Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	33000UZS
Размер	154.9KB
Покупки	1
Дата загрузки	18 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Sifat so’z turkumi va uni o’qitish usullari

Namuna: oltin qoziq,
Tezkor savol-javob:
1. Qanday? , qanaqa? sorog’iga javob bo’lgan so’zlar nimani bildiradi va
qaysi so’z turkumiga kiradi? Javob: sifat
2. Maza-ta’m va shaklni bildirgan sifatlarga misol ayting. Javob: nordon,
shirin, achchiq; qiyshiq, yumaloq, cho’zinchoq.
3. Belgini kuchaytirib yoki ozaytirib ko’rsatadigan sifatlar qanday yoziladi
va ularga misollar ayting. Javob: chziqcha bilan yoziladi : to’ppa-to’g’r ,
qo’shib yoziladi : oppoq, ajratib yoziladi : to’q qizil, och pushti
4. Sifat yasovchi qo’shimchalar so’zlarga birikishiga qarab qanday
qo’shimchalar turiga kiradi? Javob: sifat yasovchi qo’shimchalar
qoshilishiga ko’ra old: serhosil, bemaza, hamda so’zlar oxirida: mazali,
ishchan , guldor kabi turlarga bo’linadi.
32

gavdasi ko‘rinib qoldi. (P.Qodirov). Sarg‘ish-qo‘ng‘ir o‘zaro yaqin ma’noli, ikki
asosning juft kelishidan hosil bo‘lgan sifat.
3. G‘ir-g‘ir shaboda turli-tuman giyohlarning hidlarini olib keldi. (Oybek).
Turli- tuman o‘zaro yaqin,ikki asosning juft kelishidan hosil bo‘lgan sifat.
4. Baland-past devorlar orasidagi mevalarning oq, pushti, qizil guliga
tabassum bilan qaraysan. (O‘.Umarbekov). Baland-past o‘zaro zid ma’noli ikki
asosning juft kelishidan hosil bo‘lgan.
Yuqoridagi mashqda shakl-ko’rinish sifat topib izohlash bilimlari
tekshirilib ko‘rilsa quyidagi mashqda esa nuqtalar o‘rniga berilgan so‘zlarning
mosini qo‘yib juft sifat yasash bilimi tekshiriladi. Dastlab orqa partada o‘tirgan
o‘quvchilar bitta- bitta gaplarni ifodali o‘qib berishadi. Mashqni yana guruh
bo‘lib bajariladi. Uchta qatorda joylashgan partalarga qarab o‘quvchilarni 3-
guruhga bo‘lib olamiz. Hamma bir kishi uchun, bir kishi hamma uchun
tamoyiliga amal qilib, qaysi qator to‘lib mashq topshiriq asosida jamoada
hamjihatlik o‘quvchilarda inoqlik bilganlarini tortinmasdan aytish ko‘nikmasi
shakllana boradi.
Bexato va to‘g‘ri, tez bajargan guruh a’zosi taqdirlanadi.
1. Shoshilish, yengil –yelpi ishlarga havas, jahldorlik-nodonlar ishi.
2. Goho-goho keladigan uzuq –yuluq xabardan boshqa aloqa
yo‘q.
3. Sehrli qalpoq axtarib eski-tuski kiyim-boshlar tashlanadigan
burchak- surchaklarni tintuv qilib yurgan edim. (X.To‘xtaboyev).
4. Mayda-chuyda narsalar tugilgan ro‘molni ko‘tarib qorovulxonaga
kirdi. (N.Yoqubov).
5. Mahallaning qora-qura bolalari shoxdan-shoxga
tirmashadi. (O‘.Hoshimov).
Uyga vazifa.
Gaplarni o‘qing. Ajratib ko‘rsatilgan so‘zlarga izoh bering. Ular ishtirokida
gaplar tuzing. Namuna: Esli-hushli yoshlar yurtimiz ravnaqiga hissasi
24

Mashq o‘quvchilar tomonidan bajarilgandan keyin o‘qituvchi tomonidan
qo‘shimcha savol qilib yasama sifatlarning imlosi so‘raladi. Ya’ni yasama
sifatlarning tarkibining imlosi qanday o‘zgarish bo‘lganligi so‘raladi.
O‘quvchilar mashqda yasama sifatlarning miqdorini aytishadi. Va yasovchi
qo‘shimchalarning asosga qo‘shilib yozilishini hamma o‘quvchilar ham anglab
yetolmasligi mumkin. Juda katta o‘qituvchi o‘quvchilarga qo‘shimcha savol
bilan murojaat qilib, yasama sifatlarning qaysilari qo‘shimcha qo‘shish natijasi
tovush o‘zgarishi sodir bo‘lganini so‘raydi.
Shundan keyin o‘quvchilar yasama sifatlar tarkibini aniqlashga tushadi va
chaqnoq, yumshoq sifatlarga o‘zgargan harflarni aniqlashadi. O‘qituvchi
o‘quvchilardan bu tovushlardan o‘zgariq sababini izohlatadi. Bordi-yu
o‘quvchilar qiynalishsa o‘qituvchining o‘zi bu fonetik jarayonni ya’ni til orqa
keng unlilarning qo‘shiladigan qo‘shimchalar harakteriga qarab o‘rin almashi
haqida ma’lumot beradi. Sayla, saylov, boshla-boshlov, ong-angla, sana-sanoq,
hatla-hatlov, to‘la- to‘lov. Bu bilan birinchidan, o‘qituvchilarga so‘z tartibidan
tushuncha bersak, ikkinchidan, o‘quvchilarning fonetika haqidagi bilimlarini
ham mustahkamlaymiz.
Shundan keyin o‘quvchilarning yasama sifatlar imlosidagi bilimlarni
yanada mustahkamlash uchun 332-mashq bajartiriladi.
“Hikmatnoma” asaridan olingan gaplarni o‘qing. Nuqtalar o‘rniga sifat
yasovchi qo‘shimchalardan mosini qo‘yib, ularning imlosini tushuntiring.
Bu mashqni bajarishda tarqatma materiallardan foydalanamiz.
Kartochkalarda bajarilishi kerak bo‘lgan gaplar aks etgan. Avvalo o‘quvchilarni
uch guruhga bo‘lib olamiz. Guruh a’zolarini doimgidek o‘yin shartlari bilan
tanishtirib olamiz.
Buning uchun o‘quvchilarimiz qisqa vaqt ichida topshiriqlarini to‘g‘ri,
tinchlik saqlab, guruh a’zolari bir yoqadan bosh chiqarib bajarishlari talab
etiladi. So‘ngra har bir guruh o‘zlariga topshirilgan gaplarni o‘qib, sifat yasovchi
qo‘shimchalardan mosini nuqtalar o‘rniga qo‘yib imlosi tushuntiriladi,
izohlanadi.
15

so‘ng eng birinchi bajargan beshta o‘quvchi taqdirlanadi. Topshiriq bajarish
jarayonida o‘quvchilar nutqiy salohiyati yanada oshishi bilan birga sifat
yasovchi qo‘shimchalar yordamida so‘z ma’nosi, har xil ma’no ifodalanishini
yana bir bor xotirlashadi. 2
Yuqoridagi topshiriqni bajarish jarayonida sifat yasovchi qo‘shimchalar
haqida hamda qanday ma’no ifodalanishini anglab yetdilar. O‘quvchilar bu
haqdagi umumiy bilimlardan qoniqish hosil qilgach, darslikda berilgan nazariy
ma’lumotni tushuntiramiz.
-li, -ser, -dor, -siz, -no, -chan, -ma, -iy (viy) kabi qo‘shimchalar sifat
yasovchi qo‘shimchalar hisoblanadi.
-li, -dor, -ba, -ser, -mand qo‘shimchalari asosida ifodalangan belgiga
egalikni bildiradi. Bu qo‘shimchalar (mand qo‘shimchasidan tashqari) asosda
ifodalangan belgiga ega emaslikni bildiruvchi – no, -siz, -be qo‘shimchalari bilan
zid ma’nolidir.
O‘quvchilarga nazariy ma’lumot tushuntirgach ularning qay darajada
anglanganligini tekshirib ko‘rib bilimlarni mustahkamlash maqsadida 331-
mashqni bajaramiz.
Gapni o‘qing. Sifat yasovchi qo‘shimchalarni aniqlang, imlosini
tushuntiring. Bu mashqni bajarishda darsda qatnashmagan o‘quvchilarimiz faol
qatnashmadi. Gaplarni galma-gal o‘qishib, doskaga va o‘z daftarlariga yozib
borishadi.
1. Yo‘lning ikki betidagi qoramtir oq, qizil daraxtlarning tanga-tanga
barglari iliq quyosh nuridan marvariddiyek tovlanadi. (O‘.Umarbekov). 2. Uning
chaqnoq ko‘zlari, siyrak qoshi, o‘ychan turishi katta bardoshni, sadoqatini,
aqlini aks ettirib turadi. (Yo‘ldosh Sulaymon). 3. G‘iyos aka yumshoq ajriq
ustiga yonboshladi. (N.Fozilov). 4. Mehmon degan unaqa sergap bo‘lmaydi-dedi
ayyorlarcha kulib, (S.Ahmad). 5. Bo‘m-bo‘sh otxonaning eshigi lang ochiq turar
edi. (O‘.Hoshimov). 6. Avaz dahlizdan rangdor vassali, sertokcha uyga kirdi.
(P.Qodirov).
2
G afforova T., Nurullayeva Sh. Mirzarakimova Z.,,O qish kitobi” (Umumiyʻ ʻ o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi darslik).- ʻ
Toshkent: ,,Sharq”, 2019, 87- 88-betlar
14

2. Shaxs va narsaning nomini bildirgan so’zlar qanday?, qancha?
so’rog’iga javob bo’ladimi? Javob: Yo’q.
3.Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so’zlar nima qildi? so’rog’iga
javob boladimi? Javob: Ha.
4. – ser, be-, -kor sifat yasovchi qo’shimchalarmi? Javob: Yo’q
IV. Yangi mavzu bayoni:
Masalan : meva li daraxt, ser hosil dala , ish chan bola
.

Belgini kuchaytirib yoki ozaytirib ko’rsatuvchi sifatlar quydagich
yoziladi:

№ 315 –mashq Sifatlarga mos ot tanlab, birikma tuzing.
Qop-qora it, bus-butun oyna, bo’m-bo’sh qop, ko’m-ko’k yaylov, tip-tiniq
buloq,
oppoq qor, top-toza ko’ylak, tim qora mushuk, to’q qizil rang, eng kuchli
hayvon.
30SIFAT YASOVCHIQO'SHIMCHALAR VAKUCHAYTIRUVCH
HAMDA OZAYTIRIB KORSATUVCHI SIFATLAR
TO'PPA-TO'G'RI, OPPOQ,
QIPQIZIL, OCH PUSHTI
-ser, be-, -siz, -li, -
chan, -dor, -q─
bunday sifatlar chziqcha bilan yoziladi: to’ppa-to’g’r,
 qo’shib yoziladi: oppoq, qopqora
 ajratib yoziladi: to’q qizil, och pushti

tasavvuri haqida bilim berish kiritilmagan edi. O‘quvchi tafakkuri rivojini
hisobga olgan holda uzviylashtirilgan dastur asosi yaratilgan darsliklarda
yasama sifatlarning semantik nozikliklargacha hisobga olinib ularning payt,
o‘rin, o‘xshashlik, xoslik, belgilarni bildiruvchi ma’no guruhlarni ham
o‘quvchilarga o‘rgatish kiritilgan.
Shu maqsaddan kelib chiqib darslikda berilgan 3-topshiriqni bajaramiz. Bu
topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchilardan chaqqonlik, zukkolik, faollik,
diqqat e’tibor talab etiladi. Topshiriqni o‘quvchilar avval o‘z daftarlariga
so‘ngra esa birgalashib, doskaga bajarishni buyuramiz.
Birinchi to‘g‘ri bajargan o‘quvchilar taqdirlanishadi.
Berilgan so‘zlarni tarkibiy qismlarga ajrating. Yasovchi qo‘shimchalarni
aniqlang va ularning ma’nosini ayting.
17

II BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA SIFATNING MA’NOVIY
GURUHLARIGA BO’LIB O’RGATISHGA DOIR.
2.1 Boshlang’ich 3-sinflarda sifatning ma’noviy guruhlarini o’rgatishda
zamonaviy pedagogik texnologiyalardan hamda turli xil metodlardan
foydalanish.
Xarakter-xususiyat, xossa bildiruvchi sifatlar. Bunday sifatlar, ayniqsa
inson xarakter-xususiyatini ifodalab kelgan so’zlar tilda juda ko’p qo’llanadi:
yaxshi, badjahl, yoqimtoy, muloyim, ziyrak, mahmadona, dilkash va h.k
Bulardan bir turkumi inson, predmet va hayvonlarning xarak-ter-
xususiyatini ifodalashda umumiy qo’llanadi, bir turkumi qsa faqat inson
xarakteri yoki predmet xossasini ifodalashga xos bo’lib qolgan,
Xarakter-xususiyatlar, xossalar ijobiy va salbiy bo’lishi mumkin. Shunga
ko’ra, bunday sifatlar ijobiy va salbiy mazmun-ga ega. Bulardan tashqari, ijobiy
ham, salbiy ham bo’lmagan (loqayd mazmunli) sifatlar mavjud.
1. Insonning xarakter-xususiyatiga xos: a) ijobiy sifatlar: muloyim,
odobli, chapdast, chaqqon, abjir, ziyrak, mo’min, sodiq, yuvosh, mohir, pok,
sipo, o’ktam, (kamtarin), asl, quvnoq; ozoda, sof, yaxshi, dadil, xushmuomala,
rostgo’y, mehribon, va b.;
b) kishiga xos salbiy xarakter-xususiyatlarni bildiruvchi sifatlar ko’pincha
ijobiy xarakter-xususiyatlarni bildiruvchn sifatlarga antonim sifatida qo’llanadi,
ya’ni bu gruppa sifatlar kishilarning yoqimsiz, yaramas xususiyatlarini ifoda
etadi: zolim, nokas, toshbag’ir, shafqatsiz, quv, ayyor. muttaham, rasvo, ablah,
dog’uli, uquvsiz, g’ayir, tannoz, tamanno, takabbur, qabih, munofiq, olchoq.,
zukko, qo’rs, to’ng, mug’ombir. injiq, o’jar, lavang, o’noq, ishyoqmas, sulloh,
galamis, xudbin, g’alcha, ikkshozla-michi va b. 3
Kishilarga xos ijobiy yoki salbiy xususiyatlar uning gap-so’zini, o’y-
niyatini, yoki tana a’zolarndan birini sifatlash orqali ham beriladi; Bunday
sifatlar kishi bilan bog’langan holda yoki o’zi alohida bo’lishi mumkin:
3
Umarova M., Hamroqulova X., Tojiboyeva R.,,O qish kitobi” (Umumiyʻ o rta ta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik).-Toshkent: ʻ
„O qituvchi,, ʻ 2019, 283-betlar.
18

bo‘lgan ma’no kuchaytiryapti.
2. Qishloq obod bo‘lsa katta-katta ko‘chalar tushsa, kim qarshilik
qiladi. (O‘.Umarbekov). Katta-katta bir asosning aynan takroridan hosil bo‘lgan
takroriy sifat. Takroriy sifat belgini kuchaytirishga xizmat qilyapti.
3. Kimdir yelpib-yelpib, barra-barra go‘shtlardan kabob pishiryapti.
Yelpib- yelpib, barra-barra bir asosning aynan takroridan hosil bo‘lgan sifat.
Takroriy sifat belgini kuchaytirishga xizmat qilyapti.
4. Yangi-yangi ariqlar kavlab, ariqlar ochamiz. (A.Muxtor). Yangi-
yangi bir asosning aynan takroridan hosil bo‘lgan sifat. Takroriy sifat belgini
ta’kidlaydi.
Mashqni bajarish davomida o‘quvchilar nafaqat jamoa bo‘lib balki yakka
mustaqil tanqidiy fikrlashga, mavjud bilimidan foydalanib, jamoaga o‘z fikrini
bildirishga, ta’sir etishga hamda fikrini qisqa va lo‘nda ifodalashga o‘rgatadi.
Maza-ta’m bildiruvchi sifatlar, Bu tur sifatlar predmetga xos
xususiyatlardan biri bo’lgan maza-ta’mni ifodalashga xizmat etadi: U xuddi
nordon olma egandek yuzlarini burishtirdi (Sh. Rashidov). Sho’r ko’ l m ak
ichaverib Tursunboy choy ta’mini unutayozgan edi (Said A h m a d).
Maza-ta’mni ifodalash uchun ot turkumidagi so’zlardan ham foydalaniladi:
shakar, novvot, nomakob, suv, zahar, miya, kakra (G’G’qaxra) kabi.
O‘quvchilarning maza-ta’m bildiruvchi sifatlar bilan so‘z birikmalari tuzish
malakasi shakllangach, takroriy sifatlarning anglatgan ma’nolarini izohlash
ko‘nikmasini hosil qilish uchun mashq bajartiriladi. Gaplarni ko‘chiring. Maza-
ta’m bildiruvchi sifatlarni topib izohlab bering. Mashqni bajarishda musobaqa
tarzda o‘tkazamiz. Hamma avval o‘z daftariga so‘ngra esa doskaga mashq
yoziladi. Birinchi, to‘g‘ri, chiroyli yozib faol qatnashgan o‘quvchilar
baholanadi.
1. Yirik-yirik tomchilar yer-u ko‘kni savalay ketdi.
2. To‘p-to‘p daraxtlar tag‘in lipillab orqada qolib ketdi. Yirik-yirik,
to‘p-to‘p aynan bir asosning takroridan hosil bo‘lgan sifat, belgini
26

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI.ʻ
1.Yo ldashev J. G., Usmonov S.A. “Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni
ʻ
amaliyotga joriy qilish” o quv qo llanma. – T: Fan va texnologiya, 2008.
ʻ ʻ
2 . O zbekiston Respublikasining Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Oliy
ʻ
Majlisga murojaatnomasi”. 2020-yil 29-dekabr. Kun.uz
3 . O zbekiston Respublikasining “Ta’lim to g risida” gi Qonuni. 2020 yil 23
ʻ ʻ ʻ
sentabr O RQ-637 son. Lex.uz
ʻ
4 . Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz. -Toshkent: O zbekiston, 2016. - 56 B.
ʻ
5 . Mirziyoyev. Sh.M. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. - T.: O zbekiston, 2017. 473 b.
ʻ
6 . I.A. Karimov “Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch” Toshkent
“Ma’naviyat” 2008 y.
7 . Rafiyev A., Muxamedjanova G. “O zbek tili” (9-sinf darslik) T.: –
ʻ
2019„O qituvchi“ nashriyot 10-bet
ʻ
8 . Avliyoqulov N.X. “Zamonaviy o qitish texnologiyalari” (o quv
ʻ ʻ
qo llanma).- Buxoro. Matbaa, 2001.- 68 b.
ʻ
9 . Azizxodjaeva N.N. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.
(O quv qo llanma) – T.: Moliya, 2003. 23-bet
ʻ ʻ
10 . Beruniy. Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar Tanlangan asarlar. 1-
jild. – Toshkent: 1968. 106-107 b.
11 . Tojiboyeva D. “Maxsus fanlarni o qitish metodikasi” (o quv qo llanma)
ʻ ʻ ʻ
T:.2007 215-bet.
12 . G.Boymurodova, X.Sattorova va boshqalar “O qish” (4-sinf o qituvchi
ʻ ʻ
kitobi) T.: “Sharq” 2017. 103-bet
13 . Muslimov N.A., Usmonboeva .H. va boshqalar “Innovatsion ta’lim
texnologiyalari” (o quv qo llanma) – T.: 2015. – 208 bet.
ʻ ʻ
14 . Ishmuhammedov R. “Innovatsion texnologiyalar yordamida ta’lim
samaradorligini oshirish yo llari” (o quv qo llanma). –T.: Fan 2005 y
ʻ ʻ ʻ
15 . Umarova M., Hamroqulova X., Tojiboyeva R.,,O qish kitobi” (Umumiy
ʻ
35

tavsiflaydi. Shunday ekan, sifat tushun-chasini shakllantirish uchun uning
ma'nolarini aniqlash talab etiladi.
O'qituvchi predmetni yoki uning rasmini ko'rsatadi, o'quvchilar uning
belgilarini aytadilar va yozadilar. Masalan, (qanday?) olma — qizil, shirin,
yumaloq olma; (qanday?) ip — uzun, ko'k ip. Albatta, suhbat asosida o'quvchilar
olma, ip so'zlari nima? so'rog'iga javob bo'lib, predmet nomini bildirishi, qizil,
shirin, yumaloq kabi so'zlar qanday? so'rog'iga javob bo'lib, predmetning belgisi
(rangi, mazasi, shakli) ni bildirishini aniqlaydilar. O'qituvchi atrofimizni o'rab
olgan pred-metlarning o'z belgilari borligini, ular bir-biridan shu belgilar bilan
farqlanishini yana bir-ikki misol bilan tushuntiradi (Qanday? daraxt - Katta,
chiroyli, sershox, ko 'm-ko 'k daraxt. Qanaqa ? shkaf — Oynali, baland shkaf).
Xulosa chiqariladi: qanday? s o'roqlariga javob bo'lgan so'zlar predmet belgisini
bildiradi.
O'quvchilar belgi bildirgan bunday so'zlarning nutqimizdagi ahamiyatini
anglashlari uchun sifat ko'p uchraydigan matn tanlanib, awal sifatlarini tushirib
qoldirib, so'ngra sifatlari bilan o'qib beriladi va mazmuni taqqoslab ko'rsatiladi.
Predmetni aniq tasvirlash uchun uning belgisini bildiradigan so'zlardan
foydalanilgani tushuntiriladi. Bu darslarda ko'rgazma vositalar (predmetlar,
predmet rasmlari, sujetli rasmlar)dan keng foydalaniladi.
O'quvchilar qanday?, qanaqa?so'roqlariga javob bo'lgan (predmet
belgisini bildirgan) so'zlarni o'zlashtirisnlari uchun mashqning quyidagi turlari
samarali hisoblanadi: 1) so'roq yordamida predmetning belgisini bildirgan
so'zlarni tanlash;
2) aralash berilgan so'zlardan gap tuzish; 3) matndan kim?yoki nima?
so'rog'iga javob bo'lgan so'zni va unga bog'langan qanday? va qanaqa?
so'rog'iga javob bo'lgan so'zni tanlab (so'z birikmasini topib) aytish va yozish; 4)
tayanch so'zlar va rasm asosida gap yoki kichik hikoya tuzish.
Ikkinchi bosqichda asosan ikki vazifa: „Sifat" tushunchasini shakllantirish
hamda o'quvchilar nutqini yangi sifatlar bilan boyitib borish, fikrni aniq
ifodalash uchun mazmunga mos sifatlardan nutqda o'rinli foydalanish
6

I BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA SIFAT MAVZUSINING
O’RGANILISHIGA DOIR.
1.1Boshlang’ich sinflada sifat so’z turkumining o’rganilishi.
Sifatni o'rganish tizimi materialni leksik va grammatik tomon-dan izchillik
biJan boyitib, murakkabjashtirib borishni ko'zda tutadi. O'quvchilar 1- va 2-sinfda
sifatning leksik ma'nosini kuzatadilar, sifatga qanday?, qanaqa? so'rog'ini berishga
o'rganadilar; 3-sinfda sifat so'z turkumi sifatida o'rganiladi; 4-sinfda ilgari
o'rganilganlar takrorlanib, grammatik materialga bog'liq holda qip-qiz.il, yam-
yashil kabi orttirma darajadagi (atama aytilmaydi) sifatlarning yozilishi o'rgatiladi.
Ona tili va o'qish darslarida o'quvchilar nutqi yangi-yangi sifatlar bilan boyitiladi,
ularga oldindan ma'lum bo'lgan sifatlarning ma'nosiga aniqlik kiritiladi.
Sifatni o'rganish metodikasi uning lingvistik xususiyatlariga asos-lanadi. Sifat
predmetning belgisi (rangi, hajmi, shakli va ko'rinishi, maza-ta'mi, xarakter-
xususiyati, hidi, vazni, o'rin va paytga mu-nosabati)ni bildiradi. Sifatning leksik
ma'nosi uni ot bilan bog'liq holda o'rganishni talab qiladi. Sifatni tushunish uchun
1-sinfdanoq o'quvchilar e'tibori sifatning otga bog'lanishini aniqlashga qaratiladi.
O'quvchilar predmetning belgisini aytadilar, ularda so'roq yordamida gapda
so'zlarning bog'lanishini aniqlash ko'nikmasi o'stiriladi, ya'ni ular gapdagi sifat va
otdan tuzilgan so'z birikmasini ajratadilar (atama aytilmaydi). Keyingi sinflarda bu
bog'liqlik aniqlashtiriladi. 1
Boshlang'ich sinflarda ,,Sifat" mavzusi quyidagi izchillikda o'rganiladi: 1)
sifat bilan dastlabki tanishtirish (1-, 2-sinf); 2) sifat haqida tushuncha berish (3-
sinf); 3) shu grammatik mavzu bilan bog'liq holda ayrim sifatlarning yozilishini
o'zlashtirish (4-sinf).
Sifat bilan (atamasiz) dastlabki tanishtirish (birinchi bosqich) sifatning leksik
ma'nosi va so'roqlari ustida kuzatish o'tkazishdan boshla-nadi. Predmetning
belgilari xilma-xil bo'lib, uni rangi, mazasi, shakli; xil-xususiyatlari tomonidan
1
G afforova T., Shodmonov E., Eshturdiyeva G. “O qish kitobi” 1-sinfʻ ʻ uchun darslik, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh
tahririyati. Toshkent-2019-yil. 33-bet.
5

so'z yasovchi qo'shimchalardan ongli foydalanish malakasini shakllantiradi.
Uchinchi bosqichda sifat haqidagi bilimlarni takomillashtirish, og'zaki va
yozma nutqda sifatlardan aniq, o'rinli foydalanish ko'nik-masini o'stirish bilan
bog'liq holda -roq qo'shimchasi bilan qo'llangan sifatlarni va ko'm-ko'k, yam-
yashil kabi sifatlarni to'g'ri yozish malakasi shakllantiriladi. Tsh mazmuni shu
vazifalarni bajarishga qarab belgilanadi va o'quvchilar nutqini o'stirishga
qaratiladi.
Nazariy ma'lumotlarga asoslanib: matnda berilgan otlarning belgilarini
ifodalaydigan sifatlarni tanlab qo'yish, gapda sifat bog'langan otni (so'z
birikmasini) aniqlab yozish; otga mos sifatlar tanlab predmetni tasvirlash,
berilgan sifatlar yoki so'z birikmasi bilan gap tuzish kabi mashqlardan
foydalaniladi. Mashq mate-rialini tanlashda -roq qo'shimchasi bilan qo'llangan
yaxshiroq, aqlliroq kabi, shuningdek, tip-liniq, sap-sariq kabi sifatlar ko'proq
bo'lishiga e'tibor beriladi. O'quvchilarning mustaqilligi osha borgan sayin mashq
topshiriqlari ham asta-sekin murakkablashtira boriladi. Shunday qilib, sifatni
o'zlashtirishda uni ot bilan o'zaro holda o'rganishga asoslaniladi.
Topshiriq. Berilgan so‘zlarni tarkibiy qismlarga ajrating. Sifatlarning
qanday yasalishini ayting. Shirin, oq, katta, shirali, mazmundor,
serunum, kamhosil, ko‘ylakbop, xushfe’l.
Bu topshiriqni bajarishda o‘quvchilarni ikki guruhga bo‘lib olamiz.
Birinchi guruh: Binafsha. Ikkinchi guruh: Lola.
Binafsha guruhining a’zolariga tub sifatlari, ikkinchi Lola guruhiga esa
yasama sifatlarni topishini buyuramiz. O‘quvchilarga doskani ikkita teng
bo‘lakga bo‘lib beriladi. O‘quvchilar tortib saqlab, orfografik xatolarga yo‘l
qo‘ymasligi, hamda galma-galdan doskaga va o‘z daftarlariga, chiroyli yozishi,
tez bajarishi e’tiborga olinadi. Birinchi bajargan guruh a’zolari a’lo baho va qizil
yulduzchalar bilan taqdirlanadi. Birinchi navbatda belgilangan topshiriqni
bajargan guruh
Binafsha: shirin, oq, katta.
8

amaliyotda qo’llashdan iborat. Matnlar yordamida o’quvchilarni so’z
turkumlari bo’yicha tahlilga o’rgatish.
Tadqiqot maqsadiga asoslanib quyidagi vazifalar belgilandi:
1. Boshlag’ich sinf o’quvchilariga ona tili darslarida sifat so’z turkumini
o’rgatish malakalarini shakllantirish – pedagogik muammo ekanligini nazariy
jihatdan asoslash;
2. O’quvchilarning og’zaki va yozma savodxonligini oshirish uchun zarur
bo’lgan pedagogik shart – sharoitlarni aniqlash;
3. O’quvchilarga dars jarayonlarida sifatning ma’noviy guruhlarini
o’rgatishni ta’minlaydigan shakl va metodlarni ishlab chiqish, ilmiy asoslash va
tajribada tekshirish.
Kurs ishining maqsadi . O’zbek tilida sifat so‘z turkumi va sifatdagi
ma’noviy guruhlarni olimlarimizdan A.G’ulomov, A.Hojiev, M.Mirtojiev,
Yo.Tojiev kabi olimlar fe’l so’z turkumi yuzasidan ilmiy ishlar olib borgan.
Kurs ishining vazifasi . Boshlang’ich sinflarda sifat so’z turkumini
zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida o’rganish aniq belgilab berildi
hamda fe’lning kotegoriya va nokategorial formalar tahlil etildi.
Kurs ishining ob’ekti: sifatida boshlang’ich sinf ona tili darslarida
o’rgatiladigan sifat so’z turkumini tanlab oldik, predmetini — boshlang’ich sinf
ona tili darslarida sifatning ma’noviy guruhlari mavzusini zamonaviy pedagogik
texnologiyalar yordamida o’rgatish, shuning barobarida o’quvchilarni ona tili
darslariga bo’lgan qiziqishlarini oshirishdan iborat deb belgiladik.
Kurs ishining predmeti . Boshlang’ich ta’lim bo’yicha tavsiyalar,
boshlang’ich sinf o’quvchilariga fe’l so’z turkumini o’rgatish usullariga oid
ilmiy-nazariy ma’ruzalar tayyorlashda, ish tajribalarida ommalashtirishda
xizmat qiladi.
kurs ishining tuzilishi . kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, umumiy xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

hislarini oyoq, osti qilgansiz (A. Muxtor). .. qalbining ezgu hislarini bir-
ikkp qisqa so’zlar bilan aytib qo’yar edi (Oybek). Uning so’zlari bololarcha
sodda, samimiy, lekin aniq va ravshan edi (Oybek). U ezgu tilakli, sof ko’ngil
kishi. Jamila soddadil ayol. U sodda so’zlari, yurak otasha, oqilona boqishlari
bilan, ..
.mehnatkashlar sinfiyai kurashga chaqiradi (Oyb ek). Qaeqdandir quvnoq
kulgi eshitildi (A . M u x t o r). ...Qizning sofdilligi.. menda yashirinib yotgan eng
pok tuyg’ularni yuzaga chiqargan edi (P. Qodirov). Ya x sh i gap bilan ilon
inidan chiqadi deganlari rost ekan («Mushtum»).
Qo’li ochiq odam, ochiq ko’ngil kishi, tili shirin ayol, ko’ngli to’g’ri odam,
qo’li egri, tili achchiq, nafsi buzuq kabilar ham xuddi shunday.
Kishi xarakter-xususiyatini berishda yuqorida zikr etilgan sifatlardan
tashqari boshqa turkumdagi (holat, shakl, maza-ta’m, rang-tus bildiruvchi)
sifatlardan ham foydalanadi. Bunday sifatlovchilar orqali ham kishilarga xos
turli xarakter- xususiyatlar ochiladi:
Bir qaradi, ko’zi yomon o’tkir ekan., jonim chiqib ketayoedi («O’zbek xalq
dostonlari»). U sarbast, ziyrak, harakatlari dadil, so’zlari o’tkir, o’rtoqlari
orasida onaboshi kiz (Oybek);
v) kishi xarakter-xususiyatiga oid yana shunday sifatlar borki, ularning
ma’nosidan ijobiylik yoki salbiylik yaqqol bo’rtib turmaydi. Nutq momentiga
qarab ular har ikkala chegara-siga ham o’tib olishi mumkin. Masalan: dovdir,
loqayd, sho’x, mahmadona, sinchkov, mag’rur, indamas, o’jar, shaddod,
to’pori, o’tkir va b.: Gulchehra sal engiltak va sho’x bo’lsada o’zi j uda ...
m e h r- oqibatl i qiz (O. Yoqubov).
2. Predmet (narsa, hayvon, jonivor), holat, hodisa va shu kabilarning
xarakter- xususiyatini ifodalash uchun qo’llanuvchi sifatlar: xonaki, dolzarb,
dabdabali, tashvishli, asov, chopong’ich, sun’iy, tabiiy, tekin, qimmat, arzon
kabi.
3. Kishi va predmet xususiyatlari uchun birdek qo’llanaveradigan
sifatlar:
19

2.2 Sifat yasovchi qo’shimchalarni o’rgatish mavzusida 1-soatlik dasr
ishlanmasi
Dars maqsadi:
a) Ta`limiy maqsad: o`quvchilarga sifat yasovchi qo’shimchalar haqida
tushuncha berish va ularning qanday yozilishini o’rgatish.
b) Tarbiyaviy maqsad: o’quvchilarni mahnatsevarlik ruhida tarbiyalash,
darsda o’quvchilarning faol ishtirokini ta’minlash.
c) Rivojlantiruvchi maqsad: o’quvchilarning og’zaki va yozma nutqini
o’stirish hamda o’z fikrini to’g’ri ifoda etish malakasini shakillantirish.
Dars turi: yangi bilim va ko’nikmalarni beruvchi .
Darsda fodalaniladigan metodlar. “Klaster” , tushintirish, suhbat, “Ha
yo’q”
o‘yini .
Darsda foydalanilgan jihozlar: daslik, ko’rgazmali qurollar, tarqatma
materiallar.
Darsning borishi:
I . Darsni tashkil qilish .
a) O’quvchilar bilan salomlashish . b) Sinfning davomatini
aniqlash.
c) O’quvchilarning darsga tayyorgarligini tekshirish.
II . O’tilgan mavzu yuzasidan o’quvchilar bilimini so’rab baholash .
III . Yangi mavzu bayoni:
Dars rejasi :
1. Sifat yasovchi qo’shimchalar.
2. Sifatlarning yozilishi.
3. 315-316-317-118-mashqlar .
O’tilgan mavzuni mustahkamlashda ‘Ha yo’q” o’yinidan foydalaniladi.
1.Shaxs va narsaning belgisini bildirgan so’zlar qanday?, qanaqa?
so’rog’iga javob bo’ladimi? Javob: Ha
29

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng
barcha sohalarda bo‘lgani kabi ilm va fanda ham o‘zgarishlar sodir bo‘la
boshladi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov bu o‘zgarishlarning ahamiyati
haqida gapirib shunday degan edi. –“Iqtisodiy muammolar ertami kechmi hal
etiladi, lekin milliy boyligini qadrlamagan, uning taraqqiyoti uchun
qayg‘urmagan davlatning kelajagi bo‘lmaydi. Buni doimo yodda tutmog‘imiz
lozim”? A.Qahhor ta’kidlaganidek kitobxonga fikrni yoki bir narsani tasavvur
qildirish uchun aniq, ravon va sodda til kerak.
Kishilik jamiyatida nutqning ahamiyati beqiyos, nutq orqali insonlar bir-
birlari bilan o‘zaro fikr almashadilar. Nutq tinglovchi uchun yaqinlik bilimlar va
o‘zgarishlar xabarchisi bo‘lmog‘i lozim. Shuning uchun ham yaxshi nutq
deyilganda aytilmoqchi bo‘lgan maqsadning tinglovchi yoki kitobxon to‘liq va
aniq qilib borishi u narsa ma’lum ta’sir o‘tkazish tushuniladi. Nutq faoliyatida
nutq asosi o‘z oldiga qo‘ygan maqsadni eng aniq, eng to‘g‘ri, eng ta’sirli va
tushunarli qilib ifodalashga, so‘zlarni va so‘z birikmalarini topishga, to‘plashga
intiladi.
Nutqning ravonligi, go‘zalligi, birinchidan nutq egasining so‘z boyligiga
bo‘lsa, ikkinchidan shu nutqni hosil qiluvchi vositalarning rang barangligiga
ham bog‘liq. Istiqlol samarasi o‘laroq tilshunoslikda yangi tadqiqotlar
maydonga keldi. Ammo hozirgi zamon o‘zbek adabiy tilining morfologiya
bo‘limida, ayniqsa o‘rta maktablarda sifatlarni o‘qitishning bir muncha
muammolari mavjud. Ona tili ta’limi oldiga qo‘yilgan ijtimoiy buyurtma
o‘quvchi shaxsini erkin fikrlashga o‘zgalar fikrini anglashga va shu fikr
mahsulini og‘zaki hamda yozma shaklda savodli bayon qila olishga ya’ni
o‘quvchilarni sifatlarning ahamiyatini o‘rgatib kommunikativ savodxonligini
rivojlantirishga o‘rgatishdan iborat. Ana shu takomillashtirilgan DTSda
o‘quvchining jozibali ravon nutq madaniyati asosiy o‘rinda turadi. Buni egallash
uchun o‘quvchining so‘z boyligini oshirish adabiy til talaffuz meyorlarini
2

№ 316 –mashq Matinni oqib, sifatlarni topib, ularni o’zi bog’langan ot
bilan ko’chirish hamda qavs ichiga ma’no turini yozish.
Katta qayrag’och (hajm bildiruvchi sifat), qalin barglar (hajm bildiruvchi
sifat),
yoqimli ovoz(xil-xususiyatni bildiruvchi sifat), poyonsiz qir(hajm
bildiruvchi sifat), bo’liq boshoqlar(shakl bildiruvchi sifat), keksa otaxon(xil-
xususiyatni bildiruvchi sifat).
№ 317 –mashq. So’zlarni o’qib, so’roqlar yordamida sifatlarni toping.
Foydali- qanday? , sersuv- qanday? , aqilli- qanday , qaynoq- qanday.
№ 318 –mashq Matinni oqib, sifatlarni topib, ularni o’zi bog’langan so’z
bilan ko’chirish hamda qavs ichiga ma’no turini yozish.
Ko’m-ko’k bargli(rang-tusni bildiruvchi sifat), mayus kozlari(xil-xususiyatni
bildiruvchi sifat), juda baquvvat (xil-xususiyatni sifat), chiroyli oyoqlar (xil-
xususiyatni bildiruvchi sifat), qip-qizil lolaqizg’aldoq(rang-tusni bildiruvchi
sifat).
V. Mavzuni mustahkamlash: topishmoqlar yod olib, sifatlarni o’zi
bo’langan so’z bilan qo’shib yozing.
1.Yer tagida oltin qoziq, u hammaga bo’lar oziq (Sabzi)
2. Pishsa bemaza, pishmasa mazali (Bodring)
3. Uni pishirsang bo’lar shirin osh, pishirmasang bo’lar qip-qizil tosh.
(pamidor)
31

kuchaytirishga xizmat qilyapti.
3. Ko‘chani sho‘x-sho‘x bolalar to‘ldirib o‘tirishibdi. Sho‘x-sho‘x bir
asosning aynan takroridan hosil bo‘lgan. Takroriy sifat belgini takidlayapti.
4. Sayyohlar chaqqon-chaqqon harakatlari bilan qirga ko‘tarila
boshladi. Chaqqon-chaqqon bir asosning aynan takroridan hosil bo‘lgan sifat
takroriy sifat belgisini kuchaytiryapti .
Mashqni bajarishda o‘quvchilar individual faoliyat olib borib, yangi
mavzuni o‘zlashtirishga ongli ravishda yondoshish mavzuni xotirada uzoq vaqt
saqlab qolish maqsadida qo‘llandi.
Hid bildiruvchn sifatlar. Bu tur sifatlar predmetning hidini ifodalash uchun
xizmat qiladi: xushbo’y, qo’lansa, sassiq, ifor, muattar va b. Bunday sifatlar
tilning lug’at boyligida juda kam sonni tashkil etadi. Shu tufayli bunday belgi
uchun predmet nomlaridan foydalaniladi, ya’ni hidni ifodalash uchun
predmet nomiga
«hid» so’zini qo’shib aytish orqali qo’shma sifatlar hosil kilinadn: atir xidi,
rayhon hidi, yog’ hidi, kerosin hidi, baliq hidi kabilar. Uyg’ongan el jizg’inak,
qo’lansa, hidni dimoqqa zo’rlab uradi (Sh u h r a t).
Hid bildiruvchn sifatlarni yanada mukammal o‘zlashtirish uchun uyga
vazifa beriladi. Quyidagi sifatlarnitoping va ular ishtirokida gaplar tuzing.
Go‘zal-go‘zal bog‘-u rog‘lar yurtimiz jamolidir. Qalin-qalin yog‘ayotgan
qor inson ko‘ngil xotiralari sari yetaklaydi. Dag‘al-dag‘al bo‘lib ketgan qo‘llari
uning mehnatsevarligidan nishona. Uzun-uzun o‘lchamdagi atlas, adras liboslar
o‘zbek xotin-qizlari xusniga husn qo‘shadi. Yashil-yashil bo‘lib yotgan ona
tabiat bahorning kirib kelayotganligidan darak beradi.Dono-dono ota-
bobolarimiz bizni doim ezgulikka undaydi. Siyrak-siyrak sochlari uning
kasalligi jiddiy bo‘lib o‘tganidan darak. G‘amgin-g‘amgin ma’sum so‘zlar ona
ahvoliga jiddiy ta’sir etdi.
Vazn-og’irlik bildiruvchi sifatlar. Predmetning og’ir yoki engillik belgisini
ifodalash uchun qo’llanadn: og’ir, engil, zildek, vazmin va b. O’ylashib
ko’ramiz, uka,— dedi, oyoqlariga zilday og’ir choriqlarni kiyib (O y b e k).
27

Buning uchun tilda ko’pincha predmet nomlari yoki ot orqali yasalgan yasama,
qo’shma, birikmali rang bildiruvchi sifatlardan unumli foydalaniladi: barikaram
(bargi karam), gulsafsar, mosh rang, tillarang gunafsha rang, shaftoli guli,
qovoq rang, firuza rang va b.
Ot tuslarini ifodalash uchun tilda maxsus so’zlar qo’llanadi: saman, to’riq,
chovkar, jiyron, bo’zto’riq kabi.
Shakl-ko’rinish bildiruvchi sifatlar. Bunday sifatlar orqali predmetning turli
shakl-ko’rinishlari, ichki va tashqi forma-lari ifodalanadi: dumaloq, yassi,
o’zunchoq, qiyshiq, to’garak, do’ng va b.
Shakl-ko’rinish bildiruvchi sifatlar bilan holat bildiruvchi sifatlar ba’zan
mos kelishi mumkin: semiz, ozg’in, pachoq, bukir kabi. U oriqqina bo’lsa ham
qo’li, boldirlari tiqmachoq, uzunchoqroq yonoqlari ham yapaloqroq, «8»
rakamiga o’xshab ke-tadigan lablari ham etuk qizlarga xos bo’liq tirsillama (A.
Muxtor).
O‘quvchilarga nazariy ma’lumot tushuntirilgach sinov tariqasida bir necha
savol beriladi. Qoniqarli javob olingach, ularning buni qay darajada
o‘zlashtirganligini aniqlash hamda uni mustahkamlash maqsadida mashq
bajartiramiz. Gaplarni o‘qing. Sifatlarni topib, ularni izohlang. Ushbu mashqni
bajarishda 6 x 6 x 6 metodidan foydalaniladi. Bu guruhning har bir a’zosini
faollik, o‘z fikrini ifoda etish, guruhdoshlarining fikrini tinglash va tanlay olish,
o‘rtaga tashlangan bir necha fikrni umumlashtira olish, shuningdek, o‘z fikrini
himoya qilishga o‘rgatadi. Ushbu metodda 5,6,7,8 nafar o‘quvchidan iborat
bo‘lishi mumkin. 6 tadan qo‘yilgan stulga o‘quvchilar joylashib olib, bo‘linadi.
Mashqdagi gap o‘qiladi. Shakl-ko’rinish sifatlarni topib, ular izohlanadi guruh
a’zolari maslahatlashib javoblarini guruh sardori yozib, javobini eshittiradi.
Birinchi va to‘g‘ri, chiroyli yozib bo‘lgan guruh har bir a’zosi rag‘batlantirilib,
baholanadi.
1. Kasbning katta-kichigi bo‘lmaydi. (M.Oripova). Katta-kichik zid
ma’noli, ma’no umumlashgan.
2. Shu payt toshdan tushib kelayotgan sarg‘ish-qo‘ng‘ir ayiqning bahaybat
23

ko'nikmasini o'stirish hal qilinadi.
,,Sifat" tushunchasini shakllantirish o'quvchilarning ,,predmet belgisi"
degan umumlashtirilgan kategoriyani o'zlashtirish darajasiga bevosita bog'liq.
Shu maqsadda rang, maza. shakl, hajm, xil-xususiyat bildiradigan so'zlar
guruhlanadi va shu so'zlarning xususiyatlari ll
murnlashtiriladi. Sifatning leksik
ma'nosi bilan birga uning xarakterli grammatik xususiyatlari ham qayd etiladi.
Sifatlarning xususiyatlarini umuinlashtirish asosida o'quvchilar uning so'z
turkumi sifatidagi ° 2
iga xos ko'rsatkichlarini ajratadilar: a) predmet belgisini
bildiradi,
b) qanday? yoki qanaqa? so'rog'iga javob bo'ladi, d) gapda otga bog'lanib,
shu ot bilan so'z birikmasi hosil qiladi, ikkinchi darajaii bo'lak vazifasida keladi.
Bu sinfda og'zaki va yozma ijodiy ishlar (maktab bog'i yoki parkka
ekskursiya vaqtida kuzatilgan daraxt, qushlar, hayvonlarni tasvirlab kichik
hikoya tuzish kabilar)ga katta o'rin beriladi.
O'quvchilarning sifatning leksik ma'nosi haqidagi tushunchalarini
chuqurlashtirish va predmetni bar tomonlama tasvirlash malakasini o'stirish
uchun:
1) berilgan predmetlarning rangi, mazasi, shakli, xususiyatini ifodalaydigan
sifatlar tanlash va yozish: Qanday? shaftoli — Shirin, suvli, tuksiz shaftoli.
Qanday? kitob Qalin, qiziqarli kitob;
2) berilgan belgilariga qarab qaysi hayvon ekanini aniqlash:
Tikanli, kichkina, foydali ... (tipratikan). Ehtiyolkor, ayyor, yovvoyi ... (tulki);
3) predmetlarning belgisiga qarab topishmoqlarning javobini
aytish kabi mashqlardan foydalanish mumkin.
Sifatning nutqimizdagi, fikrni aniq va tushunarli ifolashdagi o'rnini puxta
o'zlashtirishga erishish uchun ma'nodosh va zid ma'noli sifatlar ustida ishlash,
o'qish darslarida sifatning o'z va ko'chma ma'noda ishlatilishini kuzatish
maqsadga muvofiq. Sifatni o'rganish jarayonida so'z yasashga oid mashqlarni
muntazam o'tkazib borish o'quvchilarda u yoki bu so'z turkumini yasash uchun
7

ajoyib, yaxshi, yomon, zo’r, chidamli va b.
Ba’zi sifatlar esa, yo kishi, yoki predmet belgisi uchun ko’chganma’noda
qo’llanishi mumkin: engil, og’ir, dag’al, dardisar, bachkana, rasvo, qaysar,
xira, uchar va b.
Holat bildiruvchi sifatlar. Predmet, hodisaga, inson va hayvonga xos holat
yoki vaziyat turli sifatlar orqali ifodalanishi mumkin:
1) tabiiy holat belgilari, a) ijobiy ma’noda: go’zal, ko’hlik, chiroyli,
suluv, latif, qomatdor va b.; b) nuqsoniy belgilar: cho’loq, mayib, maymoq,
bukir, cho’tir, soqov, xunuk, g’ilay, kar, pes, ko’r, qiyshiq va b.
Qayd etilgan sifatlarning ayrimlari hayvon va predmetlarning belgisi uchun
ham qo’llanaverishi mumkin: O’sha mayib turna cholning qo’lida shifo topib
yana o’z karvoniga qo’shilganini bilarmikin (Said Ahmad). Juda xunuk ish
bo’pti («Mushtum»).
2) Jismoniy yoki fizik holatlarni ifodalovchi sifatlar: bardam,
baquvvat, tetik, yosh, keksa, qari, ojiz, zaif va b. Bunday sifatlar predmet
belgilari uchun ham qo’llana oladi: Oqsoqol hovliga, keksa tut shoxlari engashib
turgan tunuka tomga suqlanib birma-bir qarab chiqdi. (Said Ahmad). Nayda
chalingan ojiz navo esa, .. bir cho’pon boladay chinqirib nola qilar edi !
(A.uxtor).
3) Ruxi holatni ifodalovchi sifatlar: xursand, xafa,jinni, sog’, sergak,
xushyor, g’azabnok,darg’azab tajang, kindor, ma’yus, g’amgin, alamdiyda,
alamzada va b.
4) Kishining hayotiy holatini, axvolini ifodalovchi sifatlar: boy,
badavlat, kambag’al, kashshoq, yo’qsil, gado, etim. mushfiq, bechora, musofir
va b.
5) Predmetning xarorat belgisini ifodalovchi sifatlar: issiq. so Buq, iliq,
salqin, ilmiliq, (iliq-miliq) kabi.
b) Tozalik, ifloslik holatlarini ifodalovchi sifatlar: toza, ozoda, sof, musaffo,
saxtiyon, kir, isqird, irkit va b.
7) Predmetning eskilik, yangilik holatlarini ifodalovchi sifatlar: yangi,
20

vazifalarini to‘liq bajarish bilan birga yuqoridagi ikkinchi va uchinchi guruhlar
yo‘l qo‘ygan xatolarni ham to‘g‘irladilar.
Yasama sifatlar so‘z qo‘shish yo‘li bilan ham hosil qilinadi. Xatosi:
mehnatchan; mehnatkash.
Uyga vazifa 339-mashq beriladi.
Gaplarni o‘qing. Nuqtalar o‘rniga quyidagi berilgan qo‘shimchalarning
mosini qo‘yib ko‘chiring.
Namuna: Inson tabiatning eng ongli farzandi. (Tohir Malik).
1. Pastdagi bog‘dan yumshoq nam’xus hazon hidi ko‘tarilib uning
xayollarini to‘lin oy sehrlagan tog‘ vodiy daralariga olib ketardi. (A.Muxtor).
2. Oybek domla nihoyatda tiyraklik bilan ko‘pchilik nomdor insonlarda
juda kam uchraydigan samimiyat va bolalarcha beg‘uborlik bilan opaning
gaplarini tasdiqladi. (A.Oripov).
3. Bu o‘lkada iqlim o‘rtacha, suv mo‘l, yer unumdor, quyosh nuri
yetarli.
(G‘.G‘ulom).
4. Ariqdan suv emas, o‘ynoqi nur oqadi. (A.Qahhor).
1.2 Sifat yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosini o‘tish.
O‘quvchilar sifatlarning tub va yasama sifatlar haqida bilib olishdi.
Navbatdagi mavzuda sifat yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosida
yasovchi qo‘shimchalarning ba’zilariga to‘xtalib qolmasdan ularning qanday
ma’no anglatishini, ifodalashi haqida to‘xtalib o‘tiladi.
Sifat yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosi haqida ma’lumot
berishdan avval darslikda berilgan topshiriq o‘qituvchi nazoratida bevosita
o‘quvchilar tomonidan bajariladi.
1-topshiriq. Berilgan so‘zlarni tarkibiy qismlarga ajrating. Sifat yasovchi
qo‘shimchalarni aniqlang.
So‘z tarkibi nima? So‘z tarkibi asos va qo‘shimchalardan iborat.
12

beqiyosdir.
2. G‘adir-budir past-balandliklar tekislanib ulkan binolar qad
ko‘tarmoqda.
3. Arzon-garov o‘yinchoqlar o‘zimizda ishlab chiqiladi.
4. Bu yilgi yog‘ingarchilik o‘ydim-chuqur yo‘llarni ko‘payishiga
sabab bo‘ldi.
5. Alg‘ov-dalg‘ov ishlar chek-chegarasi yo‘q edi.
6. Kech kirib, yakkam-dukkam quyoshning nuri qolgan edi .
Uyga berilgan topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchilarning juft sifatlar
haqida bilimi boyishi bilan birga ularning ham og‘zaki ham yozma nutqning
rivojiga katta hissasini qo‘shiladi.
Hajm-o’lchov-masofa bildiruvchi sifatlar. Bunday sifatlar predmetning
hajmi, o’lchovi, miqdori kabi belgilarini ifoda etadi: keng, tor, uzun, chuqur,
chog’, yirik va b. Bu sifatlar ayrim tomonlari bilan shakl va holat bildiruvchi
sifatlarga o’xshab ketadi: Qeng dala,.. hamma yoq lolalardan libos kiygan ( Sh.
R a sh i do v). Ummatali yukni orqalab, katta ko’cha tomonga yurdi (Shuhrat).
Qatakday kichik, er bag’irlagan qing’ir qiyshiq. xarob uylarda rus ishchilari
yashaydi (O y b e k). B i z olis, begona, notanish sohillar sari yo’l oldik .
O‘qing. Hajm-o’lchov-masofa bildiruvchi sifatlar topib, ularning
ma’nolarini tushuntiring. O‘quvchilarni uch guruhga bo‘lib olamiz. Og‘zaki
ravishda ushbu mashqni bajartiramiz. Har bir guruh darslikda berilgan mashqni
o‘z a’zolari bilan maslahatlashib birinchi to‘g‘ri bajargan guruh g‘olib sanaladi
hamda taqdirlanadi. Uch guruh ham belgilangan mashqni bajargandan so‘ng
guruh sardorlari javoblarini uch bo‘lakka bo‘lingan doskaga yozishadi. Javoblar
jamoa bo‘lib tekshiriladi. Xatolikka yo‘l qo‘ymagan guruh taqdirlanadi.
1. O‘z onamni elas-elas xotirlayman. Ko‘zlari qop-qora chiroyli.
Uzun-uzun kipriklari qilt etmaydi. (O‘.Hoshimov). Elas-elas, takroriy so‘z
ma’no ta’kidlanayapti, uzun-uzun bir asosning aynan takrorlanishidan hosil
25

Birinchi guruh
1. Yoqimli do‘st suhbati olis yo‘lni yaqin qiladi.
2. Pokiza kishi hamisha shodlik ustida, gunohkor esa g‘am qayg‘u
ostidadir.
Ikkinchi guruh.
1. Behayo odamlar bilan suhbatdosh bo‘lgandan ko‘ra yolg‘iz o‘tirgan
afzal.
2. Rostgo‘ylik odobning ustuni, insoniylik asosidir.
Uchinchi guruh.
1. Do‘stsiz odamning mevasiz daraxtdan farqi yo‘q.
2. Sergaplik dushmaningdir chunki u sening aybingni ochib tashlaydi.
Guruhlar ichida ikkinchi guruh to‘g‘ri va tez bajarishgan. Qolgan guruhlar
ham topshiriqni tez va to‘g‘ri bajargan.
Namuna: Shaftoli daraxti. Buning barglari yashil. Sershoh daraxt. Mevasi
(hosili) shirali. Hosili mo‘l.
Namuna sifatida berilgan shaftoli daraxtining tavsifida 3 ta yasama sifat
ishtirok etayapti. Ular 2 xil usul bilan yasalgan. 2 tasiga sifat yasovchi –li
(shirali, hosilli). Bittasiga old qo‘shimchasi ser – (sershoh) qo‘shimchalar
qo‘shib yasalmoqda. O‘quvchilar o‘zlari tuzib kelgan matnlarni o‘qib, ulardagi
yasama sifatlarni izohlashadi. Uyga vazifa so‘ralgandan so‘ng sifat yasovchi
qo‘shimchalar va ularning imlosi yanada mustahkamlanadi
Sifatlarning yasalishiga bag‘ishlangan 1-mashg‘ulotda sifat yasovchi
qo‘shimchalarni biror belgiga egalilik yoki ega emaslik ma’nolarini anglatishi
haqida to‘xtalgan edik.
Navbatdagi mashg‘ulotda sifat yasovchi qo‘shimchalarning boshqa turi
payt, o‘rin, o‘xshashlik kabi ma’nolarni anglatuvchi yasama sifatlar haqida fikr
yuritiladi. Shuni ham aytish kerakki, an’anaviy dasturda sifatlarning semantik
16

Lola guruhi: shirali, mazmundor, serunum, kamhosil, ko‘ylakbop, xushfe’l.
G‘olib guruh aniqlanadi, taqdirlanadi.
Yuqoridagi topshiriqni bajarish jarayonida o‘quvchilar sifatlarning
yasalishi tub va yasama ekanligini anglab yetdilar. O‘quvchilar bu haqidagi
umumiy bilimlariga qoniqish hosil qilgach, darslikda berilgan nazariy
ma’lumotlarni tushuntiramiz.
Sifatlar tarkibiga ko‘ra tub va yasama sifatlarga bo‘linadi. Tarkibida so‘z
yasovchi qo‘shimchalari bo‘lmagan sifatlar tub sifatlar, asos va yasovchi
qismdan iborat bo‘lgan sifatlar yasama sifatlar hisoblanadi.
Yasama sifatlar asosga qo‘shimchalar qo‘shish yoki so‘z qo‘shish yo‘li
bilan hosil qilinadi.
O‘quvchilarga nazariy ma’lumot tushuntirilgach, ularning qay darajada
anglaganligini tekshirib ko‘rib bilimlarini yanada mustahkamlash maqsadida
328- mashqni bajartiramiz.
Oybekning “Bolalik” asaridan olingan gaplarni o‘qing. Qavs ichidagi sifat
yasovchi qo‘shimchalardan mosini nuqtalar o‘rniga qo‘yib, ko‘chiring.
Bu mashqni darsda bee’tibor o‘tirgan o‘quvchilarga o‘qitib, mashqni
topshiriq asosida ularga bajartiramiz.
1. Otin bibi qari, jiddiy, sersavlat xotin.
2. O‘ymakor gullari bilinmaydigan darajada o‘chgan, qo‘sh tabaqali
eski eshikka kiramiz.
3. Pochcham ellikdan oshgan, novcha, kasalmand rangpar kishi.
4. Cho‘ponlar sezgir itlar ham ziyrak, bo‘ridan ham ayyor.
5. Do‘mbirachi qadimgi qozoq hayotidan dostonlar kuylamoqda.
Bu usulda mashqni bajarish o‘quvchilarning xushyorligini oshiradi, hamda
mavzuni qay darajada o‘zlashtirganligini anglashga yordam beradi. Albatta, tez
va to‘g‘ri bajargan o‘quvchilar rag‘batlantirilib, baholanadi.
Yuqoridagi mashqni o‘quvchilarning qo‘shimchalar qo‘shish vositasida
9

SIFAT SO`Z TURKUMI VA UNI O`QITISH USULLARI
MUNDARIJA
KIRISH … ……………………………………………………………….3
I.BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA SIFAT MAVZUSINING
O’RGANILISHI………………………………………………………...5
1.1.Boshlang’ich sinflada sifat so’z turkumining o’rganilishi. …………5
1.2.Sifat yasovchi qo‘shimchalar va ularning imlosini o‘tish.
………....12
II.BOB. BOSHLANG’ICH SINFLARDA SIFATNING MA’NOVIY
GURUHLARIGA BO’LIB O’RGATISHGA DOIR..........................18
2.1.Boshlang’ich sinflarda sifatning ma’noviy guruhlarini o’rgatishda
zamonaviy pedagogik texnologiyalardan hamda turli xil metodlardan
foydalanish. ……………………………………………………………18
2.2 Sifat yasovchi qo’shimchalarni o’rgatish mavzusida 1-soatlik dasr
ishlanmasi………………………………………………………………28
XULOSA ………………………………………………………………33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………..35
1

Mavzuni o‘tish o‘quvchilarning so‘z boyligini oshirish hamda nutqning
rang- barangligini ta’minlaydi. Bir so‘z bilan aytganda o‘quvchilarning nutq
madaniyati takomillashib boradi.
Biz bitiruv malakaviy ishini yozishda darslikda 1-4-sinf ona-tili darsligida
berilgan sifatlar bo‘yicha o‘tilganlarni mustahkamlash darsida yangi pedagogik
tehnologiya asosida turli o‘yin topshiriqlar tavsiya qilindi.
Xulosa qilib aytganda sifatlarni o‘tishda quyidagilarga e’tibor qaratish
kerak:
O‘zbek tilshunosligida sifatlar mavzusi bo‘yicha salmoqli ilmiy tadqiqotlar
qilingan, shunga ko‘ra bu mavzuni umumiy o‘rta ta’lim maktabida ilmiy
asoslangan bilimlarga tayangan holda o‘tishni rivojlantirish maqsadida qilingan
ilmiy nazariy talqinlar sifatlarlarni o‘tishning ilmiy-amaliy asosini tashkil etishi
lozim.
34

1. Tub sifatlar deb qanday sifatlarga aytiladi.
2. Yasama sifatlar qanday qismlarga ajraladi.
3. –li, -siz, -chan qo‘shimchalari yordamida sifatlar hosil qiling.
4. –ba, -be, -ser qo‘shimchalari yordamida sifatlar yasang.
Sifat haqidagi bor bilgan ma’lumot ya’ni bilimlariga tayangan holda
umumiy ma’lumotlarni yodga olinadi. Buning uchun “So‘z ustida so‘z” usulini
o‘tkazish tartibidan foydalanamiz. Ushbu usul o‘quvchilarning bilimlarini qay
darajada o‘zlashtirganligini aniqlash imkonini beradi.
O‘quvchilarning analitik (amaliy) tafakkurini (aniqlash imkoniyatini)
umumiy xulosa qabul qilish salohiyatini o‘stiradi. Sharoitga qarab to‘rtta kichik
guruh hosil qilinadi. Ular maslahatlashib har bir guruh a’zolari o‘zlariga
yuklangan topshiriqni bajarishadi.
Birinchi guruh: Zukkolarga tub sifatlarga aytiladi?
Ikkinchi guruh: A’lochilar a’zolariga. Yasama sifatlar qanday qismlarga
ajraladi.
Uchinchi guruh: Ilg‘orlar a’zolariga –li, -siz, -chan qo‘shimchalari
yordamida sifatlar hosil qiling.
To‘rtinchi guruh: Topqirlar a’zolariga –ba, -be, -ser qo‘shimchalari
yordamida sifatlar hosil qiling.
Guruhlar topshiriqni tez bajarishi, tartib saqlashi, to‘g‘ri bajarishi, bir guruh
bajargan topshiriqni 2-guruh tekshirib, aytib o‘tilmagan ma’lumotlar to‘ldiriladi.
To‘g‘ri bajargan guruh taqdirlanadi.
Javob
1. Zukkolar guruhi: Tarkibida so‘z yasovchi qo‘shimchalari
bo‘lmagan sifatlar tub sifatlar deyiladi.
2. A’lochilar guruhi: Yasama sifatlar asosga qo‘shimcha qo‘shish
orqali hosil qilinadi.
3. Ilg‘orlar guruhi: gulli, suvsiz, mehnatchan. Topqirlar guruhi o‘z
11

Topshiriqda so‘zlarning tarkibini aniqlash buyurilgan. O‘quvchilarga
so‘zlarning tarkibi yuzasidan avvalo savol bilan murojaat qilinadi, ya’ni
so‘zning tarkibi qanday qismlardan iborat bo‘lishi mumkin va ular qanday
nomlanadi. O‘quvchilar bilganlaricha javob qaytaradilar. Bordi-yu javob yetarli
bo‘lmasa o‘qituvchi tomonidan ularning javoblariga tayangan holatda to‘ldirilib
umumlashtiriladi. So‘z tarkibida asos (o‘zak) qanday vazifani bajaradi?
KulguG’li.
Misoldagi kulgu komponenti bu sifatning asosi sanalib otdan sifat yasovchi
– li vositasida yangi so‘z hosil bo‘ldi. Bu o‘rinda so‘zning asosi tub bo‘lib, unga
bitta yasovchi qo‘shimcha orqali yangi so‘z hosil bo‘ladi.
Agarda so‘zning tarkibi ikki va undan ortiq qismdan iborat bo‘lsa, asosni
qanday aniqlash kerak. TejaG’mG’li bu o‘rinda uch tarkibli so‘z tahlil
qilinayapti. Bu o‘zagi teja –fe’li bo‘lsada uning asosi tejam qismidir. Chunki,
sifat yasama otdan hosil bo‘lyapti, yoki tejamli so‘zi tejam so‘zidan yasalmoqda.
So‘z tarkibining ana shunday nozik tomonlari haqida tushuncha berilgach sifat
yasovchi qo‘shimchalar yuzasidan berilgan topshiriqlar bajariladi:
1- topshiriq.
Foydali, serharakat, go‘shtdor, tartibsiz, yasama, devoriy, noaniq,
talabchan, odamsifat, bebaxt, yengilmas, basavlat.
Ushbu topshiriqni o‘quvchilar o‘z ixtiyori bilan doskaga chiqib topshiriq
asosida to‘g‘ri va chiroyli yozishlari talab qilinib, galma-galdan bajarishib
baholanadi. Doskada bajargan topshiriq daftarlariga ham ko‘chiriladi.
2- topshiriq.
Berilgan so‘zlarga –li, -ser, -mand, -dor, -bo, -siz qo‘shimchalarini
qo‘shing.
Ularning qanday ma’no ifodalashini ayting.
Shirali, go‘shtsiz, sersavlat, davlatmand .
Ushbu topshiriqni bajarishdan oldin doskaga topshiriq yoziladi. Shundan
13

egallashni uqtirishdir.
3

yasalgan sifatlarni aniqlashdagi bilimlari tekshirilib ko‘rilsa quyidagi mashqda
esa umuman sifat haqidagi bilimlari tekshiriladi.
Matnni o‘qing. Sifatlarni topib izohlang.
Biz darsning samaradorligini oshirish, vaqtdan yutish, o‘quvchilarning
diqqat e’tiborini tortish, xotiralarini kuchaytirish va izlanishga chorlash
maqsadida mashqni o‘quvchilarga yanada tushunarli bo‘lishi uchun uni og‘zaki
bajaramiz.
1. Oldimizda mevali va mevasiz daraxtlari ko‘p bo‘lgan o‘rmon.
Archa ham serob. O‘riklarning yaprog‘i qizil, qontalash. Xuddi birov ularning
shoxiga bir satil qizil bo‘yoqni sepib tashlaganday. Pastga egilgan yaproqlari
sariq ipakday mayin. Ko‘zga shunday jozibali ko‘rinadiki, uzib-uzib g‘arch-
g‘urch tishlaging keladi. (Sh.Xolmirzayev).
2. Hindubek turkiy, forsiy, tillarni mukammal o‘rgangan, ilmli,
ma’rifatli, dilkash kishi bo‘lganligi uchun Boburning eng yaqin beklari qatoriga
kirgan edi. (P.Qodirov).
3. Suv shishadek tiniq (S. Anarboyev).
4 Hozir ular uchun eng bexatar yo‘l Toshkent edi.
Mashqni og‘zaki bajarish jarayonida o‘quvchilarning sifat haqidagi
umumiy tushunchalari aniqlandi.
Mashqni sifatlarning hamma turlari ishtirok etgan. Ularga qo‘shimcha
savollar berish orqali aniqlaymiz. O‘quvchilar javobidan qoniqish hosil qilgach,
ularning bilim darajalari ta’kidlanadi.
Bugungi o‘tilgan mavzu o‘quvchilarga qay darajada tushunarli
bo‘lganligini ularga savollar bilan murojaat qilish orqali bilib olamiz. Chunki,
savol berish ham bir san’atligini o‘qituvchi ham chuqur anglashi va
o‘quvchilarga ham singdirishi kerak. Jo‘yali savollarda qandaydir tushunib
yetilmagan teranlik bo‘lib, o‘quvchilarni izlanishga chorlaydi.
Savol
10

XULOSA
O‘zbekiston Respublikasi mustaqil davlat sifatida rivojlanishni
boshlagandan biri ilm-fan va milliy madaniyatimizning har bir sohasida jiddiy
o‘zgarishlar yuz bera boshladi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov “Yuksak
ma’naviyat yengilmas kuch” deb nomlangan kitobida ta’kidlaganidek, “O‘tmish
davr mobaynida davlat tilining hayotimizdagi o‘rni va ta’sirini kuchaytirish, uni
tom ma’noda milliy qadriyatiga aylantirish yo‘lida ilgari tasavvur ham qilib
bo‘lmaydigan ulkan ishlar amalga oshirildi. Istiqlol yillarida O‘zbekiston uning
qo‘llanish darajasi amalda nihoyatda kengaygan, uni ilmiy asoslab
rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlarida
bag‘ishlangan ilmiy va ommabop kitoblar, o‘quv qo‘llanmalari yangi-yangi
lug‘atlar ko‘plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o‘z
hissasini qo‘shmoqda.
O’rganilgan ma’lumotlarga asoslangan holda quyidagi xulosaga kelindi:
1. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang’ich sinf
o‘quvchilarining ona tili fanidan egallagan bilim, ko‘nikma va malakalari,
kommunikativ – uslubiy savodxonligi mustaqil, ilmiy – ijodiy va ixtisosiy matn
yaratish uchun yetarli emas.
2. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang’ich sinf o‘quvchilarida
sifatning ma’noviy guruhiga oid so‘zlarni to‘liq o‘rganish uchun vaqt va
darslikda berilgan ma’lumotlar etarli emas.
3. O‘quvchilarda so‘z turkumlariga oid ma’lumotlarni o‘rgatish
uchun ma’lumotlar etarli emas.
4. O‘quvchilarning yozma ishlarida uchraydigan imloviy nuqsonlar
izchil bartaraf etilgani holda gap qurilishidagi g‘alizliklar, mazmuniy, mantiqiy
– uslubiy nuqsonlar ustida ishlash ona tili o‘qituvchilarining e’tiboridan chetda
qolmoqda.
Ushbu kurs ishini ham yuqoridagi talablarga qisman bo‘lsada hissa
qo‘shadi, degan umiddamiz. Ish kirish, ikki bob va xulosadan iborat.
33

nutq boyishi bilan birga, ularning mustaqil ravishda gaplar tuzish, matn ichidan
sifatning ma’noviy guruhlarini topishadi, ko‘nikma va malaka hosil qilishadi.
Shuning bilan birga o‘quvchilar bilimini yanada boyitadi. Ularning bilimini
yanada mustahkamlash maqsadida o‘quvchilarga darslikdagi savollar bilan
murojaat qilinadi.
Bu usulda o‘quvchilarning xushyorligini oshiradi, hamda mavzuni qay
darajada o‘zlashtirganligini aniqlashga yordam beradi. Tez va to‘g‘ri bajargan
o‘quvchilar rag‘batlantirilib baholanadi.
Uyga vazifa. Xarakter-xususiyat, xossa bildiruvchi sifatlar topib, izohlang.
1. Shirinsuxan, oqko‘ngil insonlar mevali daraxtga o‘xshaydi: hamma
ulardan baho oladi.
2. Nodon, kaltafahm odamdan yaxshi gap chiqmaydi.
3. Mehnatsevar, zahmatkash insonlar odamlarning ko‘rki,
ishyoqmaslar esa ularning og‘riq joyidir.
4. Toshbag‘ir odamdan yaxshilik kutma.
5. Sofdil va jonkuyar insonlar bilan bu dunyo oboddir.
6. Balandparvoz, quruq gapirgan odamning gapi bemaza qovunga
o‘xshaydi.
Uyga berilgan topshiriqni bajarish davomida xarakter-xususiyat, xossa
bildiruvchi sifatlar o‘quvchilar topishi bilan birga ular izohiga ham to‘xtaladi.
O‘quvchilar o‘z bilimlarini uyga berilgan vazifani bajarish orqali yanada
boyitadi.
Rang-tus bildiruvchi sifatlar. Predmetning belgi xususiyat-laridan biri rang-
tusdir. Bir turkum sifatlar predmetning ana shu belgisini ifodalash uchun
qo’llanadi: oq, qizil, qora, ko’k, yashil, MALLA va b.
Ma’lumki, tabiat rang va buyoqlarga nihoyatda boy, rang turlarining
hisobiga etib bo’lmaydi. Lekin lug’at boyligidagi rang atamalari, ya’ni rang
ifodalovchi maxsus so’zlar rang-tuslarning hammasini atash uchun etarli emas.
22

eski, churuk, uvada, juldur va b.
8) Predmetning pishgan yoki xomlik holatlarini ifodalovchi sifatlar:
xom, g’o’r, dumbo’l, pishgan, pishiq kabi.
9) Predmetning ho’l-quruklik holatini ifodalovchi sifatlar: ho’l, nam,
namxush, namtob, quruq, qoq, qoquruq, shilta, shalabbo va b.
10) Tinch va notinch holatlarni ifodalovchi sifatlar: tinch, jim, jim-jit,
sokin, osuda, osoyishta, notinch, betinch, bezovta va b.
Shuningdek, silliq, g’adir-budir, g’ijim, tekis, siyrak, zich, qalin, yupqa,
omonat, puxta, g’uj, sho Bul, tanho, gavjum, ochiq, berk kabi sifatlar ham turli
holatlarni ifodalab keladi.
Yuqorida keltirilgan holat bildiruvchi sifatlarning deyarlihammasi
darajalanadi, forma o’zgartuvchi affikslarni qabul qiladi va ko’pchiligi
ko’chgan ma’nolarda qo’llanadi.
Qaysi guruh tez bajarsa o‘sha guruh a’zolari rag‘batlantiriladi.
Birinchi guruh.
1. Samrig aka ellikdan oshgan, tarvuzdek yum-yumaloq, hazilkash,
shirinso‘z odam. (E.Usmonov).
Shirinso‘z inson mushkulini osonlashtiradi.
2. O‘zbek xalqi mehmondo‘st xalq. (K.Xolmuhammedov).
Mehmondo‘stlik yetuk insonlargagina berilgan xislatdir.
Ikkinchi guruh
1. Ko‘z oldimdan ichakuzdi qiliqlar qilayotgan qiziqchilar, toshlarni
osmonga irg‘itib o‘ynayotgan polvonlar ketmasdi. (J.G‘oziyev).
Ichakuzdi hazillar, latifalar inson sog‘ligining garovidir.
2. Osmono‘par koshonalar, yangi libos kiygan cho‘l-u, sahrolar
tasviri qo‘shiq parvoziga esh bo‘ladi. (Otayor).
Diyorimizda osmono‘par binolar, inshoatlar qad ko‘tarmoqda.
Ushbu yuqoridagi mashqni bajarish jarayonida o‘quvchilarning og‘zaki
21

o rta ta’lim maktablarining 3-sinfi uchun darslik).-Toshkent: „O qituvchi,,ʻ ʻ 2019,
283-betlar.
16 . Jo rayev A. S. “Ta’limning interfaol usullari” (o quv qo llanma) Buxoro -
ʻ ʻ ʻ
2006 y.
17 . Qosimova K., Matjonov S., G ulomov X., Yo ldosheva Sh., Sariyev Sh.
ʻ ʻ
Ona tili o qitish metodikasi. (o quv qo llanma) Toshkent,2009. 176-bet.
ʻ ʻ ʻ
18 . Ismatova N., Zokirova S., Mo minova L., Rahimjonov D. va boshqalar
ʻ
,,Tarbiya” (Umumiy o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi uchun darslik)
ʻ
Toshkent ,,Gofur G ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi”, 2020, 26-bet.
ʻ
19 . Alisher Navoiy. “Mahbub ul-qulub” (Qalblar sevgisi) (kitob) – T .: G afur
ʻ
G ulom.
ʻ 1983. 28-29 b.
20 . Matchonov S., Shojalilov A., G ulomova X., Sariyev Sh., Dolimov
ʻ
Z.,,O qish kitobi”(Umumiy o rta ta’lim maktablarining 4-sinfi uchun
ʻ ʻ darslik)
Toshkent ,,Yangi yo l Poligraf Servis”, 2019, 83-85-betlar.
ʻ
21 . G afforova T., Nurullayeva Sh. Mirzarakimova Z.,,O qish kitobi”
ʻ ʻ
(Umumiy o rta ta’lim maktablarining 2-sinfi darslik).-Toshkent: ,,Sharq”, 2019,
ʻ
87- 88-betlar
22 . G afforova T., Shodmonov E., Eshturdiyeva G. “O qish kitobi” 1-sinf
ʻ ʻ
uchun darslik, “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh
tahririyati. Toshkent-2019-yil. 33-bet.
Internet saytlari
1. www.natlib.uz internet kutubxona
2. www.ziyonet.uz materiallari
3. www.kitob.uz
4. www.tdpu.uz
5. www.referat.arxiv.uz
6. www.testing.uz
7. www.math.com
36

Sifat so’z turkumi va uni o’qitish usullari

Купить