Склертек технологияси бўйича F-Y240 маркали полиэтилен ишлаб чиқаришдаги реакторлар бўлимини лойихаси (Q=130000 тй)

Mavzu: Склертек технологияси бўйича F-Y240 маркали полиэтилен ишлаб
чиқаришдаги реакторлар бўлимини лойихаси (Q=130000 тй)
Mundarija:
Kirish
I.  UMUMIY  qism
1.1. Texnologik jarayon asoslari   va qo’llaniladigan katalizatorlar
II . TEXNOLOGIK   QISM
2.1.     Tayyor mahsulotni xossalari,tekshirish usullari va ularni asosiy ishlatuvchilar
2.2.Moddiy balans
2.3.Issiqlik balans
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar  K IRISH
Mavzuning   dolzarbligi:   modernizatsiyalash   va   iqtisodiy   ishlab   chiqarishni
texnik   bazasini   yangilash   bo’yicha   ishlab   chiqarilayotgan   loyihaviy   programmalar
zamonaviy   innovatsiyali   texnologiyalarni   joriy   etish   O’zbekistonni   dunyoga
tanilishiga va jahon bozorida raqobatbardoshlikka turtki bo’ldi.
Shuningdek,   Prizedentimiz   tomonidan   yangi   innovatsion   loyihalar,   ishlab
chiqarishni   modernizatsiya   qilish   yo’llari   tug’risida   to’xtaldi.   Bozor   sharoitiga
ishlovchi   har   qanday   ishlab   chiqarish   sanoati   faoliyatida   xizmatlarni   sotish   va
maksimal darajada foydaga ega bo’lish muhim maqsad hisoblanadi. Kimyo sanoati
ishlab   chiqarish   xizmat   soxalarini   kengaytirish,   bozorni   egallash   natijasida
olinadigan foydani ko’paytirish  hisoblanadi.
Mazkur   maqsadga   erishishning   vositasi   bo’lib   arzon   mahalliy   xom   -
ashyodan   foydalanib   xaridorgir   raqobatbardosh   mahsulot   ishlab   chiqarish   muhum
ahamiyatini kasb etadi.
Ma’lumki   dunyoga   individual   uglevodorodlardan   ichiga   ishlatilishi   xajmi
bo’yicha etilen birinchi o’rinda turadi. Buning sababi etilen asosida katta xajmda va
keng   ishlatiladigan   polimerlar   va   oddiy   organik   birikmalar   sintez   qilinadi.   Bular
qatoriga polietilen, polivinilxlorid, polistirol va boshqalar kiradi.
Etilendan   oksidlash   orqali   etilen   oksidi,   etilenglikol   va   qancha   kerakli
bo’lgan   organik   moddalar   sintez   qilinadi.   Bitiruv   malakaviy   ishining   maqsadi:
polimerlanish   reaksiyasi   qurilmasi   turli   markali   chiziqli   polietilen   olish   uchun
mo’ljallangan. 
Jarayon   Sklairtech   (Kanada)   texnologiya   bo’yicha   reaksiyani   amalga
oshirish   uchun   reaktorga   etilen   monomerini   buten   samonomeri   bilan
seklogeksandagi eritmasi aralashmasi va katalizatorga uzatiladi.
Ishning   amaliy   ahamiyati:   polimerlanish   jarayonida   etilen   va   buten-1   ni
polimer   yoki   sopolemerga   aylanishi   kuzatiladi.   Ushbu   jarayonda   monomer   va
somonomerlarni   birikib,   turli   zinchlikdagi   suyuqlanma   indeksiligidagi   hamda
molekulya og’irligini taqsimlanishdagi  polietilen olish uchun, uch xildag reaktorlar
mavjud.
2 Reaktor №1 - aralashtirgichli avtoklav.
Reaktor №3 - quvurli reaktor.
Tremer reaktor
Polimerlanish   reaksiyasi   suyuq   fazada   katalizatorlar   ishtirokida   amalga
oshiriladi. 
3 I.UMUMIY QISM
Texnologik jarayon asoslari   va qo’llaniladigan katalizatorlar
Sklertek texnologiyasi bo'yicha polietilen olishda  
somonomer (buten-1) ning roli
Sklertek   texnologiyasi   bo'yicha   turli   zichlikka   va   xossalarga   ega   bo'lgan
polietilen,   asosan   etilenni   turli   miqdorda   olingan   buten-1   bilan   sopolimerlash
natijasida   olinadi.   Somonomer   buten-1   ikki   molekula   etilenning   birikishidan   xosil
bo'ladi.
СН
2 = СН
2  +  СН
2 = СН
2  - СН
3 - СН
2 - СН = СН
2
Ma'lumki har xil monomerning birikishidan hosil bo'lgan polimer sopolimer
deyiladi.   Sopolimerlar   makromolekulasining   tarkibi   reakstiya   uchun   olingan
monomerlarning   molekula   qoldiqlaridan   -   bug'inlaridan   tashkil   topadi.
Makromolekulaning   tarkibi   faqat   bir   xil   monomer   bo'g'inlaridan   tashkil   topgan
polimerlar gomopolimerlar deyiladi. Gomopolimerlanish jarayonida faqat bir turdagi
o'sayotgan   zanjir   bo'lsa,   sopolimerlanishda   bir   necha   xil   ko'rinishdagi   o'sayotgan
zanjir  bo'ladi.  Hozirgi   kunda  ikki   monomerdan tashkil  topgan  binar   sistemalarning
sopolimerlanish   jarayoni   ancha   yaxshi   o'rganilgan   bo'lib,   sopolimerlanish   quyidagi
sxema tarzida ifodalanadi.
nM
1  = mM
2   -M
1  - M
1  - M
1  - M
2  -M
2  -M
1  - M
2  -
Demak,   polimerlanishda   xususiyati   har   xil   bo'lgan   ikki   monomer
aralashmasining sopolimerlanishidan xosil bo'lgan makromolekulalarning tarkibi xar
xil nisbatda birikkan ikkala monomer bo'g'inlaridan iborat bo'ladi.
Shunday   qilib,   turli   xil   faolikka   ega   bo'lgan   monomerlarning   o'zaro
sopolimerlanishidan sanoat talablariga javob beradigan yuqori texnikaviy va amaliy
xossalarga ega bo'lgan polimerlar yaratish mumkin
nCH
2  = CH
2  + mCH
3  - CH
2  - CH = CH
2   -CH
2  - CH
2  - CH
2  - CH - CH
2  + Q
                                                                                             I
                                                                                                 CH
2
                                                                                                 I
4                                                                                                 CH 3
                       
Buten-1 juda oz miqdorda olinganligi sababli, sintez qilinayotgan polimerni
zichligini   boshqarish   va   ma'lum   maqsadli   xossaga   ega   bo'lgan   polimer   yaratish
imkoniyatini beradi.
Sklertek texnologiyasi bo'yicha polietilen
olishda telogen (H
2 ) ning roli.
Sklertek   texnologiyasi   bo'yicha   polimerlanish,   kompleks   katalizatorlari
ishtirokida   ionli   mexanizm   bo'yicha   ketadi.   Ion   polimerlanish   xam   radikal
polimerlanishga   o'xshash   zanjirli   reaksiyalardan   bo'lib,   faqat   o'sayotgan   zanjir
uchidagi   radikal   o'rnida   kation   yoki   anion   bo'ladi.   O'sayotgan   makro   ion   o'zining
musbat   yoki   manfiy   zaryadlarini   zanjir   bo'ylab   uzatishi   orqali   polimer   zanjirining
o'sishiga imkoniyat tug'iladi.
Ma'lumki   olefinlarni   kompleks   katalizator   ishtirokida   polimerlanishi
jarayonida  monomer  titan atomi  bilan koordinatsion bog' xosil  qilib faol  markazga
aylanadi va bu kompleks polimerlanishni boshlab beradi.
Zanjirni uzish uchun texnologiyada vodorod ishlatiladi. Vodorod reaksiyani
to'xtatishda muhim ahamiyatga ega. O'sayotgan faol markaz H
2   ni biriktirib olgach,
faolligi   yo'qoladi.   Bu   jarayon   reaktorlarda   olib   boriladi.   H
2   ning   juda   oz   qismi
reaksion aralashmani reaktorlarga uzatuvchi nasosdan oldin beriladi. Shunday qilib,
ushbu   texnologiyada   H
2   polimerlanishni   rostlagichi   sifatida   ishlatilib,   u   polimer
molekula   massasini   hamda   molekula   massaviy   taqsimotini   berilgan   kattalikda
bo'lishini ta'minlab beradi.
Etilen ( Monomer)
Savdo belgisi – FE, Kimyoviy formulasi - C
2 H
4
Material qo'llanilishi - polimer sintezi va buten-1 ning dimerzatsiyasi uchun
monomer.
5 Xom-ashyo   nomlanishi   –   Etilen,   Qaynash   nuqtasi   -   -102°C,   Suyuqlanish
nuqtasi - -169°C, Zichlik - -103.7 da 0.57, Bug'lanish tezligi - 0.978, Eruvchanligi -
yomon
Tashqi   ko'rinishi   va   hidi   -   etilen   rangsiz   suyuqlik   yoki   gaz,   yoqimli
uglevodorod
Siklogeksan (erituvchi)
Savdo belgisi – SH, Kimyoviy formulasi - C
6 H
12,   Material nomi – erituvchi,
Xom-ashyo nomlanishi – siklogeksan, Qaynash nuqtasi - 81°C, Suyuqlanish harorati
- 6.47°C,Zichligi - 20°C da 0.78,Tashqi ko'rinishi va hidi - rangsiz suyuqlik, yengil
hidli   xarakterga   ega   Siklogeksan   polimerlanish   jarayoni   erituvchisi   hisoblanadi.
Asosan Rossiyadan keltiriladi.
Buten-1 (somonomer)
Kimyoviy nomi - Buten-1, a - butilen Savdo belgisi - FB-1 Kimyoviy oilasi -
olefinlar Kimyoviy formulasi - C 4 H 8  Qaynash harorati - -6.5°C Muzlash harorati - -
185°C   Bug'   bosimi   -   3420   Bug'   zichligi   (havo=1)   -   1.9368   Suvda   eruvchanligi
(25°C)   -  231 ppm   Qaynash  harorati  -  -80°C  Yonish  harorati   -  384°C  Turg'unligi  -
turg'un emas Tashqi ko'rinishi va hidi - rangsiz gaz yoki suyuqlik Buten-1 sistemaga
polietilen   zichligini   rostlash   uchun   somonomer   sifatida   qo'shiladi.   Buten-1   berilsa
zichlik kamayadi.
Vodorod
Kimyoviy formulasi - H
2
Qaynash harorati (760 mm sim.ust) - -252.77°C
21°C dagi zichligi - 0.0696 kg/sm 3
Muzlash harorati - -259.2°C
Suvda eruvchanligi - yomon
Molekular og'irligi - 2.016
Tashqi ko'rinishi va hidi - normal harorat va bosimda rangsiz hidsiz gaz.
Vodorodni   polimer   ko'rsatgichlarini   (parameter)   rostlovchi   telogen   sifatida
sistemaga yuboriladi.
6 II . TEXNOLOGIK   QISM
2.1.     Tayyor   mahsulotni   xossalari,tekshirish   usullari   va   ularni   asosiy
ishlatuvchilar
                    Tayyor   mahsulotni   tekshiruv   usullari   asosan   bu   polemerlarni   qay
holatda va ulardan qanday buyumlar olishda,qaysi texnologiyaga asosan ishlatishida
ularni temperaturalarini to'g'ri qo'yishda kerak bo'ladi.
Masalan   bosim   ostida   qo'yish   usuli   bilan   ekstruderning
temperaturasi,bosimi,kuchlanishi,o'qdan  chiqayotgan  buyum  ham  har  xil   bo'ladi  va
bu bizga polemerni xossalarini tekshirishni talab qiladi.
Polemerni xossalarini tekshirish usullari quyidagicha:
Polemerlarni moy,benzin va spirtga hidligini aniqlash;
Polemerni zichligini aniqlash;
Zichligini   2   xil   asbob   bilan   tekshiriladi;gidrostatik   tortish   usulari   hamda
pikometr yordamida aniqlanadi.
Plastmasalarni issiqlik-fizik xossalarini aniqlash
Plastmasalarni fizik-mexanik xossalarini aniqlash;
Polemerlarni oquvchanligini ya'ni (MI) aniqlash;
Polemerlarni   malekulyar   massa   taqsimoti   darajasini   va   kuchlanish
ko'rsatgichinianiqlash;
7 Yuqoridagi xossalar orqali polemerlarni xossalari o'rganiladi. SHGKM ning
o'zining maxsus  labaratoriya bo'limi mavjud bo'lib, ular  chiqayotgan xom-  ashyoni
xossalarini   o'rganib   GOST   standartlarga   javob   bergandan   keyin   sotuvga   ruxsat
beriladi.   Plastmasani   moy   benzin   vaspirt   tasiriga   chidamliyligi   -ularga   shu
suyuqliklar   ta'sir   etganda   o'zlarining   dastlabki   fizik-   mexanik   saqlab   qolishlik
qobilyatidir.
     Polemer materallariga moy,benzin va spirt ta'sir etganda ularda kimyoviy
destruksiya   (polemerlarning  parchalanishi)   sodir   bo'lishi  mumkin.Natijada  ularning
fizik-mexanik   xossalari   (mustahkamligi   ,yuza   qattiqligi,elastiklik   moduli   va
boshqalar) malum darajada o'zgaradi. Plastmasadan  tayyorlangan ko'pchilk detallar
moy,benzin   va   spirt   ta'siri   bilan   bog'liq   bo'lgan   sharoitda   ishlatilganligi   sababli
ularning shu moddalar ta'siriga chidamliyligini aniqlash muhim ahamyatga ega.
        Polemerlarning   zichligini   aniqlash   bu   usulning   mohiyati   bir   xil   hajmda
olingan   sinalayotgan   modda   va   ma'lum   zichlikdagi   suyuqlikning   (masalan
distilangan   suv   )   massalarini   o'zaro   solishtirishdan   iborat.   Distillangan   suv   ish
suyuqligi   deb   ataladi   .   Issiqlik-   fizik   xossalarini   aniqlash   issiqlikga   chidamliylik
deganda   polemer   materyallarining   yuk   ta'sirida   o'zining   yo'qotilgan   eng   yuqori
xarorat   tushiniladi.   Bunda   ularning   strukturasida   hech   qanday   kimyoviy   o'zgarish
sodir bo'lmaydi. Issiqlikga chidamlili ko'rsatgichi yukka hamda unu aniqlash usuliga
bog'liq   .Shuning   uchun   bir   xil   materalda   turli   usullar   bilan   aniqlangan   issiqlikga
chidamliylik   ko'rsatgichiningnatijalari   ham   turlicha   bo'ladi   .Polimer   materallari
qanday   harorat   chegarasida   ishlay   olish   qobilyatini   aniqlash   ularning   issiqlik-fizik
xossalari   ichida   alohida   o'rin   tutadi.   Polemer   materallarning   haroratga   bog'liqlik
xossalar   katta   ahamyatga   ega   bo'lgani   uchun   ularni   aniqlash   yo'llari   mukammal
o'rganilgan va buning uchun zamonaviy asboblar mavjud .
Plastmasalarni   cho'zilishiga   (sinash)   bo'lgan   mustahkamlik   chegarasi   eng
yuqori cho'zuvchi kuchning namuna ko'ndalang kesimi yuziga nisbatidir.
Cho'zilishiga   bo'lgan   mustahkamlikni   sinash   natijasida   elastiklik   moduli
aniqlanadi.
8 Cho'zilishdagi   uzuvchi   kuchlanish(MPa)   -namuna   uzulganidagi   kuchning
uning dastlabki ko'ndalang kesim yuzasiga nisbati.
Cho'zilishdagi   oqish   chegarasi   (MPa)   -kuch   miqdori   deyarli   oshmasa   ham
namunada defarmatsiya sodir bo'ladigan kuchlanish .
c)   Uzulish   vaqtidagi   nisbiy   o'zgarish   (y)   -namuna   baza   uzunligi
ortirmasining namuna bazasinig dastlabki uzunligiga nisbati .
Polemerni   oquvchanligi   ;   Oquvchanlik   materyalining   ma'lum   xarorat
vaboshi   ostida   oqib   pris   qolibni   to'ldirishlik   qobilyatidir.   Bu   shartli   ko'rsatgich
bo'lib,   uni   aniqlash   uchun   turli   usullardan   foydalaniladi.Plastmassalarning
oquvchanlik   darajasiga   ko'ra   buyumlarni   presslash   yoki   qo'yish   uchun   kerakli
solishtirma   bosim   topiladi.Solishtirma   bosim   oquvchanlikga   teskari   proparsianal
bo'lgan miqdordir.
Yuqoridagi  xususyatlar  aniqlanib polemerdan qanday buyum  olish va qaysi
texnologiyada ishlatish mumkinligi aniqlanadi.
SHGKM   da   texnologiyalarni   tekshiruv   asosida   o'zining   uskunalari   orqali
markalarni   o'zgartirish,   qaysi   markaga   qanaqa   qoshimchalar   o'tqazish   tekshiruv
ishlari olib boriladi.
2.2.Reaktorlar sestemasi va ularni ishlash rejimlari.
SHGKM da 3 ta reaktor mavjud.
1.Avtoklav reaktori.
2.Trubasimon reaktori.
3.Trimer reaktori.
    Uchta reaktorni har xil kombinastiya qilish orqali (parallel yoki ketma-ket
joylashtirish)   polimerni   har   xil   chegaraviy   kattalikdagi   molekula   va   molekulyar
massaviy   kattalikdagi   molekula   va   molekulyar   massaviy   taqsimotiga   erishish
mumkin. Berilgan molekula massaviy taqsimot polimerlanishni uch xil rejimda olib
borish natijasida erishiladi, ya'ni:
Reaktor №1 rejimi
9 Reaktor №3+1 (uch plyus bir) rejimi
Reaktor №3-1 (uchdan birga) rejimi
Shu rejimlarda ishlash polimerlanish haroratini boshqarish va polietilenning
sifatini   nazoratqilish   imkonini   beradi.   Reaktorlardagi   jarayon   rejimiga   binoan
haroratning   oshib   ketishi   polietilenning   sifatiga   va   ishlab   chiqarishning   texnik
xavfsizligiga salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Reaktor №1.
Rejimi bo'yicha asosiy jarayon avtoklav reaktorida amalga oshadi. Avtoklav
reaktorning   aralashtirgich   kurakchalar   bilan   jihozlangan,   xom   ashyoning   asosiy
qismi   reaktorning   tagidan   beriladi,   lekin   50%   gacha   xom-ashyo   reaktor
aralashtirgichi   4-kurakchasi   balandligidagi   nasadkalar   orqali   purkab   berish   ham
mumkin.
Xom   ashyoni   meyorlab   turli   joylardan   (reaktorni   pastki   va   yon
tomonlaridan)   berilishi   tufayli   reaktordagi   haroratni   ongli   ravishda   nazoratqilinib
reaktorning   tepa   va   pastkiqismidagi   harorat   farqini   5-40 0
C   bo'lishiga   erishiladi.
Katalizator esa  reaktorni tagidan purkash yo'li bilan beriladi. Ushbu rejim bo'yicha
texnologik jarayonda №1 reaktoridan oldin turgan №3 quvurli reaktor oddiy quvur
rolini   o'ynaydi.   Chunki   quvurli   reaktordan   xom   ashyo   katalizatorsiz   o'tadi.
10 Katalizator   esa   faqat   №1   reaktoriga   beriladi,   trimmer   reaktorida   polimerlanish
davom etadi.
Reaktorni ishlash sharoitlari:
Xarorat chegaralari,  0
C 200-300
Reaktordagi bosim, MPa 13,4-16,9
Polietilenni molekulyar massasi reaktordagi harorat va berilayotgan vodorod
miqdori orqali rostlab turiladi.
Polimerni zichligini esa buten-1 miqdori orqali rostlab turiladi.
Monomer   va   somonomerni   polimerlanishi   uzluksiz   ravishda,   siklogeksan
eritmasida   aralashtirgichli   reaktorda,   metall   kompleks   katalizatorlari   ishtirokida
ketadi.   Qoldiq   monomer,   faol   katalizator   ishtirokida   trimmerda   qo'shimcha
polimerlanadi   va   undan   so'ng   reaksiya   massasifaolsizlantiriladi
(dezaktivatsiyalanadi).
Bu rejimda olingan polietilen tor molekula massaviy taqsimotiga ega bo'ladi.
"Kuchlanish ko'rsatkichi" 1,15-1,37 atrofida bo'ladi.
3+1 reaktor sistemasi (gibrid sistema).
Bu   sistema   o'z   ichiga   quvursimon   va   aralashtirgichli   reaktorlarni   qamrab
olgan. "Xom  ashyo" ni  birqismi  quvursimon reaktorda polimerga aylansa, ikkinchi
qismi   to'g'ridan-to'g'ri   birinchi   reaktorni   (№1)   o'rta   qismiga   beriladi.   Katalizator
purkash yo'li bilan quvursimon reaktorga ham reaktor №1 ga ham beriladi va uyerda
"xom   ashyo"   bilan   aralashtiriladi.   Ikkala   reaktorda   hosil   bo'lgan   polimer
aralashtirgichli reaktorda (reaktor №1) bir xil aralashma hosil qiladi.
11 12 Polietilenni   malekulyar   massasi   reaktorlardagi   haroratni,   vodorod   va   "xom
ashyo"   miqdorini   ikkala   reaktorga   berish   nisbatini   nazoratqilish   orqali   rostlab
turiladi.
Molekula   massaviy   taqsimoti   esa   katalizator   tarkibi,   va   uniquvursimon
reaktorga   kirish   harorati   va   etilenni   polietilenga   shu   reaktorda   aylanish   darajasini
nazorat qilish orqali rostlanadi.
Polimer zichligi somonomerni etilenga nisbatan berilayotgan "xom ashyo"da
polimerga aylanish darajasi orqali nazorat qilinadi.
Polimer   olinib,   bu   rejim   orqali   "kuchlanish   ko'rsatkichi"   1,4-1,6   bo'lgan,
ushbu polimer o'rta molekula massaviy taqsimotga ega bo'ladi.
Yuqorida keltirilgan sxemadan ko'rinib turibdiki, 3+1 reaktor sistemada toza
"xom  ashyo"  va katalizator  №3 reaktorga qanday berilsa,  №1 reaktorga ham  xuddi
shunday   beriladi.Bundan   kelib   chiqadiki,   ikkala   reaktor   bir-biriga   bog'lanmagan
holda ishlaydi.№3 reaktorda olingan mahsulot №1 reaktorni tagqismidan uzatiladi va
№1   reaktorda   hosil   bo'layotgan   polimer   bilan   aralashadi.   Ikkala   reaktorda   hosil
bo'layotgan polimerlarning umumiy miqdorini o'zgartirish tufayli molekula massaviy
taqsimotini ham o'zgartirish mumkin.  Ikkala reaktor mustaqil ishlagani tufayli har bir
reaktor   haroratini   alohida   -   alohida   boshqarish   mumkin.   Shuning   uchun   ham   №3
reaktorga   "xom   ashyo"   to'g'ri   isitgichdan   beriladi.   №1   reaktorda   haroratni   ikki
oqimni aralashmasini rostlash orqali o'zgartirish mumkin.
Yuqorida   ko'rsatilgan   3+1   rejimda   hosil   bo'lgan   aralashma   trimmerga
uzatiladi. Trimmerda polimerlanish davom etadi katalizatorning effektivligi ortadi va
etilenni polietilenga aylanish darajasi ko'payadi.
Reaktor 3 - 1 (uchdan birgacha) rejim.
Bu   rejim   bo'yicha   asosiy   jarayon   uchnichi   reaktorda   olib   boriladi.   Bu
sistemada ikkala reaktor №3 va №1 quvursimon avtoklav ko'rinishida ishlaydi. Xom
ashyo va katalizator 3 chi reaktorda beriladi. Hosil bo'layotgan polimerning molekula
massasini   boshqarish   uchun   reaktorga   vodorod   beriladi.   Vodorodni   berishdan
maqsad   polimerlanish   jarayoni   avvaldan   berilgan   polimerlanish   darajasida to'xtatishdan   iboratdir.   Bu   jarayonlar   orqali   haroratni   yaxshi   nazorat   qilishimiz
mumkin. Odatda  quvurli   reaktorga  berilayotgan  xom   ashyoning  harorati   120 0
C  dan
pastga tushib ketmasligi kerak. №3 reaktordan polimer eritmasi №1 reaktorga o'tadi
va   u   yerda   polimerlanish   davom   etadi.
Reactor System (No. 3 —> 1; Broad MWD)
Reaktor   avtoklavga   kirayotgan   massasining   harorati   200 0
C,   chiqayotgan
massaning   harorati   esa   300 0
C   gacha   boradi.   Ushbu   usulda   reaktor   avtoklavning
aralashtirgichi   ishlamaydi   va   №1   reaktor   ham   xuddi   quvurli   reaktor   prinsipida
ishlaydi.   Shundayqilib   asosiy   polimerlanish   jarayoni   quvursimon   reaktorda   (№3)
ketadi.   Quvursimon   reaktorda   etilen   va   buten-1   konsentratsiyasini   pasayishi   hamda
haroratni   ortishi   tufayli   60%   etilen   polietilenga   aylanadi.   Monomerni   polimerga
aylanish darajasi №1 reaktorda va trimmerda ortadi.
Hosil bo'lgan polimerni molekula massasi asosan reaktorga kirayotgan "xom
ashyo"   harorati   va   etilenning   polimerga   quvursimon   reaktorda   aylanish   darajasini
orqali nazorat qilinadi.
Molekula   massaviy   taqsimoti   esa   katalizator   miqdori   va   tarkibi,   vodorodni
reaktorni qayyeri va qaysi nuqtasiga berish orqali nazorat qilinadi.
Bu rejim orqali sintez qilinsa polietilen keng molekula massaviy taqsimotiga
ega bo'lib "kuchlanish ko'rsatkichi" 1,652 - ni tashkil qiladi.
Yuqorida keltirilgan uch xil rejimda xosil bo'lgan aralashma albatta trimmer
reaktorga   beriladi.   Trimmerni   xajmi   №1   reaktor   xajmini   yarimiga   teng.   Trimmer
14 reaktorida   katalizatorning   effektivligi   ortadi   va   eteleni   polietilenga   aylanish   foizi
ko'payadi.
Ishlab chiqarishning texnologik sxemasi va parametrlar yozuvi jarayoni
Polimerlanish reaksiya qurilmasi quyidagi sistemalardan tashkil topgan:
-erituvchini tozalash sistemasi/somonomerni ham;
-katalitik sokatalitik sistema;
-faolsizlantirish sistemasi;
-absorbsiyalash sistemasi;
-reaktorni ta'minlovchi nasos sistemasi;
-reaktorni ta'minlashni yumshatish sistemasi;
-vodorod sistemasi;
-reaktorlar sistemasi;
-reaktor aralashtirgichi sistemasi;
-isitish sistemasi (reaktor xom ashyosi separatsiyaga);
-eritma adsorber sistemasi;
-oraliq va past bosimliseparatorlar sistemasi;
Texnologik jarayon asoslari
      Polimerlanish   jarayonida   etilen   va   buten-1   ni   polimer   yoki   sopolimerga
aylanishi   (konversiya)   kuzatiladi.   Ushbu   jarayonida   monomer   va   somonomerlarni
birikib,   turli   zichlikdagi,   suyuqlanma   indeksiligidagi   hamda   molekulyar   og'irligini
taqsimlanishidagi polietilen olish uchun, uch xildagi reaktorlar mavjud:
reaktor № 1- aralashtirgichli avtoklav;
reaktor №3 -quvirli reaktor;
trimmer reaktori.
        Polimerlanish   reaksiyasi   suyuq   fazada   katalizatorlar   ishtirokida   amalga
oshiriladi.   Erituvchi   sifatidasiklogeksan   ishlatiladi.   Katalizatorlarni   ikki   xil   tizimi
(sistemasi)   ishlatiladi:   katalizatorlarni   standart   tizimi   (STD)   va   harorat   ta'sirida
ishlov berilgan katalizator tizimi (HTC).
15 STD tizimli katalizatorda, asosiy katalizator CAB (to'rtxlortitan - TiCl
4   bilan
vanadiyning   oksiuchxloridi   -VOCl
3   20:80   nisbatda)   va   sokatalizator   CT
(uchetilalyuminiy - Al(C
2 H
5 )
3  ) ishlatiladi.
HTS   tizimli   katalizatorda,   asosiy   katalizator   CAB-2   (titan   to'rtxloridi   va
vanadiyning   oksiuchxloridi   50:50   nisbatida)   va   sokatalizator   CD   (alyuminiyni
dietilxloridi   Al(C
2 H
5 )
2 Cl)   va   CJ   (alyuminiyni   dietiletoksidi   -   Al(C
2 H5)
2 OC
2 H
5 )
ishlatiladi.
    Reaktorga haydashdan (injeksiya) oldin ushbu katalizatorlarni aralashtirish
natijasida polimerlanishni faol katalizatori hosil bo'ladi.
      Reaksiyani   to'xtatish   va   katalizator   qoldiqlarini   adsorbsiyaga   tayyorlash
maqsadida, kerakli vaqtda faolsizlantiruvchilar qo'shiladi.
        Katalizatordan   tozalangan   polimer   eritmasi   past   bosimda   ko'p   bosqichli
separatorlardan   o'tishi   natijasida,   erituvchi   hamda   reaksiyaga   kirishmagan   etilen   va
buten-1   lar   bug'lanib   chiqadilar   va   retsikl   zonasiga   qaytadan   ishlatish   uchun
yo'naltiriladilar.
2.4.Ishlab chiqarishda sarf bo'ladigan xom - ashyo va materiallarni sarf
balansi
Yiliga 130 ming tonna polietilen ishlab chiqarishda xom-ashyoni
sarf-balansi
Texnologik jarayon bo'yicha yiliga 6240 tonna buten-1 ishlab chiqarilib, turli
markali polietilen olishda buten-1 har xil miqdorda somonomer sifatida ishlatiladi.
1.   Buten-1   ishlab   chiqarishda   etilenni   buten-1   ga   aylanish   miqdori   85%ni
tashkil   etadi.   Demak,   yiliga   6240   t   buten-1   ishlab   chiqarish   uchun   sarf   bo'ladigan
etilen miqdori
624 -------   85%
  X ------- 100% x=6240* 100/85=7341 t.ni tashkil etadi. 
Reaksiyaga   kirishmagan   etilen   yoqilg'i   gazlari   sifatida   ajralib   chiqadi   va
yoqib yuboriladi.
16 Demak,   buten-1   ishlab   chiqarishda   etilenni   ishlatish   (xarajat   qilish)
koeffistienti 7341 :6240 =1.176 ga teng.
2.  130 000 tonna polietilen olishda ishlatiladigan etilen miqdorini aniqlaymiz.
Bir yilda sarfbo'ladigan etilenning umumiy miqdori 142 480 tonnani tashkil etadi.
142 480 - 7341 =135 139 t. etilen.
Demak, 130 000 tonna polietilen ishlab chiqarish uchun 135 139 t etilen va
6240 t buten -1 sarf qilinadi.
3 .130   000   tonna   polietilen   ishlab   chiqarish   uchun   xarajat   qilinayotgan
monomerlarni miqdorini aniqlaymiz.
135 139 + 6240 = 141 379 t
          4.   Texnologik   jarayonda   monomerlarning   polimerga   aylanish   miqdori
(konversiya)   95%   ni   tashkil   etadi.   Demak,   130   504t   monomerlar   aralashmasidan
polimerga aylanadigan miqdorini topamiz:
141   379--- 100%
       X ---- 95% x= 134 310t
Demak,   polmerlanish   jarayonida   polimerga   aylanmagan   monomerlar
aralashmasi (etilen+ buten -1) miqdori:
141 379 - 134 310=7069 t.ni tashkil etadi.
Bu   miqdordagi   monomerlar   aralashmasi   texnologik   jarayonda   qaytmas
yo'qotiladi.
Demak,   buten   -1   va   polietilen   ishlab   chiqarish   jarayonida   hammasi   bo'lib
1101 + 67069 = 8170 tonna etilen (etilen+buten-1 aralashmasi) qaytmas yo'qotiladi.
Endi polietilen ishlab chiqarish texnologik jarayoni oxiridan polimerlanishda
hosil bo'lgan yo'qotishlarni hisoblab topamiz.
5.   Hosil   bo'lgan   polietilen   granulalarini   elashda   kattaligi   to'g'ri   kelmagan
granulalar   miqdori,   polimerga   aylanayotgan   monomerlar   miqdorini   0.296   %   ni
tashkil etadi.
134   310----100%
   X ------0.296% X= 134 310 * 0.296/100= 397 t.
17 6.  Granulaga qirqish vaqtida sovutish suvida yig'ilib qolgan polimerni mayda
zarrachalari, polimerga aylanayotgan monomerlar miqdorini 0.23% ini tashkil etadi.
134   310----100%
    X ------0.23% X = 134 310 * 0.23 / 100 = 308 t.
            7.   Ekstruderlash   jarayonida   uchib   chiqayotgan   siklogeksanni   chiqarib
yuborish   tirqishidan   yo'qotilayotgan   polimer   miqdori,   polimerga   aylanayotgan
monomerlar miqdorini 0.6574 % ini tashkil etadi.
134   310----100%
   X ----- 0.6574% X=134 310 * 0.6574/100=883 t.
           8 .Qoldiq siklogeksandan tozalashda (bug'latgichda) siklogeksan bug'lari
bilan   olib   chiqilayotgan   polimer   miqdori,   polimerga   aylanayotgan   monomerlar
miqdorini 0.183% ni tashkil etadi.
134   310---- 100%
       X------0.183%  X= 134 310 * 0.183/100= 245 t.
9.   Siklogeksanda   erigan   monomolekulyar   (past   molekulali)   polietilen
miqdori, polimerga aylanayotgan monomerlar miqdorini 1.8% ini tashkil etadi.
134   310---- 100%
        X-----1.8% X= 1354 310 * 1.8/100= 2417 t.
            10.   Faolsizlantirilgan  katalizatorlar   bilan cho'kmaga   tushib,  olib  chiqib
ketilayotgan polimer miqdori, polimerga aylanayotgan monomerlar miqdorini 0.0424
% ini tashkil etadi.     
123979  100%
Buten -1 ishlab chiqarish material balansi jadvali.
Kirish Chiqish
Nomi Miqdori Nomi Miqdori
18 Etilen 7341 t.      6240 t.
1101 t. (qaytmas)
Jami 7341 t. 7341 t.
X   0.0424% X= 134 310 * 0.0424/100=57 t.
Polietilen ishlab chiqarish jarayoni material balansi jadvali.
Kirish Chiqish
Nomi Miqdori (t) Nomi Miqdori (t)
1.Etilen 135 139 t. 1 .Polietilen. 130 000
2. Buten-1 6240 t. 2.Polimerlashda polimerga      7069 t.
       (qaytmas)
aylanmay yo'qoladigan
monomerlar.
3.Elashda kattaligi to'g'ri 397 (qaytar)
kelmagan granulalar
4.Granulaga qirqilayotganda     308(qaytar)
hosil bo'ladigan polietilen mayda
zarrachalari
   883 (qaytar)
5.Ekstruder tirqishidan
chiqayotgan polietilen
6.Siklogeksanda erigan past 245 t (qaytar)
molekula   massali
polietilen
19 7.Past molekulali polietilen
2417t.
(qaytmas)
8.Faolsizlantirilgan katalizator 57t.
(qaytmas)
qoldiqlari bilan chiqib
ketayotgan polietilen.
Jami 141 379 t. Ja mi 141 379 t.
Buten -1 va polietilen ishlab chiqarishning umumiy material balansi jadvali.
Kirish Chiqish
Nomi     Miqdori Nomi Miqdori
1. Buten -1 olish       7341t. 1 .Polietilen       130 000 t.
uchun etilen. 2.Buten   -1   olishda   qaytmas
yo'qotiladigan etilen.         1101 t
2.Polimerlanishga
olingan etilen.       135139 t. Polietilen ishlab   chiqarishda
hosil bo'lgan qaytar chiqindilar.
Polietilen ishlab   chiqarishdagi
qaytmas yo'qotishlar.      1833 t.
     9543 t.
Jami    142 480 t. Jami     142 480 t.
20 XULOSA
Men   o ’z   Kurs   loyihani   bajarish   mobaynida   shurtangazkimyo   majmuasida
polietilen   ishlab   chi q arish da   reaktorlar   liniyasi ni     takomillashtirishga   tegishli
barcha   ma’lumotlarni   malakaviy   amaliyot   davrida   t o ’plashga   h arakat   q ildim   va
olgan nazariy bilimlarimga tayanib bitiruv ishimni bajardim
Avvalo   yoritilgan   ma ’ lumotlar   va   adabiyotlarni   o ’ qib ,   o ’ rganib   tahlil   qilib
chiqdim .
Ishni bajarishda mavzuni dolzarbligi ochib berilib, xom - ashyoning tavsifi
va   polietilen   ishlab   chi q arish da   reaktorlar   liniyasi   rejimini   o ’zgartirish   natijalari
bayon  q ilindi.
Shundan   so ’ ng   mehnat   va   atrof   -   muhit   muxofazasi ,   iqtisodiy   qismni
bajardim .  Shu bilan birga internet ma’lumotlaridan ham foydalandim.
Ishimning so’ngida foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatini keltirdim.
Polietilen   ishlab   chiqarish   liniyasiga   avtoklav   reaktorini   takomillashtirish
mavzusi   dolzarb   muammolarga   qaratilgan   bo’lib,   olgan   amaliy   natijalarni   ishlab
chiqarish jarayoniga tavsiya etaman.
21 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1.   O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “O‘zbekiston   respublikasini
yanada   rivojlantirish   bo‘yicha   harakatlar   strategiyasi   to‘g‘risida”   farmoni
Toshkent shahri, 2017 yil 7 fevral
2.     Sh.M.Mirziyoyev   “Buyuk   kelajagimizni   mard   va   olijanob   xalqimiz
bilan birga quramiz”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2017 y.
3.   Sh.M.Mirziyoyev   “Erkin   va   farovon,   demoqratik   o‘zbekiston   davlatini
birgalikda barpo etamiz”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 y.
4. Sh.M.Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash
– yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi”, Toshkent, “O‘zbekiston”- 2016 .
5. ,,Plastmassalarni   qayta   ishlash   texnnologiyasi"   maruzalar   matni
T.Abdurashidov. TKTI 2011- yil,119 bet.
6.SHGKM reglamenti. 2009 - yil. 450 bet.
7.DC - 2101 qurilmasi pasporti.
    8   .Ф.Ф.   Кошелев,     А.Е.   Корнев,   А.М.   Буканов     «Общая   тmнология
резины»  М. Химия. 1998, 420 с.
    9.Материалы   международный   научно-тmнический   конференции
«Современный   проблемы   композиционных   материалов   и   пути   их   решение»
Т. 2011 й. 14-15 март.
10. В.А. Лепетов «Резиновые тmнические изделия». Л., Химия, 1991,
440 с.
11.   Захаров   Н.Д.   Лабораторный   практикум   по   тmнологии   резины.
М.Химия 1988 й.
12.Красовский B.H. Химия и тmнология переработки эластомеров. Л .
Химия . 1983  й .
13.   Robert O.Ebewele Polymer science   and technology .  New York  2000  y.
14.  Baratov P. Tabiatni muhofaza qilish.T.: ”O‘qituvchi”, 1991.-256b.
1 5.” Polimerlar kimyosi va fizikasi ” M. Askarov, T., 2004, 413 bet.
22 23