Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	310.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	doc
Категория	Экономика

Sintetik polimer chiqindilаrini qаytа ishlаsh texnologik liniyasini tаkomillаshtirish (Q=300 tyil)

ajratish usulini muhim afzalliklaridan biri, bu ishchilar uchun umuman havfsiz va
himoya choralarini talab etmaydi.
Maydalash. Plastik chiqindilarni saralanganidan so‘ng, ularni maydalanadi.
Birinchi bosqichda ashyoni chuqurroq tozalashga tayyorlanadi. Bunda PETFning
olingan yirik donalari bunday aralashmadan tozalashga qulay bo‘ladi, ya’ni,
etiketka, mahsulot qoldig‘i, elim va boshqalar. Ammo, tozalanganidan so‘ng
donalarni yana bir bor madalash kerak bo‘ladi. Buning uchun maydalovchi,
maydalangan materialni oluvchi turli hil jihozlar mavjud. Ammo, ularni bir nechta
asosiy turlarini ajratish mumkin. Odatda har bir maydalag‘ich ezg‘ich ikkita
kesuvchi pichoqlar jamlamasiga ega. Ulardan biri xarakatsiz, ikkinchisi esa
aylanuvchi rotorga o‘rnatilgan. Rotor pichoqlari xarakatsiz pichoqlarga qarab qarshi
yo‘nalgan, Plastik chiqindi bo‘lakl ari etarlicha maydalangach, ular elovchi ekran
teshigiga tushib, maydalangan materialni chiqarib yuboruvchi tizimga tushadi. Havo
oqimi bilan maydalangan material siklonga quvurlar orqali yo‘naladi, u yerda
qutilarga yuklanadi. Ochiq rotorli maydalagichlar yaxshi hisoblanadi, ular qaychi
prinsipi bo‘yicha ishlaydi. Bu maydalagichlar yuklanishi soatiga 1,5 tonnadan
oshmaganida samarali ishlaydi.
2.2. Polimer chiqindilarini qayta ishlash qurilmalarining moddiy
balansi .
Materialning moddiy yoki texnologik balansi deb foydalanilgan (kiritilgan)
material, ishlab chiqarilgan mahsulot va shuningdek qо‘shimcha hosil bо‘lgan
moddalar miqdorini hisoblash tushuniladi.
Hisob-kitoblarning natijalari grafiklar, tenglamalar, jadval yoki
diagrammalar kо‘rinishida beriladi. Ishlab chiqarishga berilgan xom-ashyoning
miqdori tayyorlangan mahsulot miqdoriga teng bо‘lishi kerak. Bularni hisoblash
uchun stexiometrik tenglamalardan foydalanilgan holda, ishlab chiqarishning
alohida bosqichlari va qо‘shimcha jarayonlar hisobga olinadi.
17

Polimerlarni birgalikda qo‘llanishi ijobiy tomonlari bilan birgalikda ba’zi
salbiy tomonlarga ham ega. Polimerlardan foydalanishda ijobiy jihatlari bilan bir
qatorda ba’zi kamchiliklari ham mavjud, ayniqsa, Polietilentereftalat o‘n yilliklar
davomida chirimaydi va maishiy chiqindilarni ko‘p miqdorda to‘planishi
munosabati bilan, atrof-muhit uchun ekologik xavf tug‘diradi, bu muammoni ijobiy
hal etish, birinchi navbatda PETF chiqindilarini foydali qo’llash yo’llarini aniqlash
ikkinchidan atrof muhitni ifloslanishini oldini olish kerak bo‘ladi.
Polietilentereftalat (PETF) murakkab poliefir bo‘lib ularni kirishuvchi plyonka,
idish, upakovka materiali, shesternyalar, arqonlar, tasmalar va boshqa texnik
yo‘nalishdagi materiallarni tayyorlashga qo‘llash kerak.
O‘tgan asrning oxiridan boshlab, butun dunyo bo‘ylab PETF asosida quyish
idishlari qadoqlash uchun ayniqsa gazli ichimliklar, pivoni qadoqlash uchun intensiv
o‘sish bo‘ldi. Faqat 1995-1997 yillar davomida Shimoliy Amerikada PETF
chiqindilaridan ichimliklarni qadoqlash yiliga 432 dan 560 mingdan oshdi,
yevropada yigirmanchi asr oxirlarida PETFdan qadoqlashni ishlab chiqarish hajmi
300 ming.dan oshdi. 1,5 mln.ga oshdi. Faqat bizning Respublikamizda 2000 yildan
buyon PETF paketlar chet elda turli ichimliklar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari
import chiqarilgan va 10 ming/tonnani tashkil etgan. Bu PETF ishlab chiqarish va
qayta ishlash ortishi bilan uning chiqindilarni sonini oshirish qayd etish lozim.
Shuning uchun PETFni ishlab chiqarish va qayta ishlashni o‘sishi bilan, uni soni va
chiqindilarining soni ham o‘sib bormoqda.
Qayta ishlangan PETF (VPETF) foydalanish turli uslublarni o‘z ichiga olgan
xalqaro dasturi doirasida hal qilinadi. Qayta ishlangan PETF foydalanish iqtisodiy
jihatdan foydali, lekin bir qator muammolar paydo bo‘ladi, chunki ikkilamchi
polimer xomashyo xususiyatlari birlamchidan bir necha barobar yomonligi tufayli
qayta ishlash va foydalanish paytida materiallar yuzaga degradatsiya jarayonlari
sodir bo‘ladi.
PETF chiqindilarini tiklanish yangi texnologiyalari va hajmini
murakkabligiga qaramay yangi texnologiyalarni yaratish ishlari davom ettirilmoqda
va ular asosida mahsulotlar ishlab chiqarilmoqda. Nemis kompaniyasi DKR
10

molekulali maxsulotlarni xosil bo’lish jarayoniga imkon berishi, ular biotsiklik
jarayonga ta’sir etishi mumkin [26].
Termik yoyilish. Termik yoyilish - ikkilamchi polimer xom-ashyosini
utilizatsiya usuli, unga piroliz va katalitik termoliz kiradi va unda past molekulyar
birikmalar yo’qoladi.
Kimyoviy retsikling PETF. Bunday jarayonlarda PETF kimyoviy elementlar
metanol, etilenglikol, kislotalar yoki ishqorlar bilan o’zaro ta’silashib
depolimerzatsiyaga uchraydi [26]. Bu usullar yetarlicha energiya talab, yuqori
texnologiyali jixozlar talab etadi, biroq eng past sifatdagi xom-ashyodan foydalanish
imkonini beradi, biroq bunday kimyoviy jarayonlar qo’shimcha tozalash talab etadi.
Berilgan yo’nalish, masalan PETF chiqindilarini depolimerzatsiya o’tkazish
jarayoni neytral gidrolizda etilenglikol va tereftal kislotasigacha, yana sintezga
boruvchi PETF oldindan aniqlaydi. PETF chiqindilarining destruksiyasi kam
molekulali PETF sintezi uchun plastifikatorlar, laklar, qoplash materiallari olish
uchun ishlatiladi.
Mexanik-kimyoviy usul. Bu eng ko’p tarqalgan, shuningdek PETF
chiqindilarini qayta ishlash, maydalash va tozalashdan iborat texnologik zanjirni
tashkil etuvchi, bunga asosan ketma-ket eriydi, goiogenlashadi, iflosliklardan
tozalanadi va vakkum ostida filtrlanadi. Turli texnologik firmalarda bir, ikki yoki
multishnekli ekstruderlardan (degizatsiya zonasi mavjud) foydalaniladi.
Multishnekli ekstruderlar ishlab chiqarishi ulardan PETF retsiklingi uchun
foydalanish maqsadga muvofiq, chunki ular fazalarni yuzalarini yuqori ajralishini
ta’minlaydi, ya’ni qo’shimchalarni yo’qolishini intensfiratsiya qiladi.
Qorishma ekstruderidan keyin mexanik ifloslanishdan filtrlanadi va
granullanadi. PETFning retsiklingi uchun jixoz ishlab chiqaradigan jaxondagi
liderlardan biri EREMA GmbH (Avstriya) firmasi uchadigan qo’shimchalarni
degezatsiya va qayta xaydash ekstrudergacha maxsus isituvchi reaktorda va vakkum
ostida amalga oshiradi.
8

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, yuqoridagi ma’lumotlarga tayangan holda «Sintetik
polimer chiqindilаrini qаytа ishlаsh texnologik liniya-sini tаkomillаshtirish (Q=300
t/yil)» nomli kurs loyiha ishini loyihaladim. Natijada tanlangan texnologiyaga mos
keladigan texnologik rejimlar bayon qilindi va ortiqcha sarf-harajatlarga yo‘l
qo‘yilmadi. Mening kurs loyiha ishim mavzusi hozirgi kunda dolzarb bo‘lib, uning
echimini topish yanada mas’uliyatli masalalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Men kurs
loyiha mavzusini yoritishda barcha ma’lumotlardan foydalandim: jumladan,
malakaviy amaliyot davrida ishlab chiqarish korxonalaridan olingan ma’lumotlar,
texnologik qurilmalarning chizmalari, ularning ishlash prinsiplari, texnik tavsiflari,
xom-ashyo va tayyor mahsulotlarning tavsiflari, ishlab chiqarish korxonalarida
hosil bo‘ladigan chiqindilar va ularni qayta ishlash usullari, internet ma’lumotlari
va boshqalardan foydalandim.
Men bajargan kurs loyiha kirish, umumiy qism, texnologik qism, iqtisodiy
qism, mehnat muhofazasi, atrof-muhit muhofazasi, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxati, ilovalar keltirilgan.
Texnologik qismda mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi, konkret turdagi
maxsulotlar uchun tegishli texnologik, mexanik, issiqlik va boshqa hisoblar,
ularning tahlili, asosiy qurilmalar hamda moddiy balans hisoblari keltirilgan.
Chizmalarda asosiy ishlab chiqarish texnologik liniyasi, asosiy qurilma va uning
qirqimlari, shuning bilan birgalikda iqtisodiy ko‘rsatkichlar jadvali berilgan. Ishlab
chiqarish jarayonida e’tiborga olinishi kerak bo‘ladigan mehnat muhofazasi va
atrof-muhit muhofazasi, ish jarayonida ajralishi mumkin bo‘lgan zararli texnologik
chiqindilar va ularni oldini olish choralari berilgan.
21

II.TEXNOLOGIK QISM.
2.1. . Polimerlarni qayta ishlash liniyasida olib boriladigan jarayonlar .
Polimer chiqindilar – PE, PP, PET, ABS, PS, PVX larni qayta ishlash
linyasining qisqacha ko’rinishi.
2.2-rasm. Polimerlarni qayta ishlash liniyasi.
Ushbu jihozda o‘ta ifloslangan polimer chiqindilar hamda polietilen
chiqindilar va polipropilen plenkalar hamda ABS, PS, PVX, PETF qattiq plastiklar
qayta ishlanadi (PMD, PVD-paqir, purkama flakonlar, kanistrlar va x.k.). Ushbu
chiqindilar poligonlar va chiqindi saralovchi zavodlardan keltiriladi.
PETni qo‘llash uchun boshlang‘ich hom ashyo butilkadir. Qayta ishlashni
boshlashdan oldin dastlabki saralanadi, xom ashyo rangi bo‘yicha saralanadi
(rangsiz, havo rang, zangori, jigarang va x.k.), hamda metall va yot jismlar ajratib
olinadi. Qayta ishlash uchun rangsiz PETF butilkalardan presslangan kipa optimal
hisoblanadi. Qayta ishlanuvchi materialning tozalik darajasiga bog‘liq holda uni
saralash uchun 2-3 ishchi mehnati qoTlaniladi. Butilkalarni bo‘yalgan va
bo‘yalmagan PETFlarga ajratish, hamda begona jinslarni, rezina, shisha, qog‘oz,
metall, boshqa turdagi plastiklar (PVX, PEN, PEVD, PS)dan ajratish lozim. Bir
ishchi taxminan 120 kg/soat ishlashi mumkin.
13

;
;
= 53,75 sm 3
20

Material balansi tuzish ishlab chiqarishning ratsional sxemasini tuzishda,
mahsulot chiqishining nisbiy miqdorlarini belgilashda, uning iqtisodiy
kо‘rsatkichlari, tegishli jarayonlarning mukammallik darajasini aniqlashga imkon
beradi. Material balansini tuzishda xom-ashyoning, tayyor mahsulotning va yarim
tayyor mahsulotlarning tarkibini bilish, ba’zan esa ularning ba’zi bir fizik-kimyoviy
xossalarini tashqi ta’sir natijasida о‘zgarishlarini bilish talab etiladi.
Agar ishlab chiqarishga berilgan xom-ashyo miqdori tayyor mahsulot
miqdori va qо‘shimcha hosil bо‘lgan moddalar miqdoriga teng bо‘lmasa, u holda bu
farq- ya’ni “ bog‘lanmaganlik ” qaytadan hisoblanadi. Uning miqdori ham material
balans jadvalida aks etishi kerak. “Bog‘lanmaganlik” hisobini esa imkon darajasida
minimal miqdorga yetkazish kerak.
Material balansi hisoblari odatda 100 kg yoki 1000 kg xom-ashyoga yoki
tayyor mahsulotga nisbatan qilinadi. Moddiy balans texnologik jarayon boskichlari
bо‘yicha xisoblanadi. Polimer chiqindilarini qayta ishlash jarayonida texnologik
sxema quyidagi bosqichlardan iborat bo’ladi:
1. Polimer chiqindilarini tayyorlash ;
2. Polimer chiqindilarini saralash va transportirovka qilish;
3. Polimer chiqindilarini maydalash;
4. Polimer chiqindilarini yuvish;
5. Polimer chiqindilarini quritish ;
6. Polimer chiqindilarini elash;
7. Tayyor maxsulotni omborga jo’natish.
Xom-ashyoni ishlab chi q arishdagi texnologik yо‘qotishlar texnologik
jarayonning barcha bosqichlarida hisobga olinadi va oxirida maxsulotning sof
og‘irligi hisoblanadi.
E kstruderning ish unumdorligini hisoblash
E kstruder biror-bir turdagi aniq mahsulotni ishlab chiqarish uchun ( granula,
plyonka, list, truba va v.) mо‘ljallangan asosiy qurilmadir. Ekstruzion
mashinalarga qо‘yilgan talablar ham yuqori. Boshqacha qilib aytganda sifatli
mahsulot olish bilan birgalikda xarajatlar ham minimal miqdorda bо‘lishi kerak.
18

Sintetik polimer chiqindilаrini qаytа ishlаsh texnologik liniyasini
tаkomillаshtirish (Q=300 tyil)
Reja:
KIRISH
I. UMUMIY QISM.
1.1.Polimer chiqindilarni yigishni tashkil etish va uni qayta ishlashga tayyorlash.
II.TEXNOLOGIK QISM.
2.1. Polimerlarni qayta ishlash liniyasida olib boriladigan jarayonlar .
2.3.Issiqlik balansi hisobi
Xlosa
Foydalanilgan adabiyotlar
1

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” farmoni Toshkent shahri,
2017 yil 7 fevral
2. Sh.M.Mirziyoyev “Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2017 y.
3. Sh.M.Mirziyoyev “Erkin va farovon, demoqratik o‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 y.
4. Sh.M.Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 y.
5.I.A. Karimov „Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo‘llari va choralari“, Toshkent, “O‘zbekiston”-2009 y.
6.I.A.Karimov. “Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz tarakkiyotini yuksaltirish,
xalqimiz faravonligini oshirishga xizmat kiladi”, Toshkent- “O‘zbekiston”- 2011 y.
7. ”Fuqora muxofazasi - dolzarb masala”.Toshkent .”FMI ”2008- yil.127-bet.
8 .O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning "O‘zbekiston
mustaqillikka erishish ostonasida". T.: «O‘qituvchi», 2012.
9 . «Osnove texnologii pererabotki plastmass» pod red. V.N.Kulezneva i
V.K.Guseva. Moskva. «Ximiya» 2004.
10 . Суберляк О.В., Шоповал Й.М., Красшький В.В., XiM пром -сть Украши.
2007 ,N: 2 c 45-48.
11.Горбунова Т.К., Туркина С. П. Производство фенол-формальдегидных
смол. М.: Химия, 1982.
12. Byansi Vallens. Phenolics: formulations meet timely marked needs // Mod. Plast.
Int. 1993. 23, №7. p. 32-33.
22

Qayta ishlash texnologiyasi. PETFni qayta ishlashni turli texnologiyalari
mavjud va undan qimmatbaho kimyoviy hom ashyo va tayyor mahsulot olinadi.
“Termo-katalitik” texnologik jarayonni normal bosim va yuqori haroratda hamda
ikkilamchi hom ashyoni butunlayin qayta ishlashga imkon beradi. Ammo, bunda
aralashgan hom ashyoda PVX miqdori juda kichik bo‘lishini nazorat qilish kerak
bo‘ladi: uni aralashmadagi ishtiroki mahsulot sifatiga putur etkazadi.
Ikkilamchi PETFni qayta ishlash uchun gidroliz qo‘llanilib suv ishtirokida
yuqori harorat va bosim ostida materialni to‘lik parchalanadi. Glikoliz etilenglikol
ishtirokida maxsus katalizatorlarda bajariladi, bu diglikoltereftalat olish imkonini
beradi. Glikoz va metanaliz usullari ba’zida birgalikda qo‘llaniladi.
Chuqur kimyoviy qayta ishlash usuli toza materiallarni ajralishiga olib
keladi, ammo, ularni polimerlanishi katta harajatlar bilan bog‘liqdir. SHuning uchun
mexanik usul keng qo‘llaniladi.
Mexanik usul. Ushbu texnologik zo‘ ichiga turli bosqichlarni oladi, ya’ni
butilkalarni yig‘ish, saralash, maydalash, tozalash, granulaga qayta ishlash va yangi
butilka ishlab chiqarish.
Tarani yig‘ish. G‘arbning rivojlangan davlatlari plastik butilkalarni yig‘ish
bo‘yicha oldingi qatorlarni egallaydi. “Iste’molchi jamiyat”ni barcha kamchili
klariga qaramay polimer idishlarni ikkilamchi aylantirish muvaffaqiyatli amalga
oshmoqda.
PETF va PVXning birgalikda qayta ishlash jarayonida kislota hosil bo‘lib,
PETFni kimyoviy va fizik strukturasini buzadi. Bu srag‘ayishni paydo bo‘lishiga
olib kelib materialni sinuvchan bo‘lib qolishiga sabab bo‘ladi. Natijada olingan
ikkilamchi material yaroqsiz bo‘lib qoladi. PETF tarkibiga PVXni tushib qolish
sabablari-bu ashyo turli bo‘lishi mumkin, chunki unda PVX butilka ham bo‘lishi
mumkin. U tashqi qiyofasi bo‘yicha PETFni eslatadi. Bundan tashqari PVXdan
ba’zida himoya plombalari tayyorlanadi va qayta ishlashda olib tashlash kerak
bo‘ladi. Ashyolar oqimidan keraksiz idishni olib tashlash kerak, ulardan
mikrovolnovoy pechning isitish latogi tayyorlash mumkin bo‘ladi. Bu idish kristal
PETFdan tayyorlanadi. Ushbu idish boshqa materiallarni, masalan, EVONni qo‘llab
14

Nyutonning ideal suyuqliklar oqish qonuniyati va Nab:- Stoke
tenglamalardan foydalanib bir shnenli ekstruderning hajmi ish unumdorligini
hisoblashda quyidagi formuladan foydalanamiz.
Bu yerda, A- spralsimon shnen kanallari ichida eritmani oqish koyefitsenti,
sm 3
;
-eritmani kanal ichidagi qovushqoqligi,
-eritmani orqaga qaytaradigan;
- shnek va silindr о‘rtasidagi qovushqoqlik samaradorligi,
-
shnek oxiridagi bosim,
Quyidagi kо‘rsatkichlarni qabul qilamiz; ; ;
, ob/min; kg/m 3
.
Buning uchun quyidagi formuladan foydalanamiz;
yoki
Yuqori bosim va past zichlikka ega bо‘lgan polietilenni qayta ishlaydigan
ekstruderni ish unumdorligini hisoblaymiz. Buning uchun quyidagi kattaliklarni
qabul qilamiz:
D =90mns; X=1; n=50 ob/min; k =4,18
10 -3
sm 3
; i=2,3 ; L=23. D=2070 min.
; ;
19

13. Phenolic resin molding material: Пат. 5432227 США. МКИ6 C08 L 61 /06
/Fujimura Norihisa, Sumitomo Bakelite Co., Ltd. №17482. Заявл. 12.2.93
23

tozalash ikki-uch bosqichlarda o’tkaziladi, so’ngra tozalangan material maydalanadi
va 0,5 % qoldiq namlik qolguncha quritiladi.
PETF butilkalarni qayta ishlash jarayoni fleksda tozalaydigan butilka, qayta
ishlash uchun yaroqli sifatli xom-ashyo, u quyidagi asosiy bosqichlardan iborat:
-saqlash va uzatish;
-sortlarga bo’lish;
-bo’laklarga bo’lish;
-birlamchi havo klassifikatsiyasi va vibroseparatsiya;
-flotatsiya;
-yuvish, chayqash, suvini ajratish va quritish;
-maydalash;
-ikkilamchi havo klassifikatori;
-changlarni tutish.
Turli kompaniyalarda turlicha dastlabki material uchun boshqacha
texnologik jarayonlarni qo’llash mumkin. Umumiy tendensiya - texnologik
bosqichlarni qisqarishi (ilgari ularning soni 25 va undan yuqori bo’lgan), bir vaqtni
o’zida so’ ngi iste’molchini sifat kafolatini oshirish va xarajatlarni kamaytirishdan
iborat. Tayyorlangan chiqindilar keyinchalik turlicha maxsulotlar tayyorlash uchun
ishlatiladi. Chiqindilarning ifloslik darajasiga bog’liq ulardan foydalanishda
ma’lum cheklanishlar mavjud.
Ikkilamchi PETFni qayta ishlashning asosiy yo’nalishlari va ishlov berish
texnologiyasi. Ikklamchi PETFni qayta ishlashni bir nechta asosiy yo’nalishlari
ajratiladi, ularni shartli ravishda uchta asosiy guruhga bo’lish mumkin: mexanik,
kimyoviy, termik.
2.1- jadval.
PETF chiqindilarini qayta ishlashning asosiy usullari
Qayta ishlash turlari Ifloslilik darajasi % miqdori Qayta ishlanadigan termoplastlarni
qayta ishlashda zararli moddalar
chiqish usullari
6

Mexanik Past darajada 70-75 PETFni ishlab chiqarish, ip,
yumshoq materiallar, plyonkalar
Kimyoviy O’rtacha 5 Xom-ashyolarni tashlash paytida
va boshqa poliefirlarni qayta
ishlash paytida
Termik Yuqori 20-25 Yoqish, qizdirish va piroliz qilish
paytida
PETFni utilizatsiya va retsiklin variantlarini batafsil ko’rib, quyidagi
usullarni xarakterlash va ajratish mumkin.
Ko’mish. Eng istiqbolsiz variant, chunki qimmatbaxo polimer xom-ashyosi
ko’mib yuboriladi, juda katta xudud qishloq xo’jaligi uchun yaroqsiz xolatga keladi.
Yoqib yuborish. Bu usuldan AQSH da faol foydalaniladi, bunda ajratilgan
energiya sanoatga ishlatiladi. PETF chiqindilari rossiya klassifikatsiyasi bo’ yicha 5-
klassga kiradi (eng xavfsiz). Ularni yoqib yuborishda dioksinlar ajramaydi (PETF
PVX kabi o’zining tarkibida xlor yo’q), yapon xromatografiyasi tadkikotchilarning
aniklashicha, ularning yonishi o’tiga o’xshash [24]. Turlicha polmerlarni yonganda
toksich ekvivalentiligi [25 ] tadqiqot ishda aniqlangan (2-jadval), guvoxlik
beradiki, PETF-upakovkalarni yoqish mutlaqo xavfsiz. Shuningdek u amaliy
ma’noga ega emas, chunki PETFning issiqlik qaytarish xossasi 22 700 kDj/kg ni
tashkil etadi (kam sifatli ko’mir kabi) bunda 1 t PETF-chiqindilar 25 ts. rub. ga
yetadi.
2.2 - jadval.
Ayrim polimerlarni yoqilganda zaharlash darajasi
Polimer Ng/g
Polistirol 0,021
PETF 0,032
PE 0,073
PVX 29,0
Radiatsion destruksiya. Bu usulda polimerlar mikromolekulalari neytronlar,
gamma nurlanishlar, betta zarrachalar foto va termooksidlash destruksiya va kichik
7

tayyorlanadi, bunda blister, stakan tayyorlashda qo‘llaniladi. PETF butilkalari
odatda qayta tshlashga presslangan holda olib kelinadi. Sifatli saral ashni ta’minlash
uchun bunday aglomeratlarni shnekdan o‘tkazish kerak bo‘ladi. Polimer axlatni
saralash qo‘l kuchi bilan yoki avtomatlashgan usulda bajarilishi mumkin.
Qo‘l kuchi saralash. Qo‘l kuchi saralashni o‘rgatilgan ishchilar amalga
oshiradilar. Saralash 2 turda bo‘lishi mumkin: pozitiv va negativ. Pozitiv usulda
transportyordan PETF butilkalar ularni qayta ishlashga yo‘naltirsh uchun olinadi..
Negativ saralash usulida axlatlar oqimidan PETF-idishni qoldirilib, yot bo‘lgan
materiallar olib tashlanadi. Amaliyot shuni ko‘rsatdiki qo‘l kuchli saralash samarali
bo‘lib, maxsulotni sifatini ta’minlaydi. Qo‘l kuchli saralashni qiyinchiligi shuki,
saralash qadoqlarda shartli belgilar bo‘lmaydi. Belgi plastik material tarkibini
ko‘rsatadi. Qo‘l kuchi saralash samaradorligini oshirish uchun ultrafialetli lampa
qo‘llanishi mumkin. UF-ta’siri ostida PETF chuqur yorug‘ rang hosil qiladi.
PVXdan tayyorlangan qadoqlash sariq yoki zangori rangda jilolanadi. UF nurni
qo‘llashda qshl kuchli saralash 99% samaradorlikni ta’minlaydi. Ammo ushbu usul
faqat rangsiz materiallar uchun qo‘llaniladi. Bundan tashqari agar idishga Uf
nurlarni yutuvchi qo‘shimchalar qo‘shilgan bo‘lsa unda bir muncha qiyinchilik
paydo bo‘ladi. Bunday idish namunasi yaltiramaydi. Bunday smena 2 soatdan ortiq
davom etmasligi kerak, shunda ish samarasi yuqori bo‘ladi.
Avtomatik saralash. Texnika yordamida saralash “inson omili”ga bog‘liq
bo‘lmaydi va to‘xtovsiz ravishda bajarilishi mumkin. Avtomat saralash sensorlarni
qo‘llashga asoslangan bo‘lib, sensorlar materialni fizik va kimyoviy xossalari
to‘g‘risida ma’lumotlarni oladi. Saralash tizimining 3 ta asosiy turi mavjud. Rangli
saralash ko‘rinuvchi nurni qo‘llashga asoslangan bo‘lib, chiqndini ranglar bo‘yicha
ajratadi.
Ikkinchi guruhni turli nurlanishlar orasidan materialni o‘tkazishga
asoslangan bo‘lib sensorlar tomonidan taxlil qilinadi. Nurlanish sifatida ko‘rinuvchi
yorug‘lik diapazoni infraqizil nurlar va rentgen nurlari qo‘llaniladi.
15

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Hozirgi davrda mamlakat istiqbolini belgilovchi
ustuvor yo’nalishlari yo’nalishlarida davlat buydjetida katta mablag’ ajratilib,
kompleks ilmiy -tadqiqot olib barilmoqda. Bu ishlarni bajarishda O’zbekiston
Respublikasi Fanlar Akademiyasi va uning tarmoq ilmiy-tadqiqot institutlari bilan
birgalikda oliy o’quv yurtlarining olimlarining va talabalari ham yaxshi natijalarga
erishishmoqda.
Ilmiy ijodiyot natijalarini amaliyotga ishlab chiqarishga joriy etish mehnat
unumdorligini oshirish, mahsulot tannarxini kamaytirish, uning sifatini yaxshilash,
raqobatbardoshligini taminlash, eksplutatsiya ko’rsatkichlarini oshirish shakllarida
namoyon bo’ladi.
O’zbekistonda hozirgi kunda kimyo sanoati rivojlangan mamlakatlar
qatorida tez sur’atda rivojlanib bormoqda. Sintetik polimer chiqindilarini qayta
ishlashning omillaridan biri undan tayyorlangan buyumlarni chiqindilaridan
samarali foydalanish hamda qayta ishlov berish natijasida yangi foydalaniladigan
mahsulotlar yaratishdan iborat.
Sanoat texnologiyalari rivojlanib borayotgan hozirgi davrda atrof muhit turli
xildagi zarli chiqndilar hamda ulardan chiqayotgan zararli gazlar bilan ifloslanishi
tobora ortib bormoqda. ”O’zbekiston hududida qattiq maishiy chiqindilar
tashlanadigan 230 dan ortiq shahar va qishloq chiqindihonalari mavjud. Ularda
taxminan 30 million kub metr chiqindi to’planadi”. Bu esa atrof muhitni muhofaza
qilishni taqozo etadi. Mamlakatimiz industrial sanotalashgan mamlakatga aylinib
borar ekan, maishiy chiqindilarni qayta ishlash hamda chiqindisiz tehnologiya
yaratish juda ham muhimdir.
Ma’lumki, sintetik polimer chiqindilari - qator qimmatli hossalarni namoyon
etuvchi materialdir. Uning xossalariga: mustaxkamligi, shaffofligi, nur o’tkazish
hususiyati, yorog’lik hamda sovuqqa bardoshliligi kiradi. Shuning uchun sintetik
polimer chiqindilarini qayta ishlashning yangi texnologiyasini yaratish hamda ular
o’rganish muhim hissoblanadi.
2

PETFdan tayyorlangan butilkalarning Shved kompaniyasi RETECH [32]
uskunalarida qayta ishlash texnologik jarayonini ishlab chiqqan. Polimerlardan
tayyorlangan oziq-ovqat qadoqlash idishlarini qayta ishlashda oziq ovqat
mahsulotlarini qayta qadoqlashga yaroqsiz bo‘lib qoladi. Bu paketdagi nomalum
moddalarning migratsiya tufayli bo‘lgan ularni konsentratsiyasi ruxsat etilgan
meyordan ortib ketadi.
Ekstruder sxemasi
12

PETFning xalqaro belgisi
Transportyordan qo’lda terib olishda bitta ishchi bir soatda 140 kg dan
ortmagan PETF butilkasini yigishi mumkin. Maydalarini yigish undan ham kam.
Agarda boshqa chiqindilar, (masalan, poliolefin) bo’lsa, yig’ish yana ham
qiyinlashadi. Sensorli datchikli va skanerli avtomatlashtirilgan poligon
stansiyalarida plastmassalani yigish samaraliroq. Transportyordan qaytgan infraqizil
nurlanishda aniq polimerning tipini aniqlaydi va signalni chiqindini yig’ish uchun
pnevmoqurilmaga uzatadi. Bunday qurilmalarning unumdorligi juda yuqori ajratish
darajasi 8 t/soat. YI davlatlarida ular konteynerdagi plastiklarni sortirovka qilish
uchun ishlatiladi [23]. Yig’ilgan PETF odatda rangi bo’yicha sortirovka qilinadi.
Rossiyada TU ga binoan 2298-014-01877509-00 4ta rangli guruh mavjud:
qora rang, ko’k-yashil, yaltiroq, boshqa ranglar. Rossiyada «Ishlab chiqarish
chiqindilari va iste’mol» to’g’risida № 89-F3 qat’iy qonun qabul qilingan bo’lib,
unga asosan ishlab chiqaruvchilar yoki chiqindilarni utilizatsiya qilishadi, yoki
maxsus fondga vznos tulaydilar.
RF da yaqin orada chiqindilarni alohida yig’ish qonunchilik tizimi
kiritilmokda, unga asosan ikkilamchi xom-ashyosini qayta ishlash xajmini sezilarli
darajada oshiradi. Lekin bir qator xududlarda chiqindilarni kompleks sortirovka
qiladigan va zamonaviy chiqindilarni yuqori samaradorlikda qayta ishlaydigan
zavodlar umumiy yig’ish tizimi tuzilgan. PETFlarni qayta ishlashda tozalashga,
maydalashga va uni chiqindilardan yuvishga katta ahamiyat beriladi, chunki bular
undan olinadigan maxsulotning sifatini belgilaydi. Shuning uchun bu texnologiyalar
har doim takomillashtiriladi. Shuningdek, PETF taradan kutilmagan salbiy
elementlari ham mavjud bo’lib, ular sifatli maxsulot olish qayta ishlash jarayonini
qiyinlashtiradi. Bu avvalo PE, PP lardan probkalar yoki alyuminli qolpachoqlar,
etiketkalar, etiketkadagi kleylar, tipografik yozuvlar va butilkadagi yaltiramaydigan
qoplamalar va boshqalar. Butilkalarni tozalash masalasi yechiladigan, va butilkani
avvalgi iste’mol qilingani va qayta ishlangan bo’lishi kerak. Oddiyroq va
samaraliroq usul bu PETF larni suvli muxitda uzluksiz ishlaydigan jixozlarda yuvish
xisoblanadi (odatda yuvish vositalaridan foydalangan xolda). PETF chiqindilarini
5

Biroq PETF chiqindilarining asosiy qismi ichimliklar va boshka maxsulotlar
uchun plastik butilkalar uchun foydalaniladi [22]. Ayniqsa bu Rossiya uchun
xarakterli, u yerda 95 % dan ortiq PETF-preform tayyorlanadi, undan keyinchalik
pudash bilan butilka tayyorlanadi. 2013 yilda Rossiyada 570 ming t yaqin PETFdan
butilka ishlab chiqarilgan va bunga mos xolda shu xajimdagi yuqori molekulali
keng spektrli polimer chiqindilari xosil bo’lgan. Bunda birgina Moskva shaxrining
hissasi 100 ming t yaqin PETF chiqindilari to’g’ri keladi.
Asosiy qiyinchilik chiqindilarni yig’ish muammosi xisoblanadi. Bu
muammo turli mamlakatlarda turlicha usullar bilan amalga oshiriladi. Shuday
davlatlar borki, ularda maxsulot (ichimlik) narxiga taraning uni qaytarilgan
qaytarilish narxi xam kiritiladi (Shveysariya, Germaniya va boshqalar). Bir qator
davlatlarda PETF tara va alyuminiy bankalarni qaytarish uchun fandomatlar
(avtomatlar) o’rnatilgan. Bu tizim Moskvada cheklangan miqdorda ishlatilmoqda
(bir dona butilkaning narxi 10 tiyin). YI davlatlarida ham chiqindilarni to’plash
uchun konteynerlar o’ rnatilgan. Xitoyda PETF butilkalarni yig’uvchi degan kasb
bor. Butilkalarni umumiy aholidan chiqqan chiqindilardan yoki Rossiya uchun
xarakterli xisoblangan poligonlarda (svalkalardan) yig’ish amalga oshiriladi. PETF
chiqindilarini yig’ish va qayta ishlashga tayyorlash ikkilamchi PETF bozorini
shakillanishidagi asosiy iqtisodiy omili xisoblanadi. Bu shundayki, masalan
Rossiyada 2012 yilda aholidan chiqadigan chiqindilar miqdori 53 mln t ni tashkil
etgan bo’lsa, shundan plastiklar xammasi bo’lib 4 mln t, bu esa umumiy
chiqindilarning 15 % ni PETF tashkil etadi. Katta xajmdagi aholidan chiqqan
chiqindilardan PETF ni yig’ib olish qimmatga tushadi, lekin PETF chiqindilarning
foydali tamoni yetarli oddiy identifikatsiyasi, chunki barcha ichimliklar uchun
butilkalar PETF dan tayyorlangan, boshqa suyuqliklar uchun PETF butilkalarini
retsikling « 1 » raqami bilan markirovka qilingan [ 22 ].
4

o‘rnatilgan regenerator PETF chiqindilarini qayta ishlaydi. 1998 yilda 556 ming
1999 yilda 620.ming chiqindilarni qayta ishlaydi. 1999 yilda PKR kompaniyasi
yiliga 7500 tonna PETF chiqindini qayta ishlaydigan uskunalar o‘rnatgan. 2000
yilda yevropada, to‘plangan va qayta ishlangan PETF chiqindilari 270 tonna, va
2001 yilda qayta ishlangan chiqindilarni 25% ga ortgan [30]. 2000 yilda, plastmas
shisha ishlab chiqarish hajmi 68,4% ga o‘sdi va 15% yillik o‘sishi kutilmoqda.
Rossiyalik muhandislar yiliga 4000 tonna PETF chiqindilarni qayta ishlash
quvvatiga ega Rossiyada va chet elda ishlab chiqarilgan asbob-uskunalar ishlab
chiqarish oqim grafigi ishlab chiqildi. Germaniyada, STF Termoplast GMBN
tomonidan umumiy unumdorligi 5000 tonna bo‘lgan, ularning zichligi, hajmi
asosida farqqa asoslangan plastik chiqindilarni ajratishni yangi tizimini ishlab
chiqdi. Shuni ta’kidlash kerakki hosil bo‘lgan chiqindilarni qayta ishlashda asosan
shishalar tashkil etadi. Nemis kompaniyasi PETF chiqindilarni kimyoviy ishlov
berish texnologiyasi muvaffaqiyatlari asosida, qayta ishlash uchun yangi zavod
ishlab chiqdi. Uning unumdorlik yiliga 15 ming tonnaga ortdi va resiklatni yangi
shisha tayyorlashda foydalanish mumkin [31]. Bundan tashqari tolalar, kamar va
lentalarini ishlab chiqarish uchun qayta ishlangan PETF foydalanishni
kengaymoqda.
PETF - chiqindilarini ikki yo‘l bilan ishlov beriladi: jismoniy va
kimyoviy.Jismoniy yangilanishi usuli quyidagicha: a) VPETFni zarrachalar olish
uchun regeneratsiyalash; b) bosim ostida quyish uchun granulalarni olish; tolalarni
olish; g) boshqa polimer bilan VPETFF aralashmalari va eritmalar tayyorlash uchun
granulalar olish. Kimyoviy qayta ishlash kimyoviy agent qarab kimyoviy ishlov
berish turli xil usullarga bo‘linadi - gidroliz, metanoliz, aminoliz alkoliliz. Bu
reaksiyalar asosida tereftalik kislotasini Olinishi mumkin, dimetil tereftalat, gidrosil-
PETF, to‘yinmagan polesterler (IPPs) poliuretan va alkidqatronlar (AS) asosida
olish mumkin va ishlab chiqarish uchun xom ashyo sifatida poliolimer ishlatiladi.
Ikkilamchi PETFni qayta ishlashni fizik usullari. 2 litr sig‘imga ega bo‘lgan
yumshoq PETFdan tayyorlangan butilkalar ishlatiladi. Ularni yuqori sifatli tola
ko‘rinishida qayta ishlandi 99.9% tozalikda 88.4% ni tashkil etgan. S. V. Kuznesov
11

EREMA firmasi vakkumli reaktorda polimerning molekulyar massasi
kattalashtirilgan bo’lishi mumkin (uning qorishmasini qovushoqligi 4 dan 10 %
gacha tanlangan texnologiyaga bog’liq ortishi mumkin).
Granullangandan so’ng maxsuldot qo’shimcha polikondensatsiyaga qattik
faza (SSP: SolidstatePolycondensation)ga qo’shimcha polikondensatsiyaga tushishi
mumkin. Bu jarayon agar PETFni keyinchalik foydalanish talab etilsa, uning
qovushoqligi ortiriladi va bir vaqtni o’zida iflosliklardan tozalanadi. Yuvilgan
flekslarni oziq-ovqat sanoatida foydalaniladigan butilkalarni qayta
ishlanuvchanligini ta’minlovchi Buehler AG (Shveysariya) firmasining qurilmasini
umumiy ko’rinishi va prinsipal sxemasi ko’rsatilgan [28]. Bu texnologiya yuqori
qovushoqli PETF IV (IntrinsicViscosity) 0,95 dl/g va undan ham yuqori bo’lgan
keyinchalik yuqori mustahkamlikka ega texnik iplar olishga imkon beradi.
2.1- rasm PETF granula olish sxemasi
Ikkilamchi PETFni dekontaminatsiya va repolimerzatsitya qiladigan Buehler
(Buehler manbasi) firmasining prinsipial sxemasi.
Ikkilamchi qayta ishlash texnologiyasi bo’yicha Starlinger&Co. GmbH
(Avstriya) firmasida qayta ishlash protsessi PETFning yuvilganlaridan boshlanadi,
bunda dastavval regranullanadi. Granullangandan so’ng material kristallantiriladi va
vakum ostida qo’shimcha kattik fazada dopolikondensatsiyalanadi [29].
9

II. UMUMIY QISM.
Polimer chiqindilarni yigishni tashkil etish va uni qayta ishlashga tayyorlash.
PETF chiqindilarini xosil bo’lish manbalari. PETF istemolchilari o’lchami
ortishi bilan, o’z-o’zidan ma’lumki uning chiqindilari xam ortadi. PETF chiqindilari
uni sintez qilish jarayonida xosil buladi va uni qayta ishlashning xar bir bosqichida -
shuningdek, tola va ipda, bosim ostida kuyish, zagatovkadan vakkumli yoki fudab
shakillantirish, shuning uchun ular turlicha ko’rinishda va o’lchamda bo’ladi;
Mayda bo’lakchalardan yirik bo’laklargacha yoki turlicha
konfiguratsiyadagi quymalar va boshqalar. Masalan, vakkumli shakillantirish
jarayonida chiqindilardan xosil bo’ladigan maxsulot PETF list ko’rinishni olgan
maxsulotlar 10% ni tashkil etadi. Bo’tilkasimon zagotovkalar tayyorlashda
texnologiyada qo’llanilgan zagotovkaga bog’liq PETF ning xissasi 0,6 - 0,9 % ni
tashkil etadi; pressformalardan sig’imli idishlar tayyorlashda o’rtacha 0,3% dan kup
bo’lmagan chiqindilar qayta ishlatiladi. Bunda o’lchamlar kichiklashganda
chiqindilarning xissasi ortib boradi, masalan, quyma maxsulotlar. PETF ishlab
chiqaruvchilar - tola va ip odatda o’ zlarini chiqindilarini dastlabki polimer bilan
aralashtirib utilizatsiya qilishadi yoki uni talabi kamroq bo’lgan maxsulotlar (yirik
shtapel tolasi, tikilmaydigan materiallar) uchun aloxida qayta ishlanadi. Amalda
barcha o’zini chiqindilarini berk siklda PETF ishlab chiqarishda shuningdek
maxsulot assortimenti aniq differensiyalab plyonka va preform tayyorlashda
ishlatiladi [ 21 ].
Shunga o’xshash kartinalar quyma maxsulotlar ishlab chiqarishda xam
kuzatiladi. Bu barcha PETFni qayta ishlash tarmoqlarda chiqindilarni erkin
ikkilamchi bozorga chiqishi juda yuqori. PETFni sintez qilishda xosil bo’lgan
chiqindilarni xam odatda korxonalarda ishlatiladi. Oz qismni jarayonga qaytariladi,
qolgan qismi quyma maxsulotlar, bog’lash lentalari tayyorlash uchun ishlatiladi.
Ikkilamchi bozorga shunday kam miqdorli qismi tushadi (kley eritmalar tayyorlash
uchun).
3

Saralovchi tizimlar bir materialdan chiqindilarni ajratishga (binar tizim) va
turli rangga bo‘yalgan turli polimerlarni saralashga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin.
Barchasidaan oldin PETF va PVX larni ajratuvchi jihozlar yaratilgan.
Hozirgi zamonaviy takomillashgan tizimlar turli hil plastiklarni ajratishni
ta’minlaydi. SHunday qilib, ushbu qurilmalar bir nechta texnologiyalarni bir vaqtda
qo‘llashi mumkin bo‘ladi. Retgen-nurlar yordamida saralash eng ishonchli usul
hisoblanib umumiy oqimga aralashgan PVXdan chiqindilarni ajratib oladi. Bu
nurlanish usuli xlor atomlarini aniq tanib olish imkonini beradi. Xlor atomlari
PVXda bo‘lib PETFda bo‘lmaydi. Ammo ushbu usul yordjamida polimer
materiallarning boshqa turini ajratib olib bo‘lmaydi.
Ikki hil tizim mavjud bo‘lib, ular nurlarni o‘tish xarakterini taxlil qilishga
asoslangan va fluorensli materialga ta’sir etadi. Agar o‘tish uslubi ustida gap ketsa,
nur chiqaruvchi va nurlarni xarakterini aniqlovchi datchik bilan jihozlangan qurilma
bor. Ushbu usulni afzalligi shundaki, bunda mashina butilkada etiketka yoki ifloslik
bo‘lsa ham hech hato qilmaydi. To‘g‘ri, agar turli materiallardan tayyorlangan ikkita
butilka bir biriga yaqin yoki yopishgan bo‘lsa, u holda qurilma ikkala butilkani ham
olib tashlaydi. Agar tizim bunday materialni ajrata olmasa u holda uni olib
tashlashga sozlangan bo‘ladi. PETF materialni yo‘qotishni bartaraf etish uchun
yopishib qolgan butilkalarni qo‘l kuchi bilan ajratib yangidan ularni tizimdang
o‘tkazilishi kerak bo‘ladi.
Fluorensiya prinsipiga asoslangan usulda datchik materialdan qaytgan nurni
qabul qiladi. Ushbu texnologiyaning kamchiligi shundaki, PETFdan tayyorlangan
butilka PVXdan tayyorlangan butilkani to‘sib qolganida datchik PVXni sezmay
qolib o‘tkazib yuboradi.
Infra qizil nurli tanib olish. Har bir plastik o‘ziga infraqizil nurlarini turlicha
qabul qiladi, bu esa polimerlarni ko‘p turini aniqlashga imkon beradi. Sensor nur
chiqindilar qatlamidan o‘tganidan so‘ng nurlanishdagi o‘zgarishni o‘qiydi. Ammo,
agar turli materiallarning bo‘laklari birga presslangan bo‘lsa, u holda qurilma aniq
bir echim qabul qila olmaydi., bu esa gumonli axlatni qayta saralashga olib keladi.
Natijada qurilma idish bo‘yalganmi yoki bo‘yalmaganligini “o‘ylaydi”. Infraqizil
16

Sintetik polimer chiqindilаrini qаytа ishlаsh texnologik liniyasini tаkomillаshtirish (Q=300 tyil)

Купить