘llay oladi
5-sinf
(takrori
y
bosqich) Sifat va boshqa
turkumlarning
semantik farqi O‘tilgan
mavzularni
mustahkaml
ash,
mantiqiy
bog‘lanishla
rni tahlil
qilish Matn asosida
sifatlarni topish
va ularning roli
haqida xulosa
chiqarish O‘quvchi nutqida
sifatlarni ongli va
ijodiy qo‘llay
oladi
So‘z turkumlarini, xususan, sifatlarni o‘qitish jarayonida o‘qituvchi
integratsiyalashgan yondashuvdan ham foydalanadi. Masalan, tasviriy san’at
darsida rasm tahlil qilinar ekan, “Bu rasmda qanday ranglar bor?”, “Quyosh
qanday?”, “Daraxtlar qanday?” kabi savollar orqali o‘quvchi sifat so‘zlarini
ishlatadi. Shu tarzda til o‘rganish boshqa fanlar bilan bog‘lanadi.
“Sifat” mavzusining o‘rni shundaki, u tilni to‘g‘ri, aniq, ifodali o‘rganish
uchun asos yaratadi. So‘z turkumlarini o‘zlashtirish jarayonida sifatlarni chuqur
o‘rganish bolalarning grammatik tafakkurini kengaytiradi. O‘quvchi so‘zning
ma’nosini anglagan sari u o‘z fikrini aniq ifodalashga o‘tadi.Shu nuqtai
nazardan qaraganda, boshlang‘ich ta’limda so‘z turkumlarini, ayniqsa sifatlarni
o‘qitish — nafaqat grammatik bilim, balki nutq madaniyatini shakllantirish,
mustaqil fikrlashni rivojlantirish yo‘lida muhim bosqich hisoblanadi.
so‘z turkumlarini o‘qitish tizimi boshlang‘ich ta’limda til o‘rganishning asosiy
poydevori bo‘lib xizmat qiladi. “Sifat” mavzusining o‘rni esa bu tizimda
markaziy ahamiyat kasb etadi. Chunki u orqali o‘quvchilar so‘z boyligini

15oshiradi, grammatik bilimlarni amalda qo‘llashni o‘rganadi, dunyoqarashini
kengaytiradi va estetik didini shakllantiradi.
1.3. Sifat mavzusini o‘rgatishda o‘qituvchi oldida turgan asosiy maqsad
va vazifalar
Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘qituvchining eng muhim vazifalaridan biri
— o‘quvchilarda so‘z turkumlari, xususan, sifat to‘g‘risida chuqur va ongli
tushuncha hosil qilishdir. “Sifat” mavzusi o‘z tabiatiga ko‘ra tilning leksik-
grammatik tizimida muhim o‘rin egallaydi, chunki u predmetning belgi-
xususiyatini bildiradi, tasviriylikni oshiradi, nutqni boyitadi. Shu sababli, sifat
mavzusini o‘rganish jarayonida o‘qituvchi nafaqat grammatik qoidalarni
tushuntiradi, balki o‘quvchilarning estetik didi, tafakkuri, mantiqiy fikrlashi,
so‘z boyligini rivojlantirishga ham e’tibor qaratadi.
O‘qituvchining maqsadi — o‘quvchilarda sifat so‘z turkumi haqidagi
nazariy bilimlarni shakllantirish bilan birga, ularni nutq jarayonida to‘g‘ri va
o‘rinli qo‘llay olish ko‘nikmasiga ega qilishdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari
uchun sifat mavzusini o‘zlashtirish ularning lug‘at boyligini kengaytiradi, matn
tuzish, hikoya qilish, ta’rif berish kabi nutqiy faoliyat turlarini
mukammallashtiradi.
O‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchilarga sifatning quyidagi belgilarini
amaliy misollar orqali singdirib borishi zarur:
Sifat narsa, shaxs yoki hodisaning belgisi, holati, miqdorini bildiradi.
Sifatlar qanday? va qanaqa? so‘roqlariga javob bo‘ladi.
Sifatlar gapda aniqlovchi vazifasida keladi.
O‘quvchilar bu qoidalarni amaliy mashqlar orqali mustahkamlab borishadi.
Masalan: “oq qush”, “shirin meva”, “katta uy” kabi misollar yordamida
sifatlarning ma’nosini anglashadi.
Sifat mavzusini o‘rgatishda o‘qituvchi oldida turgan asosiy maqsad —
o‘quvchilarning tafakkurini rivojlantirish, ularni kuzatuvchanlikka, tabiat va

16atrofdagi hodisalarning belgilarini tahlil qilishga o‘rgatishdir. Sifatlar orqali
bolalar dunyoni ranglar, tovushlar, ta’m, harorat kabi hislar orqali tasvirlashni
o‘rganadilar.O‘qituvchi dars jarayonida o‘quvchilarga ko‘rgazmali qurollar,
o‘yin texnologiyalari, didaktik kartochkalar, matn asosida ishlash usullari, rasm
asosida hikoya tuzish mashqlari yordamida sifatni o‘rgatadi. Bu usullar
o‘quvchilarning faolligini oshiradi, mustaqil fikrlashga undaydi.
Masalan, “Bahor” mavzusidagi darsda o‘qituvchi quyidagi mashqni tashkil
etadi:
“Bahorda tabiat qanday bo‘ladi?” — degan savol asosida o‘quvchilar
“bahoriy”, “yashil”, “issiq”, “go‘zal”, “yoqimli” kabi sifatlarni topadilar.
Shunda ularning nutqida tasviriylik va ifodaviylik ortadi.
O‘qituvchi sifat mavzusini o‘rgatishda metodik yondashuvlarni to‘g‘ri
tanlashi lozim. Har bir darsda “tushunish – qo‘llash – mustahkamlash –
baholash” bosqichlari izchil amalga oshirilsa, o‘quvchilar mavzuni ongli
o‘zlashtiradi.
O‘quvchilarda sifatning grammatik belgilarini shakllantirish.
Sifatlarni nutqda o‘rinli ishlatish ko‘nikmalarini rivojlantirish.
O‘quvchilarning lug‘at boyligini kengaytirish.
O‘quvchilarda kuzatuvchanlik va estetik didni tarbiyalash.
Til materiallarini mantiqiy tahlil qilish ko‘nikmasini rivojlantirish.
O‘quvchilarning mustaqil ishlash malakasini oshirish.
Bu jarayonda o‘qituvchi zamonaviy o‘quv metodlariga, masalan, interfaol
ta’lim texnologiyalariga, “Aqliy hujum”, “Insert”, “Klaster”, “Blits-so‘rov”,
“Tarmoqlar jadvali” kabi usullarga tayanadi. Ular bolalarning ijodiy fikrlashini
rivojlantiradi, mavzuga qiziqish uyg‘otadi.
Bundan tashqari, o‘qituvchi darsda integrativ yondashuvni qo‘llashi ham
muhimdir. Masalan, “Sifat” mavzusi tasviriy san’at, musiqa yoki
tabiatshunoslik darslari bilan bog‘lab o‘tilsa, bolalar mavzuni hayotiy misollar
orqali chuqurroq o‘zlashtiradilar.

17O‘qituvchi uchun yana bir muhim vazifa — diagnostikani olib borishdir.
Har bir darsda o‘quvchilarning mavzuni qanchalik o‘zlashtirganini aniqlash,
ulardagi kamchiliklarni tahlil qilib, individual yondashuvni tanlash zarur.
Sifat mavzusini o‘rgatishda o‘qituvchi didaktik o‘yinlardan samarali
foydalanishi mumkin. Masalan:
“Topib ayt!” o‘yini – rasm asosida sifatlarni topish.
“Qarama-qarshi sifatlar” – antonim sifatlarni topish.
“Sifat zanjiri” – sifatlar bilan so‘z birikmasi tuzish.
Bu o‘yinlar o‘quvchilarning fikrlash tezligini oshiradi, nutqiy faolligini
kuchaytiradi.
Dars jarayonida baholash mezonlari ham aniq belgilanadi. Quyidagi
jadvalda sifat mavzusini o‘rganishdagi baholash mezonlari keltirilgan:
Jadval 1. Sifat mavzusini o‘rganishda o‘quvchilarning o‘zlashtirish
darajasini baholash mezonlari
№ Ko‘rsatkich Tavsif Baholash darajasi
1 Nazariy
tushunchani bilish Sifatning ma’nosi va so‘roqlarini
to‘g‘ri ayta oladi Yuqori
2 Amaliy qo‘llay
olish Sifatni so‘z birikmasi va gapda
o‘rinli ishlata oladi O‘rta
3 Mustaqil fikrlash Rasmlar asosida sifatlarni topib,
ularni izohlab bera oladi Yuqori
4 Tahlil qilish
ko‘nikmasi Matndan sifatlarni ajratib,
grammatik jihatdan tahlil qiladi O‘rta
5 Nutqdagi
ifodaviylik Hikoya, insho yoki og‘zaki nutqda
sifatlardan to‘g‘ri foydalanadi Yuqori
O‘qituvchi mazkur jadval asosida o‘quvchilar bilimini muntazam baholab,
ularning o‘sishini nazorat qilib boradi. Bu yondashuv ta’lim jarayonining
samaradorligini oshiradi.

18II BOB. BOSHLANG‘ICH SINFDA “SIFAT” MAVZUSINI
O‘RGATISHNING METODIK TAHLILI VA AMALIY ISHLANMALAR
2.1. “Sifat” mavzusini o‘rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar
va interfaol metodlardan foydalanish
Bugungi kunda ta’lim tizimining asosiy maqsadi — o‘quvchilarda mustaqil
fikrlash, tahlil qilish, ijodiy yondashuvni shakllantirishdir. Shu nuqtayi
nazardan qaralganda, boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Sifat” mavzusini
o‘rgatishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlardan
foydalanish juda muhim ahamiyat kasb etadi.
Pedagogik texnologiya — bu o‘qitish jarayonini ilmiy asosda tashkil etish,
o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatini maqsadga yo‘naltirilgan tizim asosida
boshqarish usulidir. “Sifat” mavzusini o‘qitishda o‘qituvchi zamonaviy
yondashuvlarni qo‘llar ekan, o‘quvchilarning bilish faolligini oshirish, mavzuga
bo‘lgan qiziqishini kuchaytirish, ularni amaliy faoliyatga jalb etish imkonini
yaratadi.
Zamonaviy ta’limda keng qo‘llaniladigan interfaol metodlar — bu
o‘quvchini dars jarayonining faol ishtirokchisiga aylantiruvchi usullardir. Ular
orqali o‘quvchilar o‘z fikrini mustaqil bayon qiladi, muhokama qiladi, savol-
javobda ishtirok etadi, xulosa chiqaradi.
Sifat mavzusini o‘qitishda quyidagi interfaol metodlar eng samarali
hisoblanadi:
“Aqliy hujum” metodi
Boshlang‘ich ta’lim jarayonida o‘quvchilarning fikrlash doirasini
kengaytirish, ularni mustaqil fikr bildirishga o‘rgatish va ijodiy yondashuvini
rivojlantirish uchun “Aqliy hujum” metodi eng samarali interfaol usullardan biri
hisoblanadi. Ushbu metod o‘quvchilarning faol ishtirokini ta’minlaydi, har bir
bolaning fikrini tinglash, qadrlash va baholash imkonini beradi.
Metodning mohiyati shundaki, o‘qituvchi dars davomida biror savol yoki
muammoli vaziyatni o‘rtaga tashlaydi, o‘quvchilardan esa iloji boricha ko‘p

19fikrlar, g‘oyalar yoki javoblar bildirish talab qilinadi. Muhim jihati shundaki,
“Aqliy hujum” vaqtida hech bir fikr tanqid qilinmaydi, barcha javoblar yozib
olinadi yoki og‘zaki tarzda muhokama qilinadi.
Masalan, “Sifat” mavzusini o‘rganish jarayonida o‘qituvchi o‘quvchilarga:
“Qanday so‘zlar sifatni bildiradi?” yoki
“Qanday belgilarni sifatlar orqali ifodalaymiz?” kabi savollarni beradi.
O‘quvchilar navbat bilan “yaxshi”, “chiroyli”, “katta”, “yoqimli”, “shirin”,
“oq”, “yumshoq”, “toza”, “tez”, “xushbo‘y” kabi sifatlarni aytadilar. Shu tarzda
ular o‘zlarining ilgari bilgan bilimlarini eslaydilar, bir-birlaridan yangi so‘zlarni
o‘rganadilar va umumiy so‘z boyliklarini kengaytiradilar.
O‘qituvchi barcha fikrlarni doskaga yozib boradi. So‘ng, ularni ma’nosiga
ko‘ra turlarga ajratish, masalan rang bildiruvchi sifatlar, ta’m bildiruvchi
sifatlar, shakl bildiruvchi sifatlar kabi guruhlash topshirig‘ini beradi. Bu jarayon
o‘quvchilarda tahlil qilish, taqqoslash, guruhlash ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Metodning yana bir afzalligi shundaki, u barcha o‘quvchilarni dars
jarayoniga faol jalb etadi. Har bir bola o‘z fikrini aytish imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida o‘quvchilarda ishonch hissini shakllantiradi, nutq
faolligini oshiradi va psixologik muhitni ijobiy tomonga o‘zgartiradi.
“Aqliy hujum” metodi asosan darsning motivatsiya yoki yangi mavzuni
o‘rganish bosqichida qo‘llaniladi. Chunki bu usul o‘quvchini dars mavzusiga
qiziqtirish, mavzuni anglashga tayyorlashda katta rol o‘ynaydi. Masalan,
o‘qituvchi “Sifat so‘zi nimani bildiradi?” degan savol orqali o‘quvchilarni faol
o‘ylashga undaydi, shu tariqa yangi mavzuga kirishadi.
Darsning keyingi bosqichida esa o‘quvchilar tomonidan bildirilgan javoblar
asosida umumiy xulosa chiqariladi. Bu xulosani o‘qituvchi quyidagicha
ifodalashi mumkin:
“Demak, sifat — bu narsa yoki hodisaning belgisini bildiruvchi so‘z
turkumidir. U qanday? degan so‘roqlarga javob beradi.”

20Shu tariqa, “Aqliy hujum” orqali mavzuning mohiyati o‘quvchilar
tomonidan o‘z fikrlariga asoslanib kashf etiladi, bu esa bilimni mustahkam va
ongli o‘zlashtirishga olib keladi.
Ushbu metodni samarali amalga oshirish uchun o‘qituvchi quyidagi
bosqichlarga amal qilishi zarur:
 Muammoni aniqlash va savol qo‘yish – mavzuga mos, o‘ylashni talab
qiluvchi savol tanlanadi;
 Fikrlarni yig‘ish bosqichi – o‘quvchilar navbat bilan o‘z javoblarini
aytadilar, barcha fikrlar qabul qilinadi;
 Tahlil qilish bosqichi – javoblar guruhlanadi, to‘g‘ri va to‘liq fikrlar
ajratiladi;
 Xulosa chiqarish bosqichi – o‘qituvchi o‘quvchilar bilan birgalikda umumiy
xulosaga keladi.
Bu metodni qo‘llash jarayonida o‘qituvchi faqat yo‘naltiruvchi rolni
bajaradi. U o‘quvchilarning erkin fikrlashiga imkon beradi, ularning javoblarini
baholamaydi, faqatgina muhokamani to‘g‘ri yo‘naltiradi.
“Aqliy hujum” darsda ijodiy muhit yaratadi. O‘quvchilar o‘zaro muloqotda
bo‘ladilar, bir-birlarini diqqat bilan tinglaydilar, bu esa kommunikativ
ko‘nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, bu metod kichik
yoshdagi o‘quvchilarning tabiiy qiziqish va faolligini saqlab qoladi, ularda
“men ham bilaman”, “men ham aytaman” degan motivatsiyani kuchaytiradi.
Shuni ham ta’kidlash lozimki, “Aqliy hujum” metodi o‘quvchilarning
fikrlash tezligini oshiradi. Chunki ular qisqa vaqt ichida ko‘p fikr aytishga
harakat qiladilar. Bu esa tafakkur, eslab qolish va nutq madaniyatini
shakllantirishda muhim omildir.
Masalan, “Sifatlarning qarama-qarshi ma’nolilarini toping” degan
topshiriqda o‘quvchilar “katta – kichik”, “oq – qora”, “yaxshi – yomon”,
“yumshoq – qattiq” kabi javoblarni tezkor aytadilar. Bu o‘yin shaklidagi
mashg‘ulot sifatida ham o‘tkazilishi mumkin.

21Natijada, “Aqliy hujum” metodini qo‘llash orqali o‘quvchi:
so‘z boyligini oshiradi;
sifatlarni to‘g‘ri aniqlashni o‘rganadi;
nutqda sifatlarni faol qo‘llaydi;
mustaqil fikr yuritish va tezkor javob berish malakasiga ega bo‘ladi
“Klaster” metodi
Bu metod mavzuga oid asosiy tushunchalarni bir markazga to‘plab, ular
orasidagi bog‘lanishni vizual shaklda ko‘rsatishga yordam beradi. Masalan,
“Sifat” so‘zi markazga yoziladi, undan “belgi”, “rang”, “ta’m”, “holat”,
“xususiyat” kabi tarmoqlar chiziladi. Bu bolalarning mavzuni tizimli
tushunishiga yordam beradi.
“Insert” metodi
Bu metod o‘qilgan matndan yangi ma’lumotni tahlil qilishga o‘rgatadi.
O‘quvchilar matndan sifatlarni topib, ularni belgilar orqali ajratadilar:
– “+” – avval bilganim;
– “–” – yangi ma’lumot;
– “?” – tushunarsiz joy;
– “!” – qiziqarli ma’lumot.
Bu usul o‘quvchilarning tafakkurini, kuzatuvchanligini oshiradi.
“Sinkveyn” metodi
Sifat mavzusini o‘rganishda o‘quvchilar o‘z fikrlarini qisqa she’riy shaklda
ifodalaydilar. Masalan, “Bahor” so‘ziga sinkveyn tuziladi:
Bahor.
Yashil, go‘zal.
Gullaydi, qushlar sayraydi.
Yangi hayot boshlanadi.
Go‘zallik.
Bu metod ijodiy tafakkurni rivojlantiradi va sifatlarning nutqdagi rolini
mustahkamlaydi.

22“Blits-so‘rov” metodi
O‘quvchilar bilan tezkor savol-javob o‘tkaziladi: “Sifat qanday so‘roqlarga
javob beradi?”, “Sifat nimani bildiradi?”, “Qanday sifatlar bor?” kabi savollar
orqali dars jarayonida faollik oshiriladi.
O‘qituvchi yuqoridagi metodlardan foydalanar ekan, o‘quvchilar o‘z fikrini
erkin ifoda etishga, o‘rtoqlari fikrini tinglashga, mustaqil xulosa chiqarishga
o‘rganadilar.
Sifat mavzusini o‘qitishda zamonaviy axborot texnologiyalaridan
foydalanish ham muhim. Multimedia taqdimotlari, interaktiv testlar, elektron
lug‘atlar, “Wordwall”, “Quizizz”, “Kahoot” platformalari orqali mashg‘ulotlar
tashkil etish o‘quvchilarda mavzuga bo‘lgan qiziqishni oshiradi.
Masalan, “Rang bildiruvchi sifatlar” bo‘yicha PowerPoint taqdimoti
tayyorlanib, rasmlar yordamida so‘zlarni mustahkamlash mumkin:
qizil gul;
yashil daraxt;
ko‘k osmon;
sariq quyosh.
O‘quvchilar ranglarni ko‘rish orqali ularning belgisini to‘g‘ridan to‘g‘ri
idrok etadilar, bu esa mavzuni chuqurroq o‘zlashtirishga yordam beradi.
Shuningdek, o‘qituvchi **“ko‘rgazmali metod”**dan ham keng
foydalanadi. Rasmlar, kartochkalar, predmetlar yordamida sifatlarning
ma’nosini ko‘rgazmali tarzda tushuntiradi. Masalan, “katta olma” va “kichik
olma” rasmlarini taqqoslab, sifatning antonimik xususiyatini tushuntiradi.
Interfaol mashg‘ulotlar jarayonida o‘quvchilar o‘zaro hamkorlikda
ishlaydilar. Guruhli ishlar orqali ular bir-biridan o‘rganadi, jamoada fikr
bildirishni o‘rganadi. Misol uchun, “Bir so‘zdan uch sifat top” topshirig‘i
guruhlar o‘rtasida o‘tkaziladi.
Quyidagi jadvalda “Sifat” mavzusini o‘qitishda qo‘llaniladigan asosiy
texnologiyalar va ularning ta’siri ko‘rsatilgan:

23Jadval 2. “Sifat” mavzusini o‘rganishda qo‘llaniladigan pedagogik
texnologiyalar
№ Texnologiya
nomi Qo‘llanish maqsadi O‘quvchiga ta’siri
1 “Aqliy
hujum” Sifatlarni aniqlash va
fikrlashni faollashtirish Tezkor fikrlash,
ijodkorlik
2 “Klaster” Sifat turlarini guruhlash
va umumlashtirish Tizimli tafakkur
3 “Insert” Matndan sifatlarni
ajratish Tahliliy fikrlash
4 “Sinkveyn” Sifatlarni nutqda qo‘llash Estetik didni
rivojlantirish
5 “Kahoot”
testi Elektron baholash va
o‘yin orqali o‘rganish Raqamli
kompetensiya
6 Ko‘rgazmali
metod Real misollar orqali
tushuntirish Idrok va xotirani
rivojlantirish
Sifat mavzusini o‘rgatishda o‘qituvchi darsning motivatsion bosqichiga
alohida e’tibor beradi. Chunki o‘quvchilar mavzuga qiziqish bilan yondashgan
taqdirdagina bilim samarali o‘zlashtiriladi.
Darsni boshlashda o‘qituvchi shunday savol berishi mumkin:
“Agar dunyoda sifat so‘zlari bo‘lmasa, biz narsalarni qanday tasvirlagan
bo‘lardik?”
Bu savol o‘quvchilarda fikrlashni uyg‘otadi, mavzuning ahamiyatini
anglashga yordam beradi.
Refleksiya bosqichida esa o‘quvchilardan “Bugun nimalarni o‘rganding?”,
“Qaysi so‘zlar sifat ekanini qanday aniqlaymiz?” kabi savollar so‘raladi. Bu
o‘quvchining o‘z faoliyatini tahlil qilishiga imkon beradi.

24o‘qituvchi o‘quvchilarning faolligini saqlab turish uchun didaktik
o‘yinlardan foydalanadi. Masalan:
“Kim ko‘p sifat topadi?” – vaqt ichida matndan sifat topish;
“To‘g‘ri yoki noto‘g‘ri” – sifatlar bo‘yicha tezkor test;
“Sifatlar poygasi” – jadvaldagi so‘zlardan sifatlarni topish musobaqasi.
Bu o‘yinlar o‘quvchilarda musobaqaviy ruhni uyg‘otadi, shu bilan birga
bilimni mustahkamlaydi.
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari yordamida o‘quvchilar interaktiv
topshiriqlarni bajarishadi. Misol uchun, “Wordwall” platformasida “To‘g‘ri
sifatni tanla” o‘yini o‘tkaziladi. Ekranda “oq, oqdi, oppoq” kabi so‘zlar beriladi,
o‘quvchi esa faqat sifatni tanlashi kerak.
Bu jarayon nafaqat o‘quvchilarni faollashtiradi, balki ularning diqqatini
jamlash, tez fikrlash, eslab qolish qobiliyatini kuchaytiradi.
Zamonaviy darslarda o‘qituvchi faqat bilim beruvchi emas, balki ta’lim
jarayonining boshqaruvchisi, motivatori va hamkoridir. U o‘quvchilarning
fikrini yo‘naltiradi, ularni ijodiy faoliyatga rag‘batlantiradi.
“Sifat” mavzusini o‘qitishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar va
interfaol metodlardan foydalanish — o‘quvchilarning mustaqil fikrlashi, tahliliy
yondashuvi va nutq madaniyatini shakllantirishda beqiyos ahamiyatga ega.
interfaol darslar:
o‘quvchini markazga qo‘yadi;
faollikni oshiradi;
mavzuni hayotiy misollar orqali chuqurroq anglashga yordam beradi;
estetik va mantiqiy tafakkurni rivojlantiradi.
Demak, “Sifat” mavzusini o‘qitishda interfaol yondashuv — bu nafaqat
o‘quvchi bilimini boyitish, balki ularni ijodkor, mustaqil fikrlovchi shaxs
sifatida tarbiyalashning eng samarali yo‘lidir.

252.2. “Sifat” mavzusini o‘rgatishda dars jarayonini tashkil etishning
namunaviy metodikasi
Boshlang‘ich sinflarda “Sifat” mavzusini o‘rgatish dars jarayonini to‘g‘ri
tashkil etish, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini inobatga olish va ularning
bilish faoliyatini faollashtirishga qaratilishi kerak. Bu darsda o‘quvchilarni
mustaqil fikrlashga, so‘z boyligini oshirishga, nutq madaniyatini
shakllantirishga undaydigan metodlardan foydalanish muhim ahamiyat kasb
etadi.
Dars ishlanma: “Sifat” mavzusini o‘rganish
Fan: Ona tili
Sinf: 2-sinf
Mavzu: Sifat haqida tushuncha
Dars turi: Yangi bilim beruvchi dars
Dars shakli: Aralash, interfaol metodlar asosida tashkil etiladi
Darsning jihozi: Tarqatma materiallar, rangli kartochkalar, doska, multimedia
taqdimoti, interaktiv taxta.
Darsning maqsadi
Ta’limiy maqsad:
O‘quvchilarga sifat haqida dastlabki tushunchani berish; so‘zlarning narsa
belgisi, xususiyati yoki sifatini bildiruvchi turkum ekanini anglatish.
Tarbiyaviy maqsad:
O‘quvchilarda so‘z boyligini oshirish, atrofdagi narsalarga e’tiborli bo‘lish,
estetik didni shakllantirish.
Rivojlantiruvchi maqsad:
O‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish, fikrlash doirasini
kengaytirish, so‘zlarni tahlil qilish ko‘nikmasini shakllantirish.
Darsning borishi

261. Tashkiliy qism (5 daqiqa):
Salomlashish, sinfda ijobiy ruhiyat yaratish, davomatni aniqlash.
O‘qituvchi o‘quvchilarga quyidagi savol bilan murojaat qiladi:
— “Bugun biz atrofdagi narsalarning qanday belgilarini so‘z bilan
ifodalaymiz?”
Shu tariqa mavzuga kirish amalga oshiriladi.
2. O‘tilgan mavzuni takrorlash (10 daqiqa):
O‘quvchilar bilan “Aqliy hujum” metodi orqali oldingi mavzular esga olinadi.
Masalan: “Qanday so‘zlar narsa nomini bildiradi?” (javob: ot), “Harakatni
bildiruvchi so‘zlar nima?” (javob: fe’l).
Shundan so‘ng o‘qituvchi yangi mavzuga o‘tadi.
3. Yangi mavzuni tushuntirish (15 daqiqa):
O‘qituvchi “Sifat” so‘z turkumi haqida misollar orqali tushuntiradi:
— “Oq quyon”, “Katta uy”, “Shirin meva”, “Chiroyli gul”.
Shu misollar yordamida o‘quvchilar so‘zlarning narsa belgilarini
bildirayotganini tushunadilar.
Doskada tahlil qilinadi:
Misol Sifat Belgisi nimani bildiradi?
oq quyon oq rangi
katta uy katta hajmi
shirin meva shirin ta’mi
chiroyli gul chiroyli ko‘rinishi
O‘qituvchi izohlaydi: “Narsaning belgisi, rangi, hajmi, ta’mi, xususiyatini
bildiruvchi so‘zlar sifat deb ataladi.”
4. Mustahkamlash bosqichi (15 daqiqa):
Bu bosqichda interfaol metodlardan — “Zinama-zina”, “Tushunchalar zanjiri”,
“Top o‘ylab top” o‘yinlaridan foydalaniladi.

27Misol uchun “Zinama-zina” o‘yini:
O‘qituvchi so‘z aytadi: “Olma.”
O‘quvchilar ketma-ket sifatlarni aytishadi: “Shirin olma”, “Qizil olma”,
“Dumaloq olma”, “Yumshoq olma”.
Natijada o‘quvchilar so‘z boyligini oshiradilar va so‘zlarning belgilarini
aniqlashni o‘rganadilar.
“Tushunchalar zanjiri” o‘yini:
Doskaga turli so‘zlar yoziladi: “gul”, “kitob”, “bola”, “qush”, “oy”.
O‘quvchilar navbat bilan har bir so‘zga mos sifatlarni topadilar: “chiroyli gul”,
“qiziqarli kitob”, “odobli bola”, “uchuvchi qush”, “yorqin oy”.
5. Yakuniy qism (10 daqiqa):
O‘quvchilar bilan mavzu yuzasidan suhbat o‘tkaziladi.
Savollar:
Sifat nima?
Sifat nimalarning belgilarini bildiradi?
Misollar keltiring.
O‘quvchilarning javoblari eshitiladi, faol qatnashganlar rag‘batlantiriladi.
O‘qituvchi xulosa qiladi:
“Sifat so‘z turkumi tilda buyum va hodisalarning turli belgilarini ifodalaydi.
Sifatlarni o‘rganish orqali nutqimiz aniq, ifodali va go‘zal bo‘ladi.”
Uyga vazifa:
Darslikdan sifatli so‘zlarni topish, ularni qo‘llab 5 ta gap tuzish.
Mazkur dars ishlanmasi “Sifat” mavzusini o‘rgatishda interfaol metodlar —
“Aqliy hujum”, “Tushunchalar zanjiri”, “Zinama-zina” orqali o‘quvchilarning
faolligini oshiradi. Shu tarzda o‘quvchilar faqat grammatik qoidani o‘rganib
qolmay, balki amaliy nutq faoliyatida undan to‘g‘ri foydalanishni
o‘zlashtiradilar.
Zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilgan bunday darslar
o‘quvchilarda mustaqil fikrlash, ijodiy yondashuv va nutq madaniyatini

28rivojlantirishga xizmat qiladi. Darsning mazmuni o‘quvchi markazida bo‘lishi
natijasida o‘qituvchi yo‘naltiruvchi, tashkilotchi sifatida faoliyat yuritadi.
Xulosa
Men ushbu kurs ishimda boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Sifat” mavzusini
o‘rgatish metodikasini nazariy va amaliy jihatdan o‘rganishga harakat qildim.
Ish jarayonida tilshunoslikda sifatning o‘rni, uning grammatik xususiyatlari,
semantik turlari hamda ta’lim jarayonida o‘quvchilarga bu tushunchani qanday
singdirish mumkinligi atroflicha tahlil qilindi.
Boshlang‘ich ta’limda “Sifat” mavzusini o‘qitish orqali o‘quvchilar so‘z
turkumlari haqidagi bilimlarini chuqurlashtiradi, so‘zlarning ma’no jihatidan
farqlanishini tushunadi va nutqida sifatli, aniq, ifodali so‘zlardan foydalanishga
o‘rganadi. Shu bois men ushbu mavzuni o‘rganish o‘quvchilarning tafakkurini
rivojlantirish, so‘z boyligini kengaytirish, nutq madaniyatini shakllantirishda
muhim ahamiyatga ega ekanini aniqladim.
Kurs ishini bajarish davomida men “Sifat” so‘z turkumining nazariy
asoslarini o‘rganish bilan birga, uni dars jarayonida o‘qitishning samarali
usullarini tahlil qildim. Xususan, “Aqliy hujum”, “Tushunchalar zanjiri”,
“Zinama-zina”, “Top o‘ylab top” kabi interfaol metodlardan foydalanish
o‘quvchilarning darsdagi ishtirokini kuchaytirishini, ularning mustaqil
fikrlashini rivojlantirishini kuzatdim. dars jarayonini tashkil etishda
o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olish, darslarni
o‘yinlar, mashqlar, mustaqil topshiriqlar bilan boyitish orqali “Sifat” mavzusini
o‘rganish yanada qiziqarli va samarali bo‘lishini ta’kidlash lozim. Men shuni
tushundimki, sifatni o‘rgatish faqat grammatik bilim berish emas, balki
o‘quvchilarda atrofdagi narsalarni tasvirlash, so‘z orqali ifoda etish qobiliyatini
rivojlantirish vositasi hamdir.Shu bilan birga, men “Sifat” mavzusini o‘qitishda
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo‘llash, o‘quvchilarning individual
yondashuvini ta’minlash, ularni nutqiy faoliyatga jalb etish o‘qituvchi oldidagi
eng muhim vazifalardan biri ekanini angladim. Chunki har bir darsning

29mazmuni o‘quvchi markazida bo‘lishi, o‘qituvchi esa yo‘naltiruvchi,
tashkilotchi va rag‘batlantiruvchi sifatida faoliyat yuritishi zarur.
Xulosa qilib aytganda, men uchun ushbu kurs ishi nafaqat nazariy bilim,
balki amaliy tajriba manbai bo‘ldi. “Sifat” mavzusini o‘rgatish orqali
o‘quvchilar so‘z turkumlari orasidagi bog‘lanishni tushunadi, nutqini boyitadi
va o‘z fikrini aniq ifoda etish malakasini egallaydi. Shu sababli, kelajakda
o‘qituvchi sifatida men darslarimda zamonaviy metodlardan foydalanib,
o‘quvchilarning har birini faol o‘quvchi sifatida shakllantirishga intilaman.
Men ishonamanki, “Sifat” mavzusini o‘qitish metodikasini to‘g‘ri qo‘llash
o‘quvchilarning nutq madaniyatini, so‘z boyligini va tahliliy fikrlash
salohiyatini rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu yo‘nalishda olib
boriladigan har bir ijodiy yondashuv boshlang‘ich ta’lim sifatini yanada
oshirishga xizmat qiladi.

30Foydalanilgan adabiyotlar
Prezident farmonlari va qarorlari ro‘yxati
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2019-yil 29-
apreldagi “O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi PF–5712-sonli Farmoni.
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2020-yil 6-
noyabrdagi “Xalq ta’limi tizimini yanada takomillashtirishga oid
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ–4884-sonli Qarori.
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 11-
maydagi “Xalq ta’limi tizimida o‘quv-tarbiya jarayonlarini sifat jihatidan
yangi bosqichga olib chiqish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–220-sonli
Qarori.
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2023-yil 25-
avgustdagi “Maktab ta’limini rivojlantirishga oid ustuvor chora-tadbirlar
to‘g‘risida”gi PQ–290-sonli Qarori.
Ilmiy adabiyotlar
1) Abdurahmonova G. Boshlang‘ich sinflarda ona tili darslarini tashkil etish
metodikasi. — Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2020. — 156 bet.
2) Abdullayeva D. Ona tili ta’limida interfaol metodlardan foydalanish. —
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2019. — 142 bet.
3) Azizova M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki nutqini
rivojlantirishda sifat so‘z turkumining o‘rni. — Toshkent: “Yangi asr
avlodi”, 2021. — 128 bet.
4) Berdialiyeva Z. Tilshunoslik nazariyasi va uni boshlang‘ich ta’limda
qo‘llash asoslari. — Toshkent: “Universitet”, 2018. — 174 bet.
5) Ergasheva N. Ona tili darslarida so‘z turkumlarini o‘rgatish metodikasi. —
Samarqand: “SamDU nashriyoti”, 2020. — 165 bet.

316) G‘ulomov A., Mahmudov N. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. — Toshkent:
“O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2019. — 320 bet.
7) Haydarov A. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari nutqini rivojlantirish
metodikasi. — Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021. — 140 bet.
8) Ismoilova S. Innovatsion texnologiyalar asosida ona tili darslarini tashkil
etish. — Buxoro: “BuxDU nashriyoti”, 2022. — 155 bet.
9) Jo‘rayev O. Tilshunoslik va grammatik tushunchalar tizimi. — Toshkent:
“Ilm sarchashmalari”, 2020. — 198 bet.
10) Karimova M. Boshlang‘ich ta’limda o‘quvchilarning so‘z boyligini
oshirishda sifatning o‘rni. — Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2018. — 134
bet.
11) Mahmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tili nazariy grammatikasi. —
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. — 276 bet.
12) Mamatova Z. Interfaol metodlar orqali ona tili ta’limini takomillashtirish.
— Namangan: “NamDU nashriyoti”, 2021. — 122 bet.
13) Matkarimova L. Boshlang‘ich ta’limda dars samaradorligini oshirish
usullari. — Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. — 138 bet.
14) Norqulova M. So‘z turkumlarini o‘qitishning metodik asoslari. — Farg‘ona:
“FDU nashriyoti”, 2018. — 145 bet.
15) Qodirova Z. Til ta’limida grammatik tushunchalarni shakllantirish. —
Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2022. — 162 bet.
16) Rasulov R. Hozirgi o‘zbek tili: Morfologiya. — Toshkent: “O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi”, 2021. — 302 bet.
17) Sattorova M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida nutq madaniyatini
shakllantirish metodikasi. — Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2020. — 130 bet.
18) Shodmonov Sh. Boshlang‘ich ta’limda ona tili o‘qitish metodikasi. —
Toshkent: “Fan”, 2019. — 214 bet.
19) Tursunova D. Pedagogik texnologiyalar asosida dars jarayonini tashkil
etish. — Toshkent: “Universitet”, 2017. — 168 bet.

3220) To‘rayev A. Sifat so‘z turkumi va uning o‘qitish usullari. — Andijon:
“AndDU nashriyoti”, 2018. — 111 bet.

“Sifat” mavzusini o‘rgatish metodikasi kurs ishi | BOSHLANG‘ICH SINFLARDA “SIFAT” MAVZUSINI O‘RGATISH METODIKASI

Sotib olish