Suvning xususiyatlari - Suv xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	16000UZS
Hajmi	594.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Suv xo'jaligi

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

1 Sotish

Suvning xususiyatlari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. SUV HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA ................................................................................................ 4
1.1. Okean suvlari ........................................................................................................................................ 5
1.2. Atmosferadagi namlik ........................................................................................................................... 8
II BOB. QURUQLIKDAGI SUVLAR ................................................................................................................ 12
2.1. Daryo suvlari ....................................................................................................................................... 13
2.2. Koʻl va muzlik suvlari ........................................................................................................................... 15
2.3. Yer osti suvlari .................................................................................................................................... 21
XULOSA ...................................................................................................................................................... 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ............................................................................................................... 26
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Suv hayotimizda eng keng tarqalgan va keng
tarqalgan moddadir. Biroq, ilmiy nuqtai nazardan, bu eng noodatiy, eng sirli
suyuqlikdir. Ehtimol, u bilan faqat suyuq geliy raqobatlasha oladi. Ammo suyuq
geliyning g ayrioddiy xususiyatlari (masalan, o ta suyuqlik) juda past haroratlardaʻ ʻ
(mutlaq nolga yaqin) paydo bo ladi va o ziga xos kvant qonunlari bilan
ʻ ʻ
belgilanadi. Shuning uchun suyuq geliy ekzotik moddadir. Bizning fikrimizdagi
suv barcha suyuqliklarning prototipidir va biz uni eng g ayrioddiy deb atasak, bu
ʻ
yanada hayratlanarli. Lekin nima suvni g ayrioddiy qiladi? Haqiqat shundaki,
ʻ
uning anomal bo lmagan biron bir xossasini nomlash qiyin, ya’ni uning xatti-
ʻ
harakati (harorat, bosim va boshqa omillarning o zgarishiga qarab) boshqa
ʻ
suyuqliklarning aksariyat qisminikidan sezilarli darajada farq qiladi. bu xatti-
harakat shunga o xshash va eng umumiy jismoniy tamoyillardan tushuntirilishi
ʻ
mumkin. Bunday oddiy, oddiy suyuqliklarga, masalan, erigan metallar,
suyultirilgan asil gazlar (geliydan tashqari), organik suyuqliklar (ularning
aralashmasi bo lgan benzin yoki spirtlar) kiradi.Ko pgina kimyoviy reaktsiyalarda
ʻ ʻ
suv muhim ahamiyatga ega, Xususan, biokimyoviy.
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining maqsadi suvning asosiy
xususiyatlarini o rganish edi. Ushbu maqsadga quyidagi vazifalar orqali erishildi.
ʻ
Kurs ishining vazifalari:
- Suv haqida umumiy ma’lumot olish;
- Quruqlikdagi suvliklarni o rganish;
ʻ
- Dunyo okeani suvlarini o rganish.
ʻ
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
takliflar,foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatilardan iborat
3

I BOB. SUV HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
Suv ( kimyoviy formulasi : H
2 O ) – hidsiz , rangsiz , ta msiz, ʼ shaffof , suyuqlik
shaklidagi kimyoviy moddadir (normal holatda). Yer sirtining 71 foizini egallaydi
(~1.460 × 10 15
killogram); Yerdagi suv asosan okean , dengiz , ko l
ʻ , daryo (95,6 %)
kabi suv havzalarida, shuningdek muzlar , yer osti suvlari (1.6 %) va atmosferadagi
suv bug lari
ʻ , bulutlarda (0.001 %) yig ilgan. ʻ Bundan tashqari suv organizmlar
tarkibida ham mavjud.
Suv tabiatda keng tarqalgan. Yer yuzining
qariyb 3/4 qismini tashkil qiladi. Gidrosfera –
okeanlar, dengizlar, ko llar, suv havzalari, daryolar,
ʻ
Yer osti suvlari, tuproqlar namini o z ichiga olgan
ʻ
Yerning suvli pusti 1,4— 1,5 mlrd. km³ ni tashkil
etadi. Atmosferada suv bug , tuman, budut, yomg ir,
ʻ ʻ
qor holatida bo ladi. Quruqlikning 10 % ga yaqin
ʻ
qismi muz bilan qoplangan. Litosferayaa
gidrosferadagiga yaqin miqdorda, ya ni 1—1,3 mlrd.
ʼ
km³ suv bor. Yer mantiyasida ulkan miqdorda (13—
15 mlrd. km³) suv bor. Barcha tirik organizmlardagi
suv Yer yuzidagi daryolar suvining yarmiga teng.
Yerdagi hamma suv bir-biri bilan va atmosfera,
litosfera, biosferadagi suv bilan o zaro ta sirda
ʻ ʼ
bo ladi.
ʻ
Tabiiy sharoitda suv tarkibida doimo erigan
tuzlar, gazlar va organik moddalar bo ladi. Ular
ʻ
miqdori suvning hosil bo lishiga va sharoitiga bog liq. Suvdagi tuz
ʻ ʻ
konsentratsiyasi 1 g/kg gacha bo lsa – chuchuk, 25 g/kg gachasi – tuzli, undan
ʻ
yuqorisi – shur suv deyiladi. Yog in Si, chuchuk, ko l va dare Si kam mineralli
ʻ ʻ
bo ladi. Okean suvining sho rligi 35 g/kg ga yaqin, dengizniki kamroq, chuchuk
ʻ ʻ
41-rasm. Suvning 3 xil
ko’rinishi

suvda N SO", Sa2Q va Mg2Q ionlari ko proq. Suvning mineralligi oshgan sari Sʻ
O, S1~, NaQ va KQ ionlarining konsentratsiyasi ko payib boradi.
ʻ
Qutblangan suv molekulasi qutblangan moddalarni yaxshi, qutblanmagan
moddalarni esa oz eritadi. Suvga bo lgan moyilligiga qarab, funksional guruxlar:
ʻ
gidrofil (suvga tortiluvchi), suv bilan yaxshi solvatlanadigan, gidrofob (suvdan
krchadigan) va difil tuzilishlarga ega bo ladi.
ʻ
Suv – keng ishlatiladigan modda. Suv kislorod, vodorod, ishqor, nitrat
kislota, spirt, aldegid, so ndirilgan ohak va boshqa ko pgina kimyoviy mahsulotlar
ʻ ʻ
ishlab chiqarish.da ishtirok etadigan kimyoviy reagentdir. Suv bog lovchi
ʻ
materiallar uchun zarur komponent. Kaynatish, eritish, suyultirish, kristallash
uchun texnologik komponent sifatida ko pgina ishlab chiqarish. jarayonlarida
ʻ
ishlatiladi. Texnikada elektr va issikdik eltuvchi, bug mashinalarida ish jismi,
ʻ
bosim uzatuvchi sifatida qo llanadi.
ʻ
1.1. Okean suvlari
Okean suvi o rtacha 35 g/l konsentratsiyali tuzlar eritmasidan iborat
ʻ .
Okeanda hammasi bo lib 5-YU22 g erigan tuzlar bor. Okean tuzlari massasi tarkibi
ʻ
materiklardan keladigan cho kindilarning erishi, atmosfera bilan modda almashish
ʻ
jarayoni va Okean tubi cho kindilari, shuningdek, dengiz organizmlarining hayot
ʻ
faoliyati natijasida tartibga solib turiladi. Ti, Mn, Zr va boshqa ba zi metallarning
ʼ
ionlari gidroliz natijasida koagulyasiyalanadi va gid-rooksidlar shaklida Okean
tubiga cho kadi. Dengiz suvining bir kancha mikroelementlari — Si, Pb, Mo, Hg,
ʻ
Zn, U, Ag, siyrak yer elementlari va boshqa turli xil tabiiy sorbentlar — organik
modda, temir va marganets gidrooksidlari, kalsiy fosfat, silikatlar bilan
adsorbsiyalanish yo li orqali cho kadi.
ʻ ʻ
Okean suvida atmosferadan tushadigan va okean suvi katlamlarida vujudga
keladigan turli xil gazlar ham erigan holda mavjud. Okeandagi hayot faoliyatini
belgilab beradigan O2 va SO2 ayniqsamuhim ahamiyatga ega. Bir qancha inert
(kimyoviy reaksiyalarda ishtirok etmaydigan) gazlar —N2, Ar, Kg, Xe ham bor.
5

Suvning ustki qatlamlarida (100– 150 m) O2 miqdori eng ko p (7—8 ml/ l);ʻ
chuqurlashgan sari 3,0—0,5 ml/l ga tushib qoladi, bir xil joylarda umuman O2
yo q. SO2 esa, aksincha, suvning chuqur qatlamlarida eng ko p bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Fitoplanktonning fotosintetik faoliyati suvning ustki (100–150 m gacha
chuqurlikda bo lgan) qatlamlaridagi erigan gazlarni kislorod bilan boyitadi, SO2 ni
ʻ
yutadi. Organizmlar ugleroddan tashqari Si, Ca, Mg, K, Vg, I, R, Na, shuningdek,
fiziologik ahamiyatga ega bo lgan V, Zn, Cu, Co, Ni kabi bir qancha og ir
ʻ ʻ
metallarni ham yutadi. Organizmlar o lganda bu elementlarning bir qismi cho kadi
ʻ ʻ
va tegishli sharoitda to plana boradi. Temir-mar-ganetsli konkretsiyalarda Si, Zn,
ʻ
Ni, So, Mo, Ag, Ti, Pb va boshqa elementlar ham Yigiladi. Temir-marganetsli
konkretsiyalarning umumiy miqdorini 10p ga teng deb hisoblash qabul qilingan.
Suv vodorod va kislorodning eng oddiy kimyoviy birikmasidir, ammo
okean suvi universal, bir hil ionlangan eritma bo lib, u 75 ta kimyoviy elementni
ʻ
o z ichiga oladi. Bular qattiq minerallar (tuzlar), gazlar, shuningdek, organik va
ʻ
noorganik kelib chiqadigan suspenziyalardir.
Vola juda ko p turli xil fizik va kimyoviy xususiyatlarga ega. Avvalo, ular
ʻ
tarkibi va atrof-muhit haroratiga bog liq. Keling, ulardan ba’zilari haqida
ʻ
qisqacha ma’lumot beraylik.
Suv erituvchidir . Suv erituvchi bo lganligi sababli, barcha suvlar turli xil
ʻ
kimyoviy tarkibdagi va har xil konsentratsiyali gaz-tuz eritmalari ekanligini hukm
qilishimiz mumkin.
1-jadval. Dengiz va daryo suvlaridagi tuz miqdori (tuzlarning umumiy
massasidan ‰ da)
Asosiy ulanishlar Dengiz suvi D aryo suvi
Xloridlar (NaCI, MgCb) 88.7 5
Sulfatlar (MgS0
4 , CaS0
4 , K
2 S0
4 ) 10.8 10
Karbonatlar (CaSOd) 0.3 60
6

Azot, fosfor, kremniy, organik va boshqa
moddalarning birikmalari 0.2 25
Jami 100 100
Okeanlardagi suv erning ichki qismi va gazlarning issiq sho rʻ
eritmalaridan hosil bo lganligi sababli, uning sho rligi asl bo lgan. Okean paydo
ʻ ʻ ʻ
bo lishining dastlabki bosqichlarida uning suvlari tuz tarkibi bo yicha daryo
ʻ ʻ
suvlaridan unchalik farq qilmagan, deb hisoblashga asos bor. Tog jinslarining
ʻ
nurashi natijasida, shuningdek, biosferaning rivojlanishi natijasida o zgargandan
ʻ
so ng farqlar paydo bo ldi va kuchaya boshladi. Okeanning zamonaviy tuz
ʻ ʻ
tarkibi, qazilma qoldiqlari ko rsatganidek, proterozoydan kechikmay rivojlangan.
ʻ
Dengiz suvida xloridlar, sulfitlar va karbonatlardan tashqari Yerda
ma’lum bo lgan deyarli barcha kimyoviy elementlar, jumladan, qimmatbaho
ʻ
metallar topilgan. Biroq, dengiz suvidagi aksariyat elementlarning tarkibi
ahamiyatsiz; masalan, har bir kub metr suvda atigi 0,008 mg oltin aniqlangan va
qalay va kobalt mavjudligi ularning dengiz hayvonlarining qonida va tubida
mavjudligi bilan ko rsatilgan. cho kindi.
ʻ ʻ
Okean suvlarining sho rligi doimiy qiymat emas (1-rasm). Bu iqlimga
ʻ
(yog ingarchilik va okean yuzasidan bug lanish nisbati), muzning shakllanishi
ʻ ʻ
yoki erishi, dengiz oqimlari va yaqin materiklarga - chuchuk daryo suvining
oqimiga bog liq.
ʻ
Ochiq okeanda sho rlanish 32-38% gacha; chekka va O rta dengizlarda
ʻ ʻ
uning tebranishlari ancha katta.
200 m chuqurlikdagi suvlarning sho rlanishiga, ayniqsa,
ʻ yog ingarchilik ʻ
va bug lanish miqdori kuchli ta’sir ko rsatadi. Shunga asoslanib aytishimiz
ʻ ʻ
mumkinki, dengiz suvining sho rligi zonallik qonuniga bo ysunadi.
ʻ ʻ
Ekvatorial va subekvatorial mintaqalarda sho rlanish 34‰ ni tashkil
ʻ
qiladi, chunki yog ingarchilik miqdori bug lanishga sarflangan suvdan ko p.
ʻ ʻ ʻ
Tropik va subtropik kengliklarda - 37, chunki yog ingarchilik kam va bug lanish
ʻ ʻ
7

yuqori. Mo ’tadil kengliklarda - 35‰. Dengiz suvining eng past sho rligiʻ ʻ
subpolyar va qutb mintaqalarida kuzatiladi - atigi 32, chunki yog ingarchilik
ʻ
miqdori bug lanishdan oshadi.
ʻ
Dengiz oqimlari, daryo oqimi va aysberglar sho rlanishning zonal
ʻ
sxemasini buzadi. Masalan, Shimoliy yarim sharning mo tadil kengliklarida
ʻʼ
suvning sho rligi materiklarning g arbiy qirg oqlari yaqinida ko proq bo ladi, bu
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yerda oqimlar sho rroq subtropik suvlarni olib keladi, sovuq oqimlar esa kamroq
ʻ
sho r suv olib keladigan sharqiy qirg oqlar yaqinida kamroq sho rlanadi.
ʻ ʻ ʻ
Suv sho rligining mavsumiy o zgarishi subpolyar kengliklarda sodir
ʻ ʻ
bo ladi: kuzda muz hosil bo lishi va daryo oqimi kuchining pasayishi tufayli
ʻ ʻ
sho rlanish ortadi, bahor va yozda esa muzning erishi va ko payishi. daryo
ʻ ʻ
oqimida sho rlanish kamayadi. Grenlandiya va Antarktida atrofida sho rlanish
ʻ ʻ
yozda yaqin atrofdagi aysberglar va muzliklarning erishi natijasida kamayadi.
Barcha okeanlarning eng sho rligi Atlantika okeani, Shimoliy Muz
ʻ
okeanining suvlari eng past sho rlikka ega (ayniqsa, Osiyo qirg oqlarida, Sibir
ʻ ʻ
daryolari og zilarida - 10% dan kam).
ʻ
Okean qismlari - dengizlar va qo ltiqlar orasida maksimal sho rlanish
ʻ ʻ
cho llar bilan chegaralangan hududlarda kuzatiladi, masalan, Qizil dengizda -
ʻ
42‰, Fors ko rfazida - 39‰.
ʻ
Suvning sho rligi uning zichligini, elektr o tkazuvchanligini, muz hosil
ʻ ʻ
bo lishini va boshqa ko plab xususiyatlarni belgilaydi.
ʻ ʻ
1.2. Atmosferadagi namlik
Havoning eng muhim xususiyati uning namligidir. Mutlaq va nisbiy namlik
o rtasida farqlanadi. Mutlaq namlik 1 kubometr havoda qancha gramm suv
ʻ
borligini ko rsatadi.
ʻ
Biroq, amalda, nisbiy namlik ancha muhimroqdir. U foiz sifatida
o lchanadi va havoning suv bug lari bilan qanchalik to yinganligini ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Agar namlik 100% bo lsa, u holda havo maksimal darajada to yingan va ortiqcha
ʻ ʻ
8

suv bug ini qabul qila olmaydi. Agar, masalan, namlik 50% bo lsa, u holda havoʻ ʻ
yarim to yingan va hozirgi vaqtda mavjud bo lgan namlikni o zlashtirishga qodir.
ʻ ʻ ʻ
Kam namlik odatda hayvonlar va odamlar uchun qulayroqdir. Bunday
holda, tanadan ajralib chiqadigan ter bug lanadi, natijada tana sovib ketadi. Agar
ʻ
havo to yingan bo lsa, unda terning bug lanishi uchun oddiygina joy yo q, buning
ʻ ʻ ʻ ʻ
natijasida tananing termoregulyatsiyasi buziladi.
Atmosfera havosining har qanday hajmida suv bug i mavjud bo ladi, lekin
ʻ ʻ
u ko pincha maxsus tuzilmalarda - bulutlarda to planadi. Ulardagi namlik juda
ʻ ʻ
yuqori va yog ingarchilik Yerga aynan ulardan tushadi. Bulutlar balandlikda hosil
ʻ
bo ladi, chunki u erda harorat pastroq. Pastki qatlamlardan issiq va hali
ʻ
to yinmagan havo yuqoriga ko tariladi (chunki issiq havo kamroq zichroq va
ʻ ʻ
shuning uchun sovuq havodan engilroq), u erda soviydi va to yingan bo ladi.
ʻ ʻ
Bulutda allaqachon mayda suv tomchilari mavjud, ammo ular ko tarilayotgan havo
ʻ
oqimlarining tezligi etarlicha yuqori bo lsa, ular tushmaydi. Ko pincha Yerga
ʻ ʻ
tushadigan tomchilar unga etib borishdan oldin bug lanadi. E’tibor bering, bulutlar
ʻ
bor, ular suv tomchilaridan emas, balki muz kristallaridan iborat.
2-rasm. Atmosferadagi namlik
9

Bulutlarning juda ko p turlari mavjud : sirrus, altostrat, kumulus vaʻ
boshqalar. Ular tashqi ko rinishi, joylashgan balandligi va yog ingarchilik turlari
ʻ ʻ
bilan ajralib turadi.
Suv bug i tabiatdagi suv aylanishida muhim rol o ynaydi. Okeanlar
ʻ ʻ
yuzasidan suv bug lanadi va keyin quruqlikka tushadi. Bu cho kindilar daryolar,
ʻ ʻ
ko llar va er osti daryolarini oziqlantiradi. Taxminan aytganda, agar suv bug i
ʻ ʻ
bo lmaganida, quruqlikdagi barcha suvlar qisqa vaqt ichida okeanlarga quyilib,
ʻ
natijada daryo va ko llar qurib qolar edi.
ʻ
Bunday holda, okeanlardan faqat suv bug lanadi, uning tarkibidagi tuzlar
ʻ
emas, shuning uchun ichishga yaroqli toza suv atmosferadan tushadi. Aytishimiz
mumkinki, atmosfera Yerdagi suvning asosiy tuzsizlantiruvchisidir.
Suv bug lari sayyoramizning iqlimiga, xususan, haroratga ham ta’sir qiladi.
ʻ
Bir tomondan, bu issiqxona gazidir va shuning uchun sayyorani isitishga hissa
qo shadi. Bir qator olimlar zanjirli reaktsiya paydo bo lishidan qo rqishadi -
ʻ ʻ ʻ
haroratning oshishi suvning bug lanishini oshiradi va suv bug ining
ʻ ʻ
kontsentratsiyasini oshiradi, bu issiqxona effekti tufayli haroratning oshishiga olib
keladi. Biroq, bulutlarni hosil qiluvchi suv bug lari ham sayyorani sovutishga
ʻ
yordam beradi, chunki oq bulutlar quyosh nurini mukammal aks ettiradi va
shuning uchun sayyora yuzasiga tushadigan quyosh nurlarining ulushini
kamaytiradi. Suv bug lari kontsentratsiyasining oshishi ko proq bulutlarning paydo
ʻ ʻ
bo lishiga olib keladi, bu esa uning issiqxona effektini qisman qoplaydi.
ʻ
AQSh Geologik xizmati ma’lumotlariga ko ra, Yerdagi barcha suv hajmi
ʻ
deyarli 1,4 milliard kub kilometrni tashkil qiladi. Taqqoslash uchun, atigi bir kub
kilometr suv 1 million Olimpiya suzish havzasini to ldirish uchun yetarli.
ʻ
Gidrologik aylanish natijasida Yerdagi suv hech qachon bir joyda uzoq
vaqt turmaydi. U bug lanadi, bug ga aylanadi, bulutlarni hosil qilish uchun
ʻ ʻ
kondensatsiyalanadi va yog ingarchilik sifatida yana er yuzasiga tushadi. Keyin
ʻ
tsikl yana boshlanadi. Bug langan suv atmosferada taxminan 10 kun qoladi. Bu
ʻ
atmosfera tom ma’noda suv bug lari bilan to yinganligini anglatadi.
ʻ ʻ
10

O rtacha hisobda atmosferada bug ko rinishidagi suv yetarli ʻ ʻ ʻ bo lib , ʻ
Yerning butun yuzasini qoplagan 30 mm yog ingarchilikka teng.
ʻ Bu har bir
kvadrat metr uchun taxminan 20 kilogramm suv bo lib, ularning aksariyati bug
ʻ
‘shaklida bo ladi.
ʻ
Yer yuzasi taxminan 510 million kvadrat kilometr ekanligini hisobga olsak,
atmosferada taxminan 170 million litr suv mavjud. Agar bu massaning barchasi
sayyora yuzasiga tushib qolsa, u dunyo okeani darajasini taxminan 3,8 santimetrga
ko taradi.
ʻ
Atmosferadagi suvning o rtacha miqdori fasl va Yerdagi joyga qarab
ʻ
o zgarib turadi, ammo tropik va nam tropik mintaqalarda okeanlar ustida eng ko p
ʻ ʻ
suv bug lari mavjud va uning konsentratsiyasi fasllarga qarab o zgaradi. Arktika
ʻ ʻ
mintaqalari va baland tog li hududlarda eng kam miqdorda suv bug lari mavjud,
ʻ ʻ
chunki sovuq havoda namlik juda kam.
11

II BOB. QURUQLIKDAGI SUVLAR
Quruqlik suvlariga ko llar, daryolar, botqoqliklar, yer osti suvlari, sun’iyʻ
suv omborlari, muzliklar, shuningdek, abadiy muzlikdagi bog langan shakldagi
ʻ
suvlar kiradi. Iqlim, tosh tarkibi va rel’ef xususiyatlari quruqlikdagi suvlarga ta’sir
qiladi. Shunday qilib, agar atmosfera yog inlarining hajmi bug langan namlik
ʻ ʻ
hajmidan katta bo lsa, suv Yer yuzasida oqadigan daryolarni hosil qiladi yoki
ʻ
muzlaydi va qattiq holatda muzliklar yoki abadiy muzliklarni hosil qiladi. Relyef
tog yoki pasttekislik daryolari va ko l havzalarining shakllanishida hal qiluvchi
ʻ ʻ
omil hisoblanadi. Tog jinslari suv o tkazmaydigan bo lsa, yog ingarchilikning bir
ʻ ʻ ʻ ʻ
qismi namlik o tkazuvchi jinslar orqali o tib, er osti suvlarini hosil qiladi.Quruqlik
ʻ ʻ
suvlari
Muzliklar bilan birgalikda barcha er usti suvlarining taxminiy hajmi 25
million kub metrni tashkil qiladi. km. Bu qiymat okean suvlari hajmidan 55
baravar kam. Chuchuk suvning katta qismi (280 ming kub km) ko llarda, tuproq
ʻ
namligining to planishi taxminan 85 ming kub km ni tashkil qiladi. km, daryolarda
ʻ
- 1,2 ming kub metr. km.
V.I.Vernadskiyning xulosasiga ko ra, yer qobig ida 1,3 milliard kubometr
ʻ ʻ
mavjud. km suv, lekin uning katta qismi minerallar bilan bog langan. Er osti
ʻ
suvlarining kimyoviy tarkibi juda xilma-xildir. Ular chuchuk va to yingan sho r
ʻ ʻ
eritmalarda mavjud.Sushi suvlari
Toza suv haqli ravishda sayyoramizdagi hayotning asosiy manbai
hisoblanadi. Suv daryolar, suv omborlari, botqoqliklar, buloqlar, muzliklar va yer
osti suvlarini hosil qiladi. Muzliklar chuchuk suvning katta zahiralarini o z ichiga
ʻ
oladi - uning katta qismi Yerda. Eng kuchli muz qatlami Antarktidada bo lib, u
ʻ
erda ba’zi hududlarda muzlik qalinligi to rt kilometrga etadi.Gidrosferadagi
ʻ
suvning asosiy qismi Jahon okeanida to plangan (gidrosfera hajmining 96% dan
ʻ
ortig i), suv massalari hajmi bo yicha ikkinchi o rinni er osti suvlari (taxminan
ʻ ʻ ʻ
2%), uchinchi o rinni egallagan. qutb mintaqalarining muz va qorlari (taxminan
ʻ
2%), taxminan 0,02% - quruqlik yuzasi suvlari (daryolar, ko llar, botqoqlar).
ʻ
12

Quruqlik suvlari Yerdagi barcha suvlarning atigi 3,5% ni tashkil qiladi,
lekin ularning inson hayotidagi roli juda katta. Quruqlik suvlariga daryolar, ko llar,ʻ
botqoqliklar, muzliklar, yer osti suvlari, abadiy muzliklar, sun iy suv havzalari
ʼ
kiradi. Gidrosferaning umumiy massasining nisbatan kichik qismini egallagan yer
usti suvlari biosferaning rivojlanishida va inson xo jalik faoliyatida muhim rol
ʻ
o ynaydi. Yer usti suvlari suv ta’minoti, sug orish va suv ta’minotining asosiy
ʻ ʻ
manbalaridan biridir.
2.1. Daryo suvlari
Tarixiy davrlardan beri daryolar insoniyat jamiyatining shakllanishi va
rivojlanishida muhim rol o ynagan. Ular baliq resurslari, suv ta’minoti manbai
ʻ
bo lib, yog och va dalalarni sug orishda, shuningdek, aloqa yo llari sifatida
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlatilgan.
Daryo - o zi tomonidan rivojlangan chuqurlikda (to shakda) oqadigan va
ʻ ʻ
yer usti va er osti suvlari bilan oziqlanadigan doimiy tabiiy suv oqimi.
Daryoning muhim xususiyati uning oziqlanish turidir. Yomg ir, qor, yer
ʻ
osti va muzlik bor. Ko pgina daryolar aralash oziqlanishga ega, ya’ni daryoni suv
ʻ
bilan to ldirishning bir nechta manbalari.
ʻ
Daryo tarmog ining zichligi - havzadagi (shu jumladan, vaqtinchalik suv
ʻ
oqimlarining qurishi) yoki o rganilayotgan hududdagi barcha daryolar uzunligi
ʻ
(kilometrlarda) yig indisining daryo havzasi yoki o rganish zonasi maydoniga
ʻ ʻ
nisbati. Daryo tarmog ining zichligi iqlimga bog liq: yog ingarchilik qancha ko p
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lsa, shuncha ko p bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Yerdagi daryolarning aniq sonini aniqlash juda qiyin.
Daryoning yana bir muhim xususiyati uning uzunligi. Daryoning aniq
uzunligini o lchash juda qiyin, shuning uchun Yerdagi qaysi daryo eng uzun
ʻ
ekanligi haqida haligacha konsensus yo q. Ma’lumotlar doimiy ravishda
ʻ
yangilanadi. Ko p yillar davomida Nil o zining irmog i - Kagera daryosining
ʻ ʻ ʻ
manbai Yerdagi eng uzun daryo hisoblangan. Nilning Kagera bilan uzunligi 6670
km. So nggi yillarda Amazon daryosining Ucayali irmog i bilan uzunligi - 7100
ʻ ʻ
13

km bo lgan yangi ma’lumotlar taqdim etildi. Bu holda, dunyodagi eng uzun daryoʻ
Ucayali bilan Amazon hisoblanadi.
Amazon daryosi suv oqimi (taxminan 200 m³ / s) va havzasi (7180 ming
km²) bo yicha birinchi o rinda turadi.
ʻ ʻ
Daryo oqib o tadigan hududning relyefi bo yicha daryolar pasttekislik va
ʻ ʻ
tog lilarga bo linadi. Daryo oqimi qattiq toshlarning tik yonbag irlaridan
ʻ ʻ ʻ
tushadigan joylarda sharsharalar hosil bo ladi. Dunyodagi eng baland sharshara
ʻ
Anxel sharsharasi Janubiy Amerikadagi Orinoko daryosi tizimidagi Churun
daryosida joylashgan. Sharsharaning balandligi 1054 m.Dunyodagi eng keng (1800
m) sharsharalardan biri - Zambezi daryosidagi Viktoriya - Afrikada joylashgan.
Sharsharaning balandligi 120 m.
Daryo suvlari kam minerallashgan (200 mg/l gacha tuz), o rtacha
ʻ
minerallashgan (200-500 mg/l) va yuqori minerallashgan (1000 mg/l dan ortiq) ga
bo linadi. Rossiyadagi ko pgina daryolarning suvlari birinchi ikki guruhga tegishli.
ʻ ʻ
Suvda tuzlar bilan bir qatorda ma’lum miqdorda murakkab tabiiy organik
birikmalar - gumus moddalari mavjud. Bu aralashmalarning miqdori daryo
suvlarida 5-10 mg/l, ko l suvlarida 150 mg/l gacha.
ʻ
Chuchuk suv zahiralari suv resurslarining 2% dan kamrog ini tashkil qiladi.
ʻ
Jahon okeani suvlarining o rtacha sho rligi 3,5 g/l (okeanlarda 48-1015 t osh tuzi
ʻ ʻ
mavjud), ichimlik suvi 0,5 g/l dan oshmasligi kerak, o simliklar 2,5 g/l bo lgan
ʻ ʻ
suvdan nobud bo ladi. l tuz. Dunyo chuchuk suv zahiralarining taxminan 3/4 qismi
ʻ
Antarktida muzlari, Arktika va muzlik tog larida joylashgan. Dunyo okeani
ʻ
hajmiga 35 mingga yaqin dengiz muzlari va aysberglari kiradi. Ammo birgina
Arktika va Grenlandiya sohillaridan har yili 10-15 mingta aysberg parchalanadi.
Daryolarning yillik oqimi 41 ming km ga baholanadi. Aholining 70 foizi istiqomat
qiluvchi Yevropa va Osiyoda jahon daryolari suvi zaxirasining atigi 39 foizi
mavjud. Dunyodagi eng ko p ko l bo lgan Baykal ko li (23 ming km3), dunyodagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
chuchuk suv zahiralarining 20% ni o z ichiga oladi. Rossiyada dunyodagi eng yirik
ʻ
er osti suv ombori - G arbiy Sibir artezian havzasi joylashgan bo lib, uning
ʻ ʻ
14

maydoni 3 million km2 bo lib, bu Boltiq dengizi maydonidan deyarli 8 baravarʻ
ko pdir.
ʻ
Daryo suvlarining kimyoviy tarkibining xarakteristikalari haqida xulosa
qilar ekanmiz, shuni aytish kerakki, ular respublika shahar va aholi punktlarini
maishiy ichimlik suvi bilan ta’minlashning asosiy manbai hisoblanadi. Shu bilan
birga, suvning mikrokomponentli (biologik faol B, B, Br, I va boshqalar) tarkibi
kimyoviy tarkibi bilan bir qatorda muhim ekologik va gigiyenik ahamiyatga ega.
Tabiiy suvlarda (er osti va yer usti) mikroelementlarning (B, B, I, Bg) tarqalish va
to planish qonuniyatlarini baholashda daryo suvidagi ftor miqdorini baholadik.
ʻ
Belaya uning o rta va quyi oqimida [Popov, Abdrahmanov, 1979], chunki ftor
ʻ
hayot jarayonlarida muhim rol o ynaydi, inson tanasiga asosan ichimlik suvi bilan
ʻ
kiradi. Suvning fiziologik sifati yuqori ftorid miqdori bilan ham, juda kam ftorid
bilan ham yomonlashadi. Aniqlanishicha, ftor miqdori 1,5 mg/l dan ortiq bo lgan
ʻ
suvni uzoq vaqt davomida ichgan kishilarda tishlarning to liq nobud bo lishiga olib
ʻ ʻ
keladigan ftoroz kasalligi rivojlanadi.
Daryolarga iqtisodiy ta’sirning salbiy natijasi ularning oqova suvlar va
xo jalik faoliyatining turli chiqindilari bilan ifloslanishidir. Daryolardan
ʻ
foydalanishning ekologik muammolarini faqat suvni kamroq iste’mol qiladigan va
chiqindilarni hosil qiladigan yangi ishlab chiqarish texnologiyalari bilan hal qilish
mumkin.
2.2. Ko l va muzlik suvlari
ʻ
Ko l -
ʻ gidrosferaning tarkibiy qismi bo lib , u ko l kosasi (ko l tubi) ichida ʻ ʻ ʻ
suv bilan to ldirilgan va
ʻ dengiz ( okean ) bilan to g ridan-to g ri bog liq bo lmagan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tabiiy suv havzasidir [1] . Daryolar, soylar va er osti buloqlari ko llarga quyilishi
ʻ
mumkin. Ko llar limnologiya
ʻ fanining o rganish predmeti hisoblanadi . Dunyodagi ʻ
ko llar soni 304 millionga etadi, shu jumladan 0,1-10 gektar
ʻ maydonga ega kichik
ko llar
ʻ [2] [3] .
15

Planetologiya nuqtai nazaridan , ko l vaqt va makonda barqaror mavjudʻ
bo lgan, suyuq fazadagi modda bilan to ldirilgan, o lchamlari dengiz va
ʻ ʻ ʻ hovuz
o rtasida oraliq pozitsiyani egallagan ob’ektdir .
ʻ
Geografik nuqtai nazardan , ko l - suv oqadigan va to planadigan
ʻ ʻ
quruqlikning yopiq pasttekisligi. Ko llar Jahon okeanining
ʻ bir qismi emas .
Ko llarning kimyoviy tarkibi nisbatan uzoq vaqt davomida o zgarmas
ʻ ʻ
bo lsa-da, daryodan farqli o laroq, uni to ldiruvchi moddalar kamroq yangilanadi
ʻ ʻ ʻ
va undagi oqimlar uning rejimini belgilovchi asosiy omil emas. Ko llar o z
ʻ ʻ
havzalarida ichi bo sh suvlarni
ʻ ushlab turish va boshqa vaqtlarda ularni chiqarish
orqali daryolar oqimini tartibga soladi. Ko l suvlarida
ʻ kimyoviy reaktsiyalar sodir
bo ladi . Ba’zi
ʻ elementlar suvdan pastki cho kindilarga ʻ o tadi , boshqalari - ʻ
aksincha. Bir qator ko llarda, asosan, drenajsiz, suvning
ʻ bug lanishi ʻ tufayli
tuzlarning konsentratsiyasi ortadi . Natijada ko llarning
ʻ minerallashuvi va tuz
tarkibida sezilarli o zgarishlar yuz beradi.
ʻ Suv massasining sezilarli termal
inertsiyasi tufayli katta ko llar atrofdagi hududlarning
ʻ iqlimi va haroratini
yumshatadi, meteorologik elementlarning yillik va mavsumiy tebranishlarini
kamaytiradi.
Ko l havzalari tubining shakli, o lchami va topografiyasi
ʻ ʻ pastki
cho kindilarning
ʻ to planishi bilan sezilarli darajada o zgaradi . Ko llarning haddan ʻ ʻ ʻ
tashqari o sishi
ʻ relefning yangi shakllarini yaratadi , tekis yoki hatto konveks.
Ko llar va ayniqsa, suv omborlari ko pincha er osti
ʻ ʻ suvlarini hosil qiladi , bu esa
yaqin atrofdagi quruqliklarning botqoqlanishiga olib keladi. Ko llarda organik va
ʻ
mineral zarralarning uzluksiz to planishi natijasida tub cho kindilarning qalin
ʻ ʻ
qatlamlari hosil bo ladi.
ʻ Bu konlar suv omborlarining yanada rivojlanishi va
ularning botqoqlik yoki quruqlikka aylanishi bilan o zgartiriladi . Muayyan
ʻ
sharoitlarda ular organik kelib chiqadigan jinslarga aylanadi.
16

2- jadval . Dunyodagi asosiy k o ʻ llar haqida ma ’ lumot
Ko lʻ
nomi Maksimal sirt
maydoni ,
ming km² Dengiz
sathidan
balandligi , m Maksimal
chuqurlik, m Dunyoning
bir qismi
Kaspiy
dengizi 371 -28 1025 Evroosiyo
(materik)
Yuqori 82 183 393 Shimoliy
Amerika
Viktoriya 68 1134 80 Afrika
Guron 60 177 208 Shimoliy
Amerika
Michigan 58 177 281 Shimoliy
Amerika
(AQSh)
Tanganika 34 773 1470 Afrika
Baykal 32 456 1637 Osiyo (Rossiya)
Nyasa 31 472 706 Afrika
Katta ayiq o ttiz
ʻ 157 137 Shimoliy
Amerika
(Kanada)
Buyuk qul 29 156 150 Shimoliy
Amerika
(Kanada)
Eri 26 174 64 Shimoliy
Amerika
Chad 26 281 o n bir
ʻ Afrika
Vinnipeg 24 217 28 Shimoliy
Amerika
(Kanada)
Balxash 22 342 26 Osiyo
(Qozog iston)
ʻ
Ontario 20 75 236 Shimoliy
Amerika
Ladoga 18 5 230 Yevropa
(Rossiya)
Marakaybo 16 0 250 Janubiy
Amerika
Bangveulu 15 067 5 Afrika
17

Ko lʻ
nomi Maksimal sirt
maydoni ,
ming km² Dengiz
sathidan
balandligi , m Maksimal
chuqurlik, m Dunyoning
bir qismi
Dongting 12 o n bir
ʻ 8 Osiyo
Onega 10 33 127 Yevropa
(Rossiya)
Tonle Sap 10 12 14 Osiyo
Havo 9.5 −15 (−9) 4 Avstraliya
Rudolf 8.5 375 73 Afrika
Nikaragua 8.4 32 70 Shimoliy
Amerika
Orol dengizi 8.3 [6] 3.5 54.5 Osiyo
Titikaka 8.3 3812 304 Janubiy
Amerika
Atabaska 7.9 213 60 Shimoliy
Amerika
(Kanada)
Kiyik 6.3 350 60 Shimoliy
Amerika
Issiqko l
ʻ 6.2 1608 668 Osiyo
(Qirg iziston) ʻ
Bolshoye
Solyonoe 6 1282 15 Shimoliy
Amerika
Torrance 5.7 34 8 Avstraliya
Albert 5.6 619 58 Afrika
Wenern 5.5 44 100 Yevropa
(Shvetsiya)
Yer yuzida sayyoramizning turli qismlarida, hatto Antarktidaning muz
maydonlarida joylashgan turli shakl va o lchamdagi juda ko p ko llar mavjud.
ʻ ʻ ʻ
Ularning aniq soni noma’lum, ammo gidrologlarning fikriga ko ra, Yerda 5
ʻ
millionga yaqin ko llar mavjud va ularning maydoni 2 million km² (quruqlik
ʻ
maydonining 1,5%).
Ko lning paydo bo lishi uchun zarur bo lgan asosiy shartlar suvning
ʻ ʻ ʻ
mavjudligi va bu suv to plangan (ko l havzasi) topografiyasida chuqurlikdir.
ʻ ʻ
18

Ko l - tabiiy suv havzasi, er yuzasidagi suv bilan to ldirilgan chuqurlikʻ ʻ
yoki chuqurlik.
Ko lning shakli, chuqurligi, kattaligi kabi muhim xususiyatlari ko l
ʻ ʻ
havzasining kelib chiqishiga bog liq. Yer qobig ining yoriqlarida hosil bo lgan
ʻ ʻ ʻ
ko llar odatda tor, uzun va chuqur, er qobig ining
ʻ ʻ
chuqurliklarida hosil bo lgan ko llar esa katta
ʻ ʻ
maydonga ega. Abadiy muzlik hududlarida yerning
cho kishi natijasida ko llar paydo bo lishi mumkin.
ʻ ʻ ʻ
Vulkanik ko llar vulqonlarning kraterlarida, oqsoqli
ʻ
ko llar esa eski daryo o zanlari o rnida joylashgan.
ʻ ʻ ʻ
Qadimgi muzliklar ham sayyorada ko llarning
ʻ
paydo bo lishiga hissa qo shgan. Ularning harakati
ʻ ʻ
jarayonida ular Yer yuzidagi chuqurliklarni
haydashdi, keyinchalik ular suv bilan to ldiriladi.
ʻ
Ko pincha muzliklar er qobig idagi mavjud
ʻ ʻ
chuqurliklarni qayta ishlagan, shuning uchun muzlik
ko llarining havzalari muzlik-tektonik kelib chiqishi
ʻ
hisoblanadi. Bu ko llarga Rossiyaning Evropa qismida
ʻ
joylashgan Ladoga va Onega, shuningdek, Shimoliy
Amerikaning Buyuk ko llari kiradi.
ʻ
Dunyodagi eng chuqur ko l Baykal ko li
ʻ ʻ
bo lib, uning chuqurligi 1637 m, eng kattasi esa
ʻ
Kaspiy dengizi (taxminan 400 ming km²).
Tuzli ko llarda bir litr suvda bir grammdan
ʻ
ortiq tuz eriydi. Ko llardagi tuzlarning miqdori har xil bo lib, bir litr suv uchun
ʻ ʻ
grammning fraktsiyalaridan bir necha o nlab va hatto yuzlab grammgacha
ʻ
o zgaradi. Sho rligi okeandagidan yuqori bo lgan ko llar mineral ko llar deb
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ataladi. Bu ko rsatkich ko p jihatdan iqlimga bog liq.Qoidaga ko ra, nam iqlimda
ʻ ʻ ʻ ʻ
chuchuk ko llar, quruq iqlimda esa sho r ko llar ustunlik qiladi.
ʻ ʻ ʻ
193-rasm. Orol va Baykal
ko‘lining suniy yo‘ldoshdan
olingan tasviri

Dunyo daryolarining "malikasi" hisoblangan Amazonka singari, baland
tog li Titikaka ko li nafaqat Janubiy Amerikada, balki dunyodagi engʻ ʻ
mashhurlaridan biridir. Ko l And tog larida 3812 m balandlikda joylashgan bo lib,
ʻ ʻ ʻ
u Altiplano tog larining keng platosidan suv to playdi. Ko l daryolar, okeanlar va
ʻ ʻ ʻ
dengizlardan ajratilgan bo lib, toza suv bilan dunyodagi eng katta endoreik tog li
ʻ ʻ
hududni tashkil qiladi. Aymara va Kechua hindulari o zlarining ko lini Chuquivita
ʻ ʻ
deb atashadi. Bu dunyodagi eng baland kema qatnovi mumkin bo lgan ko l.
ʻ ʻ
Muzliklar - qor chizig i ustidagi yog ingarchilik natijasida hosil bo lgan
ʻ ʻ ʻ
muzning tabiiy to planishi.
ʻ
Muzliklar qor chizig idan yuqorida hosil bo ladi. Muzlik hosil bo lishi
ʻ ʻ ʻ
uchun yozgi davrda erishga ulgurmaydigan, asta-sekin siqilib muzga aylanadigan
qor (qor maydonlari) to planishi kerak. Muzliklarning paydo bo lishi uchun
ʻ ʻ
sharoitlar qutb kengliklarida va tog larda balandda mavjud, shuning uchun
ʻ
qoplamali va tog ‘muzliklari ajralib turadi.
Maydoni bo yicha eng katta muzliklar Antarktidada (14 mln km²) va
ʻ
Grenlandiya orolida (1,8 mln km²) joylashgan. Bu erda ular quruqlikni to liq
ʻ
qoplaydigan muz gumbazlarini hosil qiladi va muz tillari okeanga tushadi va muz
qatlamidan ajralib, aysberglarni hosil qiladi.
Eng uzun tog muzliklariga quyidagilar kiradi: Alyaskadagi Bering muzligi
ʻ
(203 km), Pomirdagi Fedchenko muzligi (77 km). Rossiyadagi eng uzun muzlik -
Kavkazda joylashgan Bezengi (taxminan 18 km).
Kanada Arktika arxipelagi, Kordilyera tog lari, Himoloy va Tibet, And
ʻ
tog lari, Tyan-Shan, Qorakoram zamonaviy muzliklarning asosiy markazlari
ʻ
hisoblanadi.
Grenlandiya
Inson uzoq vaqtdan beri sun’iy suv havzalarini yaratgan. Ko pgina
ʻ
daryolarda to g on va suv omborlari – yirik sun iy suv omborlari qurilgan. Birinchi
ʻ ʻ ʼ
suv omborlari Qadimgi Misrda qurilgan. Hozir dunyoda 30 mingdan ortiq suv
omborlari mavjud. Eng yirik suv omborlari Afrikada (Volta), Kanadada
(Smallwood) va Rossiyada - Angara daryosidagi Bratskoyeda qurilgan. Suv
20

omborlari maishiy va sanoat ehtiyojlari uchun, dalalarni sug orish uchunʻ
foydalaniladigan suvni to plash va zaxiralarini yaratishga xizmat qiladi. Suv
ʻ
omborining asosiy maqsadi gidroelektrostantsiyalarning turbinalarini aylantirish
uchun tushgan suv bosimini yaratishdir. Biroq, suv havzalarini yaratishning katta
maydonlarni suv bosishi va botqoqlanishi, yerlarning suv bosishi kabi salbiy
oqibatlari ham mavjud.
2.3. Yer osti suvlari
Gidrosferadagi suv massalari hajmi bo yicha Yer osti suvlari ikkinchi
ʻ
o rinda turadi (taxminan 2%).
ʻ
Yer osti suvlari - yer qobig ining yuqori qismida joylashgan suv. Yer osti
ʻ
suvlari suyuq, qattiq va bug holatlarida bo ladi.
ʻ ʻ
Yomg ir va erigan suv o tkazuvchan jinslarning (qum, shag al, shag al)
ʻ ʻ ʻ ʻ
g ovaklari va yoriqlaridan o tib ketganda er osti suvlari hosil bo ladi. Oqib chiqqan
ʻ ʻ ʻ
suv suv o tkazmaydigan jinslar (gil, granit, marmar) ustida to planib, suvli
ʻ ʻ
qatlamlarni hosil qiladi. Yer osti suvlari 12-15 km gacha chuqurlikda yotishi
mumkin va turli agregatsiya holatida bo ladi. Agar er osti suvlarida erigan ko plab
ʻ ʻ
tuzlar bo lsa, bu mineral suvlar bo lib, ular ko pincha buloqlar shaklida yuzaga
ʻ ʻ ʻ
chiqadi va shifobaxsh xususiyatlarga ega, masalan, Rossiyadagi Kavkaz mineral
suvlari.
Yer osti suv qatlamining qalinligi unchalik katta emas va suvning notekis
taqsimlanishi yuqori. Suv o tkazmaydigan jinslardan uzluksiz tomning yo qligi suv
ʻ ʻ
darajasi va oqimida katta mavsumiy tebranishlarga olib keladi. Yer osti suvlari
ustida joylashgan suv deb ataladigan suv bor. Verxovodkada suv qatlamining
belgilari yo q, u atmosfera bilan bevosita aloqada bo lgan alohida suv
ʻ ʻ
to planishidan iborat.
ʻ
Nam mavsumda yomg ir, qor erishi, daryo va ko llarning suv bosishi
ʻ ʻ
natijasida yer osti suvlari darajasi ko tariladi.
ʻ Yer osti suvli qatlami uni
oziqlantiradigan ko l yoki daryo bilan gidravlik jihatdan bog langan. Shuning
ʻ ʻ
uchun tabiiy suv omboridagi suv sathining o zgarishi darhol
ʻ Yer osti suvlari
21

darajasiga ta’sir qiladi. Yer osti suvlarining eng kuchli oziqlanish manbalari daryo
vodiylari, tog oldi hududlari va sayoz suvli yorilish ohaktoshlarining to planishiʻ ʻ
hisoblanadi. Quruq davrda - issiq yoz yoki sovuq qish - Yer osti suvlari darajasi
to liq quriguncha pasayadi. Bu oddiy ta’sir bilan izohlanadi: issiq havoda
ʻ
bug lanish hajmi yog ingarchilik hajmidan oshadi. Ayozli qishda atmosferadan
ʻ ʻ
suyuq suv etkazib berish ham butunlay to xtaydi, tuproq 1,8 m chuqurlikda
ʻ
muzlaydi va suv o tkazmaydigan bo ladi.
ʻ ʻ

4-rasm. quduq yer osti suvlari bilan to‘yinishi
Asosan, Yer osti suvlari bosimsiz va tortishish kuchi ta’sirida harakat
qiladi. Bo shashgan cho kindi jinslar orqali o tib,
ʻ ʻ ʻ Yer osti suvlarining katta qismi
pastki gorizontlarga - qumli va artezianlarga chuqurroq kiradi. Qumli suv qatlami
tuproqqa qaraganda atmosfera o zgarishlariga kamroq bog liqligini aniqlashtirish
ʻ ʻ
kerak. Artezian suv qatlami odatda iqlim va yil vaqtiga bevosita ta’sir qilmaydi,
shuning uchun qish va yozda ohaktosh qudug idagi suv bir xil darajada va oqim
ʻ
tezligiga ega, bu uzluksiz suv ta’minotini tashkil qilish uchun muhimdir.
Yer osti suv qatlamining chuqurligi ko p jihatdan topografiyaga bog liq va
ʻ ʻ
uning profiliga mos keladi. Agar yer yuzasi daryo vodiylari va jarliklar bilan
kuchli parchalansa, u holda Yer osti suvlari tekislikka qaraganda ancha
chuqurroqdir. Tik yon bag irlar bo ylab er osti suvlari pasttekislikka oqib o tadi va
ʻ ʻ ʻ
eng past nuqtada buloqlar shaklida yer yuzasiga chiqishi mumkin.
22

O simliklar, butalar va daraxtlarning katta to planishi, rivojlangan ildizʻ ʻ
tizimi - bularning barchasi yog ingarchilikni saqlab qoladi,
ʻ Yer osti suvlarining
yanada to yinganligi uchun sharoit yaratadi.
ʻ
Turli xil tabiiy hududlarda Yer osti suvlari turli xil chuqurliklarda uchraydi.
Agar Moskva viloyatida bu erdan birinchi metrlar bo lsa, unda janubiy
ʻ
viloyatlarning quruq hududlarida yog ingarchilik darajasi past bo lsa,
ʻ ʻ Yer osti
suvlari 50-100 m chuqurlikda joylashgan bo lishi mumkin.Tundra zonasida er osti
ʻ
suvlari darajasi amalda mos keladi. yer yuzasi darajasi bilan.
Yer osti suvlari erkin oqim bo lib, faqat bo sh, o tkazuvchan tuproqlarda
ʻ ʻ ʻ
mavjud. Agar toshdan buloq chiqsa, demak, qattiq ko rinishdagi toshda suv
ʻ
harakatlanadigan yoriqlar yoki teshiklar tizimi mavjud. Joylashtirish va
harakatlanish imkoniyatlarini hisobga olgan holda er osti suvlari turlarga bo linadi:
ʻ
 suv ombori
 yorilib ketgan
 teshik
Yer osti suvlarini sig dira oladigan jinslar turlari bo yicha farqlanadi. Har
ʻ ʻ
bir turga ko ra, ma’lum bir hududdagi er osti suvlarining umumiy hajmi sezilarli
ʻ
darajada farq qiladi:
 o tkazuvchan: qum, shag al, shag al
ʻ ʻ ʻ
 suv o tkazmaydigan: granit, loy
ʻ
 eriydi: gips, dolomit, bo r
ʻ
Bu geologik qatlamlar nafaqat qat’iy gorizontal, balki burchak ostida
joylashishi, uzilishi va bir-biri bilan kesishishi mumkin. Bu Yer osti suvlarining
miqdori va xatti-harakatlariga ham bevosita ta’sir qiladi. Ba’zan Yer osti suvlari,
hududning murakkab geologik tuzilishi tufayli, ikkita akvitar orasida joylashgan.
Bunday holda, suv ko taruvchi gorizontning zaryadlash maydoni, ya’ni atmosfera
ʻ
va Yer usti suvlari tuproqqa kiradigan hudud to g ridan-to g ri ufqdan yuqorida
ʻ ʻ ʻ ʻ
emas, balki yuqori akvitarda tugaydigan tomonda joylashgan bo ladi. .
ʻ
Yer osti suvlari bo shashgan jinslarda harakat qilganda, suffuziya hodisasi
ʻ
o zini namoyon qiladi - suv oqimi bilan zarrachalarning yuvilishi. Natijada erda
ʻ
23

bo shliqlar va ba’zi sharoitlarda hatto karst g orlari paydo bo lishi mumkin.ʻ ʻ ʻ
Mumkin bo lgan tuproqning cho kishi va chuqurlik shakllanishi. Kimyoviy
ʻ ʻ
suffuziyada Yer osti suvlari bikarbonatlar va tuzlarni eritadi. Bu nafaqat tuproq
zarralarini o tkazishni amalga oshiradi, balki suvning minerallashuvini ham
ʻ
oshiradi.
Bo shashgan tuproqlarda
ʻ Yer osti suvlarining sayoz paydo bo lishi uni ʻ
qazib olish uchun sayoz quduqlarni qazish imkonini beradi. Avtomobil shassisida
kuchli burg ulash qurilmasi bilan professional jamoani chaqirmasdan qilishingiz
ʻ
mumkin. 10 m chuqurlikdagi birinchi suvli qatlam uchun quduq motorli matkap
bilan yoki hatto qo lda amalga oshirilishi mumkin. Ishning narxini soddalashtirish
ʻ
va kamaytirish uchun diametri bir necha santimetr bo lgan quduq qaziladi. Quduq
ʻ
nasosini bunday tor quvurga tushirish mumkin emas, shuning uchun sirt pompasi
ishlatiladi, undan quduqqa shlang beriladi. Shlangi xususiyatlar oddiy sirt
nasoslaridan foydalanish chuqurligini 9 m gacha cheklaydi.
Kattaroq chuqurlikda tashqi ejektorli sirt pompasini ishlatish kerak.
Haydash qudug ining bir varianti bor, uni xalq orasida Habash qudug i deb
ʻ ʻ
atashadi. O tkir uchi va suv kirishi uchun teshiklari bo lgan metall quvur
ʻ ʻ
vidalanmasdan, balki tom ma’noda tuproqqa suriladi. Haydalgan quduqdan suvni
ko tarish uchun ko pincha eng oddiy qo lda nasos ishlatiladi. Bunday suv
ʻ ʻ ʻ
ta’minotining har qanday sifati haqida gapirishning hojati yo q. Sayoz quduqlarni
ʻ
faqat vaqtinchalik variant sifatida ko rib chiqish mumkin.
ʻ
24

XULOSA
“Suv nima?” – savol oddiylikdan yiroq. Ushbu asarda bu haqda
aytilganlarning barchasi bu savolga to liq javob emas va ko p hollarda unga aniqʻ ʻ
javob berish hali ham mumkin emas. Masalan, suvning tuzilishi, suvdagi ko plab
ʻ
anomaliyalarning sabablari va, ehtimol, suvning biz bilmaydigan ko plab
ʻ
xususiyatlari va navlari haqidagi savol ochiqligicha qolmoqda. Biz faqat suv er
yuzidagi eng noyob modda ekanligini aniq aytishimiz mumkin. Keling, ajoyib
vatandoshimiz Akademikning so zlarini eslaylik. V.I.Vernadskiy “boshqa
ʻ
birikmalar orasida suvning fizik-kimyoviy xossalarining koinotdagi holati va
koinot tuzilishidagi o z ifodasini topgan alohida alohida xususiyatni kutishimiz
ʻ
kerak”.
Suv tabiatda keng tarqalgan. Yer yuzining qariyb 3/4 qismini tashkil qiladi.
Gidrosfera – okeanlar, dengizlar, ko llar, suv havzalari, daryolar, Yer osti suvlari,
ʻ
tuproqlar namini o z ichiga olgan Yerning suvli pusti 1,4— 1,5 mlrd. km³ ni
ʻ
tashkil etadi. Atmosferada suv bug , tuman, budut, yomg ir, qor holatida bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Quruqlikning 10 % ga yaqin qismi muz bilan qoplangan. Litosferayaa
gidrosferadagiga yaqin miqdorda, ya ni 1—1,3 mlrd. km³ suv bor. Yer mantiyasida
ʼ
ulkan miqdorda (13—15 mlrd. km³) suv bor. Barcha tirik organizmlardagi suv Yer
yuzidagi daryolar suvining yarmiga teng. Yerdagi hamma suv bir-biri bilan va
atmosfera, litosfera, biosferadagi suv bilan o zaro ta sirda bo ladi.
ʻ ʼ ʻ
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR :
1. Дерпгольц В. Ф. Вода во вселенной. - Л.: "Нsра", 1971.
2. Крестов Г. А. От кристалла к раствору. - Л.: Химия , 1977.
3. Obruchev V. A. Geologiya asoslari. - M. - L .: Davlat geologiya adabiyoti
nashriyoti., 1947 yil.
4. Domanitskiy A. P. va boshqalar Sovet Ittifoqining daryolari va ko llari:ʻ
(ma’lumotnoma ma’lumotlari) / A. P. Domanitskiy, R. G. Dubrovina, A. I. Isaeva;
tomonidan tahrirlangan A. A. Sokolova; SSSR Vazirlar Soveti huzuridagi
Gidrometeorologiya xizmati bosh boshqarmasi , Davlat gidrologiya instituti . - L.:
Gidrometeoizdat , 1971. - 104 b.
5. Rumyantsev V.A., Drabkova V.G., Izmailova A.V. Dunyoning buyuk
ko llari
ʻ : [ rus. ] : [ arch. 2022 yil 5 fevral ] / Rossiya Fanlar akademiyasining
Ko l fanlari instituti
ʻ . - 2012. - 372 b. — ISBN 978-5-98709-536-2 .
6. Devid M. Mark. Geografik ob’ektlar turlari uchun nazariy asosga
(inglizcha) // Fazoviy axborot nazariyasi bo yicha Evropa konferentsiyasi. - 1993.
ʻ
- jild. 716 . - B. 270-283 . - doi : 10.1007/3-540-57207-4_18 .
26

Sotib olish