Sifatlarda daraja kategoriyasi tahlili

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	41.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sifatlarda daraja kategoriyasi tahlili

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
Fakultet dekani
________ N.Chinniqulov
“____” ____________
MAVZU: “ Sifatlarda daraja kategoriyasi tahlili ”
mavzusida
KURS ISHI
Talaba: 305 -guruh talabasi
Mamirov Nizomiddin
Masofaviy ta’lim
kafedrasi o’qituvchisi
_______ Z.Muzaffarova
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri _________ R. Abdullayeva

TOSHKENT – 2024
Talabaning F.I.SH . Mamirov Nizomiddin
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: III kurs 305 - guruh
Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi : ” Sifatlarda daraja kategoriyasi tahlili”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________

Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______R.Abdullayeva
A’zolar:
_____________________ __________
_____________________ __________
_____________________ __________
MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………..
I BOB. SIFAT VA UNING UMUMIY GRAMMATIK MA’NOSI………..
1.1 . Daraja sifatning tasniflovchi kategoriyasi
1.2. Sifatda aloqa-munosabat kategoriyalarining voqelanishi
II BOB. SIFATNING LUG’AVIY GRAMMATIK MA’NOSI……………..
2.1 Sifatlarning yasalishi……………………………………………………….
XULOSA………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………

KIRISH
Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: O’zbekistonning mustaqillikka
erishganligi va hozirgi kunda Respublikamizda amalga oshirilayotgan siyosiy,
iqtisodiy va ma’naviy o’zgarishlar jamiyatimiz ijtimoiy hayotida tub burilish
boshlab berdi va ular o’zbek xalqining bundan keyingi taqdirini belgilab berishda
muhim rol o’ynaydi.
Endilikda barcha sohani mamlakatimizning milliy ehtiyoj va manfaatlaridan
kelib chiqib, avlod -ajdodlarimizning azaliy turmush tarzi, an’analari, urf-odatlari
hamda tarixiy tajribalarini hisobga olgan holda rivojlantirish muhim dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi. Bu esa milliy davlat sifatida ijtimoiy - siyosiy,
iqtisodiy, ma’naviy-madaniy normal topshiruvchi o’z taraqqiyot yo’lini
rivojlantirish milliy istiqlol mafkurasini qaror toptirish va uni barcha xalq ommasi
onggiga singdirish zaruriyatini taqozo etadi. Bu bilan nafaqat hozirgi avlod taqdiri
balki kelajak avlodning ham shunga bog’liq ekanligini anglatadi.
O’zbekiston Respublikasi prizidenti Shavkat Mirziyoyev, o’zining Til bayramidagi
nutqida "Kimda-kim o’zbek tilining bor latofatini, jozibasi va ta’sir kuchini,
cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi bo’lsa, munis onalarimizning allalarini,
ming yillik dostonlarimizni, o’lmas maqomlarimizni eshitsin. Baxshi va
hofizlarimizning sehrli qo’shiqlariga quloq tutsin.
Turkiy tillarning katta oilasiga mansub bo’lgan o’zbck tilining tarixi
xalqimizning ko’p asrlik kechmishi, uning orzu-intilishlari, dard-u armonlari.
zafarlar va g’ alabalar bilan chambarchas bog’liqdir.
Ajdodlarimiz, ota-bobolarimiz aynan ona tilimiz orqali jahonga o’z so’zini
aytib kelganlar. Shu tilda buyuk madaniyat namunalarini, ulkan ilmiy kashflyotlar,
badiiy durdonalar yaratganlar.
O’tmishda o’lkamizni bosib olgan turk yovuz kuchlar bizni avvalo o’z
tilimizdan, tariximiz va madaniyatimizdan, din-u diyonatimizdan judo qilishga
qayta-qayta urindilar. Ular el-yurtimiz boshiga qanday azob-uqubatlar, kulfat va
musibatlar solgani tarixdan yaxshi ma’lum.
Ammo jasur va matonatli xalqimiz har qanday og’ir sinovlarda ham o’z

ozodligi va istiqloli uchun mardona kurashdi Bu yo’lda behisob qurbonlar bcrdi.
Har qanday zulm va zo’ravonliklarga qaramasdan o’z ona tihni — milliy g’ururini
saqlab qoldi. Nafaqat saqlab qoldi, balki uni har tomonlama rivojlantirib, bugungi
avlodlarga bezavol yetkazib bcrdi.
Bu borada ma’naviy jasorat va fidoyilik ko’rsatgan buyuk arboblanmiz, adib va
olimlarimiz, ulamolarimiz, ulug’ san’atkorlanmizning xotirasini bugun hurmat va
ehtirom bilan yod etamiz.
Mustaqillik davri barcha fanlarda bo`lgani kabi o`zb е k tilshunosligida ham yangi
talablarni qo`ydi. O`zb е k tilshunosligi o`zining k е yingi davr rivojida mana shu
talablarga ham nazariy, ham amaliy jihatdan javob b е rishga intilmoqda. Bu
quyidagi holatlarda yorqin ko`rinadi:
1. o`zbеk tilini tadqiq qilishning yangi, samaraliroq usullari axtarilmoqda,
tadqiqotlar lingvistikaning zamonaviy, ilg`or nazariy usullari asosida olib
borilmoqda;
2. o`zbеk milliy tili, adabiy tilining avvallari sho`roviy mafkura ta’sirida chеtlab
o`tilgan, tadqiq qilinmagan bosqichlarini, ayniqsa, o`tgan asrning 20-40-yillar
davrini intеnsiv ravishda o`rganishga kirishildi. Avval bajarilgan tadqiqotlarda
oldinga surilgan nazariy qarashlar, tadqiq mеtodlari tanqidiy baholanmoqda
3. nazariy tadqiqot natijalarini nutqiy amaliyotga tatbiq etishning samarali
usullarini ishlab chiqishga alohida diqqat qilinmoqda;
4. faqat tilni, til matеrialini o`rganish emas, balki o`zbеk tilini bir asrdan bеri
sistеmali ravishda tadqiq qilib kеlayotgan fan – o`zbеk tilshunosligining tarixini
ham tahlil qilish, uning yutuqlarini ilmiy umumlashtirish ishi ham boshlandi;
endilikda o`zbеk tili o`zbеk xalqi madaniyati va ma’naviyatining tarkibiy qismi,
ularning shakllanishi va kamol topishida muhim rol o`ynovchi vosita sifatida uzil-
kеsil tan olindi.
Kurs ishi maqsadi. O`zbеk tilidagi so`zlarning tarkibiy qismlarini, ya’ni ma’noli
qismlarini o`rganib chiqish, shuningdеk, bu hodisadan boshlang`ich sinf

o`quvchilarini boxabar qilish uchun uni boshlang`ich sinf o`quvchilariga so’zning
tarkibiy qismlari: o’zak va qo’shimchalarni o`rgatish usullarini ishlab chiqish.
Kurs ishi vazifasi. Tadqiqotning asosiy maqsadini amalga oshirish uchun ushbu
ish oldiga quyidagi vazifalar qo`yildi:
-So’z tarkibining o`zbеk tilshunosligida o`rganilish darajasini bеlgilash;
-So`zning tarkibiy qismlari haqida so`z yuritish;
- o’zak va o’zakdosh so’z tushunchasini o`rganib chiqish;
-tildagi qo`shimchalarni va ularning vazifasiga ko’ra turlarini o`rganib chiqish;
-tildagi qo’shimchalarning tuzilishiga ko’ra turlarini tahlil qilish;
-Boshlang`ich sinf o`quvchilariga so`zning o’zagi va qo’shimchalari tushunchasini
o`rgatish usullarini aniqlash;
-Boshlang`ich sinflarda so`zning o’zagi va qo’shimchalarini o`rgatish va
amaliyotda sinab ko`rish, natijalarni tahlil qilish.
Kurs ishi prеdmеti. Yuqori sinf o`qituvchilarining axborotli – kasbiy
tayyorgarligini ta’minlashning tеxnologik tizimi, shart – sharoitlari, o`ziga xos
xususiyatlari va samaradorligi.
Kurs ishi mеtodlari. Ishda asosan tavsifiy , qisman qiyosiy , uslubiy , ba ’ zi hollarda
statistik tahlil usullaridan foydalanildi .
Kurs ishining tuzilishi . Ushbu kurs ishi kirish , xulosa , foydalanilgan
adabiyotlar ro ’ xati va o ’ zaro mazmunan bog ’ langan 6 ta bo ’ limdan iborat .
I BOB. SIFAT VA UNING UMUMIY GRAMMATIK MA’NOSI

Asosan predmetning, qisman harakatnjng belgisini bildiruvchi so’zlar sifat
deyiladi: qizil qalam, oq kabutar, yaxshi gapirmoq.
Boshqa so’z turkumlari ham belgi ifodalaydi. Ammo sifat barqaror, turg’un
belgi ifodalashi jihatidan ulardan ajralib turadi. Masalan, GUL QIZIL deganda
turg’un (statik) belgi, Gul qizardi deganda o’zgaruvchi (dinamik) belgi namoyon
bo’lgan. Sifat anglatadigan belgi boshqa turkumlar anglatadigan belgidan
darajalanish xususiyati bilan farqlanadi. Masalan, qizg’ish-qizil- qip-qizil, Boshqa
turkum anglatuvchi belgida esa bunday xususiyat yo’q. Sifat gapda asosan
sifatlovchi aniqlovchi, qisman kesim, hoi vazifasida keladi
Shu asosda sifatning UGMsini «asosan predmetning, qisman harakatning
belgisini bildirib, gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi ba’zan kesim, ayrim
hollarda hol vazifasida kelish» ko’rinishida tiklash mumkin.
Belgi tushunchasi o’z ichiga rang-tus, hajm-shakl, xarakter, vazn, maza
kabilarni qamrab oladi. Belgining xususiyatiga ko’ra sifatlar ikkjga bo’linadi:
asliy sifatlar va nisbiy sifatlar.
Asliy sifatlar predmetning turg’un, nisbatlanmaydigan va darajalanagan
belgisini ifodalaydi: qizil, sariq, katta, ko’p, oz.
Nisbiy sifatlar belgini qandaydir bir predmet, belgi, nnqdor, oj-jn va
harakatga nisbatan ifodalaydi: moddiy yordam, siniq piyola burchakdagi
o’tirgich. Nisbiy sifatlarda darajalanish, qiyoslanish bo’lmaydi.
Asliy sifatlarning barchasida daraja shakllari, ayrimlarida ozaytirma va
kuchaytirma shakllar bor.
Asliy sifat bildirgan belgining darajasi har xil bo’lishi mumkin. Daraja
kategoriyasi (DK) sifat ifodalagan belgining shu nuqtayi nazaridan tavsifini beradi.
1.1. Daraja sifatning tasniflovchi kategoriyasi

Daraja kategoriyasi (qisq. DK) «sifatda belgi darajasi» UGMsiga ega.
Daraja turli (geterogen) shakl yordamida hosil qilinadi: (chiroyli) – (chiroyliroq)
– (juda chiroyli).
Asliy sifatda belgining darajasini ifodalashga ko’ra uch daraja ajratiladi:
a) oddiy daraja; b) orttirma daraja; v) ozaytirma daraja.
Oddiy daraja hech qanday vositasiz yuzaga chiqadi. Unda DK UGMsi
«belgining ortiq-kamligiga munosabat bildirmaslik» tarzida yuzaga chiqadi:
(yaxshi), (qattiq), (semiz), (keng), (baland), (to’g’ri), (yumshoq) kabi.
Orttirma daraja belgining me’yoriy holatdan ortiqligi, kuchliligini ifodalab,
DK UGMsini «belgining me’yordan ortiqligini ifodalash» tarzida
xususiylashtiradi. Orttirma daraja maxsus morfologik shaklga ega emas. DK
ifodalovchisining geterogenligi ushbu darajada yaqqol ko’zga tashlanadi.
Orttirma daraja quyidagi usullar bilan hosil qilinadi:
1. Fonetik usul . Uning bir necha ko’rinishi bor: a) (qop-qora), (yap-
yapaloq), (dum-dumaloq); b) urg’uli tovushning cho’zilishi: (u’zun), (bala’nd),
(chiro’yli).
2. Leksik usul:. (juda kuchli), (g’oyatda qo’rqinchli), (nihoyatda baland).
Belgining ortiq darajasi analitik shaklda ham ifodalanadi. Bu shakl ikki
uzvli, birinchi uzvini chiqish kelishigi shaklida qo’llash orqali hosil qilinadi:
(uzundan uzoq), (shirindan shirin).
Ozaytirma daraja DK UGMsini «belgining me’yordan kamligini ifodalash»
ko’rinishida xususiylashtiradi. Bu ma’no ikki usul bilan yuzaga chiqadi:
1. Leksik usul: (sal durust), (bir oz yaxshi), (xiyol ochiq).
2. Morfologik usul: (kattaroq), (ko’proq), (ozroq);
Eslatma. Rang-tus bidiruvchi ayrim sifatda qo’llanuvchi [-(i)sh], [-(i)mtir]
affikslari belgining kuchsiz darajasini bildirmaydi. Masalan, (oqish) so’zi oq
rangning, (qoramtir) so’zi qora rangning kuchsiz darajasi emas, balki oq, qora
bo’lmagan, ularga o’xshash bo’lgan rang turlari.
1.2. Sifatda aloqa-munosabat kategoriyalarining voqelanishi

Sifatda aloqa-munosabat kategoriyalarining voqelanishi. Sifat turkumida sintaktik
kategoriya keng bo’lmagan voqelanishga ega.
Egalik kategoriyasi. Sifat turkumi EK UGMsini «keyingi sifatni oldingi so’zga
bog’lash va mansublik, xoslik ma’nosini ifodalash» tarzida xususiylashtiradi. Matn
va birikuvchi so’zning semantikasiga bog’liq ravishda turli-tuman grammatik
ma’no ifodalanishi mumkin. Lekin «keyingi sifatni oldingi so’zga bog’lash»
kategorial ma’no xususiylashmasi sifatida o’zgarmay qolaveradi. Quyida sifat
turkumining EK UGMsini xususiylashtirishidagi o’ziga xosliklarni ko’rib o’tamiz.
Egalik affiksi o’zi birikkan so’zning boshqa so’z bilan bog’lanishida ishlatiladi. Bu
vaqtda EK dagi so’z QK dagi so’z bilan keladi: olmaning qizili, odamning aqllisi.
EK dagi so’z ba’zan CHK dagi so’z bilan ham birga qo’llanilishi mumkin:
odamlardan aqllisi.
EK dagi so’zda affiks ma’nosi va vazifasi kuchsizlanib, ravishga o’tib ketadi:
(odamning) yaxshisi.
EK ning birlik va ko’plik shakli qo’llanilishda farq bor. Ko’pincha miqdor
bildiruvchi o’zakka birlik son shakli qo’shilmaydi: aqllingiz, ko’pimiz. Bu jihatdan
III shaxs egalik affiksi farqlanadi: nodoni, rangdori.
Kelishik kategoriyasi. KK sifatda EK bilan birga qo’llanadi.
BK dagi sifat ega vazifasida keladi: 1. Ukamning kichigi – o’qituvchi. 2. Darvoza
tepasiga shoxning kattasi qo’yilgandi.
QK dagi sifatda KK UGMsi «sifatni qaratqich aniqlovchi vazifasida keyingi so’zga
bog’lash» tarzida xususiylashadi: Inson yalqovining bahonasi ko’p. (J.Abd.)
TK dagi sifat gapda ish-harakatni qabul qilgan predmetga ob’yekt tusini beradi va
tushum kelishigi affiksini qabul qilgan sifat vositasiz to’ldiruvchi vazifasida keladi.
«Sifatga ob’yekt tusini berish va uni fe’lga vositasiz to’ldiruvchi sifatida bog’lash»
TK UGM sining sifat turkumidagi xususiylashuvi: Gulning qizilini ajratdi.
CHK KK UGMsini umuman «oldingi so’zni keyingi fe’lga o’rin-payt holi va
vositasiz to’ldiruvchi vazifasida bog’lash» tarzida, sifat turkumida esa «oldingi
sifatni keyingi fe’lga o’rin-payt holi va vositasiz to’ldiruvchi vazifasida bog’lash»
ko’rinishida xususiylashtiradi.

CHK dagi sifatning vazifalari:
a) vositali to’ldiruvchi: qarzni odamning yaxshisidan so’rang. («Saodat».)
b) o’rin holi: Eshigi ochiq narigi xonadan pianino ovozi eshitilmoqda edi.(P.Qod.)
v) sabab holi: Piyozning achchig’idan ko’zlari qizardi.(M.Muh.)
JK dagi sifat ish-harakat yo’nalgan predmetni belgisi bilan anglatadi: og’iriga,
yaqiniga.
JK dagi sifat gapda to’ldiruvchi, hol kabi bo’lak vazifasida keladi:
1. Qizning ko’zlarining qorasiga havaslanib boqdi.
2. Bola hovuzning to’lasiga yugurdi.
Ko’rinadiki, JK sifat turkumida KK UGMsini «oldingi sifatni keyingi fe’lga vositali
to’ldiruvchi va hol vazifasida bog’lash» tarzida xususiylashtiradi.
O’PK sifat turkumida KK UGMsini «oldingi sifatni keyingi so’zga vositali
to’ldiruvchi va hol vazifasida bog’lash» tarzida xususiylashtirib, ish-harakatning
bajarilish o’rni, vaqti, sharoiti, holati, sababi, maqsadi kabi tajalli ma’nolarni
ifodalaydi: Odamning pismig’ida gap ko’p.
Kesimlik kategoriyasi. Bog’lama. Kesimlik kategoriyasi sifat turkumida ham o’z
mohiyatini cheklangan darajada namoyon qilib, ikki ko’rinishga ega bo’ladi:
a) hozirgi zamon ko’rinishi;
b) o’tgan va kelasi zamon ko’rinishi.
Ko’p hollarda sifat turkumida kesimlik kategoriyasi bog’lama vositasida yuzaga
chiqadi.
Bog’lama kesimlik kategoriyasini sifat va boshqa kesimlik vazifasiga unchalik
moslashmagan so’zda yuzaga chiqaruvchi vosita. To’liqsiz fe’l, [bo’l],
[hisoblanmoq], [sanalmoq], [deyilmoq] kabi mustaqil fe’l sifatda ham bog’lama
vazifasini bajaradi.
Kesimlik kategoriyasining sifat turkumidagi hozirgi zamon ko’rinishida quyidagi
tusga ega bo’ladi:
Yoshi kattasi+man Yoshi kattasi +miz
Yoshi kattasi+san Yoshi kattasi +siz
Yoshi kattasi+0 Yoshi kattasi +(lar)

[-man], [-san], [-miz], [-0], [-lar] kesimlikning barcha ma’nocini yig’iq holda bir
affiksda ifodalaydi. Bo’lishsiz shakli analitik usulda yuzaga chiqadi: Yoshi kattasi
emasman, Yoshi kattasi emassan. Egaga urg’u berilganda, kesimlikning barcha
ma’noci nol shakl orqali ifodalanadi: Men yoshi kattasi ([0]) kabi.
O’tgan zamonda kesimlik ma’nosi bog’lama vazifasida keluvchi to’liqsiz fe’l va
bog’lamalashgan so’zlar bilan kesimlikning analitik ifodasini tashkil etadi.
Yoshi kattasi+edim Yoshi kattasi+edik
Yoshi kattasi+eding Yoshi kattasi+edingiz
Yoshi kattasi+edi Yoshi kattasi +edi(lar)
Bunda ikki shakl (edi va shaxs/son) kesimlikning to’rt tip ma’nosini ifodalaydi.
To’liqsiz fe’l zamon, tasdiq, mayl ma’nocini yaxlit yuzaga chiqaradi.
Bo’l fe’li bog’lama vazifasida kelib, uch zamonni ham ko’rsatishi mumkin: Yoshi
kattasi+bo’laman (bo’ldim). Misollar: Men shu zavodga ishga kirganlarning eng
yoshi bo’ldim (o’tgan zamon). Men shu zavod ishchilarining tajribalisi bo’laman
(hozirgi zamon). Sen shu zavod ishchilarining eng yoshi bo’lasan (kelasi zamon).
Sanaladi, hisoblanadi so’zlari ham bog’lama vazifasini bajarib, sifatga kesimlik
kategoriyasini moslaydi.
II BOB. SIFATNING LUG’AVIY GRAMMATIK MA’NOSI (LGM)

Darslik va qo’llanmalarda sifatning 9 ta LMG ajratiladi;
1. Xususiyat bildiruvchi sifatlar.
2.Holat bildiruvchi sifatlar.
3.Shakl bildiruvchi sifatlar.
4.Rang-tus bildiruvchi sifatlar.
5.Maza- ta’m bildiruvchi sifatlar.
6.Hid bildiruvchi sifatlar.
7.O’lchov bildiruvchi sifatlar.
8.O’rin bildiruvchi sifatlar.
9.Payt bildiruvchi sifatlar.
Quyida ularning har birini alohida-alohida ko’rib o’tamiz.
Xususiyat bildiruvchi sifatlar narsa/mavjudotlarning xarakter xususiyatini
ifodalashda ko’p qo’llanadi: yoqimtoy, badjahl, muloyim, dilkash, yaxshi,
yomon, loqayd kabi. Xarakter- xususiyat ijobiy yoki salbiy bo’lishi mumkin.
Holat bildiruvchi sifatlar narsa/mavjudotlarning holat yoki vaziyatini turg’un
belgi sifatida ifodalaydi. Holat bildiruvchi sifatlar o’z o’rnida yana chiqish
kelishigi guruhlarga bo’linadi:
l)tabiiy holat bildiruvchi sifatlar: go’zal, mo’min, o’ktam, cho ‘loq, bukir.
2)jismoniy holat bildiruvchi sifatlar: bardam, baquvvat, tetik, yosh.
3)ruhiy holat bildiruvchi sifatlar: xafa, g’amgin, ma’yus, xursand, shod.
4)iqtisodiy holat bildiruvchi sifatlar: boy, badavlat, kambag’al, nochor.
5)harorat holatini bildiruvchi sifatlar: iliq, salqin, sovuq, issiq.
6)tozalik holatini bildiruvchi sifatlar: toza, ozoda, kir, musaffo, isqirt.
7)eskilik, yangilik holatini bildiruvchi sifatlar: yangi, eski, ko ‘hna, juldur.
8)ho’l-quruqlik holatini bildiruvchi sifatlar: ho’l, quruq, nam, namxush.
9)tinch va notinch holatni bildiruvchi sifatlar: tinch, jim, jimjit, solan,

osuda, osoyishta, bezovta.
10)etilganlik holatini bildiruvchi sifatlar: xom, pishiq, g ‘o ‘r, puxta.
Shakl bildiruvchi sifatlar. Bu turdagi sifatlar narsa/predmetlarning
tashqi ko’rinishlarini ifodalaydi: novcha, yassi, uzunchoq, dumaloq, yapaloq,
aylana.
Rang-tus bildiruvchi sifatlar: oq, qora, qizil, pushti, sariq, zangor.
Maza-ta’m bildiruvchi sifatlar: shirin, achchiq, nordon,
taxir, sho V.
Hid bildiruvchi sifatlar: xushbo ‘y, badbo ‘y, qo ‘lansa. O’Ichov
bildiruvchi sifatlar: keng, tor, uzun, yaqin, katta, og’ir
O’rin bildiruvchi sifatlar: ichiqish kelishigii, tashqi, devoriy, qishloqi.
Payt bildiruvchi sifatlar: kuzgi, yozgi, qishki,ertachi,
c hillaki,ertapishar.
2.1 Sifatlarning yasalishi.

$Sifatlar ikki usul bilan yasaladi: affiksatsiya va kompozitsiya usuli. Affiksatsiya usuli. O’zbek tilida sifat yasovchi affiksal derivatsion qoliplar anchagina. Ularni birma-bir sanab o’tamiz, [ot + -li = 1) asosdan anglashilgan narsa/predmetga egalik belgisini bildiruvchi sifat; 2) asosdan anglashilgan narsa/predmetga me’yordan ortiq egalik belgisini bildiruvchi sifat;] ( 1) rastnli, do’ppili, masxarali, gavdali; 2) aqlli, gavdali, kuchli), [harakat nomi + -li = narsa/predmetning fe’ldan anglashilgan ish-harakat uchun juda mosligi, bopligini bildiruvchi sifat] {o’tirishli, eyishli, ichishli). 2. [ot +- dor= 1) asosdan anglashilgan narsa-predmetgaegalik belgisini bildiruvchi sifat; 2) asosdan anglashilgan narsaning me’yordan ortiqiigini bildiruvchi sifat] ( \)aloqador, aybdor, manfaatdor; 2)mahsuldor, nasldor, to ‘shdor). 3. [ser + ot = asosdan anglashilgan narsaning Me’yordan ortiqiigini bildiruvchi sifat] (sersoqol, sersuv, ser go ‘sht, sersomon). 4. [be + ot = asosdan anglashilgan narsaning yo’q ekanligini bildiruvchi sifat] (bemajol, bedin, beg ‘ubor). 5. [ba + ot = asosdan anglashilgan narsaning me’yordanortiqiigini bildiruvchi sifat] {basavlat, baquvvat, sersavlat). 6. [no + ot = 1) asosdan anglashilgan narsaga ega e maslikni bildiruvchi sifat; 2 asosdan anglashilgan belgiga flarama-qarshi belgini bildiruvchi sifat) ] • 1) noumid, noinsof, noo ‘rin; 2) nomard, noma ‘lum. nomunosib 7. [sifat + -chan = asosdan anglashilgan xususiyatga moyillikni bildiruvchi sifat] (kurashchan, yashovchan, unutuvchan). 8. [fe’l + -choq/chiq/chak = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikni ng kuchliligini bildiruvchi sifat] {urinchoq, kuyinchak, totinchoq, qizg’anchiq). 9. [fe’l + -qoq/g’oq = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] (uyushqoq, tirishqoq, yopishqoq).$

10. [fe’l + -ag’on = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga
moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] (topag’on, chopag’on,
qopag’on).
11. [fe’l + -mon = asosdan anglashilgan harakatni bajarishga
moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] {tapannon, bilarmon, eyarmon).
12. [fe’1/taqlid + -ki(qi) = asosdan anglashilgan harakatni
bajarishga moyillikning kuchliligini bildiruvchi sifat] (sliartaki, jirtaki,
yig’loqi).
13. [fe’l + -k/-q/-g’ =asosdan anglashilgan harakat natijasi sifatidagi
holat belgisini bildiruvchi sifat] (egik, buzuq, yorug’).
14. |fe’l + -kin/qin/g’in/g’un = asosdan anglashilgan harakatni
belgiga aylantirish] (tushkun, turg’un, ozg’in/so’lg’in).
15. [fe’l + -ma = 1) predmetning asosdan anglashilgan harakat usuli
bilan yuzaga kelish belgisini bildiruvchi sifat; 2) fe’Idan anglashilgan harakat
predmetning odatdagi, unga xos belgisi ekanligini bildiruvchi sifat] ( 1)
qovurma, ag’danna, qisqartma, ivitma, buyurtma; 2) ko’chma, burama,
og’ma, sochma).
16. [fe’l + -(a)rli = shaxs/predmetning asosdan anglashilgan
harakatning bajarilishiga oid belgisini bildiruvchi sifat] (arzirli, achinarli,
zerikarli, maqtarli, ajablanarli, etarli, tushunarli).
17. [taqlid + -ildoq = asosdan anglashilgan belgiga ortiq darajada egalikni
bildiruvchi sifat] (chiyildoq, bijildoq, dirildoq, akildoq, likildoq, po ‘rsildoq).
18. [fe’l + -ch = asosdan anglashilgan harakatga bog’Hq belgini
bildiruvchi sifat] (tinch.jirkanch).
19. [ot + -iy/viy =1) predmetning asosdan anglashilgan narsa/hodisaga
aloqadorlik belgisini bildiruvchi sifat; 2)
a sosdan anglashilgan tushunchaga
egalik belgisini bildiruvchi sifat] ( IJilmiy, shaxsiy, imloviy; 2) taxminiy, aqliy,
ommaviy).
20. jot/ravish + -gi/ki/qi = predmetning asosdananglashilgan joy
yoki vaqtga ko’ra beligisini bildiruvchi sifat] (avvalgi, hozirgi, tonggi, tungi,

kechiqish kelishigii, ichiqish kelishigii).
21. [ot + -i = shaxs yoki predmetning millat/vaqt/joyga mansubligini
bildiruvchi sifat] {qozoqi, qishloqi, bahori).
22. [ot/sifat + -cha = predmetning illat/joy/miqdor/xususiyat
kabilarga ko’ra belgisini bildiruvchi sifat] (o’zbekcha, farg’onacha,
ortiqcha,erkakcha).
23. [sifat + -namo = biror shaxsning asos bildirgan xarakter-
xususiyat belgisiga ega ekanligini bildiruvchi sifat] (darvishnamo,
avliyonamo, majnunnamo).
24. [ot + -simon = asosdan anglashilgan narsaga o’xshashlik belgisini
bildiruvchi sifat] {sharsimon, kumushsimon, odamsimon).
25. [ot + -parvar = asosdan anglashilgan narsani sevishni bildiruvchi
sifat] (xalqparvarjnsonparvar, vatanparvar).
Ko’rib o’tilganlardan tashqari -aki (dahanaki, zo ‘raki), bud-fbadaxloq,
badhazm, badbashara), -shumul(olamshumul, jahonshumul), -chil (dardchil,
izchil), -kay (kungay, terskay ), -don (gapdon, bilimdon), -msiqfqarimsiq,
achimsiq), -kash (dilkash, hazilkash), -m (qaram), -lorn (sog ‘lorn), -qa (qisqa), -
bop (qishbop, palovbop), xush- (xushblchim, xushhavo) affiksli qoliplar
asosida ham sifatlar yasalgan. Bu affiksli qoliplar unumsiz bo’lganligi uchun
ularning mazmuniy tomonini mavjud hosilalaridan umumlashtirib chiqarib
bo’lmaydi.
Kompozitsiya usuli. Kompozitsiya usuli bilan qo’shma va juft sifatlar hosil
bo’ladi.
Qo’shma sifatlar. Qo’shma sifatlar quyidagi qoliplar asosida hosil bo’ladi:
1. Ot+ot: devsifat, devqomat, dilorom. dilozor, kafangado, otashnafas, sohibjamol.
2. Sifat+ot: xomkalla, sho’rpeshona, kaltafahm,
shirinsuxan, sho ‘rtumshuq, balandparvoz.
3. Ot+sifat: yoqavayron, jig’ibiyron, tepakal, xonavayron,
xudobezor, otabezori.
4. Ravish + ot : hozirjavob , kamgap , kamsuxan , kamsuqum ,

kamqon , kamxarj .
5. Ravish+fe’l: tezpishar.ertapishar, cho’rtkesar.
6. Fe’B- fe’l : ebto ‘ymas.
7. Olmosh+ot: o ‘zboshimcha.
8. Ot+fe’l: tilyog’lama, gadoytopmas, tinchliksevar.
9. Olmosh+sifat: o’zbilarmon.
10. Son+ot: ikkiyuzlamachi, qirqyamoq.
Juft sifatlar. Juft sifatlar tarkibidagi so’zlaming xususiyatiga ko’ra
quyidagi turlarga bo’linadi:
I. Har ikki qisnii mustaqil holda ishlatiladigan juft
sifatlar:
1. Qismlari sinonim: aql-hushli, pishiq-puxta, telba-teskari,
sog ‘salomat, yakka-yolg ‘iz.
2. Qismlari antonim: achchiq-chiichuk, baland-past,
vayronu-obod, issiq-sovuq.
3. Qismlari ma’noviy yaqin: mo’min-qobil, och-
yalang ‘och, soya-salqin, xor-zor, ezma-churuk.
II. Bir qismi mustaqil hotda ishlatiladigan juft sifatlar:
aralash-quralash, mast-alast, ilma-teshik, tuppa-tuzuk, xom-xatala, entak-tentak,
qari-quri, qora-qura, yamoq-yasqoq, harom-harish.
HI. Har ikkala qismi mustaqil holda ishlatilmaydigan sifatlar: aji-buji,
aloq-chaloq, poyintar-soyintar, uvali-juvali, o poq-so poq, ilang-bilang.
Boshqa turkumlarga xos so’zlar konversiya yo’H bilan sifatga o’tishi
mumkin. Bu sifatlashuv deyiladi. Sifatlashuv tarixiy jarayon bo’lib, boshqa so’z
turkumlari uzoq davro’tishi bilan sifatga aylanib boradi. Sifatlashuv hodisasi
lisoniy tabiatga ega.
Juft va takroriy otlarning sifatlashuvi: mosh-guruch, yo’l- yo 7, rang-
barang, xilma-xil.
O’zak holidagi fe’llarning sifatlashuvi: daydi, qari, chalkash, yanglish,
tutash, aralash.

Harakat nomi shaklidagi juft fe’llar: olmoq-solmoq. Kesimlik shaklidagi fe’llar:
oldi-qochdi, kuydi-pishdi, tug’di- bitdi, iliguzildi, ichakuzdi, supraqoqdi.
Sifatlarning tuzilishiga ko’ra turlari. Sifatlar tuzilishiga ko’ra sodda va
murakkab bo’ladi. Sodda sifatlar bir o’zakli bo’ladi.
o q, yozgi, aqlli, beg’ubor, tor. Murakkab sifatlar o’z o’rnida uchga bo’linadi: a)
juft sifatlar; b) takroriy sifatlar, v) qo ‘shma sifatlar.
Juft sifatlar ikki sifatning juftlashishidan tashkil topadi: oq- qora, yaxshi-
yomon, katta-kichik.
Takroriy sifatlarda bir o’zak takrorlanadi: katta-katta, baland-baland, og
‘ir-og ‘ir.
Qo’shma sifatlar birdan ortiq mustaqil so’zning qo’shilishidan hosil
bo’ladi: havo rang, ishyoqmas,ertapishar, yoqavayron, o ‘zbilarmon.
Eslatma. Juft va qo’shma sifatlar yasama bo’lib, takroriy sifatlarda shakl
yasalishi mavjud. Biroq takroriy sifatlar taraqqiyot natijasida yangi ma’no kasb
etishi ham mumkin: yo ‘l-yo 7. Bunda yangi so’z yasalishi emas, balki
so’zshaklning leksemalashuvi hodisasi mavjud.
Daraja sifatning tasniflovchi kategoriyasi sifatida
DK «belgi darajasi» UGMsiga ega. Daraja turli (geterogen) shakllar
yordamida hosil qilinadi: chiroyli-chiroyliroq-juda chiroyli.
Asliy sifatlarda belgining darajasim ifodalashga ko’ra uch daraja ajratiladi:
a) oddiy daraja; b) orttirma daraja; v) ozaytirma daraja.
Oddiy daraja hech qanday vositasiz yuzaga chiqadi. Unda DK UGMsi
«belgining ortiq-kamligiga munosabat bildirmaslik» tarzida yuzaga chiqadi:
yaxshi, qattiq, semiz, keng, baland, to’g’ri, yumshoq kabi.
Orttirma daraja belgining me’yoriy holatdan ortiqligi, kuchliligini
ifodalab, DK UGMsini «belgining me’yordan ortiqligini ifodalash» tarzida
xususiylashtiradi. Orttirma daraja maxsus morfologik shaklga ega emas. DK
ifodalovchisining geterogenligi ushbu darajada yaqqol ko’zga tashlanadi.

Orttirma daraja quyidagi usullar bilan hosil qilinadi:
1. Fonetik usul. Buning bir necha ko’nnishlari bor: a) qop-
qora, yap-yapalok, dum-dumaloq; b) urg’uli tovushning
cho’zilishi: u’zun, bala’nd, chiro’yli.
2. Leksik usul:. juda kuchli, g’oyatda qo’rqinchli,
nihoyatda baland.
Belgining ortiq darajasi analitik shaklda ham ifodalanadi Bu shakl lkki
uzvli bo’lib, birinchi uzvini chiqish kelishigi shakli<j
a qo’llash orqali hosil
qilinadi: uzundan uzoq, shirindan shirin.
Ozaytirma daraja DK LJGMsini «belgining me’yordan kamligini
ifodalash» ko’rinishida xususiylashtiradi. Bu ma’no ik]<i usul bilan yuzaga
chiqadi:
Leksik usul: sal durust, Mr ozyaxshi, xiyol ochiq.
Morfologik usul: kattaroq,ko proq, ozroq;
Eslatma. Rang-tus bidiruvchi ayrim sifatlarda qo’llanuvchi -(i)sh, -(i)mtir
affikslan belgining kuchsiz darajasini bildirmaydi. Masalan, oqish so’zi oq
rangning, qoramtir so’zi qora rangning kuchsiz darajasi emas, balki oq, qora
bo’lmagan, balki ularga o’xshash bo’lgan rang turlaridir.
Sifatlarda sintaktik kategoriyalarning voqelanishi
Sifat turkumida sintaktik kategonyalar keng bo’lmagan voqelanishga
ega.
Egalik kategoriyasi. Sifat turkumi EK UGMsini «keyingi
sifatni oldingi so’zga bog’lash. va rnansublik, xoslik ma’nosini ifodalash»
tarzida xususiylashtiradi. Matn va birikuvchi so’zlarning semantikasiga bog’liq
ravishda turli-tuman grammatik ma’nolar ifodalanishi mumkin. Lekin
«keyingi sifatni oldingi so’zga bog’lash» kategorial ma’no xususiylashmasi
sifatida o’zgannay qolaveradi. Quyida sifat turkumining EK UGMsini xususiy-
lashtirishidagi o’ziga xosliklarni ko’rib o’tamiz.
Egalik affiksi o’zi birikkan so’zning boshqa so’z bilan bog’lanishida

ishlatiladi. Bu vaqtda EK dagi so’z QK dagi so’z bilan keladi: olmaning qizili,
odamning aqllisi.
EK dagi so’z ba’zan CHIQISH KELISHIGI dagi so’z bilan ham birga
qo’llanilishi mumkin: odamlardan aqllisi.
EK dagi so’zda affiks ma’nosi va vazifasi kuchsizlanib, ravishga o’tib
ketadi: yaxshisi.
EK ning birlik va ko’plik shakllari qo’llamlishda farq bor. Ko’pincha
miqdor bildiruvchi o’zaklarga birlik son shakli qo’shilmaydi: aqllingiz,
ko’pimiz.
XULOSA

Bu yorug’ olamda har bir inson o’zining mehribon ota-onasiga, ustoz-
muallimlariga nisbatan doim minnatdorlik tuyg’usi bilan yashaydi. Inson hamisha
qanday utuqqa erishmasin umri davomida, qanday yuqori lavozimlarda ishlamasin
maktabda yoki Oliy o’quv yurtida olgan ta’lim – tarbiyasi uning yetuk shaxs va
malakali mutaxassis bo’lib shakllanishida katta ahamiyat kasb etadi. Birinchi
prezidentimiz I.A.Karimov o’zining “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” asarida
ta’kidlab o’tganidek, boshlang’ich sinf o’qituvchilari ilk marotaba maktabga
qadam qo’ygan bolani savodli bo’lishga, ya’ni o’qish va yozishga o’rgatadilar.
Boshlang’ich sinfdaligimizdayoq bizga qo’shma gap mavzusi haqida va uning
qurilishi haqida uzluksiz ta’;im tarbiya berib kelingan. Ammo baribir o’quvchilar
orasida ushbu mavzuga doir ko’pgina tushunmovchiliklar yuzaga kelishi tayin. Shu
sababli qo’shma gap mavzusini boshidan maktabdan boshlab o’quvchining yoshiga
va fikrlash doirasiga qarab mana shunday murakkab va keng qamrovli mavzularni
tushunarli qilib turli xildagi metodlar bilan tushuntirib o’tgani afzal deb bilaman.
Shundagina o’quvchi ham mavzuni yaxshi tushunadi, ham ertaga Oliy o’quv
yurtlariga imtihon topshirayotganda qiynalmasdan javob bera oladi.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Hech kim Oliy o’quv yurtlariga kirish uchun pul
sarflab qo’shimchalarga borishi shart emas. Barbir qo’shimchalarda ham maktabda
o’rgatilgan mavzularni qaytadan o’rgatishadi. O’quvchilarga shu narsani maktabda
kichikligidayoq singdirib, murakkab mavzular ustida chuqurroq izlansa, maktabda
o’qib ham talaba bo’lishi mumkin bemalol. Biz yosh pedagoglar endi mana
shunday pedagogic amaliyotlarni amalda ham qo’llab yoshlarimiz uchun kengroq
imkoniyatlarni yaratishga harakat qilmog’imiz lozim.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1.I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – engilmas kuch. T., 2008.
2. NigmatovX.G., Funktsionalnaya morfologiya tyurkoyazichnix
pamyatnikov, X-XP v.v.,T.,1989.
3. Nurmonov A va boshqalar. O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi.
T.,1992.
4. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh. Grammatik kategoriya
muammosiga doir ayrim mulohazalar. // O’TA, 1998, 6-son.
5. Rahmatullayev Sh. "O’zbek tilida tobe boglanishning turlari. T.,1993.
6. Sayfullayeva R., Abduzalova M. Gapning eng kichik kurilish
qoliplari haqida.//O’TA, 1991, 5-son.
7. Solntsev V.M Yazik kak sistemno-strukturnoe obrazovanie M., 1977.
8. Sossyur F. De. Trudi po yazikoznaniyu. M., 1977.
9. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I.,
Doniyorov X.. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 1980.
10. Hojiyev A. Fe’l.T.,1973.
11. Hojiyev A. Mahmudov N., Semantika va sintaktik pozitsiya. // O’TA,
1983, 2-son.
12. O’zbek tili grammatikasi. I tom T., 1975.
13. O’zbek tili grammatikasi. II tom T.,1975.
14. Nurmonov A. va boshq. O’zbek tili nazariy morfologiyasining asosiy
tamoyillari. O’TA, 1998, 2-son.
15. Nurmonov A. Til tizimi va o’zek tilshunosligining dolzarb masalalari
O’TA, 1993, 1-son.

Sifatlarda daraja kategoriyasi tahlili

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Sifatlarda daraja kategoriyasi tahlili

O'xshash dokumentlar