Sifatlarda daraja kategoriyasining ifodalanishi

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	170.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Январь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Лингвистика

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

15 Продаж

Sifatlarda daraja kategoriyasining ifodalanishi

Купить

Reja:
I.Kirish.
II.Asosiy qism.
2.1. Sifat darajalari haqida umumiy tushuncha
2.2. Orttirma daraja haqida
2.3. Sifatlarda ozaytirma daraja
2.4. Qiyosiy daraja shakllari
III.Xulosa
IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

KIRISH.
Ta’lim tizimidagi rivojlanish jamiyat taraqqiyotining negizini tashkil etadi.
Buning uchun muntazam tarzda boshlang ichʻ ta’lim tizimida qo llaniladigan ʻ
innovatsion texnologiyalarni o zlashtirish,
ʻ shu orqali o quvchilarning ʻ
kompetensiyalarni egallash jarayonlarini jadallashtirish, ularni rivojlanayotgan
jamiyat talablariga moslashtirish taqozo etiladi. Sifatli ta’lim olish ehtiyojining
kuchayishi O zbekiston
ʻ fuqarolarining muhim hayotiy qadriyati sifatida tobora
dolzarblashmoqda. Chunki sifatli ta’lim ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va
haqqoniylikning asosiy omilidir.
“Farzandlarimizni mustaqil fikrlashga, zamonaviy bilim va kasb-hunarni
chuqur egallagan, mustahkam hayotiy pozitsiyaga ega, chinakam vatanparvar
insonlar sifatida tarbiyalash biz uchun hamisha dolzarb masala hisoblanadi”, 4
deb o z
ʻ ma’ruzalarida ta’kidlab o tgan ʻ O zbekiston ʻ Respublikasi Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyevning ana shu so zlari
ʻ biz, ta’lim sohasi ishtirokchilari
uchun ham dasturulamaldir, ham ustuvor vazifa bo lib
ʻ hisoblanadi.
Ma’lumki, til ijtimoiy hodisa sifatida har doim jamiyat bilan birgalikda, uning
taraqqiyot qonun-qoidasiga muvofiq rivojlanadi. Shu bilan birga, jamiyat ijtimoiy
ongi, milliy tafakkur rivojiga ham ta’sir ko rsatadi.
ʻ Jamiyat taraqqiyoti esa uni
o rganuvchi fan oldiga ham davr talabini qo yadi. “Har bir davr o z fani oldiga
ʻ ʻ ʻ
muayyan maqsad va aniq talablar qo yadi.
ʻ Fanlarning taraqqiyoti shu davrning
ilg or falsafiy fikri, davr uchun yetakchi bo lgan fan sohalarining yutuqlari bilan
ʻ ʻ
uzviy bog liqdir.
ʻ
Xususan, milliy fan sifatidagi tilshunoslikka ma’naviyat muammosi
globallashuvi jarayonining tezlashuvi kuchli ta’sir ko rsatadi hamda uning
ʻ
oldiga ulkan va kechiktirib bo lmaydigan vazifalarni qo yadi. Bu, ayniqsa,
ʻ ʻ
bugungi kunda mustaqilligini o zi
ʻ mustahkamlayotgan O zbekiston ʻ uchun
yanada dolzarb ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, toptalgan ma’naviy qadriyat, poymol etilgan axloqiy
ustunlarimizning tiklanishi va kamol topishiga mustaqillik yillarida poydevor
yaratilganligi ta’kidlanadi. Masalan, ona tilimiz mavqeining tiklanganligi,

uning davlat tili maqomiga ega bo lganligiʻ shular jumlasidandir. Shu boisdan
birinchi Prezidentimizning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida
ona tili va milliy ruh, milliy ma’naviyat, davlat tili madaniyati tushunchasiga
e’tibor konseptual xarakterga ega va boshqa fanlar qatori tilshunosligimizning
dolzarb muammolariga yana bir karra e’tiborni jalb qiladi.
Alohida e’tirof etish kerakki, o zbek
ʻ tilining davlat tili maqomini olishi
ma’naviyatimiz rivojida ulkan ahamiyatga ega. Lekin shu zaminda yashab, hatto
o zbek bo la turib, unga bee’tibor qarayotganlar, voqelikka bepisand munosabatda
ʻ ʻ
bo layotganlar
ʻ yo q ʻ emas. Shu masalaning o ziyoq ʻ ko tarilayotgan ʻ muammo –
ma’naviyat masalasining yanada dolzarbligini ko rsatadi.
ʻ O zbekiston ʻ
Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonuni qabul qilindi va buni
Prezidentimiz: “O zbek
ʻ tili mustaqil davlatimizning bayrog i, ʻ gerbi, madhiyasi,
konstitutsiyasi qatorida turadigan, qonun yo li bilan himoya qilinadigan muqaddas
ʻ
timsollardan biriga aylandi” 6
, – deya e’tirof etdi. Bugungi kunda ona tili, o zga
ʻ
tillarga hurmat muammosi bilan birga davlat tili madaniyatini yuksaltirish asosiy
vazifadan bo lsa,
ʻ iste’molga kirayotgan davlat tili madaniyati tushunchasi esa
axloqiy, ma’naviy kategoriyadan biri sifatida namoyon bo lmoqda.
ʻ
Bu esa tilning milliy tabiati yaqqol aks etadigan grammatik
qonuniyatlarni ana shu metodologik asoslarga tayangan holda chuqur tahlil
qilish, muammoga til va tafakkur, til va ma’naviyat, til va madaniyat
mushtarakligidan kelib chiqqan holda munosabatda bo lishni
ʻ taqozo qiladi.
Tilshunoslarimiz M.Mirtojiyev va N.Mahmudov o zlarining
ʻ «Til va
madaniyat» risolasida «har bir til o z so z boyligiga, bu so zlar esa ma’lum
ʻ ʻ ʻ
fonetik qurilishiga, izchil grammatik qonuniyatlariga ega bo ladi. Uning shu
ʻ
tomonlariga putur yetib borar ekan, til inqirozga yuz tutadi» 7
, - deydilar.
Tilshunos olim G .Zikrillayevning ta’kidlashicha, «milliy adabiy tilning ahvoli
ʻ
ana shu ma’nodagi milliy ruhga bog liq bo ladi». Milliy ruh esa milliy
ʻ ʻ
tafakkur va milliy tuyg u bilan
ʻ uzviy bog liqdir. ʻ
O zbek
ʻ tilshunosligi tom ma’nodagi mustaqil fan sifatida o zbek ʻ tilining
o zbekona
ʻ tabiatini ochiq-oydin o rganib, ʻ uni milliy g oya ʻ va milliy mafkurani

targ ibʻ qilishning tarkibiy qismiga aylantirdi. Bugungi kunda morfologiyada
grammatik kategoriya va shakllarning, so z
ʻ turkumlarining yangicha tasnifi
va ularni ta’lim oluvchilarga o rgatish
ʻ borasidagi ta’limga olib kirilayotgan
ilmiy yangiliklar – interaktiv metod, texnologiya, integratsiya kabi
tushunchalarning kirib kelishi fikrimizning dalilidir.
Xususan, morfologiya bo limini
ʻ o rganish, ʻ nafaqat so z ʻ turkumlari, balki
ularning ma’no guruhlari tasnifi haqidagi tilshunoslarimiz tomonidan
aytilayotgan turli fikrlar, tilimiz rivojiga ulkan hissa qo shmoqda.
ʻ O zbek ʻ tilida
sifatni ma’no jihatdan guruhlash masalasiga turlicha yondashuvlar mavjudligini
ham e’tibordan chetga qoldirmaslik kerak. Avvalo, o zbek
ʻ tilshunosligida
sifatlarda daraja kategoriyasining ifodalanishi masalasiga to xtalamiz.
ʻ
O’zbek tili morfologiyasida sifat kategoriyasi boshqa so‘z turkumlari qatori
muhim o‘rinni egallaydi.Sifatning o‘ziga xos maxsus morfologik belgisining
yo‘qligi, sifat yasovchi affikslarning nihoyatda turli- tumanligi ba’zan
sifatlarni aniqlashda ma’lum qiyinchilik tug‘diradi. Ayrim so‘zlar tashqi
ko‘rinishidan otga ham, sifatga ham, ravishga ham juda o‘xshash bo‘ladi.
Bunday paytlarda ko‘pincha u so‘zni otlar (aniqlanmish predmetlar) yoniga
qo‘yib turib yetganligi aniqlanadi. Sifatlarni otlashishga moyillik xususiyatlari
ham yuqorida qayd etilgan qiyinchilikka qo‘shimcha bo‘ladi. Shunga
qaramay, sifatlar mustaqil so‘z turkumi. O’zbek tilida sifatlarii struktura
jihatdan quyidagicha gruppalashtirish mumkin:
1. Sodda sifatlar (tub, yasama),
2. Murakkab sifatlar (qo‘shma, birikmali, tizma).
Sifat yasashda (so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartuvchilar bo‘lib) 80 ga yaqin
affiks qatnashadi. Sifat o‘ziga xos daraja yasovchi affikslarga ega. Sifat
yasashda — ot, sifat, fe’l turkumidagi so‘zlar asos bo‘la oladi. Shuningdek,
boshqa turkumdagi so‘zlarni yasashda sifatlardan ham foydalaniladi.

Sifatlar uch (orttirma, qiyosiy, ozaytirma) darajaga bo‘linadi. Sifatlar semantik
jihatdan 9 gruppaga ajraladi:
1. Xarakter-xususiyat, xossa bildiruvchi sifatlar,
2. Holat bildiruvchi sifatlar,
3. Rang-tus bildiruvchi sifatlar,
4. Shakl-ko‘rinish bildiruvchi sifatlar,
5. Hajm-o‘lchov, masofa bildiruvchi sifatlar,
6. Maza-ta’m bildiruvchi sifatlar,
7. Hid bildiruvchi sifatlar,
8. Vazn-og‘irlik bildiruvchi sifatlar,
9. O’rin va paytga munosabat bildiruvchi sifatlar.
Bular ichida «Rang-tus bildiruvchi sifatlar» o‘ziga xos xarakter-xususiyati
bilan alohida o‘rin tutadi. Bu tur sifatlarning dissertatsiya temasi bo‘lib
ishlanishi ham fikrimizni isbotlaydi. Sifatlar otlashish xususiyatiga ega. Ba’zan
ish-harakat belgi-xususiyatini anihlash uchun ho‘llanib, ravishlik vazifasini ham
bajaradi. Sifatlar juda ko‘p frazeologik, idiomatik iboralar, mahol, matallar
tarkibida ho‘llanadi, ko‘chgan va qo‘shimcha ma’nolar kasb etadi.Sifat
turkumidagi so‘zlar ism, lakab va terminlar bo‘lib ham ishlatiladi.Sifat gapda
aniqlovchi (sifatlovchi), kesim bo‘lib keladi va handay?, qanaha? degan
so‘roqlarga javob bo‘ladi. Otlashganda — ega, to‘ldiruvchi vazifalarida
qo‘llanishi mumkin.
Sifat ifodalayotgan belgining ortiq yoki kamlik jihatidan farqlanishi sifat darajalari
deyiladi , ana shunday ma’no ifodalovchi shakllar esa daraja shakllari deyiladi
Sifat orqali ifodalanayotgan be’gi me’yorda bo’ladi . Oddiy darajani
aks ettiruvchi hech qanday morfologik , leksik vosita mavjud emas . Demak , belgi

ning odatdagi me’yorda ekanligini bildiruvchi va boshqa darajalar
uchun asos bo’lib xizmat qiluvchi sifat shakli oddiy daraja shakli deyiladi.
Chuqur va xayolchan ko’zlarida sirli va sehrli bir holat ifodasi bor edi .
Sifatning boshqa darajalari
oddiy daraja shaklidan hosil qilinadi . Shuning uchun oddiy daraja bosh daraja deb
ham nomlanadi.
Belgining me’yordan biroz kam ekanligini qiyosan ifodalaydigan sifat
shakli qiyosiy daraja shakli sanaladi . Sifatlarning qiyosiy darajasi
oddiy darajadagi sifatlarga -roq qo’shimchasini
qo’shish bilan hosil qilinadi . Bu morfologik usul sanaladi .
Mazkur qoidani quyidagi matematik ifodada ham
aks ettirish mumkin : oddiy daraja+roq===qiyosiy daraja
Belgining me’yordan kam ekanligini bildiruvchi sifat shakli ozaytirma daraja shakl
i hisoblanadi .
Belgining me’yordan ortiq ekanligini bildirgan sifat shakli orttirma daraja shakli
deyiladi. Sifat turkumi o ziga xos so z yasalishi vaʻ ʻ morfologik tizimiga
ega. O zbek tilida
ʻ yasama sifatlar, asosan, sifat yasovchi affikslar yordamida hosil
qilinadi.

2.1. Sifat darajalari haqida umumiy tushuncha
Sifat ( tilshunoslikda ) — predmet belgisini bildiruvchi so zlarʻ
turkumi . Grammatikada belgi so zi
ʻ keng tushunchali bo lib, u belgini rang-tus, ʻ
hajm, shaklko rinish,
ʻ xususiyat va sh.k.ga ko ra bildiradi: qizil, keng, yoqimli va ʻ
boshqa Shu xususiyatlariga ko ra, sifatlar ma nosiga qarab bir necha turga
ʻ ʼ
bo linadi: rang-tus bildiruvchi sifatlar
ʻ — oq, sariq, qizil, nimrang kabi; mazata m ʼ
bildiruvchi sifatlar — shirin, nordon, achchiq, bemaza kabi; xususiyat bildiruvchi
sifatlar — mehribon, sodda, mug ambir, yuvosh kabi; shaklko rinish bildiruvchi
ʻ ʻ
sifatlar — gavdali, novcha, uzunchoq, yassi kabi; hajmo lchov bildiruvchi
ʻ
sifatlar — keng, tor, katta, og ir, yengil kabi va boshqa.
ʻ
Sifat ifodalayotgan belgining ortiq yoki kamlik jihatidan farqlanishi sifat daraj
alari deyiladi , ana shunday ma ’ no ifodalovchi shakllar esa daraja shakllari
deyiladi . Sifatlarda quyidagi daraja shakllari mavjud :
1. Oddiy daraja
Sifat orqali ifodalanayotgan be’gi me’yorda bo’ladi . Oddiy darajani
aks ettiruvchi hech qanday morfologik , leksik vosita mavjud emas . Demak , belgi
ning odatdagi me’yorda ekanligini bildiruvchi va boshqa darajalar
uchun asos bo’lib xizmat qiluvchi sifat shakli oddiy daraja shakli deyiladi.
Chuqur va xayolchan ko’zlarida sirli va sehrli bir holat ifodasi bor edi .
Sifatning boshqa darajalari
oddiy daraja shaklidan hosil qilinadi . Shuning uchun oddiy daraja bosh daraja deb
ham nomlanadi.
Sifat turkumi o ziga xos so z yasalishi va
ʻ ʻ morfologik tizimiga ega. O zbek ʻ
tilida yasama sifatlar, asosan, sifat yasovchi affikslar yordamida xreil qilinadi: aqlli
(akl+li), hosildor (hosil+dor), serqirra (serqirra) va sh.k. Sifatning morfologik
belgisi — daraja kategoriyasiga egaligidir. Sifat bildiradigan belgi daraja nuqtai

nazaridan 3 xil bo lishi mumkin: me yoriy, me yordan ortiq (yuqori) va me yordanʻ ʼ ʼ ʼ
oz (kuchsiz, past).
Shunga ko ra, sifatning 3 xil daraja kategoriyasi farqlanadi: oddiy daraja —
ʻ
maxsus ko rsatkichi yo q va u belgining me yoriy (ortiq
ʻ ʻ ʼ — kamlik, kuchli —
kuchsiz va sh.k.ga befarq) holatini bildiradi: yaxshi, katta, shirin, xunuk kabi;
orttirma daraja — bu darajaning ham maxsus morfologik ko rsatkichi yo q.
ʻ ʻ
Belgining ortikligi ma nosi o zbek tilida bir necha usul bilan ifodalanadi. Masalan,
ʼ ʻ
fonetik usul: sapsariq, ko mko k, baland (unlini cho ziq talaffuz etish); leksik usul
ʻ ʻ ʻ
(maxsus so zlar yordamida): juda kuchli, nihoyatda go zal kabi; analitik usul:
ʻ ʻ
shirindan shirin, qo poldan qo pol kabi; ozaytirma daraja shakli roq affiksi
ʻ ʻ
yordamida yasaladi: yaxshiroq, balandroq, sho rroq kabi.
ʻ Sifatlar otlashuvi
mumkin (qarang Otlashuv ): Yaxshi topib gapirar, yomon qopib gapirar. Qozonga
yaqin yursang, qorasi yuqar; yomonga yaqin yursang, balosi yuqar.
Predmet, holat, hodisa va ish-harakatning turli-tuman o‘ziga xos konkret
hamda abstrakt belgilari bo‘ladi. Bunday belgilar normal va shu normallikka
nisbatan ortiq yoki kam, past yoki baland bo‘lishi mumkin. Belgining bunday
xususiyatlari sifatning daraja formalari yordamida ifodalanadi. Sifat darajalari,
daraja yasovchi formantlarning ma’nolari turkiy tillar grammatikalarida turlicha
klassifikatsiya qilinadi. Masalan, o‘zbek tili grammatikasi va qozoq tili
grammatikasida sifat darajalarining to‘rt turi ko‘rsatilsa, qoraqalpoq tili
grammatikasida besh turi, ozarbayjon tili grammatikasida esa uch turi
ko‘rsatiladi. Shu singari, -raq, -roq daraja affiksi o‘zbek va qozoq tili
grammatikalarida «qiyosiy» daraja ko‘rsatkichi sifatida o‘rganilsa, qoraqalpoq tili
grammatikasida «kuchaytirma» daraja ko‘rsatkichi sifatida, ozarbayjon tili
grammatikasida «azaltma» daraja ko‘rsatkichi tarzida o‘rganiladi. Shu jihatdan,
prof. N. K. Dmitrievning «Boshqird tilida (shuningdek barcha turkiy tillarda)
qiyosiy daraja muayyan bir sxemaga uyushib yetmagan» , degan fikriga qo‘shilish
mumkin. Sifat darajalari uch turga bo‘lipadi: «Orttirma daraja» belgining
ortiqligini ifoda etish uchun, «ozaytirma daraja» belgining kamlik darajasini ifoda

etish uchun qo‘llanadi. «Qiyosiy daraja» belgining ortiq-kamligi turli
chog‘ishtirish usullari vositasida aniqlanadi
2.2. Orttirma daraja haqida
Bu daraja orqali predmet, holat, ish-harakatga oid belgi-xususiyatlarning
ortiqlik ma’nolari, ya’ni belgining normal holatdan yuqoriligi, balandligi
ifodalanadi. Belgi darajasining ortiqligini ko‘rsatishda to‘rt usul qo‘llanadi:
morfologik (affiksatsiya) usuli, leksik usul, leksik-semantik usul va fonetik usul.
Morfologik usul. Intensiv formi. Belgining ortiqlik darajasipi ifodalashda
qo‘llanuvchi intensiv forma biror predmet belgi-xususiyatini boshqa predmetdagi
shunday belgi-xususiyati bilan qiyos ztilmagan holda ortiqligini ifodalashga xizmat
etadi.
Bu t.urli ko‘rinishga ega: a) so‘zning birinchi ochiq bo‘g‘ini ajratilib unga
keyingi bo‘g‘indagi birinchi undoxi qo‘shiladi-da, yopiq bo‘g‘in hosil qilinadi va
ketidan so‘zning to‘liq formasi qo‘shib aytiladi: dum-dumaloq, pak-pakana, yap-
yapaloq, but-butun; b) so‘zning avvalgi ikki tovushi (ba’zan bu bir bo‘g‘ppga
to‘g‘ri ksladi) ajratilib, uiga p, m, s tovushlari qo‘shnladp-da sppq bo‘gip hosil
qilitsadi va ketidan asl o‘zak qo‘pshb aptpladi: kap-katta, sap-sariq, qip-qizil,
sipsilliq, qop-qorong‘i, yam-yashil. Bir bo‘g‘inli sifatlarda intensiv forma
quyidagicha yasaladi: o‘zak oxiridagi undosh tovush, masalan, m yoki p tovushiga-
aylantirilib, yangi bo‘gin hosil qilinadi va bu bo‘g‘inga asl o‘zak yana tirkab
aytiladi: kuk— ko‘ -m -ko‘k (ko‘m-ko‘k), bo‘sh — bo‘ -m -bo‘sh (bo‘m-bo‘sh)
kabilar. Oq so‘zida esa o tovushi kstidap ikki pp tovushi orttiriladi, so‘ng yana asl-
o‘zak tirkab aytiladi: oq— o-pp-oq (oppoq); v) so‘z oldidan takrorlanuvchi qolip
bo‘g‘in ikki (yopiq, ochiq) bo‘g‘indan iborat bo‘ladi, ya’ni ajratib olingan ikki
tovushga p tovushini qo‘shish orqali yopiq bo‘g‘in hosil qilinadi va unga -pa
yasama bo‘g‘in qo‘shiladi, mas., to‘ppa to‘g‘ri, soppa-sog‘, oppa-oson, tuppa-
tuzuk, teppa-teng. Intensiv forma yasovchi, ya’ni o‘zak oldidan qo‘shiluvchi yangi
bo‘g‘inni, prof. N. K. Dmitrievniig fikricha, prefiks deb bo‘lmaydi. N. K. Dmitriev
sifatlardagi bu kuchaytiruvchi element aslida, to‘liq holda takrorlanuvchi

(qoraqora, qizil-qizil) sifatlardan birining (birinchisining) qisqargan holda
takrorlanishidan vujudga kelgan bo‘lsa kerak , degan fikrni bayon etadi. Intensiv
forma o‘zbek tilida qadimdan mavjud.
Bu formaning hosil qilinishi haqida M. Koshg‘ariy «Devonu lug‘otit turk»
asarida ham ma’lumot bergan. «Narsalarning ranglarini tasvirlashda so‘zning bosh
harfini olib, unga b qo‘shish butun turk tillari uchun qochdadir. Ug‘uzlar esa m
qo‘shadilar. To‘q ko‘k rangli narsani turklar ko’p-ko’k (desalar), o‘g‘uzlar ko’m-
ko’k deydilar. Yani turklar «ko’k» so‘zining bosh harfiga o’ harfini qo‘shib,
oshirish so‘zi «ko’o’» shaklini hosil hiladilar. Rang ma’nosidagi «ko’k» so‘zi
oldiga o’ harfini ko‘yib «ko’o’-ko’k» tarzida qo‘llaydilar. Ug‘uzlar o’ ni m ga
almashtirib: «ko’m-ko’k» tarzida ho‘llaydilar. «Sarig’» so‘zining oshirma sifatini
sap-sarig‘ tarzida qo‘llaydilar» «...o‘taketgan sariqqa sap-sarig‘ ...deyiladi».
Bu haqida Alisher Navoiyning lingvistik asari «Muhokamatul lug‘atayn»da
ham qayd etilgan. «Va na bir rang yo bir sifatning shumuli holig‘a uchun aning
avvalida, avval harifig‘a bir «ya» yo «mim» izofa qilib, ul shay’g‘a zoid qilurlar;
«p» misoli op-oq, qop-qora, qip-qizil, sap-sarig‘... «mim» misoli, ko‘m-ko‘k, yam-
yashil, bo‘m-bo‘sh. O’zbek tilida sifatlarning ayrim qismi intensiv forma olmaydi.
Masalan, kichik, qisqa, zo’r, qaysar, o’jar, o‘tkir, asl va sh. k; g) otlarga -dek,
-day affiksi qo‘shilib kelib, o‘xshatish yo‘li bilan predmetlarning belgi darajalarini
oshirishi, kuchaytirish mumkin.—Uylab ko‘ramiz, uka, bu og‘ir savdo, — dedi
oyoqlariga zilday og‘ir choriqlarini kiyib (0ybek).
Kaf tday kichkina hovlining bnr yoqasidan o‘tgan anhor bo‘yi — quyuq
gulzor, sersoya jimjit bir go‘sha (0ybek).
Shularga o‘xshash -day affiksp olgap ba’zi so‘zlar (ko‘pincha otlar) belgi
bildiruvchi sifatlar oldidan kelib kuchaytiruvchi vosita sifatida qat’iylashib qolgan,
masalan, qora so‘zi uchun «qo‘mdarday» «doshqolday», «tappiday», «xabashday»,
oq so‘zi uchun «paxtaday», «qorday», «sutday» kabi; qattiq so‘zi uchun
«toshday», «po‘latday», og‘ir so‘zi uchun «zilday», «zil-zambildap»; kichik so‘zi

uchun «moshday»,«chigitday», «zig‘irday», «qittan» va boshq. Bunday so‘zlar
(o‘sha belgining aniqlanmishi) ot oldidan ham qo‘llanishi va ma’noli o‘shanday
kuchaytirishi mumkin. Leksik usul. Bu usul bir necha turga bo‘linadi:
a) ma’noni kuchaytirish uchui maxsus kuchaytiruvchi so‘z lar qo‘llaiadi.
Masalan, juda,eng, g‘oyat, nihoyatda, bir, biram, tim, naq, :shp, behad, benihoya,
cheksiz, nihoyasiz, beqiyos.
Faqat uning husniga oddiy b i r j o‘ n odam sifatida lol bo‘lib turibman, xolos
(S a i d Ahmad).
Cheksiz quvonchli bir umid bilan yuziga tikildi (A. M u x t o r).
Darhaqiqat,yonbag‘irlar b yeqiyos chiroyli edi (Said Ahmad).
Madamin ju d a ya m qattol, ayyor qo‘rboim (K. Yashin) . Paxta ishi k o‘ p
og‘ir, nozik ish-da (Oybek).
N a q a d ar u l u g‘ v o r gap-a (J. A b d u l l ax o n ov).
Tun sh u q a d ar sokin, havo sh u q a d a r mayin (P. Q od i r o v ) .
Bu geolog xalqi tozayam ezma, xamiri achimagan xalq bo‘lar ekan (S a m d
Ahm a d).
Uzlariyam o‘lg u n ch a k o‘ z i tor, murdor odam ... (G‘. G‘ u l o m ).
To‘g‘risini aytgandi, boylar o‘ta noinsof, bag‘ri tosh odamlar (Oybek);
b) tayroriy juft so‘zlar vositasida. Bunday takroriy so‘zlar ko‘piicha ot
oldidan ho‘llanadi. Takroriy so‘zlar affikssiz holda va birinchi komponent affiks
yoki yuklama olgan holda bo‘lishi mumkin hamda har ikkala komponent -day
affiksi olgan bo‘lishi mumkii.
Misollar: Qamol baquvvat tishlari bilan yongoqlarni q a r s-q a r s chaqib,
oltin rangli b ar mo qd ay-b a r mo qd ay mayiz bilan deya boshladi (Oybek).

Lekin vaqtdan yaxshi dori yo‘q: nene jarohatlarni davolaydi, ne-ne achchiq
alamlarni unut qiladi (Shuhrat).
Yo‘q, uncha-muncha odam tushunmasa kerak uning hozirgi ahvolini («Sharq
yulduzi»).
Ikki atrofida katt a d an-katt a gulxan yonardi (Sh. R a sh id ov).
v) turli so‘z bnrnkmalari, idiomatik iboralar vositasida.
Masalan., Ellik yoshlardagi haddan ziyod cho‘tir bir kshii karavotdan
oyoqlarini tushirib yotardi (O y b ye k).
X a d d a n tashqari qonli va dahshatli bo‘g‘ishmalar qaynadi ( Oybek) .
— Ha, eishtdim Eshmuhammad jahonda m i s l i yo‘ q bir to‘y beribdi,
ta’rifidan til ojiz emish (Oybek).
Xudo umrini bersin, xo‘p juvonda, bahosi yo‘q juvon (A. Qahhor).
Gadoylikdan o‘lim yaxshi, ming ma rt a yaxshi, yig‘lab dedi Shoqosim (0 ybe k).
Xo‘sh, qozi domla, qani boyga-ku, q u ling o‘rgulsin Jamilaxonni olib
beryapmiz (H. Hakimzoda).
Aql bovar qilmas gap («Mushtum») va hok.
Leksik-semantik usul. Bu usulda ma’noni kuchaytirish uchun belgi
bildiruvchi so‘zlar o‘rnida yoki ular oldidan boshqa turkumdagi so‘zlar qo‘llanadi,
ba’zan bu so‘zlar takrorlangan holda, qo‘shma shaklda yoki -dek affiksi olgan
holda keladi: achchiq garimdori — zahar garimdori (zahardek garimdori, zahar-
zasqum garimdori, zaharqotil garimdori va boshq.); shirin qovun — qand-qand
qovun; ayyor odam — tulki odam; sho‘x qiz — shayton qiz; bo‘sh odam — latta
odam; sho‘x bola — olov bola. Bu borada turli qiyosiy usullardan ham
foydalaniladi:

G‘iyosiddin a’lamning k o‘ s o v g a o‘ x sh a g a n q o p qo r a qo‘llarida esa,
turli nozu ne’mat (M. I s m o iliy).
Yuziqirq yillik og‘riqlarnikidek s a p-s a r i q, qirq besh yoshlar chamasi bir
xotin edi (A. Q o d i r i y).
Fonetik usul. Bu usulda gap asosan jonli til faktlari ustida boradi, ya’ni
tovushlar bilan bog‘liq bo‘lgan turli xodisalar, ayniqsa talaffuz vaqtida namoyon
bo‘ladi. Belgi ma’posini kuchantirishda fonetik usuldap ham foydalaniladp. a)
belgi bildiruvchi so‘z sostavidagi unlilar cho‘ziq talaffuz qilinadi va urg‘u o‘sha
unlilarga tushadi.
Masalan, balaand, maayda, ko‘o‘p, tooza, yomoon, chuquur, qaari va hok.
Intensiv formadagi sifatlarda urg‘u oldingi yasama bo‘g‘inlarga tushadi: yap-
yapaloq, sap-sariq, qup-quruq; b) so‘z sostavidagi ba’zi undoshlar ikkilanadi, mas.,
yummshoq, tekkis, yuvvosh kabi. Ba’zi bir belgi bildiruvchn so‘zlarga nisbatan
ikkala hodisani ham qo‘llash mumkin. Bunga misol tariqasida, birinchidan, asl
o‘zagida ikkita undosh bor so‘zlarni keltirish mumkin, ya’ni ma’noni
kuchaytirishda o‘sha qo‘sh (undoshlar to‘xtam bilan talaffuz qilinadi: achchchiq,
qatttiq, opppoq, yamm-yashil, kattta va hok. Bupdai tashqari, shu so‘zlarning
birinchi bo‘g‘inidagi unlilarpi cho‘ziq talaffuz etish bilan ham ma’noni
kuchaytirish mumkin: kaatta, aachchiq kabi. Shu kabi yasama bo‘gipdagp unlilarni
cho‘ziq talaffuz qilish mumkin: ko‘o‘m-ko‘k, ooppoq qiipqizil, kaap-katta,
bo‘o‘m-bo‘sh kabilar.

2.3. Sifatlarda ozaytirma daraja
Ozaytirma daraja Bunda belgi ma’nosining normal darajaga yetmaganligi,
normadan pastligi turlk formalarda ifoda etiladi. Ozaytirma daraja ko‘proq rapg-tus
bslgilariga xos, ayniqsa ozaytiruvchi affikslar rang bildiruvchi sifatlar bilan
bog‘liq.
Affiksatsiya: -i sh, -g‘ i sh (sizg‘ish, sarg‘ish, ko‘kish, oqish va hok.)- -mtir, -
imtir (krramtir, ko‘kimtir, qizg‘imtir, oqimtir, sargimtir). -g‘ilt (qizg‘ilt, sarg‘ilt).
Yuqorida keltirilgan affivslar asosan rang bildiruvchi sifatlarga qo‘shilib kamlik
ma’nosi va shu bilan birga, rang ottenkasi ma’nosini beradi. -r o q affiksi ham
qiyosiy daraja elementi bo‘lishi bilan birga, sifatlarda ozaytirma daraja hosil
qilishda qo‘llanadi.
Masalan, Mutal dovdirab, nima deyishini bilmay, t ayins iz r o q bir gap aytib
qutulib ketmoqchi bo‘lardi... (Said Ahmad).
U eskiroq, ustida tor kamzul, oyog‘iga erkakcha tufli kiygan (A. Mu x t o r ) .
Bu misollardan «tayinsizroq», «eskiroq» so‘zlaring ma’nosi o‘sha tayinsiz va eski
so‘zlaridagi to‘liq ma’noga borib yetmagan, demak -roq affiksi ulardagi belgi
ma’nosini qiyoslashga emas, balki kamaytirish, zaiflashtirish uchun xizmat qilgan.
Leksik vositalar: yarim, nim, och, xiyol, xiyla, chizmi, sal, aytarli, uncha, unchalik
emas, u qadar... emas va boshq.
Masalan, Ya r i m qorong‘i zalda timirskilab, o‘z o‘rnimni topdim (Said
Ahmad).
Ular frontdan xiyla uzoq o‘rmonda edilar (Oybek).
Aytarli tuzuk-quruq gap yo‘q ( Sa i d Ah m a d ) .

Hamma ko‘rgan og‘ir kunlarim u qad a r qora kun emas ekan (A. Mu x t o r )
.
Leksik-morfologik usul. Bunda belgi ma’nosini ozaytirish uchun leksik
elementlar va ozaytiruvchi affikslar qo‘llanadi.
Masalan, Bu orada pastga bitta ayiq tushib kelgan. Bunisi xiyol kichikroq.
(P. Q o d i r o v).
Boya yeganim s a l g‘ o‘ r a r o q edi (S. Ahmad).
Qiyosiy daraja Sifat belgi ifodalarida qiyoslash darajasi ham katta o‘rinni
egallaydi. Bu daraja orqali belgining ortiq yo kamligi, yuqori yoki pastligi
qiyoslash yo‘li orqali aniqlanadi. Ya’ni bunda predmetlarning o‘zi yoxud ularning
belgilari bir-biriga chog‘ishtiriladi.
Masalan, Uzum o‘rikdan shirinroq.

2.4. Qiyosiy daraja shakllari
Qiyosiy daraja formasini yasovchi eng muhim vositalaridan biri -roq
affiksidir. Lekin belgi anglatuvchi so‘zga faqat -roq affiksini qo‘shish bilan
chog‘ishtirish (qiyosiy daraja) hosil bo‘lavermaydi. Bu darajd ma’nosi
kontekstdagina reallashadi. Qiyosiy daraja uchup quyidagi tartibda tuzilgan
gaplarni keltirish mumkin:- (qaraganda — roq nisbatan) Uyga qaraganda ayvon
yorug‘roq, dengizga nisbatan ko‘l: kichikroq ham shahardan ko‘ra dala salqinroq.
Yuqoridagi ko‘makchi so‘zlarsiz ham qiyosny daraja ifodalanishi mumkin.
Masalan, qalbdan aytilgan tashakkurdan qimmatliro q mukofot bormi odam
bolasiga! (S. Ah m a d).
Qiyos odatda ikki predmet (hodisa, voqea, holat) ishtirokida yuzaga keladi.
Lekin nutq protsessidap yoxi mantiqan chog‘ishtirish aiglashilib tursa, unday holda
qiyosga asos bo‘ladigan ob’ekt tushirib qoldirilib, -iroq qo‘shilgan elementning
o‘zigina gapda ishtirok ztib qiyos hosil qilishi mumkin.
Masalan,—Nafas ololmayotibman, shabadaroq joyga olib boring
(SaidAhmad).
Agar bu misoldagi fikr to‘liq tiklansa — Nafas ololmayotibman, bu yerdan
ko‘ra shabadaroq joyga olib boring shakliki olar zdi. Ikkinchi ob’ektga (predmet,
hodisaga) qiyos qilinmagan holda -roq affiksli elementning gapda qo‘llanishi
qiyosiy darajadan ko‘ra orttirma darajaga yaqinroq bo‘ladi.
Masalan, Ertaga selmagdan bitta qimmatroq kostyum olib kiyish ham chakki
bo‘lmas edi (A. M u x to r).

-roq affiksining muayyan darajadan ortiqlikni yoki qiyomiga yetmaganlikni
anglatishi ko‘proq kontekstga, keyin esa, -roq ning qaysi ma’noda kelishiga,
chog‘ishtirish vositalariga, sub’ektning modal munosabatiga ham bog‘liq.
Masalan, — Ahmadning bo‘yi baland.— Yo‘q, Valining bo‘yi undan ham
balandroq.
Keyingi misoldagi balandroq so‘zining ma’nosk baland so‘zi ma’nosiga teng.
Qiyoslash vositalari sifatida eng, yanada so‘zlari ham qo‘llanadi. Bu vositalar
qo‘llanganda kontekst qiyosiy xarakterga ega bo‘lishi shart. Mas., Mevalar ichida e
n g yaxshisi uzumdir. Bugungi iamol kechagiga qaraganda yanada kuchliroq. Bu
misollardagi qiyoslash belgining ortiqligini ifodalashga qaratilgan. Shushshgdek,
bir-biridan, birdan-bir, kundan-kun, yildan-yil, oydan-oy kabi takroriy so‘zlar
qiyoslash vositalarn sifatida xizmat qiladi va bular vositasida qilimgan qiyoslarda
ham belgi ma’nosida ortiqlik ifodalanadi:
Masalan, Yiltiragan, b i r i-b irid a n go‘zal qo‘sh olmovut otlar yengil yurib
ketshidi (O y b ye k).
Qisslagada — battar, beshbattar kabi elementlar ham
qo‘llanadn: ...ko‘rshchamiz deb bundan qam battar qora kunga qolmaedan... (H. X
a kimzoda).
Sifatlarda modal forma Sifatlardagi modal ma’nolarni ifoda etishda,
a) ayrim affikslar,
b) ko‘makchi so‘zlar qo‘llanadi.
Modal ma’no beruvchi affikslar. Bunday affikslar o‘ziiing ba’zi bir xususiyati
bilai sifat yasovchilardan birmuncha farqlanadi. Modal forma yasovchi affikslar
so‘z ma’nosini tubdan o‘zgartirmaydi, balki unga qo‘shimcha ma’no ottenkasini
beradi. Bunday affikslarning ma’nolari sub’ektning modal munosabatiga qarab
turlicha o‘zgarishi mumkin. Modal ma’polarni ifoda etishda daraja formalari

kichraytish-erkalash ma’posinn beruvchi -gina, -kina, -qina affikslari qo‘llanadi.
Bu affiks turli so‘z turkumlariga, jumladan sifatga ham qo‘shiladi. U so‘z
ma’nosini.tubdan o‘zgartirmaydi, faqat turlicha ma’no ottenkalari yaratishi
mumkin.
Masalan., Teshaboy ota belbog‘iga qistirgan kattagina dastro‘molini olib,
terlagan yuzbo‘yinlarini artdi (Shuhrat).
Havo anchagina salqin (G‘. G‘ u l o m).
Ota-onasi faqirgina odamlar... (O y b ye k).
Usta q a r i g ina, burni cho‘tirroq, ammo juda so‘zamol, maxmadona kishi
(O y b ye k).
Misollardan ko‘rinadiki, sifat kategoriyasidagi so‘zlarda -gina affiksini
qo‘llaga ko‘pincha sub’ektning shaxsiy modal munosabati bilan bog‘liq. Ya’ni -
gina affiksi snfatlarga qo‘shib aytilganda, predmet belgisini bir oz pasaytirish,
yumshatish, erkalash, yoqtirganlik kabi sub’ektiv baho ifodalarini yoki umuman
predmetga, shaxsga bo‘lgan ijobiy munosabat ma’nolarini anglatadi. -gina affiksi
ot va boshqa turli so‘z turkumlariga qo‘shilib, xoslik, chegaralash, kuchaytirish,
erkalash kabi ma’nolarni hosil qiladi. Shaxsning sub’ektiv yoki modal munosabati
tufayli ba’zi sifatlarga qo‘shimcha ravishda -ch a affiksi qo‘shib aytilib so‘z
variantlari hosil qilinadi.
Mas., yetim — yetimcha, yashirin — yashirincha, oshiq — oshiqcha kabi.
U hisniga o r t i q ch a bino ho‘yganidanmi, har kalay zvenoda erkaroq edi (S
a i d A h m a d).
U bu oddiy ishchi kiyimidagi ochiq ko‘ngil, aqlli, qo r a ch a qizda yurtning
iliqligini, husnini tuyardi (O y b ye k).
Umuman, -cha affiksli so‘zlarning tub va yasama shakllari orasida katta
tafovut yo‘q, faqat yuqorida aytilganidek shaxspipg ob’ektga bo‘lgan sub’ektiv

munosabati va turli stilistik talablar tufayli ikki xil qo‘llanadi. -k o n. Sub’ektning
shaxsiy munosabatiga ko‘ra, ba’zan katta so‘ziga -kon affiksi qo‘shib ishlatiladi.
Masalan, Madaminxo‘janing xirmoni dala etagidagi k at t a k o n tol tagida
edi (M. Ismoiliy).
Misolda qo‘llangan kattakon so‘zidan -kon affiksi tushirib qoldirilsa ham
ma’noga halal yetmaydi.
Kattakon so‘zi jonli tilda ot vazifasida «mapsabdor» ma’nosida ishlatiladi:
Kattakonlar maslahat qilishayotgak emish (M. I s m oi l i y). -kam (-a + kam, -
da+kam).
Bu affiks bir necha so‘zlargagina qo‘shilib keladi. U ko‘proq jonli tilga xos
bo‘lib, yuklamalar singari so‘zlarda qo‘shimcha ma’no ottenkalari hosil qiladi,
qisman ekspressivlik, modallik ma’nolarini berishda qo‘llanadi.
Masalan, Shunday qilsang chinakam odamlik qilgan bo‘lasan (Said Ahmad).
Bu hazilakam gap emas.
Rostakam hujum boshlandi.
Ye l g‘ o n d a k a m ko‘z yoshingni qo‘y.
Ko‘makchi so‘zlar. Sub’ektning ob’ektga bo‘lgan shaxsiy, modal
munosabatlarining ifodalanishida bir, biram, juda, ajoyib, g‘oyat, nihoyatda,
bag‘oyat, benihoya, haddan tashqari, ta’rifdan tashqari kabi so‘zlardan ham keng
foydalaniladi. Bir, biram so‘zlari kuchaytirish ma’nosini berish bilan birga sifatlar
oldidan yoki ketidan qo‘llanib modal munosabat ma’nolarnni ifodalaydi:
Toshkentli b i r indamas mardikor so‘zga aralashdi (O y b ye k ).
Bir jodugar ayyor menga yopshidi («Murodxon»).
Bir so‘zn belgi ifodalovchi so‘zning (sifatning) ketidan qo’llanilishi mumkin:
Go‘zal bir yigit eishkni qoqdi (A b d u l l a Q a h h o r ).

Bu misoldagi bir so‘zi son vazifasida emas, balki modallik, ekspressivlik
ma’nosini o‘tamohda. Biram so‘zi (bir + qam) son + yuklamadan tashkil topgan
bo‘lishiga qaramay, birham formasi na yozuvda va na jonli tilda ishlatilmaydi,
biram shakli qat’iylashib holgan:
Uning ko‘zlari b i r a m muloyim, b i r a m yoqimli (S a i d A h m a d).
Ajoyib so‘zi abstrakt ma’noga ega bo‘lib, emotsionallik, modallik ma’nolarini
beruvchi sifat vazifasida qo‘llanadi.
Masalan, Ajoyib qasrlar, saroylar, madrasalar, irrigatsiya qurilish inshootlari
yaratdi (O y b ye k).
Juda, bir, ajoyib so‘zlari shunday tizma ravishda qator kelishi ham mumkin.
Buiday qo‘llanishda tartib va son muptazam bo‘lmaydi. Sub’ektning qo‘llashiga
ko‘ra tartnb o‘zgarishi mumkii. Lskin, juda so‘zi so‘nggi o‘rinda kela olmaydi,
Masalan, A j o y i b b i r maiiioq bor, «Tanovar»ni undan zo‘r chaladigani
yo‘q (Said Ahmad).
Bir katta va juda aj o y ib b i r kitob bo‘lsa-yu, kampirga o‘qitib bersak
(«Mushtum»),
Ertalab juda b i r ajoyib manzarani namoyish qildi (Parda Tursun).
Juda, bir, biram so‘zlari qatoriga yana modal ma’no beruvchi quyidagi
kuchaytiruv so‘zlariii kiritish mumkin: nihoyat, nihoyatda, g‘oyat, g‘oyatda,
bsnihoi va boshq.
Masalan, Bu chigal, g‘oyatda chigal voqeani o/sur’at qilolmadim sizsiz
yechmoqqa (T ur o b To‘la).
Bir necha musiqiy asboblari g‘oyat ibtidoiy (Oybek).
Qiz nihoyatda chiroyli edi (Sh u hr a t).

Sifat bitishuv usuli bilan otga bog’lansa aniqlovchi , fe’lga bog’lansa hol vazi
fasida qo’llanadi . Masalan , yaxshi bola yaxshi o’qiydi Kuchli shamol daraxtlarni
qattiq sulkitar edi . Alisher qiyin vazifani
osongina hal qildi . Sifatlarning otlashuvi
1) gapda sifat bog’langan ot tushib qoladi ;
2) sifat tushib qolgan otning lug’aviy shakl yasovchisini , sintaktik shakl yasovchis
ini yoki ko’makchisini(agar ular ot tarkibida
bo’lsa!) qabul qiladi ;
3) sifat tushib qolgan otning so’rog’iga javob bo’ladi ;
4) sifat tushib qolgan otning sintaktik vazifasini o’z zimmasiga oladi .
5) sifat tushib qolgan otning ma’nosi(shaxs , narsa…) ni anglatadi
A’lochi o’quvchi+lar+imiz+bilan faxrlanamiz===A’lochi+lar+imiz+bilan fax
rlanamiz !
Yaxshi odam+dan bog’ qoladi, yomon odam+dan
dog’ qoladi===yaxshi+dan bog’ qoladi , yomon+dan dog’ qoladi. Achchiq
narsa+ni achchiq narsa kesadi===Achchiq+ni achchiq kesadi
Dono va aqlli(odam)lar hech qachon yo’ldan adashmaydi. Endi senlar o’qib ,
oq-qora(narsalar)ni taninglar . Bilimli (odam) biladi bilim
qimmatin , Bilimsiz (odam) ne bilgay bilim qiymatin . (Yusuf Xos Hojib)
Yomon-u yaxshi(odam)ni xulqidan bilgil , Yomon(odam)ni
yomon , yaxshi(odam)ni yaxshi bil . (Navoiy)
Yomon (odam) bilan yo’ldosh bo’lsang , yomon (odam)dan burun o’lasan , ya
xshi (odam) bilan sirdosh bo’lsang , yaxshilik bilan unasan .

Dono (odam) durdan a’lo . Baxil(odam) ning qo’lida oy bo’lsa , olamni
yoritmas . katta(odam)ga katta bo’l , kichik (odam)ka—kichik . Hunarli
(odam) o’lmas , hunarsiz (odam) kun ko’rmas . Ba’zan sifat-------ot bitishuvli
so’z birikmasi ot---sifat moslashuvli so’z birikmasi
tarzida qo’llansa ham sifatning otlashishi sodir bo’ladi . qizil gul===gulning qizil
i , yaxshi ot===otning yaxshisi , keng xona === xonaning kengi ,
eski do’st===do’stning eskisi
Sifatlarning ma’no guruhlari
1. Rang-tusni anglatuvchi sifatlar : oq , qora , qizil , sariq , ko’k , zangori
, alvon(rang-barang yoki to’q qizil) , go’los(to’q jigarrang) , gungurt(qora-
sariq) , moviy , nafarmon , ol(qizil) , oqqora , pushti(och qizil) , jigarrang , kulrang
, novvotrang , qaymoqrang , rang-barang , targ’il , ola , chipor , ola-chipor , shafaqr
ang , zarg’aldoq , binafsha , mosh-guruch(otdan ko’chgan , oq-qora) , tillarang , gu
nafsharang , charos
Ot turkumiga mansub ba’zi so’zlar ot(tulpor)ning turini ham , uning rang-
tusini ham ifodalaydi . Masalan , saman , to’riq , chovkar , jiyron , bo’zto’riq .
2. Hidni anglatuvchi sifatlar : xushbo’y , badbo’y , muattar , qo’lansa , sassiq
3. Maza-ta’mni anglatuvchi sifatlar : achchiq , shirin , sho’r ,
nordon , chuchuk , taxir , kakra , laziz , xushta’m , chuchmal , talxa .
Shakar , novvot , namakob , zahar , zaqqum kabi otlar ham maza-
ta’mni ifodalay oladi
4. O’rin va payt bilan bog’liq belgini anglatuvchi sifatlar (makon-zamon sifatl
ari) : tonggi , kuzgi , kechki , keyingi , avvalgi , qishki , yozgi , ertangi , bugungi ,
dastlabgi , ilk , sobiq , yuqorigi(qavat) , quyi(palata) , tuban(joy) , tungi , chetki , b
ulturgi , devoriy
Makon-zamon sifatlari , asosan , ot va ravishlarga -gi , -ki , -qi , -dagi
so’z yasovchilarini qo’shish bilan hosil qilinadi . oldin+gi ,
tash+qi , ich+ki , kuz+gi , har kun+gi , maktab+dagi
5. Hajm-o’lchovni anglatuvchi sifatlar : keng , tor , uzun , chuqur ,
chog’(chog’gina uy) , yurik , jimitday , jajji , hayhotday , ixcham , mayda , mitti , a

zim , muazzam , mo’jaz(kichkina) , katta , kichik , og’ir , vazmin , yengil , so’ngsiz
, bepoyon , tubsiz(ummon) , teng , ulkan , ulug’ , katta , gigant , azamat
6. Shakl-ko’rinishni anglatuvchi sifatlar : dumaloq , yassi , uzunchoq ,
cho’zinchoq , qiyshiq , to’garak(aylana) , do’ng , tekis ,do’mboq , do’ndiq , qabari
q , botiq , jingalak , jikkak , lo’nda , lo’ppi , miqti , silliq , g’adir-
budur , egri , adil(qomat) , naysimon , sharsimon , itsimon , odamsimon , rombsim
on
7. Xarakter-xususiyatni anglatuvchi sifatlar (insonlar va jonivorlarning
xarakter-xususiyatlari va jonsiz predmetlarning xossalarini anglatuvchi sifatlar)
: abadiy , abjir , avom , adabiy , ajib , ajnabiy , azaliy , aziz , ayyor , aldamchi , ax
moq , babaq(xo’roz) , badbin , badgumon , badjahl , badiiy , badnafs , badrashk , b
o’sh-bayov , baynalmilal , balandparvoz , baland , battol , bashariy , bebosh
8 . Holatni anglatuvchi sifatlar : abgor , aybdor , alag’da , alamzada , ayanchli
, apoq-chapoq , barkamol , boxabar , barqaror , baxtiyor , bedor , besaranjom ,
bo’liq , vayron , voqif , gavjum , giryon , dabdala , darg’azab , yopiq , issiq , iliq , k
ir , ko’hna , yangi, eski , luchchak , mal’un , mahrum , mast , mashhur , mosuvo ,
muallaq , mulzam , muntazir , muhtoj
Sifatlarni yuqoridagigek ma’no guruhlariga ajratish nisbiy bo’lgan o’rinlar
ham mavjud .
Katta hovlida yolg’iz o’zi yashaydi .(hajm-o’lchov)===U o’g’lini
katta odam qilish istagida edi (xususiyat)
Qovun juda shirin ekan .(maza-ta’m)===Achchiq savol berib , shirin javob
kutma . (xususiyat)
Asliy va nisbiy sifatlar
Belgini to’gridan-to’g’ri ifodalaydigan va uni
darajalab ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lgan sifatlar asliy sifatlar deyiladi :
go’zal , chiroyli , shirin , oq , aqlli , yuzaki , mehmondo’st Belgini to’g’ridan-
to’g’ri emas , balki boshqa bir tushunchaga nisbatlagan holda ifodalaydigan va dar
aja ko’rsatish imkoniyatiga ega bo’lmagan sifatlar nisbiy sifatlar deyiladi: qishki ,
ko’chma , derazali , devoriy .

Asliy sifatlar
Nisbiy sifatlar
1 Darajalanish imkoniyatiga ega
Darajalalanish imkoniyatiga ega emas
2 Qiyosiy daraja shakli –roq qo’shimchasini erkin qabul
qiladi
Qiyosiy daraja shakli -roq qo’shimchasini qabul qilmaydi
3 Belgini to’g’ridan-to’g’ri ifodalaydi
Belgini to’g’ridan-to’g’ri emas , boshqa tushunchaga
nisbatlab ifodalaydi
Eski darsliklarda sodda tub sifatlar asliy sifatlar deb , yasama sifatlar nisbiy si
fatlar deb ko’rsatilgan .
Sifat ifodalayotgan belgining ortiq yoki kamlik jihatidan farqlanishi sifat daraj
alari deyiladi , ana shunday ma’no ifodalovchi
shakllar esa daraja shakllari deyiladi . Sifatlarda quyidagi daraja shakllari
mavjud :
1. Oddiy daraja
Sifat orqali ifodalanayotgan be’gi me’yorda bo’ladi . Oddiy darajani
aks ettiruvchi hech qanday morfologik , leksik vosita
mavjud emas . Demak , belgining odatdagi me’yorda ekanligini
bildiruvchi va boshqa darajalar uchun asos bo’lib xizmat
qiluvchi sifat shakli oddiy daraja shakli deyiladi .
Chuqur va xayolchan ko’zlarida sirli va sehrli bir holat ifodasi bor edi .
Sifatning boshqa darajalari
oddiy daraja shaklidan hosil qilinadi . Shuning uchun oddiy daraja bosh daraja deb
ham
nomlanadi.
2. Qiyosiy daraja
Belgining me’yordan biroz kam ekanligini qiyosan ifodalaydigan sifat
shakli qiyosiy daraja shakli sanaladi . Sifatlarning qiyosiy darajasi

oddiy darajadagi sifatlarga -roq qo’shimchasini
qo’shish bilan hosil qilinadi . Bu morfologik usul sanaladi .
Mazkur qoidani quyidagi matematik ifodada ham
aks ettirish mumkin : oddiy daraja+roq===qiyosiy daraja
Narxi arzon+roq , ammo sifati yaxshi emas-da ! Havosi
sovuq+roq , ammo tabiati yaxshi ekan .
Ba’zan -roq qo’shimchasi be’lgining me’yordan biroz ko’pligini
ham ifodalashi mumkin . Bunda chog’ishtiriluvchi narsaning nomi
chiqish yoki jo’nalish kelishigida bo’lib , ko’ra , qaraganda , nisbatan so’zlari
bilan birga keladi .
Po’lat temir+dan qattiq+roq . Karim men+ga qaraganda sabrli+roq . Surxonda
ryo Xorazm+ga nisbatan issiq+roq .
-roq qo’shimchasi sifatdan tashqari , ravish , sifatdosh , ravishdoshga
ham qo’shilib , ular anglatgan belgini qiyoslab kelishi ham mumkin :
erta+roq , kech+roq , tez+roq , sekin+roq , qarigan+roq , kulib+roq , qiynalib+roq ,
qizarib+roq
Sizni sal tanimay+roq turibman . U nimadandir (cho’chigan , hovliqqan)
+roq ko’rinardi .
3. Ozaytirma daraja
Belgining me’yordan kam ekanligini bildiruvchi sifat shakli ozaytirma daraja
shakli hisoblanadi . . Ozaytirma daraja quyidagi usullar bilan hosil qilinadi :
a) morfologik usul.
Oddiy darajadagi sifatlardan keyin -imtir(-mtir) , -ish , -tob , -gina(-kina , -
qina) qo’shimchalarini qo’llash orqali hosil qilinadi .
Rang sifatlari
-ish qo’shimchasi
-imtir(-mtir) qo’shimchasi
Oq
Oqish
Oqimtir

Oq+ish , oq+imtir
Qora
Qoramtir
Qora+mtir
Qizil
Qizg’ish
Qizg’imtir
Qizil+ish , qizil+imtir
Sariq
Sarg’ish
Sarg’imtir
Sariq+ish , sariq+imtir
Ko’k
Ko’kish
Ko’kimtir
Ko’k+ish , ko’k+imtir
Yashil
U yaxshi+gina qo’shiq aytar ekan . Kichik+kina darvozadan qaddi
egilgan chol zo’rg’a chiqdi . Ikkialamiz yumshoq+qina ajriq
ustida yonboshladik .
b) leksik usul
oddiy darajadagi
sifat oldidan(sifat oldidan!!!) sal(sag’al) , picha , xiyol , andak , oz-moz , biroz , ji
ndak , xiyla(?) , qittak , och ,
nim so’zlarini qo’llash orqali
sal oson , sag’al katta , picha yaxshi , andak yengil , oz-moz qimmat , jindak o
riq , xiyla eski , qittak kalta , och sariq , nim
qorong’i , nim oydin

Sal , picha , xiyla , xiyol , andak , oz-moz , biroz , jindak kabi
so’zlar fe’lga bog’lanib kelsa , hol vazifasida qo’llangan ravishlar sanaladi . Sal ke
chikding . Biroz dam oldik . Xiyla kutdi .
C) leksik-morfologik usul: sal ko’kish, xiyol kattaroq, biroz chiroyliroq
4. Orttirma daraja
Belgining me’yordan ortiq ekanligini bildirgan sifat shakli orttirma daraja sha
kli deyiladi . Sifatning orttirma darajasi quyidagi yo’llar bilan hosil bo’ladi :
a) leksik usul
Oddiy darajadagi sifat oldidan(sifat oldidan!!!) eng , g’oyat , bag’oyat , juda ,
nihoyatda , benihoya , o’ta , behad , biram(bir ham) , rosa , tengsiz , obdon ; to’q , t
im , g’irt , zap , xo’p , jiqqa , liq kabi so’zlarni qo’llash orqali
hosil qilinadi . eng ulug’ , g’oyat ajoyib , bag’oyat xursand , juda sezgir , nihoyatd
a mushkul , benihoya katta , o’ta aqlli, behad shod , biram yoqimli , rosa badjahl ,
tengsiz ustakor ,obdon pishiq ; to’q qizil , tim qora , g’irt mast , zap yaxshi , xo’p k
atta , jiqqa ho’l , liq to’la
Yuqorida sanab o’tilgan so’zlarning aksariyati fe’l oldidan qo’llanib , harakat-
holatning belgisini ifodalay oladi . Shuning uchun ular ravish
sanalib , gapda daraja-miqdor holi
vazifasida qo’llanishi kuzatiladi . rosa charchadim , obdon pishirdi , behad sevindi
, juda taltayib ketdi , o’ta kamayib ketgan .
b) fonetik usul
-sifatning boshlang’ich tovushlarini olib , ularga p , m , s tovushlarini
va yonidan sifatning o’zini keltirish orqali yuzaga keltiriladi : qop-qora , sap-sariq ,
ko’m-ko’k , yam-yashil , bus-butun
sifatning dastlabki tovushlari bilan o’zini juftlashtirish orqali yuzaga keltiriladi : pa
k-pakana , dum-dumaloq , yap-yapaloq , yum-yumaloq
---sifatning dastlabki qismiga -ppa elementini qo’shish orqali yuzaga keltiriladi :
teppa-teng , oppa-oson , tuppa-tuzuk , to’ppa-to’g’ri , quppa-quruq , soppa-sog’
Oppoq sifati orttirma darajada bo’lib , op-oq so’zining fonetik o’zgarishi
sanaladi .

$-sifat tarkibidagi ma’lum bir unli tovushni cho’zish orqali yuzaga keltiriladi kaaatta , shiiirin , baaaland d) leksik-semantik usul Bunda sifatdagi belgining me’yordan ortiq ekani mazmunan anglashiladi . zahar so’z , asal qovun , yomon yaxshi bola-da , devona telefon (umumxalq tili) e) analitik usul: sifatlarni takrorlash orqali. Ba’zan takroriy sifatlar o’rtasida chiqish kelishigi keltiriladi. qiyin+dan qiyin test , shirin+dan shirin qovun , yomon+dan yomon ish, baland- baland uy. Quyidagi sifatlar ham orttirma darajada : hammasidan yaxshi , barchasidan katta , baridan chiroyli , ko’pdan-ko’p , uzundan- uzoq (Ulug’ Tursunov ; Hozirgi o’zbek adabiy tili , 285-bet) Asosan predmetning, qisman harakatnjng belgisini bildiruvchi so'zlar sifat deyiladi: qizil qalam, oq kabuU ir yaxshi gapirmoq. boshqa so'z turkumlari ham belgi ifodalaydi. Ammo sifat barqaror jr a turg'un belgi ifodalashi jihatidan ulardan ajralib turadi. Masalan, Q U \ qi z n deganda turg'un (statik) belgi, Gul qizardi deganda ^ sa o'zgaruvchi (dinamik) belgi namoyon bo'lgan. Sifat anglatadi| an belgi boshqa turkumlar anglatadigan belgidan darajalanish xususiyati bilan farqlanadi. Masalan, qizg'ish-qizil- qip-qizil, Boshqa turkum anglatuvchi belgida esa bunday xususiyat yo q. Sifat gapda asosan sifatlovchi aniqlovchi, qisman kesim, hoi vazifasida keladi Shu asosda sifatning UGMsini «asosan predmetning, qisman haakatnjng belgisini bildirib, gapda asosan sifatlovchi aniqlovchj ba'zan kesim, ayrim hollarda hol vazifasida kelish» ko'rinishida tiklash mumkin. Belgi tushunchasi o'z ichiga rang-tus, hajm-shakl, xarakter, vazn, maza kabilarni qamrab oladi. Belgining xususiyatiga ko'ra sifatlar ikkjga bo'linadi: asliy sifatlar va nisbiy sifatlar.$

Asliy sifatlar predmetning turg'un, nisbatlanmaydigan va darajalanagan
belgisini ifodalaydi: qizil, sariq, katta, ko'p, oz.
Nisbiy sifatlar belgini qandaydir bir predmet, belgi, nnqdor, oj-jn va
harakatga nisbatan ifodalaydi: moddiy yordam, siniq piyokf burchakdagi o 'tirgich.
Nisbiy sifatlarda darajalanish, qiyoslanis bo'lmaydi.
Asliy sifatlarning barchasida daraja shakllari, ayrimlarida ozaytirma va
kuchaytirma shakllar bor.
Asliy sifat bildirgan belgining darajasi har xil bo'lishi mumkin. Daraja
kategoriyasi (DK) sifat ifodalagan belgining shu nuqtayi nazaridan tavsifini beradi.
Sifat kategoriyasidagi so’zlar biror predmet, voqea-hodisa va holatning
belgi-xususiyatlarini ifodalash uchun xizmat qiladi.

XULOSA.
O’zbek tili morfologiyasida sifat kategoriyasi boshqa so‘z turkumlari qatori
muhim o‘rinni egallaydi.Sifatning o‘ziga xos maxsus morfologik belgisining
yo‘qligi, sifat yasovchi affikslarning nihoyatda turli- tumanligi ba’zan
sifatlarni aniqlashda ma’lum qiyinchilik tug‘diradi. Ayrim so‘zlar tashqi
ko‘rinishidan otga ham, sifatga ham, ravishga ham juda o‘xshash bo‘ladi.
Bunday paytlarda ko‘pincha u so‘zni otlar (aniqlanmish predmetlar) yoniga
qo‘yib turib yetganligi aniqlanadi. Sifatlarni otlashishga moyillik xususiyatlari
ham yuqorida qayd etilgan qiyinchilikka qo‘shimcha bo‘ladi. Shunga
qaramay, sifatlar mustaqil so‘z turkumi. O’zbek tilida sifatlarii struktura
jihatdan quyidagicha gruppalashtirish mumkin:
1. Sodda sifatlar (tub, yasama),
2. Murakkab sifatlar (qo‘shma, birikmali, tizma).
Sifat yasashda (so‘z yasovchi va so‘z o‘zgartuvchilar bo‘lib) 80 ga yaqin
affiks qatnashadi. Sifat o‘ziga xos daraja yasovchi affikslarga ega. Sifat
yasashda — ot, sifat, fe’l turkumidagi so‘zlar asos bo‘la oladi. Shuningdek,
boshqa turkumdagi so‘zlarni yasashda sifatlardan ham foydalaniladi.
Sifatlar uch (orttirma, qiyosiy, ozaytirma) darajaga bo‘linadi.
Sifatlar semantik jihatdan 9 gruppaga ajraladi:

1. Xarakter-xususiyat, xossa bildiruvchi sifatlar,
2. Holat bildiruvchi sifatlar,
3. Rang-tus bildiruvchi sifatlar,
4. Shakl-ko‘rinish bildiruvchi sifatlar,
5. Hajm-o‘lchov, masofa bildiruvchi sifatlar,
6. Maza-ta’m bildiruvchi sifatlar,
7. Hid bildiruvchi sifatlar,
8. Vazn-og‘irlik bildiruvchi sifatlar,
9. O’rin va paytga munosabat bildiruvchi sifatlar.
Bular ichida «Rang-tus bildiruvchi sifatlar» o‘ziga xos xarakter-xususiyati
bilan alohida o‘rin tutadi. Bu tur sifatlarning dissertatsiya temasi bo‘lib
ishlanishi ham fikrimizni isbotlaydi. Sifatlar otlashish xususiyatiga ega. Ba’zan
ish-harakat belgi-xususiyatini anihlash uchun ho‘llanib, ravishlik vazifasini ham
bajaradi. Sifatlar juda ko‘p frazeologik, idiomatik iboralar, mahol, matallar
tarkibida ho‘llanadi, ko‘chgan va qo‘shimcha ma’nolar kasb etadi.Sifat
turkumidagi so‘zlar ism, lakab va terminlar bo‘lib ham ishlatiladi.Sifat gapda
aniqlovchi (sifatlovchi), kesim bo‘lib keladi va handay?, qanaha? degan
so‘roqlarga javob bo‘ladi. Otlashganda — ega, to‘ldiruvchi vazifalarida
qo‘llanishi mumkin.
Sifat ifodalayotgan belgining ortiq yoki kamlik jihatidan farqlanishi sifat darajalari
deyiladi , ana shunday ma’no ifodalovchi shakllar esa daraja shakllari deyiladi
Sifat orqali ifodalanayotgan be’gi me’yorda bo’ladi . Oddiy darajani
aks ettiruvchi hech qanday morfologik , leksik vosita mavjud emas . Demak , belgi
ning odatdagi me’yorda ekanligini bildiruvchi va boshqa darajalar

uchun asos bo’lib xizmat qiluvchi sifat shakli oddiy daraja shakli deyiladi.
Chuqur va xayolchan ko’zlarida sirli va sehrli bir holat ifodasi bor edi .
Sifatning boshqa darajalari
oddiy daraja shaklidan hosil qilinadi . Shuning uchun oddiy daraja bosh daraja deb
ham nomlanadi.
Belgining me’yordan biroz kam ekanligini qiyosan ifodalaydigan sifat
shakli qiyosiy daraja shakli sanaladi . Sifatlarning qiyosiy darajasi
oddiy darajadagi sifatlarga -roq qo’shimchasini
qo’shish bilan hosil qilinadi . Bu morfologik usul sanaladi .
Mazkur qoidani quyidagi matematik ifodada ham
aks ettirish mumkin : oddiy daraja+roq===qiyosiy daraja
Belgining me’yordan kam ekanligini bildiruvchi sifat shakli ozaytirma daraja shakl
i hisoblanadi .
Belgining me’yordan ortiq ekanligini bildirgan sifat shakli orttirma daraja shakli
deyiladi. Sifat turkumi o ziga xos so z yasalishi vaʻ ʻ morfologik tizimiga
ega. O zbek tilida
ʻ yasama sifatlar, asosan, sifat yasovchi affikslar yordamida xreil
qilinadi: aqlli (akl+li), hosildor (hosil+dor), serqirra (serqirra) va sh.k. Sifatning
morfologik belgisi — daraja kategoriyasiga egaligidir. Sifat bildiradigan belgi
daraja nuqtai nazaridan 3 xil bo lishi mumkin: me yoriy, me yordan ortiq (yuqori)
ʻ ʼ ʼ
va me yordan oz (kuchsiz, past).
ʼ
yaqin yursang, qorasi yuqar; yomonga yaqin yursang, balosi yuqar.
Predmet, holat, hodisa va ish-harakatning turli-tuman o‘ziga xos konkret hamda
abstrakt belgilari bo‘ladi. Bunday belgilar normal va shu normallikka nisbatan
ortiq yoki kam, past yoki baland bo‘lishi mumkin. Belgining bunday xususiyatlari
sifatning daraja formalari yordamida ifodalanadi. Sifat darajalari, daraja yasovchi
formantlarning ma’nolari turkiy tillar grammatikalarida turlicha klassifikatsiya
qilinadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O zbekiston Respublikasi Prezidentining “Alisher Navoiyʻ
nomidagi Toshkent davlat o zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil
ʻ
etish to g risida”gi
ʻ ʻ PF–4797 sonli Farmoni. 2016-yil 13- may.
2. Mirziyoyev SH. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz
bilan quramiz.–Toshkent: O zbekiston,
ʻ 2017.
3. Mirziyoyev Sh. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini
ta’minlash– yurt taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi. – Toshkent:
O zbekiston,
ʻ 2017.
4. O zbekiston Respublikasi Prezidentining “ Oliy ta’lim tizimini
ʻ
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to g risidagi
ʻ ʻ qarori.// Xalq so zi, ʻ 2017-
yil, 21-aprel
5. Karimov I. Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo lida
ʻ
xizmat qilish – eng oliy saodatdir.-T.:O zbekiston,
ʻ 2015.
6. Mengliyev B., Xoliyorov O .
ʻ O zbek ʻ tilidan universal
qo llanma.
ʻ T., 2008.
7. Niyozova R., Mavlonova K. Ona tili va adabiyot darslarini
o zaro
ʻ integrallash. // O zbek ʻ tilshunosligining dolzarb masalalari. –T., 2016.
8. Nurmonova A.,Sobirov A., Yusupova SH. Hozirgi o zbek
ʻ

adabiy tili (Akademik litseylarning III bosqich talabalari uchun darslik)
T.:2011-yil
9. O zbekʻ tili grammatikasi. –J.I.
10. O zbek
ʻ tilining izohli lug ati. ʻ V jild. T., 2006-2008.
11. O zbekiston
ʻ Respublikasi uzluksiz majburiy ta’lim tizimining
Davlat ta’lim standartlari. Toshkent.,2016-yil.
12. Қурбонова Х. Она тили таълими мазмунини
янгилашнинг лингвометодик асослари: Пед. фан. номз дисс. –
Тошкент, 2005-yil.
13. Rahmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o`zbek tili. T., 2006-yil.
14. СодиҚова М. Ҳозирги ўзбек тилида сифат.-Т.:Фан. 1975.
15. Sodiqova M . Hozirgi o ʻ zbek tilida sifat . Fan, 2001-yil.
16. Tursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayeva SH. Hozirgi o zbek
ʻ
adabiy tili. –T., O zbekiston,
ʻ 1992-yil.
17. Shukurov O, Boymatov B. O zbek
ʻ tilining ma’nodosh so zlar ʻ
lug ati.
ʻ T., 2009.
18. Uluqov N.M., G oyibnazarova
ʻ N.R. Ona lili. 6-sinf: O qituvchilar ʻ
uchun metodik qo llanma // N.M.Uluqov, N.R.G oyibnazarova, –
ʻ ʻ
Toshkent, Tasvir, 2005-yil.
19. Ўзбек мактабларида она тили таълими концепцияси // Тил ва
адабиёт таълими. – Тошкент, 1994. – № 1.
20. Юсупова Ш . Ҳозирги ўзбек адабий тили дарсларида укувчилар
тафаккурини ўстиришнинг илмий - методик асослари ( академик
литсейлар мисолида ) Пед . фан . док . дис … - Т ., 2005.
Elektron ta’lim resurslari
Elektron saytlar ro yxati:
ʻ
– http://www.ziyonet.uz ;
– http://www.uzedu.uz ;
– http://www.kitob.uz ;

Купить

Информация о документе

Продавец

Sifatlarda daraja kategoriyasining ifodalanishi

Похожие документы