Sinf rahbari ishini rejalashtirish metodikasi - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	59.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

8 Продаж

Sinf rahbari ishini rejalashtirish metodikasi

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
“Boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ishi”
ta’lim yo‘nalishi IV bosqich 218-guruh talabasi
TUROPOV SHAROFIDDINNING
Tarbiyaviy ishlar metodikasi fanidan
" SINF RAHBARI ISHINI REJALASHTIRISH METODIKASI "
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Termiz 2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH.........................................................................................................................3
I. BOB. SINF RAHBARINING FAOLIYATINI TASHKIL ETISH
METODIKASI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOTLAR.................. .........................5
1.1. Maktabda tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbarining faoliyatini tashkil etish
metodikasi ..................................................................................................... .................5
1.2. Sinf rahbarining o'quvchilarga tarbiyaviy ta'sir o'tkazish
metodikasi ..... ..............10
Asosiy adabiyotlar. .............................................................................................................................. 32
KIRISH
O‘quvchilarni har tomonlama yetuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini
muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o‘zlashtirish va
bilim sifatini oshirish ko‘p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarning samarali ishlashiga
bog‘liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar o‘quvchilar
hayotidagi tarbiyaviy faoliyatni to‘ldiradi. Ularning dunyoqarashi to‘g‘ri
shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko‘maklashadi. Nazariy bilimlarning amaliyot
ishlab chiqarishi bilan bog‘lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va maktabdan tashqari
2

ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning vazifalari ham ko‘p qirralidir.Sinf
rahbarlari o‘tkazilayotgan ishlarni hamda ularning o‘quvchilar tarbiyasiga ko‘rsatgan
ta’sirini har kuni tahlil qilishlari, o‘zlari erishgan yutuqlari va muvaffaqiyatsizliklari
sabablarini tushunishga harakat qilishlari, jamoasining rivoj-lanishida ro‘y berayotgan
o‘zgarishlarni qayd qilishlari kerak. Shunday qilib, rejalashtirishning har bir bosqichiga
tayyorlanish muntazam olib boriladi. Jamoani va ayrim o‘quvchilarni o‘rganish
yuzasidan olib borilgan barcha ishlar yakunida sinfga pedagogik tavsifnoma yoziladi.
Mazkur tavsifioma sinf jamoasiniig o‘ziga xos aniq xususiyatlarini hisobga olish
imkonini beradi. Har bir sinf rahbari o‘z-o‘zini boshqarishning saylab qo‘yiladigan
o‘quvchilar qo‘mitasi hamda bolalar va yoshlar tashkilotlari bilan birga ishlab, sinf
jamoasiga rahbarlik qilish yuzasidan olib boriladigan amaliy ishlarda bu talabni
ro‘yobga chiqaradi.
Tajribali sinf rahbarlari o‘zining kuzatishlari va xulosalarini alohida varaqlarga
qisqacha qilib yozib boradi. Bular maxsus jildlarda saqlanadi. To‘plangan ma’lumotlar
o‘quvchilar jamoasi hayotini, uning erishgan yutuqlari va kamchiliklarini keyinchalik
tahlil qilish uchun xizmat qiladi.
“Biz yurtimizda qanday islohotlarga qo‘l urmaylik, avvalo, siz kabi yoshlarga,
sizlarning kuch-g‘ayratingiz, azmu shijoatingizga suyanamiz” 1
- deb O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev yoshlarga katta ishonch bildirdi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga tarbiya texnalogiyalari haqida umumiy
ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini tushuntirish orqali talabalarni
tarbiyaviy ishlar metodikasi faniga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi:
-bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish o‘qituvchilarining -
chizmachilik o'qitish metodikasi bo‘yicha kasbiy tayyorgarligi tizimi mazmunining
nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish;
-talabalarga tarbiya texnalogiyalarini tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni
va ularning turlari haqida tushunchalar berish va takomillashtirish;
3

- talabalarning mavzu yuzasidan bilim, ko'nikma va malakasini shakllantirish;
-talabalarni zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida muammoli darslarni
tashkil eta olish ko‘nikmasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Boshlang'ich ta'lim va sport
tarbiyaviy ish” bakalavriyat ta’lim yo‘nalishi talabalariga tarbiya texnalogiyalari
haqida ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak boshlang'ich ta'lim va sport tarbiyaviy ish
o‘qituvchilarini tayyorlash bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning tarbiyaviy ishlar
metodikasi ilmini egallash jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to'rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 33 sahifani tashkil
etadi.
I. BOB. SINF RAHBARINING FAOLIYATINI TASHKIL ETISH
METODIKASI HAQIDA UMUMIY MA'LUMOTLAR
1.1. Maktabda tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbarining faoliyatini tashkil
etish metodikasi
Maktabda tarbiyaviy ishlar tizimida sinf rahbarining faoliyatini tashkil etish
metodikasi Sinf rahbari — barkamol avlod tarbiyasiga mas'ul shaxs sifatida faoliyat
ko'rsatadi. Rahbaming yuksak ma'naviyati haqida mutafakkirlar o'z asarlarida alohida
4

e'tibor berishgan. Abu Nasr Forobiy o'zining «l-'ozJI shahar aholisining maslagi»
asarida rahbarga xos sifatlarni quyidagicha tasvirlagan edi: oqil shaxs, farosatli. tabiati
nozik, xotirasi mustahkam, zukko;» ilmli-ma'rifatli, hayotdan zavq oladigan va
haqiqatgo'y, adolatli, oriyat va nomusli, dunyo moliga qiziqmaydigan, tadbirkor,
qat'iyatli bo'lishi lozim. Sinf rahbari dastlab sinf jamoa a'zolari haqida keng
ma'lumotga ega bo'lishi uchun tashxis o'tkazishi. kamchiliklaming oldini ola bilishi
lozim. Sinf rahbari ish faoliyali samaradorligini uning oldida qo'yilgan maqsad va
vazifalarining aniqligi, tizimliligi va uzluksizlik tamoyillariga bog'liqligi belgilaydi.
Sinf rahbari to'g'ri maqsadni bclgilash bilan birqatorda vazifalami bajarish imkonini
yaratadi. Sinf rahbari ishining maqsadi: ma'lum yuksak g'oyaviy maqsadi asosida
davlat siyosati darajasida'gi barkamol shaxs ta'lim-tarbiyasini tashkil qilishdagi
mas'uliyatidir. Har tomonlama barkamol shaxsni milliy istiqlol ruhida tarbiyalash
bo'yicha rejali ish olib boradi. O'qishga, mehnatgaongli munosabatda bo'lish, o'quv
yurti mulkini ko'z qorachig'idek saqlash ruhida tarbiyalash.
Maktabda, sinfda o'quvchilami ahil jamoaga jipslashtirisli va tashabbuskor
o'quvchilami tarbiyalash maqsadida o'quvchilaming talab va qiziqishlarini, uning
oiladagi o'zaro muno-sabatlami chuqur va har tomonlama o'rganish, erkin fikrlovchi
o'quvchi shaxsini kamol toptirish.
O'quvchilami o'zbck va boshqa xalqlarning madaniy, tarixiy, milliy va hududiy
an'analarni hisobga olib, xalq pcdagogikasi asosida tarbiyalash maqsadida maktabning
tarbiyaviy imkoniyatlari, tevarak atrof-muhiti sharoitidan kelib chiqib ish yuritish.
O'quvchilarga ota-onalar va kattalarga hurmat, kamtarlik, saxiylik va saxovatlilik,
insonlarga yordam berishga tayyor turish, mehribonlik, mehnatsevarlik xislatlarini
singdirib borish. Millatlararo munosabatlami yaxshilash uchun keng imkoniyatlar
yaratuvchi tarbiyaviy ishlarni tashkil qiladi va o'tkazadi, milliy madaniyatni boyitish
maqsadida baynalmilal tarbiyani boshqa xalq vakillari bilan hamkorlikda olib borish.
Istiqlol g'oyalariga cheksiz sadoqat, ona-diyorga mehr-muhabbat, ozod va obod Vatan
barpo etishdek ulug' va oliyjanob maqsadga e'tiqod, jasurlik va fidoyilik ruhini
o'quvchilar ongiga ma'naviy-tarbiyaviy tadbirlar orqali singdirish.6. O'quvchilarga
kasbni to'g'ri tanlashlari yo'lida ish olib boradi, ularga ko'maklashadi. Har bir
5

o'quvchining qobiliyati, qiziqishini tahliliy usulda aniqlash. Yosh avlodda milliy g'oya,
milliy mafkura va umumbashariy qadriyatlarga, demokratik tamoyillarga asoslangan
dunyoqarashni shakllantirish. O'quvchilaming o'zlashtirmaslik sabablarini aniqlash va
buni bartaraf etish uchun yordam berish. Milliy qadriyatlarimiz. va ulug'
mutafakkirlarimiz merosidan, islom dinining insonparvarlik falsafasi va g'oyalaridan
yosh avlod tarbiyasida foydalanish samaradorligini oshirishga erishish.
Mamlakatimizda kechayotgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy o'zgarish va yangilanishlar
mohiyatini yosh avlod qalbiga singdirib, uni bujarayonning faol ishtirokchisiga
aylantirish. O'quvchilar ota-onalari bilan muntazam ravishda aloqada bo'lish. Sinf
rahbari o'zining nazariy bilimi va pedagogik malakasi hamda mahoratini muntazam
ravishda oshirib borishi. Sinf jurnali va boshqa zaruriy hujjatlaming to'g'ri yuritilishini
ta'minlash. O'quvchilar o'zlashtirishini yuqori darajaga ko'tarish va intizomini
yaxshilashga erishish lozim. Ulaming maktab nizomi va ichki tartib-qoidalarga rioya
qilish masalalarida sinf majlislari o'tkazish. O'quvchilaming badiiy havaskorlik, milliy
meros, sport, hunarmandchilik va boshqa to'garaklar ishlarida faol qatnashishlarini
ta'minlab borish. O'zi rahbarlik qilayotgan jamoada saylangan o'quvchilar yetakchisi
bilan hamkorlikda ish olib borish. O'quvchilami tarbiyalashda «Oila, mahalla, maktab
hamkorligi konsepsiyasi»ni hayotga keng latbiq etish. O'zbekiston Respublikasida
barkamol avlod tarbiyasi davlat siyosatidagi muhim masalalardan biridir. I.A. Karimov
«Yuksak ma'naviyat — yengilmas kuch» asarida «Shuni unutmasligimiz kcrakki,
kclajagimiz poydevori bilim darajalarida yaratiladi, boshqacha aytganda,
xalqimizningertangi kuni qanday bo'lishi farzandlarimizning bugun qanday ta'lim va
tarbiya olishiga bog'liq. Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir
bola timsolida, avvalo, shaxsni ko'rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan
holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo'lgan, ongli
yashaydigan komil insonlaretib voyaga yetkazish» Prezidentimizning yuqoridagi
ta'limoti sinf rahbari faoliyatini samarali tashkil qilishga ilhom beradi. Sinf rahbari
haqida milliy qadriyat va dono avlodlarimiz katta baho berishgan. Rahbar atamasi
ishbilarmon, kasbiga nisbatan mas'uliyatli, bag'ri keng, mehnatsevar, yuksak ma'naviy
va axloqiy shaxsga nisbatan aytiladi. Umumiy o'rta ta'limda tarbiyalanuvchilarga
6

pedagogik ta'sir tizimida sinf rahbari faoliyati alohida o'rin egallaydi. Shu sababli, sinf
rahbari faoliyati samaradorligini oshirishga imkon beruvchi me'yoriy hujjal - - Nizom
O'zbekiston Respublikasi Xalq ta'limi vazirligining 2007-yil 20-yanvardagi 19-buyrug'i
asosida taqdim etildi.
Umumiy qoidalar Sinf rahbari uchun Nizom dasturiilamal bo'lib, uning barkamol
avlod ma'naviy-ma'rifiy tarbiyasini tashkil etishda:
• o'qituvchilar;
• bolalar yetakchisi;
• psixolog:
• ota-onalar;
• ta'lim muassasasi maktab direktori orqali:
• voya'ga yetmaganlar komissiyasi:
• mahalla:
• huquq-targ'ibot idoralari va turli ijtimoiy jamoalar bilan hamkorlik qiladi.
Boshlang'ich sinflarda sinf o'qituvchisi ralibar hisoblanadi.
5 —9-sinflarda rahbarlikka tajribali, faol, o'z burch va mas'uliyatini hi s etadigan
o'qituvchi tayinlanadi.
Nizom quyidagi bo'limlardan iborat:
1. Sinf rahbarining vazifalari.
2. Ota-ona va mahalla bilan hamkorlik.
I.A. Karimov. Yuksak ma'naviyat — yengilmas kuch. Т., «Ma'naviyat», 2008, 61-
bet.3. O'quvchilaming bo'sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish. Maktabdan va sinfdan
tashqari faoliyatga jalb etish.
4. O'quvchining o'zini o'zi boshqarish tizimini takomillashtirish.
5. Ta'lim muassasasi, pedagogik jamoa bilan birga ishlash.
6. Sinf rahbarining huquqlari.
7. Sinf rahbari ishlarini rejalashtirish va tashkil etish.
Nizomda berilgan bo'limlar mazmunidagi asosiy g'oyalarning yo'nalishlari
jadvalda berilgan. Oliy ta'lim tizimi talabalarining ma'naviy-ma'rifiy tarbiyasida guruh
rahbarlarining o'rni beqiyosdir. Tarbiyaviy ishlar sifat samaradorligini oshirishda sinf
7

rahbarining faoliyatida har bir xatti-harakat bolalarga ibratlanish hissini uyg'otish bilan
birga, ularga ijobiy ta'sir ko'rsatmog'i lozim. Buning uchun:
• sinf rahbari faoliyatini diagnostik tahlil qilish;
• ijobiy ishlarni takomillashtirish; •yutuqlarai rivojlantirish;
• bola shaxsini hurmatlash;
• qiyinchiliklami bartaraf qilish, xatolarni tuzatish.
Pedagogolim V.A. Suxomlinskiy o'zining «Bolalarga jonim fido» asarida bolani
shod-u xurram etishga muyassar bo'lmasekanmiz, uning ko'zidan chinakam
xursandchilikni ko'rmas ekanmiz, u bolalar sho'xlik qilmas ekan, unga qandaydir
tarbiyaviy ta'sir haqida gapirishga haqqim yo'q.. har bir bola qalbining o'z tori bor, u
o'z maqomida yangraydi.. uni to'g'ri chala bilish tarbiyasiga bog'liq mahoratdir».
Sinf rahbari ish faoliyatida bolalarga ijobiy ta'sir ko'rsatuvchi uslublarni qo'llash
kerak. Usui — yunoncha atama bo'lib, aynan nimagadiryo'l, usul orqali maqsadga
erishish yo'lini bildiradi. 1J. Yo 'hloshev va boshq. Milliy g 'oya — о 'quvchi ma
'naviyatining asosi. Т., 2009, 45-bet. 20. Hasanboyeva. Pedagogika tarixi
xreslomatiyasi. Т., 1993, 172-bet. Sinf rahbari - - adolatli bo'lishi kerak. Bu esa bola
tarbiyasiga nisbatan ishonch paydo qiladi:
• buning uchun sinf rahbari har bir bolaning ma'naviy dunyosini bilishi;
• har bir inson bolalikdan mchr va hamdardlikni talab etadi.
Ayniqsa, oilasida mehr va hamdardlikni ko'rmagan bolaga tarbiyachi rahbar buni
berishi kerak;
• bolaga tarbiyaviy ta'sir ko'rsatishning asosi — boladagi qayg'u, dard-alamlarni
hammadan oldin o'qituvchi rahbar bilib olishi va uning ko'nglini bilishdan iborat;
• sinf rahbari har bir bolaning oilasi bilan mustahkam aloqa o'rnatmay turib,
bolaning sog'lig'i va oilaviy sog'lom muhitning mavjudligi haqida g'amxo'riik ko'rsata
olmaydi, buning uchun ota-onalar bilan suhbatda bo'lish lozim;
• sinf rahbari tarbiyaviy ishlarni tashkil etishda sinf jamoasida olib boriladigaii
faoliyatini tahlil qila bilishi lozim.
Tarbiyaviy ishlarningtahlili ikki qismdan iborat:
• sinf jamoasining rivojlanishi va tarbiyalanganlik darajasining o'sishi;
8

• o'quvchilarda yuksak odob-axloq, siyosiy, huquqiy tushunchalar, o'rtoqlik,
do'stiik, jamoa uchun qayg'urish sifatlarini amaliyotda qo'llash;
• sinf jamoasining joriy yildagi maqsad, vazifalarga erishilganligi;
• sodir bo'lgan muammo va kamchiliklar sabablarining aniqlanganligi:
• jamoaning mustahkamligi va o'quvchilarda shakllangan axloqiy sifatlar darajasi;
• sinf rahbarining rejalarining umum maktabdagi tarbiyaviy ishlar bilan uyg'unligi
va natijalari;
• shu tariqa yangi o'quv yili bo'yicha kamchiliklarni bartaraf etib, yangi chora-
tadbirlarni rejalashtirishni sinf rahbari o'z faoliyatining bosh mahsuli deb hisoblashi
kerak;
• sinfrahbarida o'z.i ucluin birkitilgan sinfning pasporti bo'lishi kerak.
Sinf rahbari ishini rejalashtirish
Sinf rahbari faoliyatini samarali tashkil etish ko'p jihatdan o'quvchilar jamoasi
faoliyatining to'g"ri rejalashtirilishiga bog'liq.
Rejalashtirish — ta'lim-tarbiya jarayoni boshqaruvida o'quv-bilim, ma'naviy-
ma'rifiy ishlarni tashkil etishning ketma-ketligini belgilab olish. U tarbiyaviy jarayonni
boshqaruvchi va harakatlantiruvchi vazifalarninganiqligiga bog'liq.
Sinf rahbarining ish rejasini tuzishi
Sin Ilia ta'lim-tarbiya ishlarini tashkil etish va rahbarlik qilishda asosiy yetakchilik
vazifasin'i sinf rahbari bajaradi.
Sinf rahbari o'quvchilarga mehribon bo'lishi, ularga diqqat bilan e'tibor berishi,
yordamga muhtoj o'quvchilarga ko'mak ko'rsatishi, har bir o'quvchiga yakka holda
yondasha olishi lozim.
Shu asosida ularda milliy g'urur, Vatan tuyg'usi, vatanparvarlik, tevarak-atrofga
mehr-muhabbatli, do'stlik, har qanday topshiriqqa mas'uliyatli, ishbilarmonlik kabi
xislatlarni uyg'ota olish bilan o'quvchilarga o'mak bo'lishi lozim.
Sinf rahbari ota-onalar bilan yaqin aloqada bo'lsa, sinfdagi o'quvchilarning faolligi
oshadi. Sinf rahbari:
•o'quvchilar bilan hamkorlikda bolalarning o'qishiga ongli munosabatdabo'ladi
hamda ularning o'qishlarini nazorat etadi;
9

•o'quvchilarning darsdan bo'sh vaqtiaridan to'g'ri foydalanishga va ularning ijodiy
qobiliyatlarini o'stirishga va hartomonlama kamol toptirishgayordam beradi;
• o'quvchilar bilan olib boradigan har xil tadbirlarni davlat va nodavlat tashkilotlar
bilan hamkorlikda o'tkazadi;
• u o'z ish faoliyatini tasdiqlagan ish reja asosida olib boradi.
Sinf boshqaruvida ish rejasi asosiy o'rintutadi. Ish rejaqisqa, lo'nda va tushunarli
holda yozilishi lozim. Unda bajariladigan tadbirlarning muddati aniq ko'rsatilishi
lozim.
Ish rejasi o'quv yiliga tuzilib, shu asosda yarim yillik, choraklik, haftalik ish rejasi
tuziladi.
1.2. Sinf rahbarining o'quvchilarga tarbiyaviy ta'sir o'tkazish metodikasi
Sinf rahbarining ish rejasida quyidagi bo 'limlar bo 'lishini tavsiya etamiz:
1. Sinfdagi har bir o'quvchiga tavsifhoma.
2. O'tgan o'quv yilidagi tarbiyaviy ish jarayonining tahlili va yangi o'quv yili
vazifalari. Bu bo'limda quyidagilarga e'tibor berish lozim:
• sinf o'qtivchilarining bilim samaradorligining tahlili;
• sinf o'quvchilariningjamoa ishlarida faol ishtiroki (qanday yangilik bilan
o'quvchi
3. Tarbiyaviy ishlarnin » maqsad va vazifalari.
4. Bolalar jamoasi bilan olib boriladigan ishlar:
• vatanparvarlik va baynalmilal komil inson tarbiyasi;
• huquqiy tarbiya;
• axloqiy tarbiya;
• iqtisodiy tarbiya; •ckologik tarbiya;
• estetik tarbiya;
• jismoniy tarbiya va sport;
• mchnatsevarlik va kasbga yo'naltirish ruhida tarbiyalash.
5. Ota-ona va mahalla bilan ishlash (Oila, mahalla, maktab konsepsiyasi asosida).
10

Bunda quyidagi yo'nalishlarga e'tibor berish lozim:
• o'quvchilar oilasini o'raanish;
• ota-onalaming pedagogik yo'nalishlardan xabardorligi;
• ola-onalarning sinf jamoasi bilan hamkorlik ishlari;
• sinf ota-onalar kengashida pedagogik rahbarlik;
• ota-onalarning. sinf o'quvchilarining ta'lim-tarbiya jarayonidan xabardorligi.
6. Tarbiyasi og'ir va pedagogik nazoratdan chetda qolgan hamda saiomatligi
nochor o'quvchilar bilan ishlash.
7. Kan o'qituvchilari bilan ishlash.
8. O'quvchilarto'g'risida to'liq tahlil (diagnostikasi).
9. Salomatlik va gigiycna.
10. Qiz va o'g'il bolalami liayolga tayyorlash.
11. Xalqaro faoliyat.
Tarbiyaviy ishlarni rejalasluirishning asosiy omillari:
1. Vatanga muhabbat va insonparvarlik.
2. Milliy istiqlol malkurasini shakllantirish.
3. Ma'naviy tarbiya (axloq-odob).
4. Iqtisodiy tarbiya.
5. Ekologik tarbiya.
6. Go'zallik tarbiyasi.
7. Jismoniy barkamoliik (sog'lom avlod uchun).
8. Ota-onalar bilan ishlash.
Yuqoridagi omillarai rejalashtirishda tanlanadigan mavzular quyidagi
talablargajavob berishi kerak:
1. Tarbiyaviy tadbirlar rejasi va undagi mavzular davr talabiga javob berishi.
2. Tanlangan mavzular milliy va umuminsoniy qadriyatlar qamrovida
bo'lishi.
3. Tarbiyaviy tadbirlar uzviylik qoidasiga amal qilgan bo'lishi.
4. Mavzular o'quvchilarning yoshi va bilim saviyasiga mos bo'lishi.
Tarbiyaviy tadbirlami rejalashtirishda «Milliy istiqlol g'oyasi: asosiy tushuncha va
11

tamoyillar » dasturi O'zbekiston Respublikasi «Kamolot» yoshlar ijtimoiy harakati
dasturiga mos qilib olindi. Quyida kcltirilgan reja taxminiy bo'lib, o'z shart-
sharoitingizga qarab, unga ijodiy o'zgarishlar kiritish mumkin. Bolalarga tarbiyaviy
ta’sir etish omillarini aniqlash O’quvchiga individual munosabatda bo’lish orqali
Tarbiyaviy ishlarrnii to’g’ri tashkil etish orqali O’quvchilarni tarbiyalashda
o’quvchilarga ma’lum bir talablar qo’yish orqali Sinf rahbari o’z o’quvchilarini
bilmasa, u o’quvchilarga yondashishda, pedagogik ta’sir ko’rsatish metodikalarini
tanlashda katta xatolarga yo’l qo’yishi mumkin. Shu sababdan ham sinf rahbari
o’quvchilar shaxsini balki jamoani ichki muhitini ham bilishi zarur. Bunda,
O’quvchilarning individual xususiyatlarini hamisha va hamma holda hisobga olmoq
zarur, o’quvchilarga individual yondashish bu har qaysi o’quvchining xususiyatiga
individual moslashish emas. Bu eng avvalo har qaysi o’quvching individual xusiyatini,
uning shaxsiy tajribasini hisobga olgan holda unga tarbiyaviy ta’sir ko’rsatishning
yanada samarali yo’lini faol qidirib topish. O’quvchilarga tarbiya berish jarayonida
ularga individual yondashish har qaysi o’quvchini o’z nazar-e’tiborida tutishdan, uning
xususiyatlarini bilishdan, uning ijobiy xislatlariga tayanishdan, unga o’g’ir vaziyatlarda
muntazam yordam ko’rsatib borishdan va uni yaxshi xatti-harakatlari uchun
rag’batlantirib borishdan iboratdir.
1. O’quvchilarni o’rganib ularga tarbiyaviy ta’sir ko’rsartish, o’quvchini o’rganish
pirovard maqsad emas, balki ularga ta’lim-tarbiya berish uchun zaruriy shart-
sharoitdir. O’quvchilarni o’rganish borasidagi ishlar shaxsini kamol toptirishning tabiiy
tarzda faol ishtirok etishi bilan, o’quvchilarda zaruriy ma’naviy xislatlari va harakterini
tarkib toptirish bilan organic ravishda qo’shilib ketadi. Sinf rahbari o’quvchilar xulq-
atvoridagi ijobiy xislatlarni rivojlantirish, salbiy xislatlarga barham berishni
“loyihalashtiradi”.
2. O’quvchilarni o’rganishni rejali tarzda va muntazam olib boorish darkor. O’quvchi
xulq-atvoridagi yakka-yarim uchraydigan va tasodifiy voqealarni emas, balki uning
shaxsida juda ko’p uchraydigan tipik xususiyatlarni o’rganmoq kerak. Shuni hisobga
olish kerakki , o’quvchilar har doim o’sib-rivojlanib boradi va shu bilan birga ularning
12

qiziqishlari ham domiy o’zgarib turadi. Shuning uchun ham o’quvchilarni faqat
rivojlanishga o’rgatmoq zarur.
3. O’quvchilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o’rganish. O’quvchi ta’lim
jarayonida ijtimoiy foydali maslahatga va jamoat ishiga jalb qilish
lozim.O’quvchilarning oqituvchi, o’quvchilar jamoasi, ota- onalar va tevarak-
atrofdagilar bilan krishadigan munosabatlarini o’rganish lozim. Bu munosabatlart
jarayonida shaxs yanada to’la ochiladi. O’rganishda turli metodlar va usullardan
foydalanish mumkin. Ota-onalar bilan suhbat jarayonlari ham bolani o’rganishga
yordam beradi.
4. O’quvchilarni o’rganob ularni hayoti va turmush sharoiti bilan tanishish.
O’quvchilarning axloqiy xislatlari, uning yutuq va kamchiliklari, ta’lim-tarbiya olish
jarayonida uy sharoiti, tashqi muhit ham inobatga olinadi.
5. Shaxsning alohida xususiyatini emas, balki butun shaxsini o’rganmoq darkor. Sinf
rahbari tarbiyaviy ishlarning turli bosqichlarida o’quvchi xulq-atvorining ayrim
tomonlarini o’rganishga e’tiborr qaratishi mumkin. O’quvchini har tomonlama
o’rgatishga erishmoq uchun, dasturni oldindan yaxshi o’ylab tuzish, o’quvchilarni
o’rgatish rejasini, suhbat savollarini insholar mavzularini tanlab olish zarur.
Sinf rahbari sinf o’quvchilari haqida quyidagi tavsifnomaga ega bo’lishi kerak:
1. sinfda jami... o’quvchi, ...tasi qiz, ...tasi o’g’il bola
2. shulardan ...tasi “bolalar va o’smirlar” uyushmasi a’zosi.
3. o’quvchilarning bilim darajalarini nazorat qilishning reytinga ko’ra a’lochi va
o’zlashtirmovchi o’quvchilar soni
4. milliy tarkibi
5. sinflarning parallel sinflar o’rtasida tutgan o’rni
6. o’quvchining yashash joyi
7. sinf faollari
8. ota-onalar kengashi tarkibi
9. ota-onasi yo’q o’quvchilar
10. yordamga muhtoj o’quvchilar ro’yhati
13

11. o’quvchilarning darslik bilan ta’minlanganligi
12. maktab kutubxonasiga a’zo bo’lganlar soni.
Sinf rahbari rahbarining o’quvchilarni o’rganishdagi dastlabki ishi va to’playdigan
ma’lumotlari shulardan iborat. Shuningdek, sinf rahbari bilishi kerak , o’quvchining
ota-onasi qayerda, kim bo’lib ishlaydi, oilaning tarkibi uning madaniy darajasi qanday,
oiladagi o’zaro munosabatlar, oilada bolaga yordam berishning o’ziga xosligi, bolaning
uydagi kun tartibi va maishiy ahvoli, bolaning uy va jamoat ishlarida ishtiroki, uni
maktabdan tashqaridagi do’stlari va tanishlari, o’quvchi ta’tilda qayerda bo’lishi,
bolaning hayotidagi eng muhim voqea-hodisalar, o’quvchi salomatliging ahvoli bu
xodimlarning ma’lumotiga ko’ra. O’quvchilar jamoasi mustaqil tashkilotdir, ammo u
pedagogik rahbarlikka muhtoj. O’quvchilarni o’z holiga tashlab qo’yish ham, ayni
vaqtda bolalar jamoasiga nisbatan ma’muriyatchilik ham, buyruqbozlik yo’liga o’tib
olish ham mumkin emas. Birinchi holda, sinf rahbari bu ishlardan umuman chetlashib,
o’quvchilar bilan aloqaning susayishiga yo’l qo’ysa, ikkinchi holda u tazyiq yo’liga
o’tib, o’quvchilar mustaqilligini yo’qqa chiqaradi. Sinf rahbarining bosh vzaifasi,
bolalar jamoasini faoliyatini mohirlik bilan boshqarish , o’quvchilar tashabbuskorligini
o’stirish, sinf jamoasi faolligi va mustaqilligini tarkib toptirishdan iborat. Jamoa va
jamoada tarbiyalash- tarbiya tizimida muhim ahamiyatga ega bo’lgan tamoyillardan
biridir. Shaxsni shakllantirishda jamoaning yetakchi rol o’ynashi to’g’risidagi fikrlar
pedagogika fanining ilk rivojlanish davridayoq bildirilgan. Jamoada uning a’zolari
o’rtasidagi munosabatning alohida shakli yuzaga keladi, bu esa shaxsning jamoa bilan
birgalikda rivojlanishini ta’minlaydi. O’quvchilar jamoasi o’ziga xoslik kasb etuvchi
muhim belgilarga ega. Uning xusiyatlari esa quyidagichadir:
Jamoaning o’ziga xos xususiyatlari Ijtimoiy ahamiaytga ega yagona maqsadning
mavjudligi Birgalikdagi umumiy faolaiyatning tashkil etilishi
Majburiy, ma’suliyatli munosabatning yo’lga qo’yilishi Saylangan umumiy rahbariy
ongga egalik Shuningdek, sinf rahbari o’quvchilar jamoasini shakllantirishda quyidagi
o’qituvchi-olim L.I. Nikova taklif etgan jamoani shakllantirish bosqichini qo’llashi
mumkin.
14

1. jamoani dastlabki jipslashtirish
2. jamoani shakllantirish asosida uning har bir a’zosini individual rivojlantirish
3. jamoaning umumiy faoliyatini yo’lga qo’yish.
Sinf jamoasi tarkibida o’quvchilar tomonidan amalga oshiriluvchi asosiy faolaiyat
o’qish faoliyatidir. Aynan sinf jamoasida shaxslararo aloqa va munosabatlar tarkib
topadi. Sinf rahbari esa bu jarayonda o’quvchilar jamoasida ularni nazorat qilish,
boshqarish, rivojlantirish va psixologik muhitni saqlashni ta’minlaydi. Shuningdek,
sinf rahbari o’z guruhidagi psixologik muhitni, uning jipsligini, guruhda
o’quvchilarning bir-biriga bo’lgan munosabatini aniqlashda psixologning yordami va
o’rni alohida ahamiyatga ega. Bunda sinf rahbari psixolog yordami bilan bir qancha
metodikalar o’tkazish orqali guruhdagi o’zaro munosabat va iqlimni bilib olishi
mumkin. Quyida shunday metodikalardan biri bilan tanishtirsam.
Sotsiometriya metodikasi. Sotsiometrik so’rov usuli psixologik amaliyotda keng
qo’llanib kelinayotgan usullardan biri sanaladi. Ishning bajarilishi. Metod yordamida
jamoa yoki guruhni o’rganish uchun guruh a’zolariga savol beriladi. Savollar guruh
yoshiga, darajasiga moslab tuzilgan bo’lishi kerak. Darhaqiqat, alohida sinf birlashib
o’quv yurtini tashkil etadi.Alohida sinf jamoalari qo’lga kiritgan ta’lim-tarbiya
borasidagi muvaffaqiyatlar butun o’quv yurti lamoasining muvaffaqiaytini
ta’minlaydi. Shu nuqtai nazardan , sinf rahbarining ma’suliayti jamiyat oldida rahbarlik
ma’suliaytidan kam emas. Shuning uchun maktab direktorlari sinf rahbari vazifasiga
tajribali, tashkilotchi mehnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o’qituvchilarni
tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar. Sinf rahbarining muhim vazifalaridan
biri bu- o’quvchining o’qishga bo’lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobiliyatini
rivojlantirish, kasb hunarga bo’lgan layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida
rivojlantirish, har bir o’quvchining bo’lg’usi hayoti rejalarini amalgam oshirish,
o’quvchilarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat. Faolarga ishonish, ularning
sinf jamoasi orasida obro’sini ko’tarish, o’z vaqtida ularga tegishli yordam ko’rsatish
sinf rahbaring bevosirta asosiy vazifasidir. Pedagogning o’quvchilarga nisbatan
15

bo’lgan munosabati mehr, xayrihohlik yordamida ifodalanishi kerak. Ma’lumki,
rivojlanish uchun yordam berish bu albatta murakkab jarayon bo’lib, bular
o’qituvchidan juda katta e’tibor, diqqat, bilim, ma’suliyat va pedagogic mahoratni talab
qiladi. Jumladan, bu borada buyuk pedagog A.S. Makarenko “Tarbiyachi tashkil
etishni , yurishni, hazillashishni, quvnoq,jahldor bo’lishni bilishi lozim, u o’zini
shunday tutishi kerakki, uning har bir harakati tarbiyalansin “ – degan edi. Ta’lim
muassasasi o’qituvchisining malakasi maxsus va pedagogic fanlar bilan yoritiladigan
ikki qirraga ega bo’lishi lozim. U doimo “Nima uchun o’qitish kerak?”, “Qanday
o’qitish kerak?” degan savollarga javob topishi zarur. Bu javoblar pedagogika fanining
asosiy qoidalari va qonuniyatlariga mos holda talqin qilinishi, shuningdek, ta’lim
xususiyatlari e’tiborga olingan bilimlarga asoslangan bo’lishi lozim. Demak,
yuqoridagilarga tayangan holda sinf rahbarining faoliyatiga nisbatan qo’yiladigan
talablar quyidagilardan iborat:Har tomonlama barkamol avlod tarbiyasi ta`lim-tarbiya
va rivojlanishni o`zaro bog’liq tarzda o`qitish jarayonida amalga oshirishni taqozo
etadi. O`qitish jarayoni yaxlit holda, ta`limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi
xususiyatlarni kompleks tarzda hal etsada, bularni (ta`limiy, tarbiyaviy, rivojlanish)
o`qituvchi faoliyati uchun shartli ravishd a bo`lib ko`rsatish va bu bilan o`quv
jarayonini rivojlantirishda hisobga olishni nazarda tutadi. Hozirgi kunda innavatsion
pedagogic texnologiyalarning rivojlanishi va ularning o’quv-tarbiya jarayoniga kirib
kelishi, shuningdek, axborot texnologiyalarining tez almashinuvi va takomillashuvi
jarayonida har bir pedagog-o’qituvchi o’z kasbiy tayyorgarligini, pedagogic mahoratini
rivojlantirib borishni talab etadi. Ta’lim muassasasi o’sib kelayotgan shaxsni o’qitish
jarayonida ularga ta’lim olish jarayonini yaratsa , o’qituvchilar esa ularni bilimga
bo’lgan ehtiyojini shakllantirish hamda rivojlantirish shakllarini amalgam oshiradi.
Ta’lim samaradorligini oshirish, shaxsning ta’lim markazida bo’lishini va yoshlarning
mustaqil bilim olishlarini ta’minlash uchun ta’lim muassasasalariga yaxshi tayyrgarlik
ko’rgan va o’z sohasidagi bilimlarni mustahkam egallashdan tashqari zamonaviy
pedagogic texnologiyalarni va interfaol uslublarni biladigan, ulardan o’quv va
tarbiyaviy mashg’ulotlarni tashkil etishda foydalanish qoidalarini biladigan
16

o’qituvchilar kerak. Buning uchun nafaqat barcha fan o’qituvchilarini balki sinf
rahbarlarini ham pedagogic va axborot texnologiyalar, interfaol uslublar bilan
qurollantirish hamda olgan bilimlarini o’quv-tarbiyaviy mashg’ulotlarda qo’llash
malakalarini oshirib borishi lozim. Sinf rahbari o’zi o’qitayotgan o’quvchilarning
ruhiyatkariga mos ravishda muloqotda bo’la olish,, zamonaviy pedagogic
texnologiyalarni egallash va uni o’z o’rnida qo’llay olishi lozimligini bilamiz. Bugungi
kunda an’anaviy ta’limni zamonaviylashtirish yo’lida turgan ekanmiz, o’qitishning
noodatiy, rivojlantiruvchi texnologiyalarini ham bilishi zarur. Shuningdek,
O’qituvchini, sinf rahbarlarini ham zamonaviy pedagogic texnologiyalarning o’quv-
tarbiya jarayonidagi o’rni ulardan foydalanish hamda usul,metod,texnologiya
tushunchalarini farqlay olishlari quyidagi,
 “aqliy hujum”
 “tarmoqlar(klaster)”
 “assessment”
 “bumerang”
 “skrabey”
 “charxpalak”
 “rezyume”
 “keys-stadi”
Usul va metodlari, texnologiyalari haqidagi bilimlarga ega bo’lishlari va ulardan
o’quv-tarbiya jarayonida foydalana olishlari lozim. Hozirgi davrda sodir bo’layotgan
innavatsion jarayonlarda ta’lim tizimi oldidagi zamonaviy muommolarni hal qilish
uchun yangi axborotni o’zlashtiradigan va o’zlashtirgan bilimlarini o’zlari tomonidan
baholashga qodir bo’lgan, zarur qarorlar qabul qiladigan, mustaqil va erkin
fikrlaydigan shaxs;ar kerak. Shuning uchun ham ta’lim muassasalarining o’quv-
tarbiyaviy jarayonida zamonaviy o’qitish uslublari, ya’ni, interfaol metodlar
innavatsion texnologiyalarning o’rni nihiyatda beqiyosdir. Pedagogik texnologiya va
ukarning ta’limda qo’llanilishga oid bilimlar , tajriba o’quvchilarni bilimli va yetuk
17

malakaga ega bo’lishlarini ta’minlaydi. Biz g’aroyib davrda yasgayapmiz:
atrofimizdagi olam juda tez suratlarda, tanib bo’lmas darajada o’zgaryapti, hozrgi
kundagi yosh avlod bilan o’tgan davrdagi avlodning farqi ko’ryapmizki, sezilarli
darajada ajralib turadi. Agar o’qituvchi bu jarayonda rivojlanmay qotib qolsa, yosh
avlodning tarbiyasi, fikrlashi ham izdan chiqadi. Shuning uchun o’sib kelayotgan avlod
bilan ishlaydigan o’qituvchi bolalarni rivojlantirish bilan birga o’zini ham kamol
toptirib borishi lozim.
Xo’sh, zamonaviy o’qituvchi va shu bilan birga sinf rahbari qanday bo’lishi lozim?
 O’zgarish.
 O’z xatolarini tan olish
 Rivojlanish.
 Bolalarga hurmat
 Tolerantlik
 O’qituvchi o’zining xizmat ko’rsatayotganini tushunishi.
 Haqiqiy narsalar bilan hurmatga ega bo’lishga tayyor turish
 Chegarani his qilish
 O’z vazifasini tushunish
 O’z-o’zini tanqid qilish
 O’z-o’ziga sha’ma qilish (juda jiddiy bo’lmaslik va hazil qilish qobiliyati)
Albatta, xislatlarning bariga ega bo’lish oson emas. Ko’p hollarda maktabda, kollej-
litseylarda o’qituvchilarni tanlab olish imkoniyati mavjud emas. Biroq shunga qaramay
idealga qarab intilish zarur. Sinf rahbari avvalo, o’zi o’quvchilariga namuna, ibrat bo’la
olishi lozim. Qachonki, o’qituvchi o’zida komil inson sifatlarini tko’rsata olsa,
o’quvchilar ham ijobiy tomonga qarab rivojlanadilar. Buni bir kichik hayotiy voqeadan
ham misol qilib ko’rishimiz mumkin. “ 5-sinflar orasida bir Azimjon ismli boa bo’lgan.
U doim o’rtoqlarini xafa qilar, ustozlarini aytganini qilmas , darsga kechib keladigan
o’jar, injiq, qo’rs bola edi. Hamisha o’rtoqlaridan ustoziga arz tushardi. Shundan keyin
ustozi bir yo’l tutibdi. Bir kun quyoshli kunlarning birida muallim o’z o’quvchilarini
quyosh nurida toblanish va o’zgacha uslubda dars o’tish uchun tashqariga olib chiqdi.
18

Tashqariga chiqishgach, muallima maktab tomorqasida yangi ekilgan ko’chatlardan
birini ko’rsatib, o’quvchilardan birini ya’ni Azimjonni chaqirib uni sug’urishga
buyurdi. Azimjon borib, ko’chatni sug’urib oldi. Shundan keyin muallima mazkur
o’quvchiga katta daraxt oldiga borishni va uni sug’urishni tayinladi. Azimjon ustoziga
qarab” “Ustoz, bu qo’limdan kelmaydi. Bu daraxt ancha oldin ekilgan baquvvat darxt
axir, tanasi katta. Buni sug’urishga kuchim yetmaydi”. –dedi. O’quvchidan bu javobni
eshitgan ustoz tabassum qildi va qolgan o’quvchilarga qarab:” Bu o’simliklar bizning
yomon odatlarimiz deb faraz qilaylik.O’sha odatlarimiz eskirib borgani sayin
qalbimizda, tana a’zolarimizda chuqur o’rnashib qoladi. Keyin biz ulardan voz
kechishimiz, qutulishimiz qiyin bo’ladi. Yomon odatlarimiz endi ko’rina boshlagan
paytda yangi ekilgan ko’chatlar kabi sug’urib tashlash oson bo’ladi. Shuning uchun
ulardan qutulish maqsadida harakatni hozirdan boshlaylik! “ dedi. O’shandan keyin
Azimjon o’rtoqlarini boshqa jig’iga tegmaslikka, axloqli, odobli bola bo’lishga va’da
beribdi.
Bundan biz nimani guvohi bo’ldik? Ushbu vaziyatda o’qituvchi muommoni hal
qilishda bolaga ta’sir ko’rsatishni maqbul yo’lini tanlaganini, vaziyatni maqbul
yechimini topa olganini ko’rishimiz mumkin. O’quvchilar o’rtasida yuzaga keladigan
muommolarni qanday hal qilish albatta, o’qituvchining pedagogik mahoartiga bog’liq.
Shu o’rinda taniqli rus pedagogi, A.S. Makarenkoning o’qituvchining kasbiy fazilati
to’g’risidagi fikrlarni keltirb o’tishni joiz deb bildim. “Pedagog darsda ma’lum bir
o’ziga xos rolni o’ynamasligi mumkin emas. Sinf sahnasida rol o’ymashni bilmaydigan
o’qituvchi kasbiy faoliyat olib borolmaydi. U ma’lum ma’noda aktyor.Bizning xulq-
atvorimiz, fe’limiz,harakterimiz biz uchun pedagogic qurol bo’lishi ham also mumkin
emas. Bolalarni qalb va ko’ngil azoblari bilan, hijronli xis-tuyg’ularimiz yordamida
tarbiyalashga umuman yo’l qo’yib bo’lmaydi. Axir biz insonmiz. Har qanday boshqa
kasb egalarida ko’ngil zahmatisiz ish bitirish mumkin bo’lsa, pedagog ham ko’ngil
azobisiz faoliyat olib borishi lozim bo’lardi. O’quvchiga ba’zan muloqotda ko’ngil
azobini namoyish etishga to’g’ri keladi. Buning uchun pedagog sahnadagi aktyordek
ijobiy rol o’ynashni ham bilishi kerak.
19

II.BOB. SHAXSGA TA'SIR KO'RSATISH USULLARI HAQIDA UMUMIY
TUSHUNCHA
2.1. Sinf raxbari o'quvchin i tabiiy hayol va ish faoliyati sharoitida o'rganish
Bolalarni o'rganish ularga tarbiya va ta'lim berish sifatini oshirishga
bo'ysindirmog'i Iozim. O'quvchilarni muntazam tarzda o'rganish asosida boshlang'ich
jamoaga hamda alohida o'quvchilarga tarbiyaviy ta'sir etishining yanada samarali usul
va metodlarini tanlab olishga ijodiy yondashish mumkin bo'ladi.
O'quvchilaming individual xususiyatlari, mayllari hamda qiziqishlarini qayd qilib
borish bilangina chcklanib qolish noto'g'ri bo'lur edi. Bu o'rganish asosida
o'quvchilaming o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, bular bilan ol ib boriladigan
tarbiyaviy ishni tashkil etish muhimdir. O'z o'quvchilarini yaxshi o'rganish demak,
tashqi tomoniga emas, balki ular hulq atvor sabablarini o'rganishga e'tibor bermoq
darkor.
O'quvcliilarni tabiiy hayot va ish faoliyati sharoitida o'rganish.
O'quvchi ta'lim jarayonida ijtimoiy foydali maslahatga va jamoat ishiga o'rganishi
lozim. O'qituvchilarning o'qituvchi va o'quvchilar jamoasi bilan, ota-onalar va tevarak
atrofidagi kishilar bilan kirishadigan munosabatlarini o'rgatish juda muhim ahamiyat
kasb etadi. Bu munosabatlar jarayonida shaxsning yanada to'la ochiladi. O'quvchilarni
tibbiy ish va kundalik hatti harakat jarayonida o'rganish o'quvchiga haqiqiy baho
berishga yordam beradi.
Sinf rahbari quyidagi vasifalarni bajaradi:
O'ziga yuklatilgan sinfdagi tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifani
bajarayotgan u yolg'iz emas sliu sinfda dars berayotgan turli fan o'qituvchilar bilan
yaqin xamkorlikda va ularga suyangan holda o'quvchilarda m i l l i y dunyoqarash
asoslarini shakllantiradi, axloqiy tarbiyasini rivojlantiradi. O'quvchilarni darsdan
tashqari tadbirlarni tashkil etadi va sinf jamoasini mustahkamlaydi.
O'quvchilaming bilimga bo'lgan qiziqishi va qobilyatini
o'stirish liar bir o'quvchinin » indivudial psixik xususiyatlarini hisobga olgan holda
20

kasbga yo'naltirish va hayotiy maqsadlarini shakllantirish sinf rahbarining alohida
vazifasidir. Ayni paytda har bir o'quvchining sog'ligini mustahkamlashga ham e'tibor
beradi.
Sinf rahbarining diqqai markazida o"kuvchilarning darsda yuqori o'zlashtirishini
ta'minlash niasalasi luradi. Buning ucluin u har bir o"quvcliining kundalik
o'zlashtirishida voqif bo'lib turadi. Orqada qolayolganlarga o"z vaqtida, kechiktirmay
yordam uyushliradi.
Sinfdagi o'quvchilarninl o'z o'zini boshqarish ishlarini yo'naltiradi, ular ishtirokida
sinf jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi isluirokini ta'min etadi, maktab iniqiyosida
uyushtirilayotgan muhim ladbirlarda o'z sinfining faol qatnashishini ta'minlaydi.
Sinf o'quvchilarining ota-onalari, o'quv kuni o'zlashtirilgan guruhlarning
tarbiyachilari, korxonalar va muassasalardagi. turar joylardagi otaliqqa oluvchilar bilan
yaqin aloqa o'rnatadi.
Sinf rahbari shu sinfda dais berayotgan barcha fan o'qituvchilari o'rtasida
o'quvchilarga nisbatan yagona talablar o'rnatilishiga crishadi, ota-onalarga pedagogik
bilim tarqatib, oila bilan maktab o'rtasidagi aloqani mustahkamlaydi.
Sinf rahbarining axloqiy obro'si g'oyat darajada yuqori bo'lishi ham bu o'rinda
muhimdir. Sinf rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta'sir kuniga ega bo'ladi.
Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, manaviy qiyofasi o'quvchilar ongining va xulqining
shakllanishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Sinf rahbari
uchun malaka va ko'nikmalarga ega bo'lishini o"zi yetarli emas. U o'z tarbiyaviy
faoliyatida yuksak darajadagi insonparvarlik fazilatlari, o'z ishiga sadoqati, intizomi,
odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta'sir o'tkazadi. Chunki, tarbiyachilik qobilyati
juda ko'p sifatlarni: chuqur bilim, keng fikrlilik, ishga jon dildan ko'ngil qo'yish,
bolalarga bo'lgan cheksiz muhabbat muomala nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq
temperament, oqil va adolatlilik namunasi alohida nazokat sipolik va vazminlik kabi
fazilatlarning bo'lishini taqozo qiladi. Bunga yana tarbiyachilik texnikasi qo'shimcha
ishda muvaffaqiyat ta'minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi sinf rahbarining
asosiy qurolidir.
Sinf rahbari pedagoglar. ola onalar va o'quvchilarni o'zaro bog'lovchi shaxs
21

sifatida barcha tomonlarining nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga
birlashtirish, o'zaro aloqalarning to'g'ri bo'I Ishiga ta'sir o'tkazish va ayni vaqtda
o'zpning pozitsiyasini aniq ta'minlay olishi kerak. Mana shu fazilatlar sinf rahbarining
tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning nuivaffaqiyatini ta'minlashua garov
bo'ladi. Sinf rahbari o'quvchilarga puxta bilim berishga, ularni llkrlash qobilyalini
laollashlirishga hamisha g'amxo'rlik qilib boradi. Xatto o'zlashtirish yuqori bo'lgan
sinflarda ham bolalarda ilmga bo'lgan qiziqish va muhabbatna o'stirishga, ta'lim sifatini
oshirishga harakat kilish zarur.
Ba'zi ay rim maktablarda yuqori o'zlashtirishga erishishga o'quv, didaktik masala
sifatida maktabda ta'lim tarbiyani to'g'ri yo'lga qo'yishga bog'liq bo'ladi. O'qish
jarayonida bolalarda mchnatsevarlik. diqqatni. matonat kabi sifatlarni tarbiyalash
bilimni muvaffaqiyatli o'zlashtirishga yordam bcradi.
1. Bilish qobiliyati-fanning tegishli sohalariga oid (matematika, fizika, biologiya,
adabiyot va hokazolarga doir) qobiliyatdir. Bunday qobiliyatga ega bo‘lgan o‘qituvchi
fanni o‘quv kursi hajmida emas, balki ancha keng va chuqurroq biladi, o‘z fani
sohasidagi kashfiyotlarni hamisha kuzatib boradi, materialni ipidan ignasigacha biladi,
unga nihoyatda qiziqadi, oddiy tadqiqot ishlarini ham bajaradi.
2. Tushuntira olish qobiliyati-o‘quv materiallarini o‘quvchilarga tushunarli qilib
bayon eta olish, o‘quvchilarda mustaqil ravishda faol fikrlashga qiziqish uyg‘otish
qobiliyatidir. O‘qituvchi zarur hollarda o‘quv materialini o‘zgartira olishi, qiyin
narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o‘quvchilarga
etkaza olishi darkor.
O‘quvchilar ruhiyatini hisobga olish zarur. Qobiliyatli pedagog o‘quvchilarning
bilim va kamolot darajasini hisobga oladi, ularning nimani bilishlari, hali nimani
bilmasliklarini, nimani unutib qo‘yganliklarini tasavvur etadi. Ba’zi o‘qituvchilarga,
ayniqsa tajribasi kam o‘qituvchilarga o‘quv materiali oddiy, tushunarli va qandaydir
alohida talab etmaydigandek tuyuladi. Bunday o‘qituvchilar o‘quvchilarni emas, balki
o‘zlarini nazarda tutadilar. Qobiliyatli, tajribali o‘qituvchi o‘zini o‘quvchining o‘rniga
qo‘ya oladi, u kattalarga aniq va tushunarli bo‘lgan narsalarning o‘quvchilarga
tushunarsiz qiyin va mavhum bir narsa bo‘lishi mumkinligiga asoslanib ish tutadi.
22

SHuning uchun u bayon etishning xarakter va shaklini alohida o‘ylab chiqadi, hamda
rejalashtiradi.
Qobiliyatli o‘qituvchi dars materialini bayon etish jarayonida o‘quvchilarning
qanday o‘zlashtirayotganliklarini qator belgilar asosida payqab oladi va zarur hollarda
bayon qilish usulini o‘zgartiradi. SHuningdek qobiliyatli o‘qituvchi o‘quvchilarning
saboq o‘zlashtirib olishlari uchun zamin tayyorlab, ularni dam olishdan ishga o‘tishlari,
bo‘shashish, lanjlik, loqaydliklariga barham berish uchun minimal darajada vaqt
ajratish zarurligini hisobga oladi. U tegishli vaziyat yuzaga kelmagunga qadar ish
boshlamaydi. Masalan, darsning haddan tashqari zo‘riqish bilan va kuchli boshlanishi
o‘quvchilarda muhofaza qiluvchi tormozlanish deb atalmish holatga sabab bo‘ladi,
miya faoliyati tumanlashadi va o‘qituvchining so‘zlari etarli darajada idrok qilinmaydi.
3. Kuzatuvchanlik qobiliyati - o‘quvchining, tarbiyalanuvchining ichki
dunyosiga kira olish qobiliyati, o‘quvchi shaxsi va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini
juda yaxshi tushuna bilish bilan bog‘liq bo‘lgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Bunday
o‘qituvchi o‘quvchining ruhiyatidagi ko‘z ilg‘amas o‘zgarishlarni ham fahmlab oladi.
O‘quvchilar bunday o‘qituvchi haqida: «Qaramayotganga o‘xshaydi-yu, hamma
narsani ko‘rib turadi!», «O‘quvchining xafa bo‘lganligini yoki dars
tayyorlamayotganligini ko‘zidan biladi!», deydilar.
4. Nutq qobiliyati-nutq yordamida shuningdek, imo-ishora vositasida o‘z fikr va
tuyg‘ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyati. Bu o‘qituvchilik kasbi uchun juda
muhimdir.
O‘qituvchining nutqi darsda hamisha o‘quvchilarga qaratilgan bo‘ladi.
O‘qituvchi yangi saboqni tushuntirayotgan, o‘quvchining javobini tahlil qilayotgan
yoki tanqid qilayotgan bo‘lsa ham uning nutqi hamisha o‘zining ichki kuchi, ishonchi,
o‘zi gapirayotgan narsaga qiziqqanligi bilan ajralib turadi. Fikrning ifodasi o‘quvchilar
uchun sodda, tushunarli bo‘ladi.
O‘qituvchining bayoni o‘quvchilar fikri va diqqatini maksimal darajada
faollashtirishga qaratilgan: o‘qituvchi o‘quvchilar oldida savollar qo‘yib, ularni asta-
sekin to‘g‘ri javob berishga undaydi, o‘quvchining diqqatini kuchaytiradi hamda fikrini
faollashtiradi. («Mana bu erga alohida e`tibor bering!», «O‘ylab ko‘ring!» kabi.)
23

Shunindek, o‘rinli qochiriq, hazil, engilgina istehzo nutqni jonlantirib yuboradi va uni
o‘quvchilar tez o‘zlashtiradilar.
O‘qituvchining nutqi aniq, jonli, obrazli, talaffuzi jihatdan yorqin, ifodali, his-
hayajonli bo‘lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Bir
xildagi cho‘ziq, zeriktiradigan nutq o‘quvchilarni juda tez charchatadi, ularni lanj,
loqayd qilib qo‘yadi. Ayrim o‘quvchilar tez gapirishga, boshqasi sekin gapirishga
moyil bo‘ladilar. Biroq o‘quvchilarning o‘zlashtirishlari uchun o‘rtacha, jonli nutq
yaxshi natija berishini esdan chiqarmaslik lozim. SHoshqaloqlik saboqni
o‘zlashtirishga xalaqit beradi va bolalarni tez charchatib qo‘yadi. Haddan tashqari
keskin va baqiroq nutq o‘quvchilarning asabini buzadi, toliqtirib qo‘yadi.
O‘qituvchining zaif ovozi yomon eshitiladi. Nihoyatda ko‘p takrorlanadigan bir-xildagi
imo-ishoralar va harakatlar kishining g‘ashini keltiradi.
5. Tashkilotchilik qobiliyati-birinchidan, o‘quvchilar jamoasini uyushtirish,
jipslashtirish, muhim vazifalarni hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan, o‘z ishini
to‘g‘ri uyushtirishni nazarda tutadi.
O‘z ishini tashkil etish deganda ishni to‘g‘ri rejalashtira olish va uni nazorat qila
bilish nazarda tutiladi. Tajribali o‘qituvchilarda vaqtni o‘ziga xos his etish-ishni vaqtga
qarab to‘g‘ri taqsimlay olish, belgilagan muddatda ulgurish xususiyati hosil bo‘ladi.
Dars davomida kutilmaganda ortiqcha vaqt sarflash hollari ba’zan uchrab turadi.
Ammo tajribali o‘qituvchi zarur hollarda darsning rejasini o‘zgartira oladi.
6. Obro‘ orttira olish qobiliyati-o‘quvchilarga bevosita emotsional-irodaviy ta’sir
ko‘rsatish va shu asosda emas, balki o‘qituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi,
nazokatliligi va hokazolar asosida ham qozoniladi. Bu qobiliyat o‘quvchi shaxsiy
sifatlarining butun bir yig‘indisiga, chunonchi uning irodaviy sifatlariga (dadilligi,
chidamliligi, qat`iyligi, talabchanligi va hokazolarga), shuningdek, o‘quvchilarga
ta’lim hamda tarbiya berish mas`uliyatini his etishga, o‘zining haq ekanligiga
ishonishga, bu ishonchni o‘quvchilarga etkaza olish kabilarga ham bog‘liq.
O‘quvchilar qo‘pollik qilmaydigan, qo‘rqitmaydigan, to‘g‘ri talab qo‘ya
oladigan o‘qituvchini juda hurmat qiladilar.O‘qituvchining bo‘shangligi, laqmaligi,
sabotsizligi va irodasizligini yoqtirmaydilar.
24

7. To‘g‘ri muomala qila olish qobiliyati-bolalarga yaqinlasha olish, ular bilan
pedagogik nuqtai nazaridan juda samarali o‘zaro munosabatlar o‘rnata bilish,
pedagogik nazokatning mavjudligi bildiriladi.
8. Kelajakni ko‘ra bilish qobiliyati-o‘z harakatlarining oqibatini ko‘ra bilishda
o‘quvchining kelgusida qanday odam bo‘lishini taavvur qila olishida,
tarbiyalanuvchida qanday fazilatlarni taraqqiy ettirish lozimligini oldindan bera olishda
ifodalanadi. Bu qobiliyat pedagogik optimizga, tarbiyaning qudratiga bog‘liqdir.
9. Diqqatni taqsimlay olish qobiliyati-o‘qituvchi uchun diqqatning barcha
xususiyatlari-hajmi, kuchi, ko‘chuvchanligi, iroda qilina olishi, safarbarligi kabilarning
taraqqiy etilishi bilan izohlanadi.
2.2. Sinf rahbari ishini rejalashtirish
Tarbiya jarayoni ishtirokchilari sa’y harakatlarini birlashtirish maqsadida 1993 -
yilda ishlab chiqilgan “Oila, mahalla, maktab hamkorligi ”Konsepsiyasi yoshlarni
istiqlol g`oyalariga sadoqatli, ma’naviy barkamol, vatanparvar etib tarbiyalashda keng
jamoatchilik faoliyatini muvofiqlashtirish borasida muhim dasturilamal bo`ldi.
Mamlakatimizda keying yillarda qabul qilingan ta’lim va tarbiya to`g`risidagi qator
me’yoriy hujjatlar, jumladan O`zbekiston Respublikasining “Ta’lim to`g`risida”gi
Qonuni, “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi” bozor iqtisodiyoti sharoitlarida
muvaffaqiyatli ishlay oladigan, mustaqil fikrlovchi kadrlarni tayyorlashda oila, mahalla
va makatab nufuzini yanada yuqori pog`onaga ko`tarishni taqazo etadi. Zero, ta’lim-
tarbiyani takomillashtirishda ham davlat bosh
islohotchidir.Prezidentimizta’kidlaganidek:
birinchidan, yosh avlodga o`zligimizni, muqaddas an’analarimiznianglash
tuyg`ularini, xalqimizning ko`p asrlar davomida shakllanagan ezguorzularini,
jamiyatimiz oldiga bugun qo`yilgan oliy maqsad va vazifalarni anglashsingdirish;
ikkinchidan, jamiyatimizda bugun mavjud bo`lgan hurfikrlikdan qat’iy nazar
yoshlarni jipslashtiradigan, xalqimiz va davlatimiz daxlsizligini asraydigan yagona
g`oya – milliy mafkuraga sadoqat ruhida tarbiyalash;
uchinchidan, yoshlarni baynalminal, jahon hamjamiyatida, xalqaro maydonda
O`zbekistonga munosib hurmat tug`dirish uchun intilish ruhida tarbiyalash;
25

to`rtinchidan, yosh avlodni vatanparvarlik, el-yurtga sadoqat, yuksak odamiylik va
insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalash;
beshinchidan, yosh avlodni ulug` ajdodlarimizning munosib vorislari ekanliklari,
ayni vaqtda jahon va zamonning umumbashariy yutuqlarini egallash ruhida tarbiyalash
O`zbekistonda o`quvchi-yoshlarni tarbiyalashning eng dolzarb masalasidir.
Davlatimiz rahbari ko`rsatib berganidek, ta’lim-tarbiya sohasidagi islohotlar:
birinchidan, ijtimoiy-siyosiy iqlimga ijobiy ta’sir ko`rsatishga, umuman
mamlakatdagi mavjud muhitni butunlay o`zgartirishga;
ikkinchidan, insonning hayotda o`z o`rnini topishini tezlashtirishga;
uchinchidan, jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin Shaxsni shakllantirishga;
to`rtinchidan, insondagi mavjud salohiyatni to`la ro`yobga chiqarishga
beshinchidan, umumiy va maxsus bilimlarga ega, ongli, tafakkuri
ozod,zamonaviy dunyoqarash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga voris bo`lgan,
kuchli fuqarolik jamiyatini barpo etadigan komil insonlarni tarbiyalashga qaratilgan.
Mazkur Konsepsiyada taraqqiyotimizning ma’naviy – axloqiy negizi milliy va
umuman insoniy qadriyatlar uyg`unligi ekanligi e’tirof etiladi, milliy va umuminsoniy
tarbiyaning quyidagi o`zaro aloqalar uyg`un yo`nalishlari belgilab olindi:Milliy tarbiya
yo`nalishi orqali o`zlikni anglash, vatanparvarlik, milliyg`urur, millatlararo muloqat
madaniyati, milliy mafkuraviy onglilik, milliy odob, fidoyilik kfazilatlari
shakllantiriladi. Umuminsoniy yo`nalishda huquqiy, iqtisodiy, jismoniy, aqliy, estetik,
ekologik, gigiyenik va boshqa tarbiya yo`nalishlari amalga oshiriladi. Bu
Konsepsiyaning milliy davlatchilik va jamiyat qurilishi talablariga mosligini
ta’minlaydi. Sog‘lom oilada barkamol avlod voyaga yetadi. Mamlakatimizda oilalarni
har tomonlama qo‘llab-quvvatlash, ayniqsa, yosh oilalar uchun qulay turmush
sharoitini yaratish borasida amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli ishlar ana shu ezgu
maqsadga xizmat qilmoqda. Bolalarga ta’lim-tarbiya berishda maktab va
pedagoglarning asosiy vazifalari O`zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi tomonidan
qabul qilingan “Ta’lim to`g`risida”gi Qonunning, “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi”
va respublika rahbariyatining dasturiy fikrlarimazmunidan kelib chiqqan bo`lishi
kerak, ya’ni: maktabda bolaga biron bir kasb-korni egallashi uchun mustahkam
26

poydevor yaratish; o`quvchi yoshlarning sport turlari bilan shug`ullanishlariga yordam
berish, ularning bo`sh vaqtlarini, imkoniyatlarini hisobga olgan holda to`garak
mashg`ulotlarini tashkil qilish; bolalarga ta’lim berishni ilg`or pedagogik
texnologiyalar, zamonaviy o`quv uslubiy dasturlar asosida tashkil etish, o`quv-tarbiya
jarayonlarini jahon andozalariga mos ravishda ta’minlash; o`quvchilarning
imkoniyatlari va qiziqishlarini tahlilidan, iqtisodiy va ijtimoiy muhitdan kelib chiqib,
ularni turli soha bo`yicha kasb asoslariga yo`naltirish va ta’limda tabaqalashtirilgan
yondashuvni joriy etish; yosh oilalar bilan ishlash, tibbiy-tarbiyaviy, huquqiy,
ma’naviy-ma’rifiy, ijtimoiy tushunchalar berish uchun maxsus tadbirlarni amalga
oshirish; o`z hududidagi mahalla jamoalarining faoliyatini tarbiyaviy maqsad yo`lida
muvofiqlashtirish; tarbiyasi og`ir, qarovsiz qolgan bolalarning ota-onalari bilan
ishlash, oilalarga pedagogik yordam berish; bola tarbiyasi yaxshi yo`lga qo`yilgan
oilalarni tegishli idoralar hamkorligida o`rganib, tajribalarini ommalashtirish; o`qishni
va ishlashni xohlamaydigan, bezorilik yo`liga kirib ketgan o`smirlarni hisobga olib,
ularga tegishli tashkilotlar bilan birgalikdazarur choralar ko`rib, ota-onalar
yig`ilishlaridamuhokama qilish; tarbiya sub’yektlari bo`lmish huquqiy, tibbiy, ijodiy
uyushmalar, yoshlar, tabiatni muhofaza qilish va “Ekosan”, “Qizil yarim oy”, barcha
jamg`arma va jamoatchilik markazlari, ommaviy axborot vositalari, inson huquqlari,
ommaviy axborot vositalari, inson huquqlari, nodavlat tashkilotlari, ishlab chiqarish
korxonalari, mahalliy boshqaruv idoralarining bola tarbiyasiga bo`lgan mas’uliyat va
javobgarligini muvofiqlashtirish; turar joyda va mahallada olib borilayotgan tarbiyaviy,
ma’naviy, ma’rifiy, madaniy-ommaviy va sport tadbirlari markazi maktab bo`lishiga
erishish; o`quvchi-yoshlar, ota-onalar, jamoatchilik bilan huquqiy tarbiyani amalga
oshjrish, tarbiya jarayonining barcha ishtirokchilari orasida milliy mafkurani targ`ib
qilish, aqidaparastlik va milliy taraqqiyotimizga zararli g`oyalarning kirib kelishiga
qarshi murosasiz kurashni tashkil qilish; makatb negizida pedagogik, huquqiy,
psixologik,ma’naviy va ma’rifiy bilimlar beruvchi “Ota-onalar unversitetlari”
faoliyatini tashkil qilish.
Shaxs ma’naviyati, uning dunyoqarashi, barcha tasavvur va e’tiqodiga aloqador
bo‘limlari majmui asosan oilada shakllanadi. Shu ma’noda – oila haqiqiy ma’naviyat
27

o‘chog‘i, mafkuraviy tarbiyaning omili va shart-sharoitidir. Milliy mafkuramizga xos
bo‘lgan ilk tushunchalar, shaxsning hayotiy yo‘nalishlari, e’tiqodi va iymoni avvalo
oila muhitida shakllanadi. Bu jarayon bobolar o‘giti, ota ibrati, ona mehri orqali
amalga oshiriladi. Har bir shaxs oilaning jamiyatdagi o‘rni va funksiyalarini, qadr
qimmatini anglamasdan, Vatanning ostonadan boshlanishini tushunmasdan turib,
Vatan tuyg‘usini tom ma’noda xis qila olmaydi. Bu ish asosan har bir o‘zbek oilasidagi
tarbiya an’analari va ularni takomillashtirish, milliy qadriyatlarni turmush tarzining
ajralmas bo‘lagiga aylantirish, muloqot madaniyatining Sharqona ko‘rinishlari bilan
zamonaviy shakllarini uyg‘unlashtirish, mehnat tarbiyasi, uning farzandlar farovon
turmush kechirishining muhim tamoyili sifatida qadrlanishiga erishishi orqali amalga
oshirish mumkin.
Bundan tashqari, shaxsning barkamolligi har bir shaxs ongida oilaning
muqaddasligi, Vatanning aslida oiladan boshlanishi, shu bois uni sevish va nikohni
muqaddas bilish zarurligini, oilaning jamiyat hayotida tutgan o‘rni va funksiyalarini
tushuntirish orqali ro‘y berishi inobatga olinadi.
Bolalarda yoshlikdan xalq va yurt taqdiriga befarq bo‘lmaslik psixologiyasini
shakllantirish uchun bola hayotining dastlabki onlaridan boshlab, predmetlar olami
bilan tanishishi, o‘yinchoqlar olami, tengqurlari bilan bo‘ladigan o‘yinlarining
tarbiyalovchi xususiyatlariga ahamiyat berish zarur. Shaxsiyatga zarar keltiruvchi,
odamlar o‘rtasida ziddiyatlarni va talofatlarni keltiruvchi “jangari” o‘yinchoqlar,
multfilmlar, kinofilmlar ko‘rishlarini imkon darajasida cheklash, bu o‘yinlarning
psixologik hamda pedagogik ekspertizalari bo‘yicha ota-onalarga aniq ko‘rsatmalar
berish zarur. Sharqona odob va o‘zaro munosabatlar tamoyillarini aks ettiruvchi turli
o‘yinlar, o‘yinchoqlar, rasmli o‘yinchoq-kitobchalar, xalq milliy folklori va ertaklari
asosida yaratilgan multfilmlar ilk yoshlikdan bolalardagi mafkuraviy qarashlarning
to‘g‘ri shakllanishiga yordam beradi. Masalan, bolalar o‘rtasida mashhur bo‘lgan
“Zumrad va qimmat”, “Yoriltosh”, “Xo‘ja Nasriddinning sarguzashtlari” kabi qator
ertaklar orqali oilada bolalarni yaxshidan yomonni, mehr-sahovatdan xudbinlikni
farqlashga o‘rgatish va shu orqali milliy udumlarning xalq orzu-istaklari va intilishlari
bilan bog‘liqligini yaqqol ko‘rsatish mumkin.
28

Ota-onalar savodxonligi ham bu o‘rinda katta rol o‘ynaydi. Eng avvalo ularda
sog‘lom tafakkur va milliy g‘oyalarni shakllantirish kerakligini alohida ta’kidlash
mumkin. Bunday savodxonlik ota-onalik roli va funksiyalari mohiyatini to‘g‘ri
tushunish, yangi farzand dunyoga kelishi va kamol topib rivojlanishiga oid
qonuniyatlarni bilish, oilaviy munosabatlar doirasida milliy urf-odatlarimiz va
an’nalarimizning eng nodirlarini turmushning barcha sohalariga singdirish orqali,
bolalarda qadriyatlarga mehr-muhabbatni uyg‘otish, balog‘at yoshiga yetgan
farzandlarni oilaviy hayotga tayyorlash kabi qator mas’uliyatli vazifalarning tub
ma’nosini bilish va ularga amal qilish nazarda tutiladi. Bunday bilim va tasavvurlar
majmui otaga qay darajada zarur bo‘lsa, onaga ham shu tarzda zarur va ahamiyatlidir.
Chunki bir qarashda sanab o‘tilgan funksiyalar odatiy, ularga shaxs hayoti mobaynida
avtomatik tarzda o‘rganib ketadiganday tuyulsada, aslida ota-onalik shunday
mas’uliyatli vazifaki, uning jamiyatimiz manfaatiga mos tarzda amalga oshirilishiga
shaxs ham ma’naviy jihatdan, ham psixologik jihatdan tayyor bo‘lishi kerak.
Kasbni puxta egallash va fidokorona mehnat qilish uchun ilm qanchalik zarur
bo‘lsa, fozil farzandlar tarbiyalash va ularni shaxslarga nafi tegadigan darajada yetuk
qilib tarbiyalash uchun ham ilm-bilim shunchalik ahamiyatlidir. Shuning uchun bu
fikrlarning naqadar to‘g‘riligi va ayniqsa, ayol kishi uchun savodlilik va ilmning
zarurati to‘g‘risida o‘z vaqtida o‘rta asrning ko‘zga ko‘ringan iste’dodli shoirlaridan
biri Abdibek Sheroziy shunday yozgan edi: “Ilm – ayol uchun ziynat. Aqlini
nodonlikdan qutqargan har bir ayol nomus, izzat, ayollik qadrini tushunib yetadi.
Bunday ayol hech bir ishda adashmaydi. Ilmsiz ayol esa bola tarbiyalashda turli
xatolarga yo‘l qo‘yadi”.
Bobolar va momolar o‘zbek oilasida shaxsni tarbiyalashda bevosita ishtirok etadilar.
Azaliy turkiy udumga binoan ota-onadan ham ko‘ra bobo-buvilarning tarbiyaviy ta’siri
kuchliroq bo‘ladi. Masalan, Amir Temur shahzodalarning tarbiyasi bilan ularning
onalari emas, ulug‘ bibilari-buvilari shug‘ullanishini lozim topgan. Shunga ko‘ra,
Saroy Mulk xonim Shohruh Mirzoni, suyukli nabiralari Muhammad Sulton Mirzo,
Xalil Sulton Mirzo, Ulug‘bek Mirzolar tarbiyasini o‘z bo‘yniga olgan.
Shuning uchun ham yurtimizda oila hamisha davlat himoyasida va oliy qadriyat
29

sifatida e’zozlanadi. Oila ijtimoiylashuvning asosiy va muhim o‘chog‘i bo‘lgani uchun
ham uning shu muhitda tarbiyalanayotgan yoshlar e’tiqodi va dunyoqarashidagi roli
sezilarli, xukumat bola tarbiyasida ota-onalar mas’uliyatini oshirish uchun har yili
hayrli tadbirlar ishlab chiqmoqda. Respublikamizda yillarning “Oila”, “Ayollar”,
“Sog‘lom avlod”, “Onalar va bolalar”, “Qariyalarni qadrlash”, “Salomatlik” yili deb
elon qilinishi, “Oila” ilmiy-amaliy Markazining faoliyat ko‘rsatayotganligi jamiyatda,
yoshlar tarbiyasi borasida oilaning roli va mas’uliyatini oshirishga ana shunday muhim
tadbirlardandir.
Ijtimoiy ustanovkalar. Sof psixologik ma’noda yangicha tafakkur va dunyoqarashni
shakllantiruvchi va o‘zgartiruvchi ijtimoiy psixologik mexanizm – bu ijtimoiy
ustanovkalardir. Bu – shaxsning atrof muhitida sodir bo‘layotgan ijtimoiy hodisalarni,
ob’ektlarni, ijtimoiy guruhlarni ma’lum tarzda idrok etish, qabul qilish va ular bilan
munosabatlar o‘rnatishga ruhiy ichki hozirlik sifatida odamdagi dunyoqarashni ham
o‘zgartirishga aloqador kategoriyadir. Ijtimoiy ustanovkalar haqida batafsil
ma’lumotlar oldingi mavzular (boblar)da bayon etilgan, bu o‘rinda biz, uning faqat
dunyoqarashlar o‘zgarishiga aloqador mexanizm sifatidagi rolini ta’kidlamoqchimiz,
xolos.
Ijtimoiy ustanovkalarga xos bo‘lgan umumiy qonuniyatlardan biri, bu uning uzoq
muddatli xotira bilan bog‘liqligidir. Ayni vaziyatlarda shakllangan obrazlar uzoq
muddatli xotirada saqlanib, u yoki bu vaziyatda dolzarblashadi, ya’ni “jonlanadi”.
Masalan, ba’zi bir etnik stereotiplar ana shunday xotiradagi mavjud obrazlar hisobiga
shakkllanadi. Demak, ijtimoiy ustanovka ob’ektga hamda konkret vaziyatga bog‘liqdir.
Shakllangan ijtimoiy ustanovkaning shaxs hayoti mobaynida o‘zgarishi esa,
muhim ijtimoiy-psixologik ahamiyatga egadir. Amerikalik olim Xovland fikricha,
ijtimoiy ustanovka o‘rgatish yo‘li bilan o‘zgarishi mumkin. Ya’ni o‘quvchilardagi turli
ustanovkalarni o‘zgartirish uchun rag‘batlantirish yoki jazolash tizimini o‘zgartirish
lozimdir. Ikki shaxs yoki shaxs bilan guruhning ustanovkalari mos kelmay qolgan
sharoitda esa tomonlardan biri ongli ravishda o‘z ustanovkalarini o‘zgartirishi shartdir.
Aks holda nomutanosiblik tamoyiliga ko‘ra, shaxslararo nizo yoki kelishmovchilik
paydo bo‘lishi muqarrardir.
30

Ijtimoiy ustanovkalarni o‘zgartirishning eng sodda va qulay yo‘li – bu ayni
vaziyatlar va ulardagi ta’sirlarni qaytarishdir . Bu qaytarish qayd qilingan obraz sifatida
shaxs ongida uzoq muddatli xotirada saqlanadi va vaziyat paydo bo‘lganda,
ob’ektivlashadi , ya’ni o‘z kuchini va mavjudligini ko‘rsatadi.
XULOSA
Biror kasbning haqiqiy ustasi bo`lish uchun kishida tabiiy qobiliyat,
ma`lum jismoniy va ruhiy xislatlar jo bo`lishi zarur. Masalan artist bo`lish uchun tabiiy
ovoz, eshitish qobiliyati, bejirim suvrat, jismonan sog’lom bo`lish talab etiladi.
Rahbarlik vazifasini bajarish uchun tashkilotchilik, odamlar bilan muomala-murosa
qila bilish kabi qobiliyatlarga ega bo`lish kerak. Aks holda kasbi va ishidan boshqalar
ham, o`zi ham qanoat hosil qilmaydi. Kishi kasbini noto`g’ri tanlagan bo`lsa, unga
qiziqmasa, o`zi ham, boshqalar ham undan baraka topmaydi.
Pedagogik, o`qituvchilik faoliyatini, yoshlarni o`qitish va tarbiyalash ishini
samarali bajarish, ota-onalar va bolalarning izzat-hurmatiga sazovor bo`lish uchun
kishida bu ishda kishiga layoqat, qobiliyat, qiziqish bo`lmog’i lozim. Boshqa kasblar
kabi o`qituvchilik kasbiga yoshlar orasidan pedagogik faoliyatga layoqatli, bolalar
bilan til topib muomala qila oladigan, ilmli kishilarni tanlab olish kerak.
Pedagoglik kasbini tanlagan kishi avvalo sog’lom bo`lishi, so`zlarni to`g’ri va
yaxshi talaffuz qila olishi, asablari joyida, vazmin bo`lishi darkor. SHuningdek,
bolalarni yoqtirishi, ular bilan ishlashga mayli borligi, boshqalar bilan muloqot qila
olishi, xushmuomalaligi, kuzatuvchanligi, keng fikrlay olishi, o`ziga va boshqalarga
nisbatan talabchanligi ham kishining pedagogik ishga yaroqliligini ko`rsatadi. Bu
sifatlar kishida bor-yo`qligini tibbiyot xodimlari, ruhshunos, pedagoglar og’zaki va
yozma savol-javoblar yordamida aniqlay oladi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
Asosiy adabiyotlar.
1. I.A.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 1998.
2. Barkamol avlod orzusi. – T.: «Sharq» nashriyoti, 1999 yil.
3. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha vatamoyilar (O‘rta maxsus kasb-hunar talim
muassasalari uchun qo‘llanma). – T.: «Yangi asr avlodi», 2001 yil. 4. Ma’naviyat
asoslari (B.Ziyomuxammedov va boshqalar). – T.: «O‘zbekiston milliy
ensiklo’ediyasi», 2000 yil.
5. O.Musurmonova. Ma’naviy qadriyat darva yoshlar tarbiyasi. – T.: «O‘qituvchi»,
1996 yil.
6. R. Mavlonova, N. Rahmonqulova, B. Normurodova, K. Matnazarova . Tarbiyaviy ishlar
metodikasi . Toshkent, 2008
7. Inomova K.M. Oilada bolalarning ma`naviy-axloqiy tarbiyasi T: Fan, 1999, 151 b.
8. Jo‘rayev A.J. «Tarbiyaviy darslarni o‘tish». T.: “O‘qituvchi”, 1994.
9. G.Mo‘minova, A.Jo‘rayev. Sinf rahbari - sinf tarbiyaviy soatlar tashkilotchisi.
“O‘qituvchi”. NMIU. T.: 2012 y
10. R. Mavlonova, O. To‘rayeva, K. Xoliqberdiyev . Pedagogika . Toshkent, O‘qituvchi.
1998-yil.
11. Karimova V. “Psixologiya” T., “O’qituvchi” 2001 y.
12. K.Hoshimov “Pedagogika tarixi antalogiyasi” “O’qituvchi” T., 1999 y
13. O’.Asqarova, M.Xayitbaev, M.Nishonov “Pedagogika” T., “Talqin” 2008 yil
14. O. Hasanboyeva “Oila pedagogikasi” T., “Aloqachi” 2007 yil
32

INTERNET SAYTLARI:
http: www.ziyo.net.uz.
http: www.pedagog.uz.
http: www.edu.uz .
http: www. referat .uz .
33

Sinf rahbari ishini rejalashtirish metodikasi

Купить