Sinf rahbari ishini milliy qadriyatlar bilan boyitish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	45.2KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	16 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sinf rahbari ishini milliy qadriyatlar bilan boyitish

Sotib olish

Sinf rahbari ishini milliy qadriyatlar bilan boyitish
Reja:
Kirish
1. Sinf rahbari ish faoliyatini tashkil etishning shart-sharoitlari.
2. Tarbiyaviy ishlar tizimida milliy qadriyatlarni o’rni
3. Sinfdan tashqari ishida milliy qadriyatlardan foydalanishning shakl
va metodlari
Xulosa
Adabiyotlar ro’yxati.

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda milliy
qadriyatlardan foydalanish bizning milliy pedagogikamizda azaldan mavjud
bo’lgan va turli davrlarda u o’ziga xos ko’rinish hamda mazmun-mohiyatiga ega
bo’lgan. Bu tarbiya sohasi o’zining turli-tumanligi jihatdan qadriyatlar
yo’nalishlari bilan bog’liq bo’lib, uning bolalar dunyoqarashi hamda ruhiyatiga
ta’sir etib, ma’lum bir ko’nikmalar hosil qilishi juda bir murakkab jarayondir.
Ushbu murakkab jarayon qadriyatlarning yuzaga kelish asoslari bilan bog’liqdir.
Muammoning o’rganilganlik darajasi. Mavzuning mazmun-mohiyati, maqsadi
o’zining asoslari va yo’nalishi jihatdan ijtimoiy, falsafiy, didaktik, psixologik,
badiiy hamda diniiy yo’nalishlarga egadir. Uning ijtimoiy asosi jamiyatdagi barcha
munosabatlarda birlamchiligi bilan ajralib turadi va o’zida mavzuga oid barcha
jihatlarni uyg’unlashtiradi.
Ta’lim-tarbiya jarayonida milliy qadriyatlardan foydalanishning qadimgi
asoslari. Bu asosan, islom dinigacha bo’lgan davrlarni o’z ichiga olgan asarlarda
(qo’lyozmalar, “Avesto” kitobi, tosh bitiklari va osori-atiqalarda) o’z aksini topgan
Ta’lim-tarbiya ajarayonida milliy-diniy qadriyatlar ta’sirining islomiy asoslari.
Bu asoslar buyuk tafsirchilar, hadisshunoslar, mutassavuf olimlar qarashlarida,
Kur’oni Karimda, Hadisi SHarifda hamda O’rta asr yozma manbalarida
mujassamlashgan.
Ta’lim-tarbiya jarayonida insoniy qadriyatlar ta’sirining qomusiy allomalar
hamda mumtoz adabiyot vakillari tomonidan yoritilishi va ularning g’oyalariga
tayangan asoslar. Ushbu asoslar Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali
ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy, Yusuf Xos Hojib, Muslihiddin Sa’diy, Alisher
Navoiy, Husayn Voiz Koshifiy, Zahiriddin Muhammad Bobur kabi allomalar
asarlarida o’z aksini topgan. Bu yo’nalishdagi asarlar orasida ayniqsa, Unsurul
Maoliy Kaykovusning «Qobusnoma» didaktik asari muhim o’rin egallaydi. Unda
ta’lim-tarbiya va milliy qadriyatlarning barcha qirralari o’ziga xos munosabatlar
tarzida yoritilgan
2

Bolalarni milliy qadriyatlar asosida ma’naviy–axloqiy tarbiyalashning
ma’rifatparvar jadidchilik g’oyalaridagi asoslari. Bu asoslar o’lkamizda
Maxmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Abdulla Avloniy, Sadriddin Ayniy,
Abdurauf Fitrat asarlarida keng yoritilgan
Ta’lim-tarbiya jarayonida bolalar ma’naviy-axloqiy tarbiyasini milliy
qadriyatlar asosida tarbiyalashning sho’ro davri asoslari. Bu asoslar sho’rolar davri
me’yoriy hujjatlari va pedagogikaga oid asrlarida aks etadi
Ta’lim-tarbiya jarayonida milliy qadriyatlarni joriy etishning milliy istiqlol
g’oyasi asoslari. Bu yo’nalish asoslari «Ta’lim to’g’risida»gi qonun, “Kadrlar
tayorlash milliy dasturi”, milliy istiqlol g’oyasida mujassamlashgandir
Ma’lumki, jamiyat taraqqiyotida oila va milliy qadriyatlarning rivojlanishi
yonma-yon kechgan o’zaro bog’liq va uzluksiz jarayondir. Ularning rivojlanish
shakllari turlicha kechgan bo’lsada, o’zining ijtimoiy–iqtisodiy asoslari jihatdan
ularni bir qancha umumiyliklar bog’lab turadi. SHunday umumiyliklardan biri bu
tarbiya sohasidir.
Sinf rahbari tarbiyaviy ishlar jarayonida qadriyatlardan foydalanishning
mazmun-mohiyatini yurtboshimiz asarlaridagi g’oyalardan kelib chiqqan holda
«O’quvchilarni milliy va umuminsoniy qadriyatlarga tayangan holda komil inson
etib tarbiyalash» jarayoni sifatida izohlash mumkin bo’ladi. SHundan kelib
chiqqan holda kurs ishi mavzusini “ Sinf rahbari ishini milliy qadriyatlar bilan
boyitish”de b nomladik.
Tadqiqot maqsadi: sinf rahbari ishida milliy qadriyatlardan amaliy
foydalanish yo’llarini belgilab olish hamda bu yo’nalishda o’ziga xos usullar
o’rganish.
Tadqiqot vazifalari:
1.Mavzuga oid tarixiy, pedagogik, pisixologik, uslubiy manbalarni o’rganish va
muammo talqinida ulardan keng foydalanish;
3

2.Sinf rahbari ishini milliy qadriyatlar bilan boyitish orqali bolalarning
ma’naviyaxloqiy tarbiyasi masalalarini tahlil etish, uning imkoniyatlarini aniqlash;
3.Sinf rahbari ishida milliy qadriyatlardan foydalanishning usul va vositalarini
ishlab chiqish;
Tadqiqot ob’ekti: Sinf rahbari ishida milliy qadriyatlardan foydalanish
jarayoni.
Tadqiqot predmeti: Sinf rahbari ishini milliy qadriyatlar bilan boyitish
mazmuni, shakllari, metodi va vositalari.

4

1. Sinf rahbari ish faoliyatini tashkil etishning shart-sharoitlari.
Sinf rahbari maktab o’qituvchilar jamoasi va pedagogika kengashining
a’zosidir. Sinf rahbari va tashkilotchining burchi juda keng va ko’p tomonlamadir.
Sinf rahbari ishining asosiy qismi o’quvchilarni o’rganish, o’quvchilar bilim
sifatini oshirish hamda ularning tartib intizomini mustahkamlash. Darsdan va
sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va ularni o’tkazish.
O’quvchilarning ota-onalari bilan olib boriladigan ishlar ham maktab tashkilotchisi
va sinf rahbarining asosiy vazifalaridan biridir.
O’quvchilar jamoasi – sinf rahbarining tayanchi. O’quvchilarni tarbiyalashda
sinf jamoasidagi barcha o’quvchilarning bir-birlariga ta’sirlari katta ahamiyatga
ega. Ularni bir-biriga ko’rsatadigan o’rnaklari intizomni yaxshilash va
mustahkamlashga, ularni xulq madaniyatini, odatini, ko’nikmasini hosil qiladi.
Sinf rahbari bolalarni odobli qilib tarbiyalashni, ularga andisha bilan
gapirishni, maqbul harakat qilishni o’rgatishi lozim.
Alisher Navoiy «Mahbub-ul-qulub» asarida ta’lim-tarbiya jarayonlarini,
vositalarini, ahloq-odob talablarini ko’rsatadi. O’z davridagi musulmon
maktablarining yutuq va kamchiliklarini tahlil etadi. O’qituvchi odobi va
muallimlik kasbi, mudarrislar, maktabdorlar va ta’lim berayotgan fanini va tarbiya
jaaryonini sevishi kerak deydi. O’ziga xos o’quvchi jamiyatda obro’li va hurmatga
loyiq insondir, deb hisoblaydi. SHogirdlar muallimni hurmat qilishlari,
e’zozlashlari zarurligini uqtiradi.
Navoiyning fikricha, ba’zan bir kishi bitta bolaga tarbiya berishga ojizlik
qiladi, muallim esa bir nechta bola-sinf jamoasini tashkil etadi va ilmu-adab
o’rgatadi. Bu jarayonda sinf rahbari ko’p mashaqqatlarga duch keladi. SHuning
uchun shogirdlar ustoz oldida umrbod qarzdor ekanliklarini his etishlari lozim.
SHogird podsholik martabasiga erishsa ham muallimga qulluq qilsa arziydi.
Xaq yo’lida senga bir harf o’qitmish ranj ila,
5

Aylamak bo’lmas ado oning haqin yuz ganj ila.
Sinf rahbari o’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalar ekan, u o’z faoliyatida
quyidagi talablarga rioya qilishi kerak:
- sinf rahbari o’quvchi ota-onasining mansabi, boyligiga qarab bolaga
muomala qilmasligi lozim.
- sinf rahbari bolalarga ahloqiy normalarni o’rgatishi kerak.
- gerdayishi, manmanlik, ta’magirlik, nodonlik kabi illatlar o’qituvchi
ahloqiga yod sifatlardir.
- xalq nazarida olim hisoblanadigan o’qituvchilar yomon ishlardan,
fiskufasoddan o’zlarini tiya bilishlari zarur.
Sinf rahbarining ota-onalar bilan to’g’ri muomila qila olishi murakkab, nozik
ish. CHunki hozirgi ota-onalarning ko’pchiligi o’rta yoki oliy ma’lumotli kishilar,
ular vaqtli matbuot, televidinie, radio orqali ko’pgina pedagogik axborotlarni bilib
oladilar. SHunday vaziyatlar ham bo’ladiki, o’g’il yoki qiz bola maktabda
o’zboshimchalik qiladi, lekin oilada hushyor va gapga quloq soladi, yoki aksincha.
Oilada muomalasi qo’pol, o’zboshimcha, maktabda esa o’zini xushmuamola,
intizomli tutadi. Buning sababi nimada? Bunday holatlarning hammasi uchun bir
xil sabab va to’g’ri javobni topish amri mahol. CHunki har bir holatda uning
sabablari turlicha bo’lishi mumkin. Demak, sinf rahbari va ota-onalarning
maqsadlari bir xil bo’lsa ham, ularning hamkorligi, bir-birini tushunishi, muomala
munosabatlari qarama-qarshiliklarsiz bo’lmaydi.
Sinf rahbarining faoliyati kamol topayotgan kishi shaxsini tarkib toptirishga
qaratilgandir. Bu faoliyatning natijalari tarbiyalanuvchining qiyofasida, uning
shaxsidagi xususiyatlarida, xarakter va xulq-atvorida o’z aksini topadi. Agar
tarbiyachi pedagog nimaga intilayotganini ravshan va aniq tushunilmagan joyda
tarbiyalanuvchilar shaxsini takomillashtirishga astoydil intilish bo’lmaydi, balki
tarbiyada o’tkaziladigan ish tasodifiy tusga ega bo’lib, buning uchun ajratilgan
vaqtni to’ldirish uchungina olib boriladi. Tarbiya faoliyatining maqsadlarini aniq
bilmagan va bu maqsadlarni hisobga olmagan holda to’la qimmatli tarbiya yo’q va
bo’lishi ham mumkin emas. Ma’naviy-ahloqiy tarbiyaning maqsadi jamiyat
talablariga bog’liq bo’lib, bu talablar o’z navbatida ishlab chiqaruvchi kuchlarning
6

rivojlanish darajasi va jamiyatda yoshlarni o’qitish va tarbiyalash ishlarining
hammasi yosh avlodda ma’naviy ahloq va e’tiqodni shakllantirishga, ularni
Vatanga cheksiz sadoqat ruhida tarbiyalashga xizmat qilishi lozim.
Yoshlarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalash tuzimini takomillashtirishda
boshlang’ich maktab muhim o’rin egallaydi.
Ma’naviy ahloqiy tarbiya-ma’naviy ongni bir maqsadni ko’zlab tarkib
toptirish, ahloqiy tuyg’ularni rivojlantirish hamda xulq-atvor ko’nikmalari va
odatlarini hosil qilishdan iborat. Sinf rahbari o’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy
tarbiyalashning quyidagi vazifalarini hal etishi kerak.
1) Tug’ilib o’sgan joyiga, O’zbekiston Respublikasiga yuksak muhabbat
tuyg’ularini, uning tabiati va kishilar haqida, Vatanning himoyachilari va mehnat
qahramonlari to’g’risida, ota-bobolarimiz, ularni dunyo tsivilizitsiyasiga qo’shgan
hissalari to’g’risida ko’proq bilishga intilishni tarbiyalash.
2) O’quvchilarda Vatanimizning boy tarixi, shuningdek boshqa
mamlakatlar to’g’risida, tinchlik uchun kurash haqida chet ellardagi bolalar
tashkilotlari haqida dastlabki tasavvurlarni hosil qilish.
3) Bolalarda o’rtoqlik tuyg’usini, boshqalarga yordam ko’rsatish
ishtiyoqini, umumiy foyda yo’lida birgalikda faoliyat ko’rsatishga intilishni tarkib
toptirish. Bolalar o’rtasida, o’g’il va qiz bolalar o’rtasida do’stona munosabatlarni
rag’batlantirish, sohta o’rtoqlik ko’rinishlariga qarshi kurash olib borish lozim.
4) O’z so’zi va va’dasi uchun, o’qituvchi va kollektiv topshiriqlarining
bajarilishi uchun ma’suliyat tuyg’usini tarbiyalash.
5) Bolalarda kishilarga to’g’ri munosabatni, keksalar, bemorlar,
invalidlarga nisbatan e’tibor va g’amhurlikni, xushfe’l va betartib, kamtar va
haqgo’y bulishini tarbiyalash.
O’quvchilarni barcha kishilarning yaxshi va yomon xatti-harakatlarini farqlay
olishga, o’z xatti-harakatlariga va o’rtoqlarining xatti-harakatiga adolatli baho
berishga o’rgatishi hamda o’z kuch g’ayratini o’quvchilarda nopoklik, adolatsizlik,
7

kishilarga raxm-shafqatsiz bo’lishga nisbatan salbiy munosabatni tarkib
topshtirishga qaratishi kerak.
O’quvchilarni tarbiyalash o’qitishga qaraganda ancha qiyin degan fikrni
o’qituvchilar orasida tez-tez eshitish mumkin. Ma’naviy-ahloqiy tarbiya ta’lim
berish bilan mustahkam aloqada bo’lgani holda, o’zining xususiyatlariga ega.
Ma’naviy-ahloqiy tarbiya o’sib kelayotgan avlodni tarbiyalashni barcha
protsesslarini bilim berish va o’rgatish bilan birga qamrab oladi. Bunday ikkita
o’zaro bog’langan tomon: hayotni bilish va unga bo’lgan munosabatni tarkib
toptirish protsesslari ajralib turadi. Hayotni bilish ma’lumot olishning asosiy
funktsiyasi, unga bo’lgan munosabatni tarkib toptirish tarbiyaning asosi, vazifasini
tashkil etadi.
Sinf rahbari faqat ta’lim-tarbiyaning birligini emas, balki ularning
xususiyatlarini ham ko’ra bilishi muhimdir. Maktabdagi tarbiya inson shaxsini
tarkib toptirish yuzasidan olib boriladigan ulkan ishining bir qismi xolos, u
bolaning ilgarigi tajribalarini hisobga olgan holda tashkil etiladi, undagi barcha
yaxshi sifatlarni o’stirib, noto’g’ri tasavvurlar, odatlarni tuzatib borishi va bo’lajak
sifatga zamin tayyorlashi kerak. Ma’naviy-ahloqiy tarbiya o’quvchi maktabni
tamomlagandan keyin ham to’gallanmaydi, u butun umr bo’yi davom etadi.
Ma’naviy-ahloqiy tarbiya-ta’lim berish bilan bog’liq bo’lgani holda, o’z
xususiyatlariga, o’ziga xos vazifalari, uni tashkil etishning forma va metodlariga
ega bo’lib, maxsus ravishda o’rganilishi lozim.
O’quvchilarni ma’naviy-ahloqiy tarbiyalashning muhim sharti sifatida
ularning o’quv va o’qishdan tashqi xilma-xil faoliyatlarining birligi to’g’risidagi
tushunchalar bilan bog’liqdir.
O’quv va ma’naviy-ahloqiy tarbiya faoliyati bir-birlarini to’ldirish lozim: Sinf
rahbari tomonidan tarbiyaviy bosqichga rahbarlik qilingan taqdirdagina tarbiyada
biror maqsadga qaratilganlik, ma’lum bir sistemaning bo’lishi mumkin.
Ma’naviyahloqiy tarbiyalash avvalo tarbiyalanuvchi shaxsining tarkib topish
protsessiga rahbarlik qilishni taqozo etadi.
Biror maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonda tarbiyalanuvchilarning jismoniy
hamda ma’naviy-ahloqiy yetukligi o’sib borishiga qarab ularning mustaqilligi va
ijodiy faolligi ortib boradi. O’quvchilar jamoasining ongliligi ortib borishi bilan
8

tarbiyachining vazifalari o’zgaradi. Tarbiya davomida tarbiyalanuvchining
qarashlari, hayotiy nuqtai nazari asta-sekin tarkib topadi.
Hozirgi davrida maktab va uydagi o’quv-tarbiya ishlarini amalga oshirayotgan
pedagogik jamoa oldiga juda katta vazifalar qo’ymoqda. Maktab yosh avlodni
dunyoqarashini tarkib toptirish, g’oyaviy, siyosiy jihatdan chiniqtirish, yuksak
axloqiy fazilatlarga ega qilish, mehnatiga va ongli kasb tanlashga tayyorlash lozim.
Bu vazifalarni hal qilishda sinf rahbari va tashkilotchi muhim rol o’ynaydi.
CHunki, u bir sinf sharoitida tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan
ishlarni tashkil etadi va boshqaradi.
Sinf rahbari quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. O’ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu
vazifani bajarayotganda u yolg’iz emas, shu sinfda dars berayotgan turli fan
o’qituvchilari bilan hamkorlikda va ularga suyangan holda o’kuvchilarda milliy
dunyoqarash asoslarini shakllantiradi, axloqiy tarbiyasini rivojlantiradi.
O’quvchilarni darsdan tashqari tadbirlarni tashkil etadi va sinf jamoasini
mustahkamlaydi.
2. O’quvchilarning bilimga bo’lgan qiziqish va qobilyatini o’stirish har
bir o’quvchining indivudial-psixik xususiyatlarini hisobga olgan holda kasbga
yo’naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida
vazifasidir. Ayni paytda har bir o’quvchining sog’ligini mustahkamlashga ham
e’tibor beradi.
3. Sinf rahbarining diqqat markazida o’quvchilarning yuqori darsda
o’zlashtirishini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir o’quvchining
kundalik o’zlashtirishidan voqif bo’lib turadi. Orqada qolayotganlarga o’z vaqtida,
kechiktirmay yordam uyushtiradi.
4. Sinfdagi o’quvchilarning o’z-o’zini boshqarish ishlarini yo’naltiradi,
ular ishtirokida sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi ishtirokini ta’min etadi,
maktab miqiyosida uyushtirilayotgan muhim tadbirlarda o’z sinfining faol
qatnashishini ta’minlaydi.
9

5. Sinf o’quvchilarining ota-onalari, kuni uzaytirilgan guruhlarining
tarbiyachilari, korxonalar va muassasalardagi, turar joylardagi otaliqqa oluvchilar
bilan yaqin aloqaga o’rnatadi.
6. Sinf rahbari shu sinfda dars berayotgan barcha fan o’qituvchilari
o’rtasida o’quvchilarga nisbatan yagona talablar o’rnatilishiga erishadi, ota-
onalarga pedagogik bilimlar tarqatib, oila bilan maktab o’rtasidagi aloqani
mustahkamlaydi.
7. Sinf rahbari o’z sinfidagi turli hujjatlarini; sinf jurnali, o’quvchilarning
kundaliklari, tabellar, shaxsiy ma’lumotlari, turli xil reja va hisobotlarni yuritadi.
Ko’rinib turibdiki, sinf rahbarining vazifalari keng va murakkab, ularni
muvaffaqiyatli hal qilish sinf rahbarining shaxsiy sifatlariga ham bog’liqdir. Sinf
rahbarining shaxsiy sifatlariga qo’yiladigan talablar o’qituvchiga qo’yiladigan
talablardan farq qilmaydi. Lekin, sinf rahbari asosiy tarbiyachi, bolalar ma’naviy
jihatdan andoza oladigan shaxs bo’lganligi uchun ham, bu talablar uning shaxsiy
fazilatiga aylanib ketishi bilan tarbiyada alohida rol o’ynaydi.
O’quvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini
muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o’zlashtirish
va bilim sifatini oshirish ko’p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarining samarali
ishlashiga bog’liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar
o’quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatini to’ldiradi. Ularning dunyoqarashi,
to’g’ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni
amaliyot ishlab chiqarish bilan bog’lanishiga zamin yaratadi.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning
vazifalari ham ko’p qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning
tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi:
1. Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni
nazorat qilish.
2. O’quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko’p qirrali ishlarni
o’quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo’lga qo’yish.
3. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo’nalishiga bevosita rahbarlik
qilgan holda o’qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalari, sinf faollariga uslubiy
yordam ko’rsatish.
10

4. Umummaktab va maktablararo o’tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy
tadbirlarda qatnashish.
5. O’quvchilarning bo’sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat
muassasalari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada
tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko’rish mumkin: tashkilotchilik,
uslubiy va ma’muriy.
Bular ko’pincha o’zaro uzviy bog’langan holda namoyon bo’ladi.
Tashkilotchining tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator kishilarni kiritish
mumkin:
1. Tarbiyaviy ishlar sohasida erishgan yutuq va kamchiliklarni tahlil
qilish.
2. Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash.
3. Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning
mazmunini, shakl va usullarini aniqlash.
4. Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish, guruhlashtirish va
ularning mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqaruvchi shaxslarni
aniqlash.
O’quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o’z mazmuniga ko’ra tafakkur
faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. CHunki sinfdan tashqari ishlarda
olingan axborot idrok etiladi, qayta ishlanadi. SHu asosda yangi bilimlar hosil
qilinadi. O’quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib turli kishilar bilan
muayan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatga duch keladilar. SHuning uchun
ham o’quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo’lsa,
ularning munosabatlari shunchalik munosabat doirasi keng va ma’naviy o’sishi
samarali bo’ladi. Maktabdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o’quvchilar
jamoadagi ishlarni o’rganadilar. Ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar. Ishlab
chiqarish mehnatiga qo’shiladilar. Jamoatchilik fikriga bo’ysunishga, jamoa sharafi
uchun kurashishga otlanadilar. Maktabdan tashqari faoliyatga quyidagilar kiradi:
11

1. Og’zaki ish usullari: majlislar, yig’inlar, ma’ruzalar, kutubxonalar,
konferentsiyalar, munozaralar, uchrashuvlar, gazetalar, radio va jurnallar.
2. Amaliy ish olib borish usullari turli joylarga sayyohatlarga, sport
musobaqalari, tabiatshunoslar to’garaklari, shanbaliklar, yangi kitoblar
ko’rgazmalari.
Tarbiyaviy ish pedagogikadan butun qobiliyatlarni ishga solishga taqozo
etadi. Sinf rahbarligi kursi bilan maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar
metodikasi kursi bir-biriga bog’liq va uning davomiyligidir.
Yuqoridagi qayd etilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida o’quvchilar turli
qo’llanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik materiallardan foydalanishni
o’rganadilar, o’z-o’zini tekshirish uchun turli ma’lumot va tayanch materiallarini
jalb etish ko’nikmalarini egallaydilar.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishni rejalashtirish bolalarning yosh
xususiyatlariga, maktabning joylashgan shart-sharoitlariga, ijodiy birlashmalariga,
ilmiy markazlar bilan o’zaro aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi. Direktor
o’rinbosarining faoliyati, o’z ifodasini topgan xujjatlar ro’yxati, xalq ta’limi
tomonidan doimiy ravishda berilib boriladi.
Tarbiyaviy ishlarning sifat va samaradorligi, avvalo tarbiyachining g’oyaviy
ishonchiga va siyosiyligining darajasiga bog’liq. Buning uchun sinf rahbari fan
yangiliklarini muntazam, egallab borishi bilan o’zining bilimini, ongini oshiradi.
Sinf rahbarining axloqiy obro’si g’oyat darajada yuqori bo’lishi ham bu
o’rinda muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishga ega
bo’ladi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o’quvchilar ongining
va xulqining shakllanishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Sinf rahbari uchun malaka va
ko’nikmalarga ega bo’lishni o’zi yetarli emas. U o’z tarbiyaviy faoliyatida yuksak
darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o’z ishiga sadoqati, intizomi, odamiyligi,
axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o’gkazadi. CHunki, tarbiyachilik qobilyati juda
ko’p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon dildan ko’ngil qo’yish,
bolalarga bo’lgan cheksiz, muhabbat muomala nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq
temperament, oqil va adolatlilik namunasi, alohida nazokat sipolik va vazminlik
kabi fazilatlarning bo’lishini taqozo qiladi. Bunga yana tarbiyachilik texnikasi
12

qo’shimcha ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi sinf
rahbarining asosiy qurolidir.
Sinf rahbarlaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob
talablariga rioya qilish, har bir bola shaxsini inson sifatida hurmat qilish bilan unga
nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo’lish, o’z
muomolasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondashish talab qilinadi.
Muhimi shundaki, sinf rahbarining o’zi bolalarni tarbiyalamoqchi bo’lgan
g’oyaviy-axloqiy barkamollikka mos bo’lishi kerak. Tarbiyadagi xatolarning
ko’pchiligiga asosiy sabab, bolaning oldiga qo’yilayotgan talablar tarbiyachi
harakterida hamisha ham namoyon bo’lavermasligidadir.
Sinf rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko’rsatishi muhim
ahamiyatga ega. Ayni vaqta u kommunikativ qobilyatga ega bo’lishi, ro’y
berayotgan voqea va hodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog’lab baholashgina
emas, balki ro’y berishni sababiga qarab hukm ham chiqarishni, ijod qilish
qobilyatiga ega bo’lishi kerak.
; Sinf rahbari maktabdagi eng yetuk pedagog
hisoblanib, u bajaradigan mehnatining o’lchovi, chegarasi yo’q. Uning bilmagan
ishi uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo’lmaydi. SHu bilan bir qatorda, u
beg’araz, xolis shaxs bo’lib, jamoatchilik asosida ishlaydp. Sinf rahbari
pedagoglar, ota onalar va o’quvchilarni o’zaro bog’lovchi shaxs sifatida barcha
tomonlarining nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga
birlashtirish, o’zaro aloqalarning to’g’ri bo’lishiga ta’sir o’tkazish va ayni vaqtda
o’zining o’rnini aniq ta’minlay olishi kerak. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining
tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga
garov bo’ladi. Sinf rahbari o’quvchilarga puxta bilim berishga, ularni fikrlash
qobilyatini faollashtirishga hamisha g’amxo’rlik qilib boradi. Hatto o’zlashtirish
yuqori bo’lgan sinflarda ham bolalarda ilmga bo’lgan qiziqish va muhabbatni
o’stirishga, ta’lim sifatini oshirishga harakat qilish zarur.
Ayrim maktablarda yuqori o’zlashtirishga erishishga o’quv, didaktik masala
sifatida maktabda ta’lim-tarbiyani to’g’ri yo’lga qo’yishga bog’liq bo’ladi. O’qish
13

jarayonida bolalarda mehnatsevarlik, diqqatni, matonat kabi sifatlarni tarbiyalash
bilimni muvaffaqiyatli o’zlashtirishga yordam beradi.
Maktabda olib boriladigan tarbiyaviy ishlar sistemasi to’g’ri va bevosita
sinfda o’zlashtirishni ko’tarishga ta’sir etadi. Sinf rahbari o’qituvchilar bilan
hamkorlikda bolalarni o’qishga ongli munosabatda bo’lishga o’rgatadi.
O’quvchilarning o’qishlarini nazorat qiladi, darslarga kiradi, kuzatadi va o’z
sinfidagi o’quvchilar bilan birgalikda sinfda o’quv ishlarining sifatini oshirish
chora-tadbirlarini belgilaydi. Yuqori sinflarda yuqori o’zlashtirish uchun ko’rish
susaymaydi, aksincha u yana ko’proq ahamiyat kasb etib boradi.
1. O’quv mehnatiga ongli munosabatda va unga ma’lumot bilan
yondashish hissini tarbiyalash bilimning sifatli bo’lishi bolaning o’qishga
bo’lgan intilishiga qiziqishiga ularning harakatchanligiga, diqaqatiga faoliyatiga
tashabbuskorligiga, mustaqilligiga bog’liqdir. Bunday sifatlarni o’quvchilarda
shakllantirish ularga o’quv mehnatining ijodiy ahamiyatini tushuntirish va o’quv
mashg’ulotlariga mas’uliyat bilan yondashishni o’quvchilardan talab etish sinf
rahbarining faoliyatida muhim o’rin egallaydi. Sinf rahbari o’quv jarayonini
ijtimoiy foydali mehnat bilan bog’lash o’qish bilan hayot o’rtasidagi, mehnat
faoliyati o’rtasidagi aloqani ko’rsatish, vatanni himoya qilish hissini tarbiyalash
orqali erishiladi.
2. Har narsani bilishga qiziqish va bilimga muhabbat uyg’otish.
Bola bilimga qiziqmay turib, o’qishga intilmay turib, muvaffaqiyatli o’qiy
olmaydi. Birinchi navbatda qiyinchilik bilan o’zlashtirilgan fanlariga nisbatan
bolaning qiziqishini uyg’otish kerak. Boladagi o’qish, mehnatga nisbatan havas va
qiziqish o’qishidagi qiyinchiliklarni yengishga, bilim faoliyatini oshirishga
qiziquvchanlik va mustaqilligini kamol topishiga olib keladi.
3. O’quv mehnati madaniyatini oshirish.
O’zlashtirishning past bo’lishi aksariyat, o’quv jarayonini sistemali va rejali
olib borish iqtidorli bolalarni shakllaniga olib keladi.
Sinf rahbarining va o’qituvchining asosiy vazifasi har bir o’quvchining
fikrlashga o’rgatishdan iboratdir. Ayniqsa bolalarda o’qish qiyinchiliklarini
yengish, tushunib o’qish va kitob bilan mustaqil ishlash uy vazifalarini bajarishda
14

rioya qilishni olgan bilimlarini, amalda qo’llash kabi bilim olish uchun zarur
bo’lgan sifatlarini shakllantirish katta ahamiyatga egadir. O’quvchilarning aqliy va
jismoniy o’sishiga madaniyatli bo’lib harakat qilish va hamisha bu haqda
g’amxo’rlik qilish lozim.
4. O’quvchilarni o’quv mehnatida muayyan rejaga itoat etishga
o’rgatish.
O’quv mehnati bilan dam olishni to’g’ri tashkil etish, tashkiliy ravishda uy
vazifalarini bajarish ta’lim samaradorligini oshiradi. O’quvchilar rejimga itoat
etishlarini o’qituvchi, sinf rahbari va ota-onalar muntazam ravishda nazorat qilib
borishlari kerak. SHu yo’l bilan ularni muvaffaqiyatli o’qishga, o’quv mehnatida
saramjonlikka o’rgatish mumkin.
5. O’qish jarayonida o’rtoqlariga yordam berishni uyushtirish.
O’rtoqlariga o’zaro yordam, sinfda ulgurmovchilikni, maktabni tashlab ketish
hollarining oldini olishga yordam beradi. SHu bilan birga sinfda o’rtoqlik do’stlik
va bir jamoa bo’lib shakllanishiga olib keladi.
6. Sinf o’quvchilari bilan alohida bo’lishi va yaxshi hamkorlik.
Sinf rahbari ta’lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o’zi emas, balki shu sinflarda
dars beruvchi boshqa o’quvchilar bilan hamkorlikda hal etadi. O’quv ishlarida sinf
rahbarining va shu sinfda ishlaydigan boshqa o’qituvchilarning bir yoqadan bosh
chiqarib ishlashi, o’quvchilarga nisbatan yagona talabni amalga oshirish va
o’quvchilarning bir-biriga o’zaro yordamlari ta’lim-tarbiya sifatini oshiradi.
Tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbarining faoliyati ko’p qirrali va
sermazmundir. Sinf rahbari rahbarlik qilayotgan sinf o’quvchilarini tarbiyalash
bilan bir qatorda o’quv yili yoki chorak davomida nimalar qilish kerakligi bolalar
hayotini nima bilan band qilish va tanlangan ish turini qanday amalga oshirishni
bexato aniqlash kabi ancha murakkab muammoni yechadi. Bu borada sinf
rahbariga turli xil manbalar yordam beradi. O’quvchilarning ayrim
hattiharakatlariga bu hatti-harakatlar namoyon bo’lishini tashkil etishi tajribalarini
15

o’rganish va tahlil qilish asosida o’quvchilarni o’rganishda amal qilishi lozim
bo’lgan talablarni shunday ifodalamoq mumkin.
Bolalarni o’rganish ularga tarbiya va ta’lim berish sifatini oshirish lozim.
O’quvchilarni muntazam tarzda o’rganish asosida boshlang’ich jamoaga hamda
alohida o’quvchilarga tarbiyaviy ta’sir etishining yanada samarali usul va
metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin bo’ladi.
O’quvchilarning individual xususiyatlari, mayllari hamda qiziqishlarini qayd
qilib borish bilangina cheklanib qolish noto’g’ri bo’ladi. Bu o’rganish asosida
o’quvchilarning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan olib
boriladigan tarbiyaviy ishlarni tashkil etish muhimdir. O’z o’quvchilarini yaxshi
o’rganish demak, tashqi tomoniga emas, balki ular hulq-atvor sabablarini
o’rganishga e’tibor bermoq darkor.
O’quvchilarni tabiiy hayot va o’quv faoliyati sharoitida o’rganish.
O’quvchi ta’lim jarayonida ijtimoiy foydali maslahatga va jamoat ishiga
o’rganishi lozim. O’qituvchilarn o’qituvchi va o’quvchilar jamoasi bilan, otaonalar
va tevarak atrofidagi kishilar bilan kirishadigan munosabatlarini o’rgatish juda
muhim ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxsning yanada to’la
ochiladi. O’quvchilarni tibbiy ish va kundalik hatti-harakat jarayonida o’rganish
o’quvchiga haqiqiy baho berishga yordam beradi.
Yuqori sinflarda yuqori o’zlashtirish susaymaydi, aksincha u yana ko’proq
ahamiyat kasb etib boradi.
1. O’quv mehnatiga ongli munosabatda va unga ma’lumot bilan
yondashish hissini tarbiyalash bilimning sifatli bo’lishi bolaning o’qishga
bo’lgan intilishi, qiziqishiga ularning harakatchangligiga, diqaqatiga faoliyatiga
tashabbuskorligiga, mustaqilligiga bog’liqdir. Bunday sifatlarni o’quvchilarda
shakllantirish, ularga o’quv mehnatining ijodiy ahamiyati tushuntirish va o’quv
mashgulotlariga mas’uliyat bilan yondashishni o’quvchilardan talab etish sinf
rahbarining faoliyatida muhim o’rin egallaydi. Bunga esa ularning o’qishdagi
har bir yutig’ini ijtimoiy foydali mehnat bilan bog’lanish o’qish bilan hayot
o’rtasidagi mehnat faoliyati o’rtasidagi aloqalini ko’rsatishi, vatanni himoya
qilish hissasini tarbiyalash orqali erishiladi.
16

2. Har narsani bilishga qiziqish va bilimga muhabbat uyg’otish.
Bola bilimga qiziqmay turib, o’qishga intilmay turib, muvaffaqiyatli o’qiy
olmaydi. Birinchi navbatda qiyinchilik bilan o’zlashtirilgan fanlariga nisbatan
bolaning qiziqishini uyg’otish kerak. Boladagi o’qish mehnatiga nisbatan,
mehnatga nisbatan havas va qiziqish o’qishidagi qiyinchiliklarni yengishga, bilim
faoliyatini oshirishga qiziquvchanlik va mustaqilligini kamol topishiga olib keladi.
3. O’quv mehnati madaniyatini oshirish.
O’zlashtirishning past bo’lishi aksariyat, o’quv mehnatini sistemali va rejali
olib borish iqtidorli bolalarda iqtidorini shakllanishiga olib keladi. Sinf rahbarining
va o’qituvchining asosiy vazifasi har bir o’quvchining fikrlashga o’rgatishdan
iboratdir. Ayniqsa bolalarda o’qish qiyinchiliklarini yengish, tushunib o’qish va
kitob bilan mustaqil ishlash uy vazifalarini bajarishda rioya qilishni olgan
bilimlarini, amalda qo’llash kabi bilim olish uchun zarur bo’lgan sifatlarini
shakllantirish katta ahamiyatga egadir. O’quvchilarniyag aqliy va jismoniy taraqqiy
etishga madaniyatli bo’lib harakat qilish va hamisha bu haqda g’amxo’rlik qilish
lozim.
4. O’quvchilarni o’quv mehnatida muayyan rejaga itoat etishga
o’rgatish.
O’quv mehnati bilan dam olishni to’g’ri almashtirib borish, tashkiliy ravishda
uy vazifalarini bajarish ta’lim samaradorligini oshiradi. O’quvchilar rejimga itoat
etishlarini o’qituvchi, sinf rahbari va ota-onalar muntazam ravishda nazorat qilib
borishlari kerak. SHu yo’l bilan ularni muvaffaqiyatli o’qishga, o’quv mehnatada
saramjonlikka o’rgatish mumkin.
5. Sinfda o’qish jarayonida o’rtoqlarga yordam uyushtirish. O’rtoqlarga
o’zaro yordam, sinfda ulgurmovchilikni, ikki yillikni va maktabni tashlab ketish
hollarining oldini olishga yordam beradi. SHu bilan birga sinfda o’rtoqlik
do’stlik va bir jamoa bo’lib shakllanishiga olib keladi.
6. Sinf o’quvchilari bilan alohida bo’lishi va yaxshi hamkorlik.
17

Sinf rahbari ta’lim-tarbiyaviy ishlarni yakka o’zi emas, balki shu sinflarda
dars beruvchi boshqa o’qituvchilar bilan hamkorlikda hal etadi. O’quv ishlarida
sinf rahbarining va shu sinfda ishlaydigan boshqa o’qituvchilarning bir yoqadan
bosh chiqarib ishlashi, o’quvchilarga nisbatan yagona talabni amalga oshirish va
o’quvchilarning bir-biriga o’zaro yordamlari ta’lim -tarbiya sifatini oshiradi.
18

2.Tarbiyaviy ishlar tizimida milliy qadriyatlarni o’rni
Jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, milliy mafkurani
shakllantirish, yoshlarni boy tarixiy va madaniy merosimiz, milliy an’analarimizga,
umuminsoniy qadriyatlarimizga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol g’oyalariga
sadoqat ruhida keng fikrli, sog’lom, jismoniy, akliy va ma’naviy jihatdan
barkamol, iqtisodiy islohotlarning mohiyatini tushunadigan hamda ularni yangi
ijtimoiy munosabatlar orqali hayotga tatbiq eta oladigan, milliy g’oya va istiqlol
mafkurasi mustahkam bo’lgan shaxslarni shakllantirish sinf rahbari faoliyati
maqsadining asosini tashkil etadi.
Qadriyatlar inson uchun ahamiyatli bo’lgan millat manfaatlari yo’lida xizmat
qiladigan erkinlik, ijtimoiy adolat, tenglik, haqiqat, ma’rifat, go’zallik, yaxshilik,
halollik, burchga sodiqlik singari fazilatlarni o’zida mujassamlashtiradi.
Qadriyatlar o’zining mazmun-mohiyatiga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi.
Bular: tabiiy qadriyatlar (yashash uchun zarur bo’lgan tabiiy shart-sharoitlar);
iqtisodiy qadriyatlar (ishlab chiqarish kuchlari va vositalari); ijtimoiy-siyosiy
qadriyatlar (erkinlik, tenglik, adolat, tinchlik, xamkorlik); ilmiy qadriyatlar
(bilimlar, tajribalar, yutuqlar); falsafiy qadriyatlar (g’oyalar, mafkuralar,
kontseptsiyalar); badiiy qadriyatlar (san’at, adabiyot, madaniyat); diniy qadriyatlar
(iymon, e’tiqod, vijdon, savob) kabi qadriyatlarni qayd etish mumkin bo’ladi. SHu
bilan birga fanda qadriyatlarning m i l l i y va u m u m i n s o n i y turlarga
ajratilishi an’ana tusiga kirgan.
Milliy qadriyatlar ma’lum bir millat, xalq va elatlarning o’z tarixiy
taraqqiyotida yaratadigan barcha moddiy va madaniy (ma’naviy) boyliklari
yig’indisidan iboratdir.
Umuminsoniy qadriyatlar tabiatni muhofaza qilish, madaniyatni rivojlantirish,
inson sog’ligini saqlash, oziq-ovqat bilan ta’minlash, energiya-yoqilg’i
tanqisligining oldini olish, turli tahdidlarni bartaraf etish, tsivilizatsiya
taraqqiyotini davom ettirish kabi sohalarni o’zida mujassamlashtiradi.

19

Qadriyatlar turli-tuman bo’lishi bilan birga «dunyoda eng oliy qadriyat -
inson» hisoblanib, qolgan barcha qadriyatlar unga xizmat qiladi. Inson
qadriyatining ma’naviy, tarixiy hamda ta’limiy jihatlari o’ziga xos yangicha
fikrlash va yondoshishlar asosida yurtboshimiz asarlarida batafsil yoritilgandir.
O’quvchi-yoshlar dunyoqarashini shakllantirishda milliy va umuminsoniy
qadriyatlar, xalqimizning boy tarixiy, madaniy va ma’naviy merosi asosida ularni
vatanparvarlik, mehnatsevarlik, insonparvarlik, iymon-e’tiqod, mehr-shafqatlilik
kabi insoniy fazilatlar misolida har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalaydi;
O’rta Osiyo mutafakkirlaridan Farobiy, Abu Ali ibn Sinolar ham inson
tarbiyasiga ta’sir etadigan omillar ahamiyatiga e’tibor berib kelganlar.
Farobiy inson kamolotida ta’lim-tarbiyaning muhimligini ta’kidlab: «munosib
inson» bo’lishi uchun odamda ikki imkoniyat: ta’lim va tarbiya olish imkoniyati
bor. Ta’lim olish orqali nazariy kamolotga erishiladi, tarbiya esa, bu kishilar bilan
muloqotda axloqiy qadr-qimmatni va amaliy faoliyatni yashirishga olib boradigan
yullar deydi. Abu Ali ibn Sino etika va axloqiy tarbiya masalalarini falsafiy
pedagogik asosda yoritib berishga yordam beradi.
Xalq – axloqiy qadriyatlar bo’lib, u qimmatli an’analar ijodkori. Xalq
qadriyatlar va an’analarni o’zining ozodligi uchun olib borgan kurashlardan
mardonavor ijod qildi, ularni tolmas mehnatda, chet el bosqinchilari bilan qilgan
janglarida qadraladi va e’zozladi.
Qadriyatlarning ijtimoiy, siyosiy, axloqiy mazmuni turli tarixiy davrlarda
ayniqsa keskin sinfiy kurashlarda yaqqol ko’rindi. Ommaviy xalq harakatlari,
inqilobiy janglar avj olgan davrda ham kishilar ijtimoiy qiziqishlar bilan
yashaganlar.
Qadriyatlarni o’rganishda ular qanday tarixiy sharoitda va qaysi sinf
tomonidan yaratilganinini, kimlarga xizmat qilganini, kimning manfaatini
yoqlaganini va qaysi sinfning hukmronligini mustahkamlaganini ko’ra bilishi
kerak.

20

Ma’naviy-axloqiy tarbiyani milliy qadriyatlar asosida shakllantirishda
ularning yuzaga kelishi va rivojlanishini bilish hamda ularni tarbiya jarayonida
qo’llash o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ularni shartli tarzda quyidagicha
ifodalash mumkin bo’ladi:
Qadimgi qadriyatlar.
Bu arxeologik asori-atiqalar va obidalarni o’zida mujassamlashtiradi.
Bularni o’rganish bo’yicha ekskursiyalar bolalar tarbiyasining asosiy usullaridan
hisoblanadi.
Islomgacha bo’lgan milliy-madaniy qadriyatlari.
Bular zardo’shtiylik-Avesto asoslari, qadimgi tarixiy ma’lumotlar (Tumaris,
SHiroq afsonalari) va qadimgi turk bitiklarini o’zida mujassamlashtiradi.
Bular orqali tarbiyalash ushbu ma’lumotlarga oid hikoyalar, filmlar,
ma’ruzalar yetkazilishini o’zida aks ettiradi.
3.Islomiy qadriyatlar.
Bu qadriyatlar o’zida Qur’oni Karim, Hadisi SHarif, Tafsifchilik,
Fikxshunoslik, tasavvufchilik asoslarini hamda islomiy obidalarni o’z ichiga oladi.
Bularni bolalar tarbiyasida qo’llash turli xil izohlar, ilovalar, da’vatlar (savobchi
da’vat), pand-nasihatlar, qiziqarli kitoblarni o’qib berish, mazmunli hikoyalar,
namunali voqealar, ogohlantiruvchi voqealar, obidalarga sayohatlar, allomalar
hayotini yoritish, filmlar, islomiy yodgorliklarni asrab-avaylashni shakllantirish
kabilarni o’zida mujassamlashtiradi.
4. Mumtoz adabiyot qadriyatlari.
Bu mumtoz yozuvchi. shoir va adiblarning hayot iva ijodi bilan bog’liq
ma’lumotlar hamda ularning asarlari, qoldirgan adabiy-badiiy meroslarini o’z
ichiga oladi. Bularni bolalar tarbiyasida qo’llash, shu allomalar hayot iva ijodining
tarixini ularga yetkazish, mumtoz adabiyot asarlarining mazmun mohiyatini

21

bolalarga qiziqarli yoritib berish hamda ularning tarbiyaviy jihatlarini bolalarga
yetkazish orqali amalga oshiriladi.
5. Qomusiy allomalar ilmiy - madaniy meros qadriyatlari.
Bular o’z ichiga qomusiy allomalar hayoti-ijodi bilan bog’liq tarixiy
ma’lumotlarni, ularning asarlarini hamda jahon ilmiga qo’shgan buyuk xizmatlari
va ularning umumbashariy ahamiyatini jamlaydi. Bu qadriyatlar mutolaasi, filmlar
hamda allomalar asarlarini birgalikda o’rganish sifatida singdirishi mumkindir.
6. Tarixiy sulolalar tarixi (Samoniylar, Xorazmshoxlar,
Temuriylar, SHayboniylar, Mangitlar, Qo’ng’irot tarixi) bilan bog’liq
madaniy merom qadriyatlari.
Bu tarixiy sulolalar tarixi, ular tomonidan yaratilgan me’morchilik obidalari
hamda ular tomonidan qoldirilgan boshqa madaniy meros yodgorliklar tarbiyasida
foydalanishi turli xil tarixiy ma’lumotlarni bolalarga yetkazish, qiziqarli tarixiy
filmlar qo’yib berish, tarixiy memuar asaralar bilan tanishtirish va tarixiy
muzeyyodgorliklarga sayohatlarga bolalarni olib borishni o’z ichiga oladi.
7. Tarixiy etnografiya ma’lumotlari.
Bular xalqimizga xos bo’lgan tarixiy an’analar, urf-odatlar, to’y-markalar,
qadriyatlar, me’morchilik obidalari, xalq amaliy san’at (hunarmandchilik sohalari)
buyumlari, muzeylar materiallari (numizmatika-tangashunoslik, yuvelir-zargarlik,
torevtika-pandanorlik materiallar, asarlar va) kabilarni o’zida mujassamlashtiradi.
Bulardan oilada bolalar tarbiyasi uchun foydalanish kitoblar mazmunini
yoritish, ko’rgazma-muzeylarga sayohatlar uyushtirish, xalq bayramlarida ishtirok
etish, urf-odatlar saqlashishi hamda ularga itoat etishni bolalardan talab qilish,
bolalarni mashhur ustozlarga shogird berish kabilarni o’z ichiga oladi.
8. Tarixiy-pedagogik meros qadriyatlari.
Bu milliy pedagogika tarixiga oid bo’lgan allomalar, shoirlar, jadidlar,
ziyolilar va davlat arboblarining asarlari, tarixiy meroslari hamda g’oyaviy
qarashlaridan iboratdir. Bunda ayniqsa ilmiy-marifiy va didaktik pand-nasihat

22

asarlarining ahamiyati kattadir. Bular bolalar ma’naviy axloqiy tarbiyasiga izohlar,
ilovalar, hikoyalar, filmlar hamda pand-nasihatlar orqali yetkazilishi mumkin.
9. Xalq og’zaki ijodi meros qadriyatlari.
Bular ertaklar, dostonlar, qissalar, hikoyalar, topishmoqlar, ashulalar,
chistonlar va o’gitlar sifatida bizgacha yetib kelgan. Bular orqali bolalar
ma’naviyaxloqiy tarbiyasini tashkil etish turli xil suhbatlar, tez aytishlar, aqliy
uyinlar va mushoiralar sifatida amalga oshirilishi mumkin.
10. Xalq milliy o’yinlari meros qadriyatlari.
Bunga xalqimiz orasida tarqalgan milliy o’yinlar kiradi va ularni bolalar
tarbiyasida qo’llashda «Oq terak», «CHillak» , «Sokka tashash», «Kim o’zar?,
«CHuv ketdi» kabi turli xil o’yinlar sifatida amalga oshiriladi. Bolalarni kurash
bo’yicha yirik musobaqalar hamda xalq ko’pkarilariga olib borish ham bu sohada
muhim ahamiyatga egadir.
11. Milliy san’at qadriyatlari.
Bular xalqimiz milliy san’ati bilan bog’liq musiqa, teatr, askiya, aytishuv,
mushoira, raqs va san’at darajasiga ko’tarilgan mehnat an’analarini o’z ichiga
oladi. Bulardan bolalar ma’naviy-axloqiy tarbiyasini shakllantirishda kontsert,
spektkal, askiya kechalari va noyob san’at ob’ektlariga sayohatlarga borishdan
foydalanish mumkin bo’ladi.
12. Umumxalq tadbirlaridagi tarixiy qadriyatlar.
Bunga umumxalq milliy bayramlari (Navro’z, Mehrjon) tadbirlari (hashar,
ko’maklar), to’ylar (sunnat to’yi, nikoh to’yi, uy to’yi, mo’lchal to’yi), ma’rakalar
(xatni qur’on, janoza) kabilar kiradi. Bular orqali bolalar ma’naviyahloqiy
tarbiyasini shakllantirish ularni shu marosimlardagi ota-onalar nazoratidagi
ishtirokida va kuzatish orqali amalga oshiriladi.
Bolalar ma’naviy-axloqiy tarbiyasini milliy qadriyatlar asosida shakllantirish,
vatanparvalik, jamoatchilik, erk, ozodlik, adolatparvarlik, mardlik, do’stlik,

23

tarbiyalilik, axloqiylik, or-nomus, halollik, mehnatsevarlik, mehr-oqibat kabi
ko’nikmalarning ular tarbiyasida vujudga kelishi bilan bog’liqdir.

3. Sinfdan tashqari ishida milliy qadriyatlardan foydalanishning
shakl va metodlari
Mamlakatimizda mustaqillik yillarida erishgan yutuqlarimiz, istiqlol g’oyalari
bilan sug’orilgan ko’rgazmali targ’ibot vositalarini shakl va mazmun jihatidan
rang-barangligini ta’minlash, xalq og’zaki ijodi namunalarini tashkil etish va
ularning ijodlari asosida hujjatli fil ь mlar yaratish va ularni har bir bola qalbiga
kirib borishini ta’minlash ma’naviy barkamol fuqarolarni tarbiyalashda muhim
vosita hisoblanadi.
Ijtimoiy-ma’naviy muhitni yanada sog’lomlashtirish, diniy
aqidaparastlikning oldini olish, ma’naviy tubanlik, zo’ravonlik kabi illatlarni
batamom yo’q qilishga erishish maqsadida har bir idora va tashkilotda,
ta’limtarbiya muassasalarida, jamoa xo’jaliklarida maxsus «ma’naviyat kunlari» va
«ma’naviyat saboqlari» ni tashkil etish, undan tashqari -o’quvlarini muzey, tarixiy
qadamjolarga sayohatlar, mehnat qahramonlari, tarixiy va taniqli shaxslar bilan
uchrashuvlar o’tkazish; ijodkor oilalar, yoshlar klublari tashkil etish; ajdodlarimiz
madaniy merosi, urf-odatlari, tuy va motam marosimlari, xalq og’zaki ijodi, o’zbek
milliy hunarmandchilik namunalarini yig’ish, o’rganish va kelgusi avlodlarga
yetkazish maqsadida ekskursiyalar uyushtirish sinf rahbari ishini boyitishda,
ma’naviy yuksak avlodni shakllantirishda ijobiy o’rin tutadi.
1.Milliy qadriyatlarni namoyish etish usullari:
- fotolavhalar namoyishi;
- illyustratsiyalar namoyishi;
- milliy qadriyatlarning o’zgarish, rivojlanishi kuzatish usullari.
2. Amaliy usullar:

24

- bolalar bilan hamkorlikda mehnat, osori –atiqalar, obidalar, eski
qo’lyozma yoki kitoblarni asrab-avaylash;
- bolalarni turli tarixiy obidalar va ziyoratgohlarga olib borish;
- xalq milliy bayramlarida va yirik umumxalq tadbirlarida ishtirok etish.
3. Milliy adabiyot, tarix, san’at va madaniyatga oid asarlarni o’rganish
usullari:
- bolalarga milliy adabiyot, tarix, san’at va madaniyatga oid kitoblardan
olib berish;
- milliy adabiyot, tarix, san’at va madaniyatga oid asarlardan
ko’chirmalar, nusxalar olib, ularni bolalarga yetkazish;
- bolalarda milliy rassomchilik, haykaltaroshlik va xalq amaliy
hunarmandchiligi namunalariga nisbatan qiziqish uyg’otish hamda nodir asarlar
bilan ularni tanishtirish;
- bolalar bilan birga dars tayyorlash, turli qiziqarli mashg’ulotlar
o’tkazish.
4. Milliy qadriyatlarimiz asoslarini yorituvchi videoko’rsatuvlar, fil ь mlar
hamda lavhalarni bolalarga ko’rsatish;
5. Bolalar ongiga milliy qadriyatlarni singdirishda maqsadga yo’naltirish
usullari:
- bilimlarni egallashga yo’naltirish;
- ko’nikma-qobiliyatlarni shakllantirish;
- qadriyatlarga ijodiy yondoshishga o’rgatish;
- o’z qiziqishlarini amalga oshirishga yo’naltirish;
- bolalarga o’zlari olgan bilim, ko’nikma va qobiliyatlarini sinovdan
o’tkazishga o’rgatish;

25

- olingan barcha bilim va ko’nikmalarni milliy qadriyatlarimizni
o’rganish va asrab-avaylashga yo’naltirish.
Sinf rahbari o’quvchilarni vataniga, xalqiga, oilasiga, istiqlol g’oyalariga
sadoqatli, fidokor, mustaqil fikrlaydigan, dunyoqarashi keng, e’tiqodi yuksak,
iqtidorli, tashabbuskor, mas’uliyatli, ma’naviy va jismoniy barkamol avlodni
voyaga yetkazish kelajagi buyuk O’zbekistonning gullab-yashnashi uchun
garovdir,
O’zbek xalqi qadimdan oila ma’naviyatiga alohida e’tibor qaratgan. Bugungi
kunda ma’naviy merosdan foydalanib, mustaqil respublikamiz talabiga javob
beradigan yoshlarni tarbiyalash har bir oilaning muqaddas burchidir.
Yurtboshimiz I. Karimov ta’kidlaganidek: «har bir insonning, ayniqsa,
endigina hayotga qadam qo’yib kelayotgan yoshlarning ongiga shunday fikrni
singdirish kerakki, ular o’rtaga qo’yilgan maqsadlarga erishishi o’zlariga bog’liq
ekanligini, ya’ni bu narsa ularning sobitqadam shijoatiga, to’la-to’kis fidokorligiga
va cheksiz mehnatsevarligiga bog’liq ekanini anglab yetishlari kerak. Xuddi shu
narsa davlatimiz va xalqimiz ravnaq topishining asosiy shartidir». SHu boisdan
ham yoshlar tarbiyasiga alohida e’tibor berish, ularni jamiyatimizning ijtimoiy,
iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotida faol ishtirok etishlarini ta’minlash har bir
oilaning, fuqaroning, davlat va nodavlat tashkilotlarining burch va vazifasi
hisoblanadi.
Yurtboshimiz o’zlarining nutqlarida yoshlar tarbiyasiga barchaning diqqatini
qaratayotgani bejiz emas, chunki XXI asrda yashab samarali mehnat qilish,
O’zbekistonning buyuk kelajagini bunyod etish asosan bugungi yosh avlod
zimmasiga tushadi. SHuning uchun yoshlarni chuqur bilimli, yuksak madaniyatli,
mehnatsevar va tashabbuskor shaxslar etib shakllantirish oilada hayot tajribasiga
ega, turmushning achchiq-chuchugini ko’rgan, qiyinchiliklarda toblangan yoshi
ulug’larimiz, faxriylarimiz va ota-onalarning, shu bilan birga, mazkur ishga da’vat
etilgan tarbiyachilar va jamoatchilikning asosiy vazifasidir.

26

Bunday milliy urf-odatlarimiz va axloqimizga zid keladigan harakatlar
qaerdan paydo bo’ldi? Davr taqqozosimi? Insoniyat kamoloti ifodasimi? Yoki
ma’naviy-tarbiyaviy ishlarimizning to’g’ri yo’lga qo’yilmaganligimi?
SHuni unutmaslik kerakki, insoniyat va millatlar takomili hech qachon milliy
qadriyatlarimizni poymol etish, axloqu odob pardalarini g’ijimlash evaziga emas,
aksincha, insonni yanada balandroq ma’naviyat, poklik va odob chuqqisiga olib
chiqishda namoyon bo’ladi.
Odamlarning ongini, ruhiyatini, ismu jismini poklantirish hozirgi kundagi
tarbiyaviy-ma’naviy faoliyatimizning asosini tashkil etmoqda. Bunga sabablar
ko’p. Bir o’rinda o’tmish davrlar asoratidan qutilish ko’zda tutilsa, ikkinchi o’rinda
inson tabiatida uchraydigan, kezi kelganda xuruj qilib turadigan qusurlardan
qutulish ehtiyoji ham mavjud. Mustaqillik zamoni ana shunday ob’ektiv va
sub’ektiv insoniy xususiyatlar, fazilatlarni poklantirish yo’liga, azaliy va milliy
taraqqiyot o’zaniga solib yubordi. Milliy qadriyatlarimiz, urf-odatlarimiz o’zining
umumbashariy mohiyatini namoyon etish imkoniyatiga ega bo’ldi.
Milliy an’ana va qadriyatlar rivoji shunday bir dialektik printsipga
asoslanganki, kimki o’z xalqi milliy qadriyatini boshqa millat qadriyatlariga teskari
qo’ymagan holda va, aksincha, boshqa millat ma’naviyatini chuqur his qilish
darajasiga o’sib chiqsa va o’z mililliy qadriyatini bemalol va beminnat namoyish
etish imkoniyatiga ega bo’lsa, milliy munosabatlarda do’stona iqtisodiy va
ma’naviy muloqotdan o’zga niyat bo’lmasa, ana shunda turli millatlarning
ma’naviyatini ifodalovchi umumbashariy qadriyatlar o’sib boraveradi.
O’z tarixini, ma’naviyatini, qadriyatlarni o’zi bunyod etuvchi xalq, elat va
millatlarga endi shunday imkoniyatlar yaratilmoqdaki, xalqimizning ham jahon
xalqlariga faxrlanib, iftixor tuyg’usi bilan ko’z-ko’z qiladigan fazilatlari qanchalik
mo’l-ko’l bo’lsa, yangi tug’ilib, shakllanib qoladigan qusurlarni bartaraf etishga
ham aqli va zakovati yetarlidir. Buni milliy urf-odatlarimiz, axloqu odobimiz, chin
insoniy ne’matlarimiz taqozo etadi.

27

Binobarin, «Ajdodlarimizning ruhi poklari va urf-odatlari, bizning eng yaxshi
an’analarimiz qayta tiklanganda islohatlar muvaffaqiyatga erishadi. o’ta o’qimishli,
ruhan bardam va jismonan baquvvat kishilargina istiqlol va taraqqiyot yo’lini bosib
o’ta oladi. Sarchashmalari buyuk ajdodlarimizning tafakkurlari va muddaolaridan
boshlanadigan xalqimizning ma’naviy qadriyatlari iqtisodiy o’zgartirishlarimizning
mustahkam poydevori bo’lib xizmat qiladi».
Oilaviy bayramlarni nishonlash, yoshlar tarbiyasida alla, ertak, xalq maqol va
matallaridan, qo’shikdaridan samarali foydalanish, birgalikda madaniy xordiq,
chiqarishni, milliy sport o’yinlari va musobaqalarini, tarixiy obidalar va
qadamjolarga sayohatlar uyushtirish, boshqa millat ma’naviyatiga hurmat bilan
munsobatda bo’lish, oila kitobxonligini tashkil etish, oilada til, muloqot va kiyinish
madaniyatiga alohida e’tibor berish, farzandlarga kasb-hunar o’rgatish, oilada
bo’sh vaqtni ijtimoiy foydali mehnat vositasida samarali tashkil etish oila
ma’naviyatini shakllantirishning muhim sharti hisoblanadi. Bu o’rinda Vazirlar
Mahkamasining «Ma’naviyat va ma’rifat sohasidagi islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va samaradorligini oshirish bo’yicha 1998-2000 yillarga
mo’ljallangan Dastur»i muhim dasturulamal bo’lib xizmat qiladi.
Mamlakatimizda har bir fuqaroning ma’naviy-ma’rifiy yuksakligiga erishish
davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan islohotlarning asosiy yo’nalishlaridan
birini tashkil etar ekan, bu boradagi ishlarning tamal toshlari aynan oilada va
maktabda qo’yiladi. Jamiyat ma’naviyatini shakllantirish bilan bog’liq ishlar
quyidagi yo’nalishlarda amalga oshiriladigan ta’limiy va tarbiyaviy tadbirlar
vositasida olib borilmoqda, bu albatta oila bilan ham bog’liqdir:
- mahallalar, oilalar va xotin-qizlar orasida amalga oshiriladigan madaniy-
ma’rifiy tadbirlar tarzida;
- maktabgacha tarbiya muassasalari, umumtalim maktablari, oliy va o’rta
maxsus ta’lim o’quvchi, talabalari, yoshlar va boshqa toifadagi fuqarolar o’rtasida
olib borilayotgan tadbirlar;

28

- ommaviy-axborot vositalari, matbuot vositasida amalga oshirilayotgan
ma’naviyma’rifiy tadbirlar;
- ma’naviy-ma’rifiy ishlarni takomillashtirish, samaradorligini oshirish bilan
bog’liq; ilmiy-nazariy, ilmiy-amaliy va ilmiy-metodik yo’nalishlarda tadqiqot
ishlari olib borish, sotsiologik tadqiqotlar o’tkazish;
- xalqlar, millatlararo do’stlik-birodarlik, ahillik, totuvlikni ta’minlashga
qaratilgai tadbirlar;
- madaniy-ma’rifiy, ijodiy tashkilotlar tomonidan aholining ma’naviy
madaniyatlilik darajasini oshirish, ularning bo’sh vaqtini samarali tashkil etish
maqsadida amalga oshiradigan tadbirlar;
Mazkur yo’nalishlarda olib boriladigan madaniy-ma’rifiy ishlar sinf
rahbarisiz, oila a’zolarining ishtirokisiz bo’lishi mumkin emas.
Ushbu tadbirlar majmuasi negizida yirik oilaviy sport musobaqalari, qo’shiq
bayramlari, oilaviy ansambllarning ko’rik-tanlovlari, san’at bayramlari iqtidorli
ijodkorlar bilan o’tkaziladigan ijodiy kechalar, milliy musiqa, raqs, qo’shiq, milliy
estrada san’atini keng targ’ib etishga qaratilgan maxsus teleko’rsatuvlar, teleradio
darslari tashkil etish har bir fuqaro ma’naviy ongi va tafakkurini shakllantirishda
ijobiy natijalar beradi.

29

Xulosa
Sinf rahbari ishini boyitishda milliy qadriyatlardan foydalanish ularda vujudga
kelishi mumkin bo’lgan tarbiya muammolari oldini olishi jihatidan hozirgi
davrning dolzarb muammolaridan hisoblanadi. Ushbu mavzu yordami tegishi
mumkin bo’lgan muammolar aksariyat hollarda ijtimoiy mazmunga ega bo’lib,
ularni quyidagicha ifodalash mumkin bo’ladi.
Sinf rahbari ishini milliy qadriyatlar asosida shakllantirish bu muammolarni
hal etish profilaktik omillaridan asosiysi desak mubolag’a bo’lmaydi. Bunda.
Milliy qadriyatlarni namoyish etish usullari:
- fotolavhalar namoyishi;
- illyustratsiyalar namoyishi;
- milliy qadriyatlarning o’zgarish, rivojlanishi kuzatish usullari.
Amaliy usullar:
- bolalar bilan hamkorlikda mehnat, osori –atiqalar, obidalar, eski qo’lyozma yoki
kitoblarni asrab-avaylash;
- bolalarni turli saylgoh va ziyoratgohlarga olib borish;
- xalq milliy bayramlarida va yirik umumxalq tadbirlarida ishtirok etish.
Ushbu tadbirlar majmuasi negizida yirik oilaviy sport musobaqalari, qo’shiq
bayramlari, oilaviy ansambllarning ko’rik-tanlovlari, san’at bayramlari iqtidorli
ijodkorlar bilan o’tkaziladigan ijodiy kechalar, milliy musiqa, raqs, qo’shiq, milliy
estrada san’atini keng targ’ib etishga qaratilgan maxsus teleko’rsatuvlar, teleradio
darslari tashkil etish har bir fuqaro ma’naviy ongi va tafakkurini shakllantirishda
ijobiy natijalar beradi.

30

Adabiyotlar ro’yxati:
1. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. –T.: O’zbekiston, 2000. -
30-34-b.
2. O’zbekiston Respublikasi “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni// Barkamol avlod –
O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: SHarq, 1997. -20-29 b.
3. O’zbekiston Respublikasi “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”// Barkamol avlod
– O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: SHarq, 1997. -32-61 b.
4. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis. 1-jild. –T.:
Qomuslar bosh tahririyati. 1991.
5. Abu Nasr Forobiy. Baxt-saodatga erishuv haqida. Risolalar. –T.: Fan. 1975.
6. Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. 1-tom. –T.: Fan. 1968.
7. Alisher Navoiy. Mahbub-ul qulub. –T.: Badiiy adabiyot. 1966.
8. Ali Ibn Sino ta’lim va tarbiya haqida. –T.: O’qituvchi. 1967.
9. Yusuf Xos Hojib. Qutadg’u bilik. –T.: Yulduzcha. 1990.
10. Kaykovus. Qobusnoma. –T.: SHarq matbaa kontserni. 2009.

31

Sinf rahbari ishini milliy qadriyatlar bilan boyitish

Sotib olish