Yer osti suvlari, ularning hosil bo’lishi va tarqalishi - Suv xo'jaligi - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	112.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Suv xo'jaligi

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

1 Sotish

Yer osti suvlari, ularning hosil bo’lishi va tarqalishi

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH ............................................................................................................................................................... 3
I BOB. YER OSTI SUVLARI .................................................................................................................................. 4
1.1. Yer osti suvlarining kelib chiqishi va kimyoviy tarkibi ................................................................................. 4
1.2. Yer osti suvlarining halokatli va ijodiy faoliyati ........................................................................................ 18
1.3 Yer osti suvlarining ifloslanish muammolari ............................................................................................. 21
II BOB. YER OSTI SUVLARINING TURLARI ........................................................................................................ 27
2.1. Bosimli, bosimsiz, tuproq suvlar .............................................................................................................. 27
2.2. Vyerxovodka va Interformatsion suvlar ................................................................................................... 32
2.3. Buloq suvlari ............................................................................................................................................ 34
XULOSA ........................................................................................................................................................... 36
FOYDALANILGAN MANBALAR RO’YXATI ......................................................................................................... 38
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi: Yer osti suvlari - geologik ob’ekt bo’lib, uni
o’rganish uslubiy jihatdan noto’g’ri, ba’zi hollarda tog’ jinslarini, Yer qobig’ining
geologik tuzilmalarini, ularning tuzilishi va rivojlanish tarixini o’rganishdan
ajratilgan holda olib borilishi mumkin emas. yer qobig’i va mantiyada sodir
bo’ladigan geologik jarayonlar. Ular, shuningdek, Yerning yagona gidrosfyerasining
bir qismi bo’lgan suv havzasini ifodalaydi.
Yer osti suvlari muhim mineral hisoblanadi. Bu mineraldan foydalanish
imkoniyatlari ham nihoyatda keng: chuchuk yer osti suvlaridan ichimlik, maishiy va
boshqa suv ta minoti, mineral (dorivor) suvlar, mineral sanoat uchun foydalanish birʼ
qator kimyoviy moddalarni olish uchun, termal elektr energiyasi ishlab chiqarish va
markaziy isitish uchun.
Bu ishning dolzarbligi juda yuqori, chunki Yer osti suvlari sayoramizda keng
tarqalgan. Ular chuchuk suvning asosiy manbai hisoblanadi, ammo hozirda kuchli
ifloslanishga duchor bo’ladi.
Kurs ishining maqsadi: Yer osti suvlarini o’rganishdir. Maqsadlar, o’z
navbatida, kimyoviy va biologik tarkibi, paydo bo’lish turlari va kelib chiqishi,
shuningdek, atrof-muhitni muhofaza qilish va odamlarning ifloslanishining oldini
olishdan iborat.
Kurs ishining vazifalar:
- Yer osti suvlarini kelib chiqishini o’rganish;
- Tarkibini tahlil qilish;
- Yer osti suvlarini tarqalishini tekshirish.
Kurs ishining tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, ikkita bob, 6 ta bo’lim, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
3

I BOB. YER OSTI SUVLARI
1.1. Yer osti suvlarining kelib chiqishi va kimyoviy tarkibi
Yer osti suvlari - bu yerdan birinchi doimiy suv qatlamining suvi, maydoni
bo’yicha izchil va birinchi suv o’tkazmaydigan qatlamda joylashgan. Yer osti suvlari
Yerkin yuzaga ega, ya’ni tepada suvga chidamli qatlamlar bilan qoplanmagan. Yer
osti suvlarining Yerkin yuzasi oyna deb ataladi (kesimda - daraja). Yer osti suvlari
bilan to’yingan qatlam yoki jinslarning shakllanishi suvli qatlam (qatlam) yoki suv
qatlami deb ataladi. Akvitardan Yer osti suvlari sathigacha bo’lgan masofa suv
qatlamining qalinligi (format) deb ataladi [5].
Yerkin sirt mavjudligi sababli Yer osti suvlari? bosimsiz. Ba’zan, Yer osti
suvlari quduqlar va boshqa ishlar bilan ta’sirlanganda, mahalliy (odatda kichik)
bosim kuzatiladi. Quduqlar suv qatlamining qalinligida yotgan suvga chidamli jinslar
qatlamlari orqali burg’ulashda sodir bo’ladi. Yer osti suvlarining to’ldirilishi
yog’ingarchilikning infiltratsiyasi (sizinishi) va suv bug’ining kondensatsiyasi,
shuningdek, Yer usti suv havzalaridan (daryolar, ko’llar va boshqalar) suv oqimi
tufayli sodir bo’ladi. Kamroq tez-tez Yer osti suvlari chuqur bosimli suvlardan qayta
zaryadlanadi. Suvli qatlam qayta zaryadlanadigan maydon qayta zaryadlash maydoni
deb ataladi. Yer osti suvlari to’ldirilish va tarqalish maydonlarining bir-biriga mos
kelishi bilan tavsiflanadi [14].
Yer osti suvlari doimiy harakatda bo’lib, Yer osti suvlari oqimlarini hosil qiladi.
Ba’zi hollarda ularning paydo bo’lishi tuproqli hovuzlar shaklida bo’ladi.
Havzalardagi Yer osti suvlari harakatsiz qoladi va gorizontal yuzaga ega. Bundan
farqli o’laroq, Yer oqimlari o’z sirtining mos keladigan qiyaliklariga ega. Yer
oqimining sirtining qiyaligi odatda Yer yuzasi relyefining qiyaligiga to’g’ri keladi va
eng yaqin chuqurlik tomon yo’naltiriladi. Grunt suvlari suv havzalaridan daryo
vodiylari, jarliklar, jarliklar va boshqalarga ko chib o tadi.Yer osti suvlari yerʻ ʻ
yuzasiga chiqqan joylarda buloqlar, chuqurliklar, botqoqliklar hosil bo ladi. Bular
ʻ
Yer osti suvlarini tabiiy ravishda oqizish (drenaj) joylaridir [12].
4

Yer osti suvlari deyarli hamma joyda mavjud. Yer osti suvlarining chuqurligi,
kimyoviy tarkibi va harorati ko’plab omillarga bog’liq: hududning geologik tuzilishi,
relef va iqlim sharoitlari. Umuman olganda, Yer osti suvlari sathi Yer yuzasining
relefini aks ettiradi. Yer osti suvlarining eng katta chuqurligi suv havzalarida
kuzatiladi, eng kichiki? relyefli depressiyalarda. Odatda Yer osti suvlari sayoz
chuqurlikda paydo bo’ladi? 2 dan 10 m gacha [9].
Minerallanish darajasiga ko’ra, suvlar asosan chuchuk, kamroq sho’r va sho’r,
tarkibi gidrokarbonat-kaltsiy, sulfat va sulfat-xloriddir.
Daryo vodiylarining Yer osti oqimining xarakterli xususiyati uning uzunligiga
nisbatan kichik kengligidir. Suvli jinslar qumli va qo pol allyuvial (daryo)ʻ
cho kindilaridir. Pasttekislik daryolari vodiylarida qum, shag’alli qum, kamroq tosh,
ʻ
tog’li daryolar vodiylarida toshlar, toshlar va qum agregatlari bilan shag’al. Tepasida
bo’shashgan yorliq jinslar ko’pincha loyli qumloqlar, qumloqlar va gillar bilan
qoplangan [4].
Alluvial yotqiziqlardagi Yer osti suvlari odatda chegaralanmagan. Yer osti
suvlarining chuqurligi? metrning fraktsiyalaridan 20 m gacha yoki undan ko’p
(vodiyning baland joylarida). Suvli jinslar qatlamlarining qalinligi odatda 20-35 m
dan oshmaydi.Alluviyning filtratsiya xususiyatlari juda o’zgaruvchan bo’lib, bu tog’
jinslarining mexanik tarkibidagi keskin heterojenligi bilan bog’liq. Daryo
yotqiziqlarining qo’pol klastik tuzilmalari suvga eng boy hisoblanadi. [3].
Muzlik konlaridan Yer osti suvlari namligi ortiqcha va bug lanishi past bo lgan
ʻ ʻ
hududlarda keng tarqalgan, shuning uchun ularning oziqlanishi to liq ta minlangan,
ʻ ʼ
dinamik zahiralari (tabiiy resurslar) sezilarli. Fluvio-muzlik qumlarning yer osti
suvlari chuchuk, umumiy minerallashuvi 300-600 mg/l. Bir qator hududlarda ular
temirni olib tashlash va florizatsiyani talab qiladi. Moren suvlarining Yer yuzasidan
yaqindan paydo bo’lishi ifloslanishdan ehtiyotkorlik bilan himoya qilishni talab
qiladi. Yer osti suvlarini qidirish uchun eng istiqbolli zamonaviy relyefning qumli
eskers va kamas kabi ijobiy shakllari hisoblanadi. Chuchuk suvning katta zahiralari
ham qadimgi muzlik vodiylari bilan chegaralangan [3].
5

Dasht va cho llarda yer osti suvlarining hosil bo lishi uchun sharoit noqulay.ʻ ʻ
Dashtlar, ayniqsa chala cho’llar va cho’llar boshqa hududlarga nisbatan chuchuk
suvga kambag’al bo’lib, asosan kontinental sho’rlanish zonasiga kiradi. Bu yerda
namlik nafaqat ochiq suv sathidan, balki yer osti suvlari yuzasidan ham intensiv
bug’lanadi, bu tuproq qoplamining sho’rlanishiga, sho’r botqoqlarning paydo
bo’lishiga va hokazolarga sabab bo’ladi. Pasttekislik hududlari yaxshi
drenajlanmaganligi sababli, yer osti suvlari sekin harakat qiladi va uning
minerallashuv odatda yuqori. Bularning barchasi, ayniqsa, yarim cho’l va cho’llarda
suv ta’minoti masalalarini hal qilishda sezilarli qiyinchiliklar tug’diradi. Biroq, hatto
ularning hududlarida ham, ba’zi hududlarda chuchuk Yer osti suvlarining etarli
zaxiralari aniqlanishi mumkin [8].
Tog’ oldi hududlarida suv ta’minoti uchun eng katta qiziqish allyuvial
fanatlarning suvidir. Olib ketuvchi konusmi Bu tog ‘oqimlari og’zida, ular tekislikka
chiqadigan joylarda bo’sh yorilish matYeriallarining (tosh, qum, shag’al) to’planishi.
Ventilyatordagi yirik donli cho’kindilarning qalinligi juda katta (bir necha yuz
metrdan 2–3 km gacha) [6].
Chuchuk Yer osti suvlari allyuvial ventilyatorlarning bosh qismida
(to’ldiriladigan maydonlar), qo’pol singan matYeriallardan tashkil topgan va kuchli
chiqib ketish zonalarida tarqalgan. Ularning zahiralari katta. Tog li hududlarda tog
ʻ ʻ
etaklariga qaraganda yer osti suvlari kamroq. Chuchuk Yer osti suvlarining kuchli
oqimlari faqat tog ‘daryolari vodiylarining allyuvial konlarida uchraydi.
Umuman olganda, Yer osti suvlarining ichimlik suvi manbai sifatidagi rolini
yuqori baholagan holda shuni ta’kidlash kerakki, yer osti suvlari qurilish ishlari
(chuqurlar, xandaklar va boshqalarni to’ldirish) jarayonida katta qiyinchiliklar
tug’diradi va turli binolar va inshootlarning normal ishlashiga xalaqit beradi.
tuzilmalar. Qurilish amaliyotida ko’pincha Yer osti suvlariga qarshi kurash
choralarini ko’rish kerak [10].
Yer osti suvlarining joylashuvi va uning yuqori suv bilan aloqasi [9, b. 141] I -
aYeratsiya zonasi; II - suv bilan to’yinganlik zonasi (Yer osti suvlari); III - suv
o’tkazmaydigan to’shak; IV - kapillyar ko’tarilish zonasi; V - o’ralgan suv; 1 - qum;
6

2 - suv bilan to’yingan qum; 3 - loy; 4 - og’ir tuproq; 5 - manba; 6 - Yer osti
suvlarining harakat yo’nalishi; 7 - Yer osti suvlarining oynasi yoki darajasi.
Ularning kelib chiqishiga ko’ra, Yer osti suvlarining to’rtta asosiy turi mavjud:
infiltratsiya, kondensatsiya, yosh va sedimentogen.
Infiltratsiya nazariyasi qadimgi davrlarda paydo bo’lgan va Rimlik Mark
Virtruvius Pollioning "De architectura" asarida umumiy ma’noda ifodalangan.
Nihoyat u 1717 yilda frantsuz fizigi Mariottening asarlari tufayli shakllandi. Bu
nazariya Yer osti suvlarining atmosfYera yog’inlari va Yer usti suvlarining Yerga
sızması (infiltratsiyasi) orqali shakllanishini tushuntiradi. Katta yoriqlar va
teshiklardan o’tib, suv o’tkazmaydigan qatlamlarda qoladi va Yer osti suvlarini
keltirib chiqaradi. Yog’ingarchilik infiltratsiyasi jarayoni juda murakkab. Infiltratsiya
orqali Yer osti suvlarining to’ldirilishi vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadi va hududning
tabiiy sharoitlari bilan belgilanadi: relyefi, tog’ jinslarining o’tkazuvchanligi, o’simlik
qoplami, inson faoliyati va boshqalar. Yer osti suvlari darajasi pasayganda, uning
yuzasidan bug’lanish kamayadi va bir vaqtda. muayan chuqurlikda u nolga teng
bo’ladi. Bunday sharoitda Yer osti suvlarining infiltratsion zaryadi miqdori ortadi.
Yer osti suvlari hosil bo’lishining infiltratsiya yo’li faol suv almashinuvi zonasida,
yog’ingarchilik miqdori ancha yuqori bo’lgan hududlarda yuzaga keladigan Yer osti
suvlari uchun asosiy hisoblanadi[1].
Kondensatsiya nazariyasi atmosferadan g’ovak va yoriqlarga kirib boradigan
suv bug’ining kondensatsiyasi tufayli Yer osti suvlarining paydo bo’lishini taxmin
qiladi. Ko’pgina ekspYerimental tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, atmosfera suvi
tog‘jinslariga tomchi-suyuq holatda ham, bug’ shaklida ham (kamroq miqdorda) kirib
borishi mumkin. Yog’ingarchilik kam bo’lgan hududlarda (cho’l, quruq dasht) Yer
osti suvlarining shakllanishi va to’ldirilishida suv bug’ining kondensatsiyasining roli
sezilarli darajada oshadi[5].
Yosh suvlar? to’g’ridan-to’g’ri magmadan hosil bo’lgan Yer osti suvlari.
Gipoteza ko`rinishidagi bu fikr avstriyalik olim E. Suessning ilmiy ishlarida alohida
ta`kidlangan. Uning ta’kidlashicha, magmaning Yer qobig’ining katta
chuqurliklaridan uning yuqori gorizontlariga kirib borishi doimo uchuvchi birikmalar,
7

shu jumladan suv bug’lari yer yuzasiga (yoriqlar yoki vulqon teshiklari orqali)
chiqishi bilan birga keladi. Birinchi marta katta chuqurlikdan Yer yuzasiga yoki
uning yuqori gorizontlariga tushgan bunday Yer osti suvlari E. Suess balog’atga
etmagan, ya’ni birinchi marta Yer yuzidagi mavjudlik sharoitida duch kelgan.
Balog’atga etmagan suvlarning shu tarzda shakllanishiga dalillardan biri zamonaviy
vulqon faoliyati mahsulotlarining uchuvchi komponentlarining tarkibi edi. Ba’zi
vulqonlarning otilishi paytida suv bug’lari otilish mahsulotlarining umumiy
massasining og’irligi bo’yicha 8% [4].
Sedimentogen yer osti suvlari (lot. «sedimentum» — cho kma) — cho kindiʻ ʻ
jinslarning chuqur qatlamlaridagi yuqori minerallashgan (sho r) yer osti suvlari.
ʻ
Ko’pgina tadqiqotchilar bunday suvlarning kelib chiqishini bosim va harorat ta’sirida
sezilarli darajada o’zgargan dengiz suvlarining ko’milishi bilan bog’lashadi. Ular
dengiz cho’kindilari bilan bir vaqtda hosil bo’lishi mumkin, bu holda ular singenetik
deb ataladi. Ularning kelib chiqishining yana bir vYersiyasi dengiz suvlarining ilgari
hosil bo’lgan jinslarga kirib borishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin, ular keyinchalik
yangi cho’kindilar bilan ko’milgan. Bunday suvlar epigenetik (yunoncha "epi" - on,
keyin) deb ataladi. Sedimentogen suvlar ko’pincha "ko’milgan" yoki relikt deb
ataladi (lotincha "relictus" - qoldiq). Olimlar chuqur qatlam suvlarining
shakllanishida elision deb ataladigan jarayonlarga (lotincha "elisio" - siqish), ya’ni
bosim va harorat ta’sirida cho’kindi suvlarni loyli dengiz cho’kindilaridan
o’tkazuvchan qumga va cho’kindi suvlarga siqish muhim rol o’ynaydi. boshqa
qatlamlar. Bunday suvlarni ko’chirilgan deb atash mumkin[10].
Toshlardagi suvning bir necha turlari mavjud:
1. Kristallanish suvi ayrim minerallarning kristall panjarasida, masalan, gipsda
uchraydi? CaSO
4 * 2H
2 O (massa bo’yicha 21% suv), mirabilit Na
2 S0
4 * 10H
2 O
(massa bo’yicha 56% suv). Bu minerallar qizdirilganda kristall panjaradan suv ajralib
chiqadi.
2. Qattiq suv doimiy muzlik jinslarida kristall va muz tomirlari holida uchraydi.
Muz, shuningdek, toshlardagi suvning mavsumiy muzlashi paytida ham hosil bo’ladi.
3. Bug‘shaklidagi suv toshning g’ovaklarida joylashgan havoda mavjud.
8

4. Kuchli bog’langan suv gil va tuproq kabi jinslarning eng kichik zarrachalari
yuzasida molekulyar uzilishli plyonka shaklida joylashgan. Bu plyonka molekulyar
adezyon kuchlari bilan birga ushlab turiladi va zarracha yuzasidan oqib chiqa
olmaydi.
5. Bo sh bog langan suv tog jinsi zarrachalarida bir necha qatlamli suvʻ ʻ ʻ
molekulalaridan iborat qalinroq plyonkadir. Bu suv qalinroq plyonkadan nozikroqqa
o’tish qobiliyatiga ega.
6. Tomchi-suyuqlik (tortishish) suv allaqachon tuproqning yuqori qatlamidan
boshlab tortishish kuchi ta’sirida yoriqlar va teshiklar bo’ylab toshda Yerkin
harakatlanish qobiliyatiga ega.
7. Kapillyar suv, nomidan ko’rinib turibdiki, eng nozik kapillyar naychalarda
yoki teshiklarda joylashgan bo’lib, unda menisklarning shakllanishi bilan sirt
taranglik kuchlari tomonidan ushlab turiladi. Kapillyar suv odatda Yer osti suvlari
sathidan yuqorida joylashgan va shu bilan birga u bu sathidan 1,5-3 m ga ko’tarilishi
mumkin.Kapillyar chekka Yer osti suvlari sathi bilan bog’lanib, u bilan o’zgarib
turadi.
Yer osti suvlari sathidan yuqorida tuproqning yupqa g’ovaklarida va tuproq va
gillarning Yer osti gorizontlarida joylashgan kapillyar osilgan suvning yana bir tor
chegarasi bo’lishi mumkin[3].
Yer osti suvlari tabiati, holati (fazasi, agregati), kimyoviy tarkibi, fizik, fizik-
kimyoviy va boshqa xususiyatlariga ko’ra har xil bo’lgan ko’plab moddalarni o’z
ichiga oladi.
Biz moddaning moddiy tarkibining 2 guruhini ajratib ko’rsatishimiz mumkin:
tirik va jonsiz. Tirik va jonsiz moddalar bir xil kimyoviy elementlardan iborat bo’lib,
ularning Yer osti suvlaridagi miqdori juda katta. Hammasi bo’lib Yer osti suvlarida
70 tagacha element aniqlanadi, ularning faqat kichik bir qismi katta miqdorda mavjud
[7].
Vodorod va kisloroddan tashqari (suvni hosil qiluvchi va boshqa birikmalarning
bir qismi bo’lgan) Yer osti gidrosfYerasining asosiy elementlari quyidagilardir:
9

1) uglYerod, xlor, oltingugurt, azot, kremniy, asosan anionlarni, shuningdek,
gazlar va organik moddalarni hosil qiladi;
2) Yer osti suvlarining katyonik tarkibining asosini tashkil etuvchi natriy,
kaltsiy, magniy, kaliy, kamroq temir. Ulardan tashqari P, F, Br, B, I, Sr, As, Pb, Zn,
Ag, Hg, Sb, Ni, Co, Rb, Cs, Se, Cr, U, Ra, Li va boshqalar. ko’pincha yer osti
suvlarida uchraydi .Yer osti suvlari gidrosfYera geologik
Tirik moddaning elementar tarkibining asosini bir xil C, O, H, N, S, P, kamroq
darajada K, Ca, Na, Mg, Fe, Si tashkil qiladi. Ba’zi Yer osti mikroorganizmlari
hujayralar, ularning qobig’i va kapsulalarida juda ko’p miqdorda Fe, S, Si, Ca va P
to’plashi mumkin.
Tog’ jinslaridan suvga tushgan mineral va organik moddalar doimiy ravishda
bir-biri bilan va atrof-muhit moddalari bilan reaksiyaga kirishadi, cho’kadi, gazlar
bilan boyitiladi yoki ularni yo’qotadi va hokazo.
Yerdagi barcha xilma-xil tabiiy suvlarning (yomg’ir, daryo, dengiz, okean, Yer
osti) kimyoviy tarkibining asosini juda cheklangan ionlar to’plami tashkil etadi. Yer
suvlarining kimyoviy tarkibiga xos bo’lgan farqlar ushbu ionlarning ko’plab
birikmalari va ularning mutlaq (massa) va nisbiy (%) tarkibi bilan belgilanadi. Ushbu
to’plamga kiritilgan mono- va ko’p atomli ionlar, asosan, litosfYerada tabiiy
birikmalari eng yuqori Yeruvchanlikka ega bo’lgan yuqori klarkli elementlardan hosil
bo’ladi. Bular anionlar: S0
4 2-
HCO
3 , CO
2 , kationlar: Na +
, Mg 2 +
, Ca 2 +
, K +
,
shuningdek, Yer osti suvlarida asosan molekulyar shaklda bo’lgan kremniy kislotasi
H
4 SiO
4 .
Ko’pgina tabiiy, shu jumladan Yer osti, suvlar uchun xos bo’lgan va, qoida
tariqasida, ularning tarkibida ustun bo’lgan sanab o’tilgan ionlar makrokomponentlar
deb ataladi. Ularning aniqlanishi suvning sifati va fizik-kimyoviy holatining ma’lum
ko’rsatkichlari bilan bir qatorda har qanday gidrogeologik tadqiqotlar uchun
majburiydir. Kichikroq miqdorda (odatda birinchi mg/dm 3
) suvning kimyoviy
tarkibida va NH
4 +
, Fe 2 +
, Fe 3 +
, NO, NO
3 , H
3 PO
4 (ba’zan Br,) kabi ionlar
mavjud. I , F, Sr, Al), - ular mezokomponentlar deyiladi. Mikrokomponentlarga
suvda iz miqdorida bo’lgan ionlar kiradi - odatda yuzlab mkg/dm
3 gacha : Pb, Zn,
10

Cu, As, Sb, Sn, Ag, Mo, Co, Ba, radioaktiv (Ra, U, Rn, Th) , shuningdek Be, Se, Rb,
N i, Cs, L i, M n, V va boshqalar[8].
Suvda Yerigan minerallarning umumiy miqdori umumiy minerallashuv deyiladi.
Uning qiymati 105-110 ° S haroratda ma’lum hajmdagi suv bug’langandan keyin
olingan quruq yoki zich qoldiq (mg/l yoki g/l) bilan baholanadi. Tabiiy sharoitda yer
osti suvlarining umumiy minerallashuvi nihoyatda xilma-xildir. Minerallashuvi 0,1
g/l dan (baland tog buloqlari) 500–600 g/l gacha (Angara-Lena artezian havzasiningʻ
chuqur suvlari) Yer osti suvlari bor. Umumiy minerallashuv Yer osti suvlari
sifatining asosiy ko’rsatkichlaridan biri.
PH qiymati (pH) suvning umumiy ishqoriy-kislotali holati haqida tasavvur
bYeradi va mineralizatsiya kabi uning eng muhim integral xususiyatlaridan biridir.
Ko’pgina gidrokimyoviy jarayonlar suvning ishqoriy-kislotali holatiga bog’liq:
cho’kindi va Yerishi, migratsiya qobiliyati, mikrofloraning tabiati va boshqalar.
Suvning qattiqligi uning tarkibida kaltsiy va magniy birikmalarining mavjudligi
bilan bog’liq. Qattiq suv yomon ko’piklanadi, shkala hosil qiladi va ko’plab sanoat
tarmoqlari (shakar, ko’nchilik) uchun yaroqsiz. Qattiqlikning besh turi mavjud:
umumiy, karbonatli, karbonatsiz, olinadigan (vaqtinchalik), o’chirilmaydigan
(doimiy). Umumiy qattiqlikning miqdoriy o’lchovi milligramm ekvivalentlari
(xalqaro birliklarda - millimollar) birlik hajmiga kaltsiy va magniy (mg-ekviv/l yoki
mmol/dm 3 ) yig’indisidir .
Olinadigan qattiqlik, karbonat (hisoblangan) qattiqlikdan farqli o’laroq,
ekspYerimental tarzda aniqlanadi va uzoq muddatli (1 soat) qaynatishdan oldin va
keyin kaltsiy va magniy birikmalarining tarkibi o’rtasidagi farqdir. Bu qiymat odatda
karbonat qiymatidan 1-1,5 mmol/dm 3
ga kam bo’ladi, chunki kaltsiy va magniy
karbonatlarining bir qismi Yeritmada qolishi va qaynash vaqtida cho’kmaga
tushadigan qismining ma’lum miqdori yana Yeriydi. O’chirilmaydigan va
karbonatsiz qattiqlik kaltsiy va magniyning sulfat, xlorid yoki boshqa tuzlari,
shuningdek ularning gidroksidlari mavjudligidan kelib chiqadi va umumiy qattiqlik
va unga mos keladigan tur o’rtasidagi farq bilan aniqlanadi. Umumiy qattiqlik
qiymatiga ko’ra suvlar ajratiladi: juda yumshoq (qattiqligi 1,5 mmol/dm3 gacha )
,
11

yumshoq (1,5?3), o’rtacha qattiq (3,5,4), qattiq (5,4?10,7) va juda qattiq suv ( 10,7
mmol/dm 3
dan ortiq ). Shimolning Yer osti suvlari, kristalli jinslar bilan bog’liq suv
va yomg’ir yumshoq. Ohaktoshlar, dolomitlar va boshqa karbonatli jinslarning
suvlari qattiqlikni oshirdi. Ichimlik maqsadlarida qattiqligi 7 mEq/dm gacha bo lganʻ
Yer osti suvlaridan foydalaniladi [1].
Agressiyami? suvning qurilish inshootlarining matYeriallarini (tsement, beton,
metallar) yo’q qilish qobiliyatining ko’rsatkichi. Agressivlikning bir necha turlari
mavjud: karbonat angidrid, yuvish, umumiy kislota, sulfat, shuningdek, metallarning
korroziyasini keltirib chiqaradigan.
Karbonat angidridning tajovuzkorligi agressiv deb ataladigan ta’siri ostida
betonning bir qismi bo’lgan kaltsiy karbonatni yo’q qilishda o’zini namoyon qiladi,
ya’ni. Yerkin karbonat kislotaning muvozanat qismiga nisbatan ortiqcha. Tabiiy
suvlarning pH qiymatining pasayishi bilan CO
2 miqdori ortadi. CO
2
nomogrammalar yoki ekspYerimental tarzda aniqlanadi. Agressiv karbonat angidrid
CaCO 3 , Ca(OH)
2 , Na
2 C0
3 yordamida stabilizatsiya usullari yordamida
neytrallanadi .
Umumiy kislota agressivligi past pH qiymatlaridagi suvlarga xosdir. H + ionlari, Ca
(OH)
2 tsement toshining dissotsiatsiyasi paytida hosil bo’lgan gidroksid ionlarini
neytrallash , uning keyingi Yerishiga hissa qo’shadi. Shuning uchun, maxsus
qoplamalarsiz oddiy (kislota chidamli bo’lmagan) beton bilan aloqa qiladigan
suvning ruxsat etilgan pH qiymatlari 5,0-6,3 dan past bo’lmasligi kYerak.
Sulfatning agressivligi yuqori (280 mg/dm 3
dan ortiq ) sulfat ioniga ega bo’lgan
suvlarga xosdir va sulfat birikmalarining hosil bo’lishi natijasida sulfatga chidamli
bo’lmagan beton turlarini yo’q qilish (shishish) xavfi bilan bog’liq. kattaroq hajm
(masalan, "beton tayoqchasi" deb ataladigan kaltsiy gidrosulfoalyuminat yoki gips -
sulfat miqdori 1 g / dm3 dan ortiq bo’lsa )
.
Magniyning tajovuzkorligi Ca 2 + betonning Mg 2 +
suv uchun kation
almashinuvi jarayonlari tufayli yuzaga keladi , bu esa beton korpusida magniy
gidroksidining bo’sh cho’kmasi hosil bo’lishiga olib keladi. Suvlardagi magniy
12

miqdori 750 mg/dm 3 dan ortiq bo’lganda kuzatiladi . Sulfat va magniyning
agressivlik darajasi ekspYerimental tarzda aniqlanadi.
Metalllarning va birinchi navbatda temirning korroziyasini keltirib chiqaradigan
suvning agressivligi elektrokimyoviy, kimyoviy va biokimyoviy xususiyatga ega.
Elektrokimyoviy tajovuzkorlik bu metall va suv elektrolitlari yoki suv bug’ining
kislorodi o’rtasida mikrogalvanik oqimlarning paydo bo’lishi paytida metallning yo’q
qilinishiga (oksidlanishiga) olib keladi; kimyoviy tajovuzkorlik suvning kislorodi,
shuningdek kislotalar va ishqorlar bilan bog’liq. uning tarkibi; biokimyoviy? temir
baktYeriyalarining faolligi bilan. Ushbu tajovuzkorlikning barcha turlari zang paydo
bo’lishiga va tuzilmalar, mexanizmlar, quduqlar va boshqalarni yo’q qilishga olib
keladi. [2].
Kimyoviy tarkibining asosiy tarkibiy qismlari: 1) Yerigan minerallar; 2) organik
moddalar; 3) gazlar; 4) izotoplar; 5) antropogen ifloslantiruvchi komponentlar. Oxirgi
ikki guruhning moddalari har doim birinchi uchtadan biriga tegishli ekanligini
hisobga olsak, taqdimot qulayligi uchun ushbu bo’linishning ba’zi bir noto’g’riligini
ta’kidlash kerak. Yerigan minerallar birinchi navbatda Yer osti suvlari tarkibining
makrokomponentlari bilan ifodalanadi. Dengiz va okean suvlari tarkibida xlor ioni
ustunlik qiladi va cho’kindi va galogenez jarayonlarida (lagunal sharoitda tuz hosil
bo’lishi) ishtirok etib, artezian havzalari cho’kindi suvlari va tuzning Yerishi
natijasida hosil bo’lgan suvlarning asosiy anionidir. qatlamlar va sho’rlangan jinslar.
U vulqon ekshalatsiyasi va chuqur metamorfogen suyuqliklari bo’lgan suvlarga,
shuningdek, xlorid sho’rlari bo’lgan magmatik jinslardagi gaz-suyuqlik
mikroinkluziyalarini yo’q qilish paytida kirishi mumkin. Xlorning ma’lum miqdori
atmosfera yog’inlarida, ayniqsa dengiz va okean qirg’oqlari yaqinida (aeol
jarayonlari) mavjud. Nihoyat, katta miqdorda xlor Yer osti gidrosfYerasiga maishiy
va sanoat oqava suvlari bilan kiradi [9].
Tabiiy xlor birikmalarining yuqori Yeruvchanligi va uning geokimyoviy
"inYertligi" (u so’rilmaydi, mikroorganizmlar tomonidan so’rilmaydi, oksidlanmaydi
yoki kamaymaydi), shuningdek, suvning tuzilishini buzish va suvning ichki struktura
bosimini pasaytirish qobiliyati. Yeritma uning mukammal migratsiya xususiyatlarini
13

va chuqur Yer osti suvlarida to’planish qobiliyatini aniqlaydi. Yer osti suvlaridagi
xlor miqdori makrokomponentlar uchun eng katta diapazonga ega? Shimoldagi Yer
osti suvlarida mingdan g/dm 3 dan sho’r suvlarda 340-360 g/dm 3 gacha . Yer osti
suvlarida xlor miqdori shimoldan janubga qarab qurg’oqchil zonada 10-30 g / dm 3
gacha oshadi.
Bo’limda xlor miqdori, qoida tariqasida, chuqurlik bilan ortadi.
Sulfat ioni Yer osti suvlariga sulfatli tosh minerallaridan: gips, angidrit,
mirabilit, glaubYerit va boshqalardan, sulfidli minerallar, birinchi navbatda, turli xil
temir sulfidlari (markazit, gidrotroillit, pirit) oksidlanish jarayonida kiradi. Sulfat
ionining manbalaridan biri atmosfYera yog’inlaridir, chunki har doim tarkibida
sulfidlar bo’lgan ko’mirni yoqish paytida, masalan, issiqlik elektr stantsiyalarida yoki
sanoat korxonalari tomonidan oltingugurt dioksidining bir martalik emissiyasi
paytida sezilarli konsentratsiyali sulfat kislota aslida hosil bo’ladi. atmosfYera
("kislotali yomg’ir"). Vulqon otilishi ham xuddi shunday oqibatlarga olib kelishi
mumkin. Xlordan farqli o’laroq, sulfat ioni mikroorganizmlarning biokimyoviy
aylanishlarida faol ishtirok etadi, bu davrda u Yer osti suvlariga ham kirishi, ham olib
tashlanishi mumkin. Yer osti suvlaridan kimyoviy yog’inlar odatda uning asosiy
birikmalari, xususan, gips (taxminan 2 g / dm 3 ) Yeruvchanligi bilan belgilanadi .
Biroq, bu qiymatga yuqoriga (masalan, NaCl to’rt martagacha) va pastga (MgSO
4
to’rt martagacha) boshqa birikmalar mavjudligi kuchli ta’sir qiladi. Yer osti
suvlaridagi sulfat ionining miqdori shimoldagi Yer osti suvlarida bir necha mg/dm 3
dan artezian havzalarining qatlam suvlarida, sulfid konlarining oksidlanish zonalarida
va mintaqaviy rivojlanish zonalarida bir necha o’nlab g / dm 3
gacha o’zgarib turadi.
sulfat jinslari.
Tizimning gidrokarbonat va karbonat ionlari atmosfYera, biokimyoviy,
tYermometamorfik genezis karbonat angidrid ishtirokida Yerish paytida Yer osti
suvlariga kiradi? yomon Yeriydigan karbonat minerallari kaltsit (CaC0
3 ) va dolomit
(CaMg(CO
3 )
2 ), litosfYerada keng tarqalgan (ohaktoshlar, dolomitlar,
qumtoshlarda, gillarda va boshqalarda karbonat sement). Ushbu ionlarning ikkinchi
asosiy manbai - tYermometamorfik, biokimyoviy, vulkanik, atmosfYera kelib
chiqishi yoki insonning sanoat va iqtisodiy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan karbonat
14

angidrid. Bundan tashqari, HCO ionlari karbonat angidrid ishtirokida aluminosilikat
minerallarning (dala shpati, gidromika) gidrolitik parchalanishi paytida suvlarga
kirishi mumkin.
Natriy ioni, xlor kabi, asosiy tabiiy birikmalarining yuqori Yeruvchanligi,
biokimyoviy jarayonlarda ahamiyatsiz ishtirok etishi va zaif hidratsiya va sorbsiya
xususiyatlari tufayli yaxshi migratsiya qiladi va Yer osti suvlarida, shu jumladan
sho’r suvlarda to’planadi. Uning Yer osti suvlaridagi miqdori chuqur suvlarda 1 dm 3
ga bir necha milligramdan yuzlab grammgacha o’zgarib turadi . Ichimlik suvidagi
natriy miqdori 0,2 g/ dm3
dan oshmasligi kYerak . Bundan tashqari, sug’orish, sanoat
suvlari va boshqalar uchun standartlar mavjud. Kaliy ioni natriydan farqli o’laroq,
biokimyoviy jarayonlarda faol ishtirok etadi, oson so’riladi va gil minerallarning
kristall panjarasi tomonidan ushlanib, nurash qobig’ida tezda yomon Yeriydigan
birikmalarga bog’lanadi. Shuning uchun uning minerallari juda yuqori
Yeruvchanligiga qaramay, tarkibi, ayniqsa gidrogeologik uchastkaning yuqori
qismida ahamiyatsiz. Sho’r suvlarda konsentratsiyalar o’nlab va hatto yuzlab g / dm 3
ni tashkil qiladi .
Kaltsiy ioni kaltsit, dolomit, gipsning Yerishi, plagioklazning gidrolitik yo’q
qilinishi paytida suvga kiradi, ya’ni. nisbatan past Yeruvchanlikka ega minerallar. U
biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadi va yaxshi so’riladi. Shu munosabat bilan u
0,4 g/dm 3 gacha bo’lgan gidrokarbonatli Yer osti suvlarining katyonik tarkibida , 1
dm 3
ga bir necha grammgacha bo’lgan sulfatli Yer va artezian suvlarida ustunlik
qilishi mumkin.
Magniy ioni Yer osti suvlarida juda kamdan-kam uchraydi, u juda zaif
migratsiya qobiliyati bilan ajralib turadi va sulfat va xlorid birikmalarining yuqori
Yeruvchanligiga qaramay, deyarli to’planmaydi. Buning sabablari uning yuqori
sorbsion va hidratsion xususiyatlari, karbonat jinslarini dolomitlash jarayonida
ishtirok etishi, shuningdek, uni ikkilamchi minerallarning kristall panjaralariga yuqori
enYergiyali "foyda" bilan (kichik o’lchamlari tufayli) qo’shish imkoniyatidir. [9].
Tabiiy magniy karbonatlari (dolomit, magnezit) yomon Yeriydi va shuning
uchun magniy kaltsiy bilan birga gidrokarbonat tarkibidagi zaif minerallashgan Yer
15

osti suvlari tarkibining asosiy tarkibiy qismlaridan biri bo’lishi mumkin. Brinlarda
magniy miqdori, qoida tariqasida, bir necha o’nlab g / dm 3 dan oshmaydi . Kremniy
dioksidi shimoldagi eng kam minerallashgan Yer osti suvlari, tYermal azotli va
gidroksidi suvlarning kimyoviy tarkibida muhim ahamiyatga ega. Kvars guruhining
tabiiy birikmalari (kremniy va boshqalar) eng kam Yeriydiganlar guruhiga kiradi: 25
° C da kvartsning Yeruvchanligi faqat 6,5 mg / dm 3
, amorf kremniy? 100 mg/ dm3
dan bir oz ko’proq .
Suvning kislorod va vodorod izotoplaridan tashqari, oltingugurt (32S, 34S),
uglYerod (12C, 13C) va boshqalarning tabiiy barqaror izotoplari eng muhim
hisoblanadi. Barqaror izotoplar Yer osti suvlarining kimyoviy tarkibi genezisini
aniqlash uchun ishlatiladi, masalan, 2H va 18O ning yuqori miqdori bilan cho’kindi
jinsi va infiltratsion suvlarni farqlash mumkin [14].
Yer osti suvlaridagi tabiiy suvda Yerigan organik moddalar (WOM) turli xil
birikmalar majmuasi bilan ifodalanadi. Bu turli xil uglevodorodlar, jumladan
aromatik moddalar, qatronlar, moylar va efirlar. Ketonlar, aminlar, hümik moddalar,
fenollar, karboksilik kislotalar, shuningdek, uglevodlar, oqsillar, lipidlar va
boshqalar. Yer osti suvlarida mavjud bo’lgan tarkibi, tuzilishi va hajmi jihatidan juda
xilma-xil bo’lgan DOM molekulalarining vazn miqdori odatda ularning asosiy
elementi tarkibi? org bilan . Yer osti suvlaridagi DOM tarkibining bilvosita
xaraktYeristikasi oksidlanish qiymati bo’lib, u kislorod bilan oksidlanishi mumkin
bo’lgan DOM tarkibi sifatida tushuniladi. U 1 dm 3 ga milligramm kislorodda
ifodalanadi va oksidlovchi reaktivning nomi bilan tavsiflanadi: bixromat,
pYermanganat va boshqalar[15].
Yer osti suvlari har doim Yerigan holatda ma’lum gazlarni o’z ichiga oladi.
TYermobarik sharoitlar o’zgarganda, Yerigan gaz Yerkin shaklda chiqarilishi
mumkin, ya’ni. suv ikki fazali tizimga aylanadi. Bunday hollarda biz Yerigan gazga
qo’shimcha ravishda o’z ichiga olgan suv haqida gapiramiz. Bunga misol qilib, suv
chuqurlikdan yer yuzasiga ko’tarilganda bosimning keskin pasayishi tufayli Yerigan
gazning Yerkin holatga o’tishi natijasida yuzaga keladigan gazli mineral suvni nasos
yoki o’z-o’zidan quyish paytida suvning "qaynishi" mumkin. Yerkin (yoki o’z-
16

o’zidan) gaz, agar ma’lum bir suvda Yerigan gazlarning umumiy bosimi rezYervuar
bosimidan oshsa, turli o’lchamdagi pufakchalar shaklida chiqariladi. Gazlarning
Yeruvchanligi minerallashuv ortishi bilan sezilarli darajada kamayadi [11].
Yer osti suvlarining tirik moddasi asosan hayvon va o’simlik mikroorganizmlari
bilan ifodalanadi, odatda hajmi 1 mikrondan oshmaydi, ular orasida baktYeriyalar
ustunlik qiladi. BaktYeriya, qoida tariqasida, qattiq qobiqli bitta hujayradan iborat
bo’lib, ko’proq yoki kamroq doimiy shaklga ega: sharsimon, tayoqchali,
burmalangan. Hujayra 75-85% suvdan iborat. Metabolizm uchun enYergiya olish
usuliga ko’ra. Barcha mikroorganizmlar ikkita katta guruhga bo’linadi: quyosh
nurlari enYergiyasidan foydalanadigan fototroflar va enYergiya manbai turli xil
kimyoviy birikmalar bo’lgan kimyotroflar. Tog’ jinslari va tuproqlarning
mikroorganizmlari, ya’ni litotroflar, asosan, kimyotroflardir. Mikroorganizmlar har
xil harorat sharoitida yashash va rivojlanish qobiliyati bilan farqlanadi. Hatto
kriopeglarda ham hayotiy mikroflora topilganmi? salbiy haroratga ega bo’lgan Yoqut
artezian havzasining o’ta sovutilgan sho’r suvlari. Haddan tashqari qizib ketgan
suvlarda baktYeriyalar mavjudligi haqida ma’lumot mavjud. Bakteriyalarning har bir
turi uchun bu jins mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan harorat oralig’i mavjud.
Ekstremal haroratlarda baktYeriyalar tushkun holatda bo’ladi va ularning eng katta
faolligi va ko’payishi ma’lum bir harorat oralig’ida kuzatiladi. Litotrof
mikroorganizmlarning eng keng tarqalgan va gidrogeokimyoviy jihatdan muhim
guruhlari quyidagilardir: oksidlovchi oltingugurt birikmalari (tion, oltingugurt
bakteriyalari), oltingugurtni qaytaruvchi birikmalar (sulfatni qaytaruvchi), metan
hosil qiluvchi va uglevodorodni oksidlovchi, nitrifikator va denitrifikator, temir
bakteriyalari [8].
Yer osti suvlari Yer gidrosferasining muhim elementidir. Ular ko’p yillar
davomida olimlarning o’rganish ob’ekti bo’lib kelgan. Yer osti suvlari kelib chiqishi,
kimyoviy tarkibi, organik moddalarning mavjudligi (yoki yo’qligi) va boshqalar bilan
farqlanadi. Tarkibdagi ma’lum bir moddaning mavjudligi suvning fizik va kimyoviy
xossalariga sezilarli ta’sir qiladi. Yer osti suvlaridan har qanday maqsadda
foydalanish faqat ehtiyotkorlik bilan kimyoviy va biologik tahlildan so’ng mumkin.
17

1.2. Yer osti suvlarining halokatli va ijodiy faoliyati
Yer osti suvlari atmosfera va quruqlik gidrosferasi - okeanlar, dengizlar, ko’llar,
daryolar suvlari bilan chambarchas bog’liq. Tabiiy sharoitda bu suvlar o’rtasida
gidrologik tsikl deb ataladigan doimiy o’zaro ta’sir mavjud. Tsiklning shartli
boshlanishini belgilovchi eng muhim omillardan biri okean va dengizlar yuzasidan
suvning bug’lanishi va namlikning atmosferaga kirishidir. Atmosferaga eng ko’p
namlik tushishi okeanlardagi bug’lanish orqali sodir bo’ladi. Okean ustida hosil
bo’lgan suv bug’ining bir qismi kondensatsiyalanadi, okeanning o’ziga
yog’ingarchilik shaklida tushadi va kichik tsikl deb ataladigan jarayonni yakunlaydi.
Kichik tsikldan farqli o’laroq, katta tsikl okeanlar va quruqlik o’rtasidagi suv
almashinuvi natijasida yuzaga keladi, okeandagi suv bug’ining katta qismi havo
oqimlari orqali qit’alarga ko’chiriladi, bu Yerda qulay sharoitlarda ular
kondensatsiyalanadi va tushadi. yog’ingarchilik shaklida. Qit’alarga tushadigan
yog’ingarchilikning ko’p qismi Yer yuzidan oqib o’tadi va yana to’g’ridan-to’g’ri
yoki daryolar orqali okeanga kiradi, yog’ingarchilikning bir qismi esa tog ‘jinslariga
singib ketadi (filtrlanadi) va Yer osti suvlarini to’ldirish uchun ketadi, Yer osti
oqimini va nihoyat, ma’lum hajmni hosil qiladi. yana atmosfYeraga bug’lanadi [6].
Yeritish bilan bir qatorda, Yer osti suvlari ma’lum sharoitlarda tog ‘jinslaridan
qattiq zarralarni faqat mexanik ravishda olib tashlashga qodir. Bu suffuziya jarayoni.
Bu, ayniqsa, ko’tarilgan bosimli suv manbalarining chiqishida aniq ko’rinadi. Loy va
qumning suvli qatlamdan manba tomonidan olib tashlanishi uni tashkil etuvchi jinslar
hajmini asta-sekin kamaytiradi va shu bilan qiyalikning manba ostida joylashgan
qismining cho’kishi va qulashiga olib keladi. O’rnashgan tosh ho’l bo’lib, suv bilan
olib ketiladi. Nishabdagi manba ustida asta-sekin tik yonbag’irli yarim doira shaklida
chuqurchalar hosil bo’ladi. odatda kichik o’lchamda. Yer ko’chkilarining paydo
bo’lishiga yordam bYeradigan muhim omillardan biri Yer osti suvlarining chiqishida
suzishdir [7].
18

Loy vulqonlarining paydo bo’lishi uchun quyidagi shartlar zarur: bosim ostida
bo’lgan Yer osti suvlari, neft gazlarining Yer osti to’planishi va tektonik brektsiya
holatiga ko’ra suyultirish, joydan o’tish va maydalash qobiliyatiga ega bo’lgan yuqori
singan gil jinslarning mavjudligi. Loy vulkanizmining mohiyati quyidagicha. Neft
konlaridan ajralib chiqadigan yonuvchi gazlar (metan va boshqalar) tektonik yoriqlar
bo’ylab yer yuzasiga ko’tariladi va bosimli suvlar bilan suyultirilgan gil brechkilarga
duch kelib, ularni yer yuzasiga olib chiqadi. Shunday qilib, neft gazlarining bosimi
loy vulkanizmining asosiy sababidir, ammo Yer osti suvlari otilayotgan loyni
yaratmasa, buni ham tasavvur qilib bo’lmaydi. Loy vulqonlarining otilish rejimi har
xil. Ba’zida portlash tinchgina sodir bo’ladi, suyuq loy kratYerning chetidan to’lib
toshgan. Vulqon kratYeri ustida gaz-loy pufakchasi shishib ketadi, u yorilib ketadi va
agar siz shu daqiqada gugurt olib kelsangiz, gaz alangalanadi. Boshqa hollarda,
axloqsizlik asta-sekin kraterdan siqib chiqariladi. Ammo portlash, shuningdek,
gazning o’z-o’zidan yonishi bilan portlash bilan birga bo’lishi mumkin. Loy
vulqonlari neft konlari bilan bog’liq, masalan, ular AbshYeron yarim orolida
joylashgan [4].
Buloqlar va buloqlar chuchuk va minerallashgan suvning eng muhim manbalari
hisoblanadi. Ular Yer osti suvlari oqizadigan hududlarda hosil bo’ladi (tortishish
kuchi ta’sirida suv qatlamidagi suv doimiy harakatda bo’ladi va rel’efning eng past
joyiga, masalan, daryoning suv chetiga, daryo tubining talvesiga) etib boradi. jarlik,
bu oqim maydoni).
Suv tog’ jinslarining g’ovakligi, zarrachalarning aloqa tabiati, g’ovaklarning
shakli va o’lchami, suvli qatlamning qiyaligiga qarab suvli qatlamda harakat qiladi.
Odatda, qumda, kichik qiyaliklarda suv harakati tezligi kuniga 0,5 dan 2-3 m gacha.
Ammo agar nishab katta bo’lsa va teshiklar katta bo’lsa, unda tezlik kuniga bir necha
o’n metrga yetishi mumkin.
Yog’ingarchilik miqdoriga qarab, Yer osti suvlarining hajmi o’zgarishi mumkin
va yozda buloqlar oqimi pasayadi va kuchli qurg’oqchilik paytida buloqlar hatto
quriydi. Sanoat ehtiyojlari uchun suvning tortilishi tufayli Yer osti suvlari darajasi
ayniqsa keskin kamayishi mumkin. Suv chiqaradigan quduqlar atrofida Yer osti
19

suvlari darajasi asta-sekin pasayadi va depressiya voronkasi hosil bo’ladi. Manbalar
ko’tariluvchi va tushuvchi turlarga bo’linadi [2].
Ko’tarilgan buloqlar bosimli suvlar to’kiladigan joylarda sirtga chiqadigan joy
bo’lib, suv qatlamining o’zi esa ancha pastroqda joylashgan. Suv, ayniqsa, suv
o’tkazmaydigan qatlamlarni kesib o’tganda, yoriq yoki tektonik yoriqdan ko’tarilishi
mumkin.
Mineral buloqlar, ayniqsa karbonatli suvlar atrofida, sirtda qalinligi ba’zan bir
necha metrga etadigan kalkerli tuf yoki travertin to’planishi hosil bo’ladi. Oq,
sarg’ish yoki pushti rangdagi bunday travertinlar Kavkaz mineral suvlari
mintaqasidagi Pyatigorskdagi Mashuk shahrida ma’lum. Tuf kaltsiy bikarbonatli
suvlardan karbonat angidrid gazi havoga chiqqanda Ca(HCO3)
2 bikarbonat CaCO 3
ga aylanganda hosil bo’ladi. Travertinlarda ko’pincha o’simlik barglari va qadimgi
hayvonlarning suyaklari izlari mavjud bo’lib, ular asta-sekin kalkYerli tuf bilan
o’ralgan.
Pastga tushadigan manbalar ko’pincha daryo vodiysidagi suv qirg’og’iga yaqin
joyda, jarliklar yonbag’irlarining pastki qismida, suv o’tkazmaydigan gorizontlar
yuzaga yaqinlashadi. Ushbu turdagi manbalar ham yuqori suv, ham Yer osti suvlari,
shuningdek, qatlamlararo suvlar bilan bog’liq. Ularning barchasi issiq yozda qurib
qolguncha turli xil oqim tezligi bilan ajralib turadi. Pastga qarab turuvchi buloqlarda
qatlamlarning egilish burchagi kichikligi sababli suv tinchgina oqadi. Daryo bo’yida
Yer osti suvlarining doimiy chizig’ini ko’rish odatiy hol emas. Pastga tushadigan
buloqlar odatda suvda ko’p bo’ladi, shuning uchun ba’zi joylarda ular g’orlardan yoki
karbonatli jinslarda hosil bo’lgan bo’shliqlardan oqib chiqadigan karst buloqlari kabi
daryolar va kichik daryolarni keltirib chiqaradi[4].
20

1.3 Yer osti suvlarining ifloslanish muammolari
20-asrning ikkinchi yarmida sanoat ishlab chiqarishining intensiv rivojlanishi.
insoniyatni sayoramizning tabiiy resurslarining kamayishi va tez o’sib borayotgan
sanoat chiqindilari hajmini yo’q qilish zarurati bilan bog’liq hal qilish qiyin bo’lgan
muammolarga duch keldi. Shunday qilib, olimlarning fikriga ko’ra, so’nggi 30 yil
ichida 3 barobar ko’p xom ashyo ishlatilgan va buning natijasida insoniyat
jamiyatining avvalgi butun tarixidagiga qaraganda uch barobar ko’p ishlab chiqarish
chiqindilari hosil bo’lgan. Bu, o’z navbatida, bizning zamonamizning ikkita eng
dolzarb muammolarining paydo bo’lishini aniqladi: Yerning tabiiy resurslarini
muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish muammosi va inson (va nafaqat
inson) atrof-muhitini muhofaza qilish muammosi? tabiiy muhit deb ataladigan
narsalarni muhofaza qilish. Bu muammolar bevosita gidrosferaga ham, uning yer osti
qismiga ham tegishli. Agar yer osti suvlari, bir tomondan, sayoramiz tabiiy
resurslarining eng muhim tarkibiy qismi bo’lib, ulardan foydalanish nihoyatda tez
sur’atlar bilan o’sib borayotganini eslasak, ularning dolzarbligi, ilmiy va amaliy
ahamiyati ayniqsa yaqqol namoyon bo’ladi? tabiiy muhitning tarkibiy qismi bo’lib,
uning antropogen o’zgarishlari (tug’ish, ifloslanish) tabiiy muhitning boshqa bir qator
tarkibiy qismlariga, masalan, Yer usti suvlari, tuproq, tog ‘jins qismining yuqori
qismiga ma’lum (ko’pincha salbiy) ta’sir qiladi. va ular orqali? flora, fauna va
odamlar haqida. Bunday bog’lanishlarning mavjudligi Yer osti suvlarini tabiiy
ekotizimlarning eng muhim elementlaridan biri sifatida ko’rib chiqish zarurligini
belgilaydi, ularning antropogen buzilishlari keng qamrovli oqibatlarga olib kelishi
mumkin.
Yer osti suvlari, Yer usti suvlari bilan solishtirganda, odatda, har xil turdagi
ifloslanishlardan sezilarli darajada yuqori tabiiy himoya bilan tavsiflanadi. Biroq, Yer
osti suvlari uchun, ayniqsa, birinchi Yer osti suvlari Yer usti qatlamining sharoitlari
uchun ularning ifloslanishining ko’plab usullari mavjud. Yer osti suvlarining
ifloslanishi atmosfera orqali yog’ingarchilik va keyinchalik ifloslangan atmosfera
21

yog’inlarining kirib borishi orqali sodir bo’lishi mumkin; funt suvli qatlamlarga
singib ketgan joylarda ifloslangan Yer usti suvlari orqali; Yerning ifloslangan yuzasi
va tuproq qatlami orqali toza atmosfera yog’inlari va Yer usti suvlarining
infiltratsiyasi paytida (mineral o’g’itlar va pestitsidlarni qo’llashda); suyuq
mahsulotlar yoki sanoat chiqindilari va kanalizatsiya quvurlari va tarmoqlaridan yoki
ularni saqlash joylarida (kanalizatsiya chuqurlari, cho’ktirgichlar, loy suv havzalari
va boshqalar) sizib chiqqanda filtratsiyaga qarshi choralar ko’rilmagan yoki etarli
darajada ishonchli bo’lmagan hollarda filtrlash; qattiq chiqindilarni saqlash joylarida
(shahar yoki sanoat poligonlari, tog’-kon korxonalari chiqindixonalari va boshqalar)
atmosfera yog’inlari va Yer usti suvlarining infiltratsiyasi paytida. Intensiv ifloslanish
manbai, shu jumladan chuqur Yer osti suvlari sanoat ishlab chiqarishining suyuq va
qattiq chiqindilarini (odatda eng zararli, o’ta zaharli yoki radioaktiv chiqindilarni)
chuqur assimilyatsiya quduqlariga quyish yoki charchagan shaxtalar va karerlarda
"ko’mish". Foydalanilmayotgan, lekin yer yuzasidan ajratilmagan quduqlar,
quduqlar, quduqlar, shaxta shaxtalari, shuningdek chuqur quduqlar, qidiruv yoki
qazib olish (neft, gaz, sanoat suvlari) yoki sanoat suvlarini quyish uchun
ishlatiladigan quduqlar ifloslanish manbalari bo’lishi mumkin. yer yuzasidan
yetarlicha ajratilmaganda chiqindilar.ustida joylashgan suvli qatlamlar[1].
Yer osti suvlarining ifloslanishining asosiy turlari baktYerial, kimyoviy va
tYermal ifloslanishlardir. BaktYerial ifloslanish Yer osti suvlarida patogen
baktYeriyalarning paydo bo’lishi bilan bog’liq bo’lib, ifloslangan suvdan maishiy va
ichimlik maqsadlarida foydalanilganda asosan ichak kasalliklarining keng
tarqalishiga olib kelishi mumkin. Ko’pgina patogen bakteriyalar, mavjud hisob-
kitoblarga ko’ra, suvli qatlamlarda o’zlarining hayotiy faolligini nisbatan qisqa vaqt
ichida (maksimal 1000 kungacha) saqlaydilar, shuning uchun bakterial ifloslanish,
qoida tariqasida, sezilarli masofalarga tarqalmaydi va vaqtinchalik. Afsuski, hozirgi
vaqtda suvli muhitda patogen bakteriyalar va viruslarning omon qolishi va tarqalishi
haqida cheklangan ma’lumotlar mavjud. Bakterial ifloslanish, qoida tariqasida, Yer
usti (tuproq) suv qatlamidan birinchi suv qatlamida eng kuchli. Ifloslanish o’choqlari
ko’pincha kanalizatsiya va filtratsiya maydonlari, chorvachilik hovlilari, axlatxonalar,
22

nosoz kanalizatsiya tarmoqlari, oqova suvlar Yer usti suvlariga tashlanadigan yoki
assimilyatsiya quduqlari va quduqlariga pompalanadigan joylar va boshqalar bilan
bog’liq. Suvning bakterial ifloslanishini baholash koli turlarining (Escherichia coli)
eng hayotiy bakteriyalari tarkibini aniqlash orqali amalga oshiriladi. Agar 1 litrda
uchtadan ko’p bo’lmagan ichak shinni bo’lsa, suv toza hisoblanadi. Yer osti
suvlarining bakterial xarakteristikasi uchun ko’pincha E. coli uchun kub santimetr
suv soni bilan belgilanadigan o’zaro kolititr qiymati qo’llaniladi. Toza suv uchun
kolitr 333 dan katta bo’lishi kerak E. coli tarkibiga qo’shimcha ravishda 1 ml suvdagi
baktYeriyalarning umumiy soni baholanadi va agar suvning baktYerial ifloslanishiga
shubha bo’lsa, patogen baktYeriyalarning tarkibi. , ichak viruslari va gelmint
tuxumlari aniqlanadi[4].
Yer osti suvlarining kimyoviy ifloslanishi eng keng tarqalgan va uni bartaraf
etish qiyin. U Yer osti suvlarida tabiiy sharoitda yo’q bo’lgan mineral va organik
moddalar mavjudligida (ko’rinishida) yoki kimyoviy tarkibning ilgari mavjud
bo’lgan tarkibiy qismlari kontsentratsiyasining tabiiy sharoitda ularning tarkibidan
keskin oshib ketadigan qiymatlarga ko’payishida namoyon bo’ladi.
Yer osti suvlarining kimyoviy ifloslanishining shakllanishi asosan sanoat ishlab
chiqarishi, qishloq xo’jaligi faoliyatining gazsimon, suyuq va qattiq chiqindilari,
shahar va aholi punktlarining oqava suvlari va maishiy chiqindilari bilan bog’liq.
Iqtisodiy faoliyat turiga va chiqindilarning tarkibiga qarab, ifloslantiruvchi
kimyoviy moddalar doirasi juda keng bo’lishi mumkin. Sanoat chiqindilari bilan
ishlab chiqarish xususiyatiga qarab temir, rux, xrom, og’ir metallar, sulfatlar,
xloridlar, siyanidlar, tiosiyanatlar, ammiak, fosfor, marganets, sulfatlar, xloridlar,
mishyak, ftor, mis, rux va boshqalar kirishi mumkin. suvli qatlamlar [1].
Termal (tYermal) ifloslanish odatda Yer osti suvlari haroratining tabiiy
sharoitdagi qiymatlari bilan solishtirganda oshishi bilan namoyon bo’ladi. Yer osti
suvlarining tabiiy harorat rejimining bunday buzilishi asosan shahar joylari, yirik
sanoat korxonalari, shuningdek, yuqori haroratli suyuq sanoat chiqindilari uchun
"utilizatsiya" joylari uchun xosdir.
23

Ba’zi hollarda Yer osti suvlari haroratining oshishi qattiq sanoat va maishiy
chiqindilarni saqlash joylarida o’z-o’zidan yonishi yoki kimyoviy parchalanishi bilan
ham bog’liq bo’lishi mumkin. O’z navbatida, yer osti suvlarining termal ifloslanishi
ularning kimyoviy va gaz tarkibidagi o’zgarishlarni, mikrobiologik faollikni, abadiy
muzliklarning degradatsiyasini va boshqalarni belgilaydi [4].
Murakkab muammo sifatida yer osti suvlarini muhofaza qilish ikkita asosiy
yo’nalishni o’z ichiga oladi: foydalanilayotgan yoki o’rganilayotgan yer osti suvlari
konlarida yer osti suvlarini mineral sifatida muhofaza qilish va yer osti suvlarini
atrof-muhitning asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatida muhofaza qilish.
Yer osti suvlari zahiralarini ifloslanishdan himoya qilish va himoya qilish
chuchuk Yer osti suvlari konlari uchun eng dolzarb hisoblanadi. Konni muhofaza
qilish va muhofaza qilish maqsadida suv olish joylarining “sanitariya muhofazasi
zonalari”ni yaratish orqali amalga oshirilayotgan maxsus chora-tadbirlar majmui
amalga oshirilmoqda. Sanitariya muhofazasi zonalarini (belbog’larini) asoslashda suv
olish inshootining o’zida ham, Yer osti suvlari oqib chiqadigan (kirib keladigan)
hududda ham xavfsizlik va himoya choralarini amalga oshirish zarurati hisobga
olinadi. uning ishining taxminiy davrida suv olish. Sanitariya rejimining uchta zonasi
mavjud: Qattiq sanitariya rejimining birinchi zonasi suv olish maydonining o’zini
(suv olish inshootining o’zi, nasos stantsiyalari, zaxira suv idishlari va boshqalar)
qamrab oladi. Bu nisbatan cheklangan hudud ruxsatsiz shaxslarga kirish taqiqlangan
hudud hisoblanadi. Depozit turiga qarab, bu vaqt 500-1000 kun deb olinadi, bu
ikkinchi sanitariya zonasining hajmini belgilaydi. Yer osti suvlarini bakterial
ifloslanishdan himoya qilishi kerak bo’lgan himoya choralari sifatida ikkinchi zonada
bunday ifloslanishning mumkin bo’lgan manbalarini (chorvachilik majmualari,
chorva mollari qabristonlari, statsionar kanalizatsiyasiz turar-joy binolari, maishiy
chiqindixonalar va boshqalar) yo’q qilish va yo’q qilish ko’zda tutilgan. Yer osti
suvlarini mumkin bo’lgan bakterial ifloslanishdan himoya qilish barcha turdagi
iqtisodiy faoliyatni doimiy sanitariya nazoratining ikkinchi zonasida amalga
oshirishni o’z ichiga oladi. Bunday nazorat natijalariga ko’ra, yuzaga kelishi mumkin
bo’lgan bakterial kontaminatsiyaning barcha yangi paydo bo’lgan cho’ntaklarini
24

darhol yo’q qilish yoki yo’q qilish kerak; yangi korxonalarni tashkil etish va turar-joy
majmualarini qurish faqat sanitariya-epidemiologiya xizmatining tegishli xulosasi
mavjud bo’lganda amalga oshirilishi mumkin. Uchinchi sanitariya muhofazasi zonasi
(foydalanishning taxminiy davrida) suv olish inshootiga Yer osti suvlari oqimi sodir
bo’ladigan butun hududni o’z ichiga oladi. Shu munosabat bilan, u butun maydon
maydonini tabiiy chegaralargacha yoki suv olishning ta’siri tarqaladigan hisoblangan
chegaralargacha qamrab oladi. Sanitariya muhofazasining uchinchi zonasida (albatta,
ikkinchisida ham) Yer osti suvlarining kimyoviy ifloslanishi xavfi mavjud. Bu holda
himoya choralari kompleksi sanoat va maishiy chiqindilarni saqlash joylari bilan
bog’liq bo’lishi mumkin bo’lgan kimyoviy ifloslanish manbalarini, suyuq sanoat
chiqindilari va loy rezYervuarlarini saqlash joylaridan filtrlash, texnologik
tarmoqlardan oqish bilan bartaraf etishni nazarda tutadi. kimyo, metallurgiya, neftni
qayta ishlash va boshqa korxonalar, mineral o’g’itlar, pestitsidlar va pestitsidlardan
intensiv foydalangan holda qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish maydonlari va
boshqalar.
Agar Yer osti suvlari allaqachon ifloslangan bo’lsa, ifloslanishni
mahalliylashtirish yoki yo’q qilish choralari profilaktika choralariga nisbatan qimmat
va murakkabdir. Katta miqdordagi ifloslanish joylari va suvli qatlamlarning sezilarli
qalinligida ulardan foydalanish qoniqarli natijalarni bYermaydi [11].
Atrof-muhitning tarkibiy qismi sifatida Yer osti suvlarini muhofaza qilish
muammosi ikkita asosiy sababga ko’ra qoniqarsiz hal qilinmoqda. Birinchidan, bu
holda Yer osti suvlarining ifloslanishi to’g’ridan-to’g’ri (hozirda) inson salomatligiga
tahdid solmaydi, bu mavjud nazorat choralarining etarli emasligini, zarur
cheklovlarning yo’qligini va hokazolarni belgilaydi. Ikkinchidan, muammoni
shunday shakllantirish bilan birga, Yer osti suvlarini muhofaza qilish va muhofaza
qilish bo’yicha muayan chora-tadbirlar keng hududlarda, tabiiy-tarixiy yoki
ma’muriy tumanlar, viloyatlar va boshqalar hududida amalga oshirilishi kerak. Shu
bilan birga, Yer osti suvlarini muhofaza qilish bo’yicha tadqiqotlar va chora-
tadbirlarni ishlab chiqish maxsus mavjud yoki potentsial ifloslanish joylariga
(chiqindilarni saqlash joylari, sanoat korxonalari, aholi punktlari va boshqalar)
25

nisbatan yoki ma’lum, odatda muhim ahamiyatga ega bo’lgan hududda amalga
oshirilishi mumkin. Yer osti suvlarining ifloslanishi turli yo’llar bilan sodir bo’lishi
mumkin bo’lgan hudud.
Hozirgi vaqtda Yer osti suvlarini ifloslanishdan himoya qilish muammosi
birinchi navbatda ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega. Yer yuzasida ifloslanishning
ko’rinadigan ko’rinishlarining yo’qligi, xo’jalik organlari xodimlarining
gidrogeoekologik savodsizligi va u bilan bog’liq bo’lgan Yer osti suvlarini yuqori
darajada himoya qilish (Yer usti suvlari bilan solishtirganda), chiqindilarsiz
chiqindilarni yaratish bo’yicha chora-tadbirlarning katta xarajatlari. texnologiyalar,
oqava suvlarni tozalash va qattiq maishiy chiqindilarni utilizatsiya qilish ko’p
hollarda Yer osti suvlarini ifloslanishdan himoya qilish uchun deyarli hech qanday
choralar ko’rilmasligiga olib keladi yoki ko’rilgan choralar asosan "engil" bo’lib,
kerakli samarani bermaydi [1].
Yer osti suvlari Yerdagi eng muhim narsa - chuchuk suvning eng muhim
manbaidir. Ular halokatga ham, yaratilishga ham olib kelishi mumkin. Yer osti
suvlari gidrogeologlar va geologlar tomonidan yaxshi o’rganilgan va shuning uchun
keng qo’llaniladi. Asosiysi, ulardan to’g’ri va oqilona foydalanish, ifloslanishga yo’l
qo’ymaslik va biologik holatni kuzatish.
26

II BOB. YER OSTI SUVLARINING TURLARI
2.1. Bosimli, bosimsiz, tuproq suvlar
Qatlamlararo bosim yoki artezian suvlari ikki suv o’tkazmaydigan qatlamlar
orasida joylashgan va gidrostatik bosimga ega bo’lgan suvlardir. Qatlamlararo
bosimsiz suvlardan farqli o’laroq, artezian suvlari o’tkazuvchan qatlamni
poydevordan tomgacha to’liq to’ydiradi. Bosimli suvli qatlam quduqlar bilan
ochilganda, suv uning o’tkazmaydigan tomidan yuqoriga ko’tariladi va kuchli bosim
va Yer yuzasining past mutlaq ko’tarilishi bilan u bir necha o’n metrgacha bo’lgan
favvora balandligi bilan o’z-o’zidan oqib chiqishi mumkin. Bu nom "Artezium"
so’zidan kelib chiqqan - bu suvlar 12-asrdan beri ishlatilgan Frantsiyaning Artua
provinsiyasining lotincha nomi [15].
Artezian suvlari odatda katta chuqurlikda bo’lib, sinklinal (egilgan) geologik
tuzilmalar bilan chegaralanadi. Qatlamlar sinklinal yuzaga kelganda, gidrostatik
bosim hosil bo’lishi uchun eng qulay sharoitlar yaratiladi. Bosimli suvlar suvli
qatlamlarning monoklinal (bir qiyalik) paydo bo’lishida ham paydo bo’ladi, agar
ikkinchisi suv o’tkazuvchanligini keskin o’zgartirsa yoki tashqariga chiqsa. Ular,
shuningdek, tektonik buzilishlar va yoriqlar zonalari bilan chegaralanishi mumkin.
Bir yoki bir nechta chegaralangan suvli qatlamlarni o’z ichiga olgan va katta
maydonlarni egallagan (bir necha yuz ming kvadrat kilometrgacha) sinklinal tipdagi
geologik tuzilmalar artezian havzalari deb ataladi. Qatlamlar monoklinal tarzda
yuzaga kelganda, artezian qiyalik hosil bo’ladi. Artezian havzalarida uchta hudud
mavjud: ta’minot, bosim (tarqatish) va tushirish. Zaryadlash maydoni artezian
havzasining baland qismida keng tarqalgan bo’lib, u Yerda o’tkazuvchan qatlamlar
yuzaga chiqadi. Uning hududida bosimli suvlarning infiltratsion oziqlanishi va Yer
usti oqimining Yer ostiga o’tishi sodir bo’ladi. Bu hududdagi yer osti suvlari bosimga
ega emas va Yer osti suvlari turiga kiradi. Relefi past bo’lgan joylarda (katta daryolar
vodiylari, ko’llar havzalari, dengiz qirg’oqlari) odatda artezian suvi oqizish joylari
joylashgan. Bosimli suvlar to’g’ridan-to’g’ri daryolarga yoki daryo cho’kindilariga,
27

dengiz sathidan pastroqqa yoki yer yuzasiga chiqib, buloqlar va botqoqlarni hosil
qiladi. Chiqarish zonasida bosimli suv Yer osti suvlari bilan aralashib, bosimsiz
suvga aylanadi. Artezian suvlari harakatining umumiy yo’nalishi oziqlanish joyidan
tushirish maydoniga to’g’ri keladi. Artezian havzasining asosiy maydonini bosim
(tarqalish) maydoni egallaydi. Uning hududida Yer osti suvlari doimiy bosim ostida
bo’lib, u sinklinal chuqurlikning eksenel qismiga yaqinlashganda kuchayadi. Suv
bosimining kattaligi piezometrik daraja bilan tavsiflanadi, ya’ni bosimli suvlar
ochilganda quduqlarda o’rnatiladigan daraja. Agar pyezometrik sath Yer yuzasidan
yuqorida joylashgan bo’lsa, quduqlarning quduq bo’yi (boshi) ustidagi suv ustunining
balandligi, ya’ni o’z-o’zidan chiqib ketish balandligi korpus quvurlarini kengaytirish
orqali aniqlanadi [10].
Suv bosimi oziqlantirish va tushirish joylarining balandliklaridagi farq tufayli
hosil bo’ladi, ya’ni u aloqa tomirlari qonuni bilan belgilanadi. Bosim, shuningdek,
suv va uning asosiy jinslarining elastik xususiyatlari bilan bog’liq. Artezian suvlari
amalda ifloslanmagan va qoida tariqasida sezilarli darajada suvga ega. Kamchiliklari
orasida ba’zi hollarda cheklangan suvli qatlamni ochish uchun juda chuqur
quduqlarni burg’ulash zarurati kiradi [6].
Yer qobig’ida paydo bo’lish sharoitiga ko’ra , Yer osti suvlari ko’tarilgan suv,
yer osti va qatlamlararo suvlarga bo’linadi. Verxodka va Yer osti suvlari bosimsiz
suvlar bo’lib, bosimi atmosfYera bosimiga teng bo’lgan Yerkin yuzaga ega.
Interstratal suvlar bosimsiz va bosimsiz bo’lishi mumkin, ikkinchisi aks holda
artezian deb ataladi. [3].
Yer qobig’ining yuqori qismi tog ‘g’ovaklarining suv bilan to’yinganlik
darajasiga qarab ikki zonaga bo’linadi: yuqorigaeratsiya zonasi va undan pastroqmi?
to’yinganlik zonasi. Aeratsiya zonasi Yer yuzasi va suv qatlami darajasi o’rtasida
joylashgan. Atmosfera va tuproq qoplami bilan bevosita bog’langan bu zonada
yog’ingarchilik va Yer usti suvlarining to’yinganlik zonasiga chuqurroq kirib borishi
kuzatiladi. Aeratsiya zonasidagi jinslarning g’ovaklari faqat qisman suv bilan
to’ldirilgan, qolgan qismini havo egallagan. Yer osti suvlarining shakllanishida
aeratsiya zonasi muhim rol o’ynaydi. Aeratsiya zonasining qalinligi botqoqli
28

pasttekisliklarda noldan, tog’li hududlarda bir necha yuz metrgacha bo’lgan relefni
o’z ichiga oladi.
To’g’ridan-to’g’ri Yer osti suvlari yuzasida yuqori namlik zonasi - kapillyar
chekka mavjud. Jantning qalinligi jinslarning tarkibi va tuzilishiga va boshqa
xususiyatlariga bog’liq. Tog’ jinslarining to’yingan zonasi Yer osti suvlari sathidan
pastda joylashgan. Bu zonada barcha teshiklar, yoriqlar, g’orlar va boshqa bo’shliqlar
gravitatsion suv bilan to’ldirilgan.
To yingan zonadagi yer osti suvlari yer osti, artezian, yoriq va boshqa suvlarʻ
shaklida aylanadi. To’yingan zonaning qalinligi, shuningdek, aeratsiya zonasi Yer
osti suvlari sathining o’zgarishiga qarab o’zgaradi.
Tuproq suvlari tuproq zarralari orasidagi bo’shliqlarning bir qismini to’ldiradi;
ular Yerkin (gravitatsion), tortishish kuchi ta’sirida harakatlanuvchi yoki molekulyar
kuchlar bilan bog’langan bo’lishi mumkin[12].
Tuproq suvining bir xil xususiyatlarga ega bo’lgan qismlari tuproq suvining
toifalari yoki shakllari deb ataladi. Tuproqshunoslik tarixida tuproq tarkibidagi suv
toifalarining ko’plab tasniflari mavjud. Eng zamonaviy va to’liq tasnif - Rode (1965):
Qattiq suv - muz, suyuqlik va bug ‘suvining potentsial manbai. Muzlatish
mavsumiy yoki ko’p yillik bo’lishi mumkin. Optimal namlangan sirtning muzlashi
katta teshiklarda muzlatilgan suv bilan bo’laklar va donalarning siqilishi va
kolloidlarning koagulyatsiyasining kuchayishi va tuproqning deyarli to’liq tuzilishi
tufayli tuproq tuzilishining yaxshilanishi bilan birga keladi, bu ham suv
o’tkazmaydigan. .
Suv bilan to’yinganlik darajasi zonalari [2, p. 68] Zonalar: I - shamollatish; II -
to’yinganlik; 1 - kapillyar chekka; 2 - Yer osti suvlari darajasi
Bug ‘suv - tuproq havosida g’ovak bo’shliqda suv bug’i shaklida topiladi. U suv
bug’ining elastikligi yuqori bo’lgan joylardan elastikligi past bo’lgan joylarga (faol
harakat) o’tadi va havo oqimi bilan passiv harakatlana oladi. Lebedevning
tadqiqotlariga ko’ra, tuproq namligi maksimal gigroskopiklikdan yuqori bo’lganda,
tuproq havosining nisbiy namligi 100% ni tashkil qiladi.
29

Kimyoviy bog’langan suv. Konstitutsiyaviy va kristallanishni o’z ichiga oladi.
Birinchisi gidroksil guruhi bilan moddaning molekulasiga kiradi, uning chiqarilishi
mineralning parchalanishi bilan birga keladi. Uning eng katta miqdori gil
minerallarida mavjud, shuning uchun uning foiz tarkibiga ko’ra tuproqning loylilik
darajasini aniqlash mumkin. Kristallanish yoki kristalli gidrat suv integral suvli
molekulalar sifatida moddalar tarkibiga kiradi, masalan, gips CaSO
4 * 2H
2 O. Uning
olib tashlanishi moddaning parchalanishiga olib kelmaydi, lekin uning jismoniy
xususiyatlarining o’zgarishi bilan birga keladi, masalan, gips plastik bo’lmagan holga
keladi. U sho r botqoqlarda ko p miqdorda uchraydi (sho r botqoqlarning to laʻ ʻ ʻ ʻ
bo lishi mirabilit mineraliga bog liq). Kimyoviy bog langan suv (gidrat)
ʻ ʻ ʻ
harakatlanmaydi va o simliklarga yetib bo lmaydi [10].
ʻ ʻ
Jismoniy bog’langan yoki sorblangan suv - har xil tabiatdagi jozibador kuchlar
tufayli sirt enYergiyasiga ega bo’lgan tuproq zarralari yuzasida so’rilgan suv.
Sorbsion kuchlar tomonidan suvni ushlab turish kuchiga qarab, har xil turlar
ajratiladi. [12].
Kuchli bog’langan suv - bug’ holatidan tuproq tomonidan so’rilgan suv.
Tuproqning bug’li suvni so’rib olish xususiyati gigroskopiklik, shu tarzda so’rilgan
suv esa gigroskopiklik deyiladi. U yuqori bosimga ega (109 Pa), harakatsiz,
muzlamaydi, elektrolitlarni Yeritmaydi va o’simliklar uchun mavjud emas. Havoning
nisbiy namligi 100% ga yaqin bo’lganida bug’ holatidan so’rilishi mumkin bo’lgan
maksimal suv miqdori maksimal gigroskopik suv deb ataladi. Bundan tashqari,
muzlamaydi, Yerimaydi, yuqori bosim (50 atm) [3].
Yerkin bog’langan (plyonkali) suv tuproqda sorbsion kuchlar ta’sirida ushlab
turilgan suvdir. Uning jismoniy holati hetYerojen bo’lib, polimolekulyar plyonka
bilan ifodalanadi. U suyuqlik shaklida qalinroq suv plyonkalari bo’lgan tuproq
zarralaridan yupqaroq zarrachalarga o’tishi mumkin. O’rtacha ko’pchilik tuproqlarda
bo’shashmasdan bog’langan suvning ulushi 7-15%, gil tuproqlarda 30-35%, qumli
tuproqlarda esa 3-5% gacha tushadi. U tuproqda kapillyar va gravitatsion shakllarda
mavjud. Kapillyar suv tuproqlarda asosan kapillyar kuchlar ta’sirida ushlab turiladi
va ko’chiriladi, ular diametri 8 mm dan kam bo’lgan teshiklarda paydo bo’la
30

boshlaydi, lekin diametri 100 mkm dan 3 mkm gacha bo’lgan maxsus kuch olinadi
(lyessga o’xshash). tuproqlar). U barcha yo’nalishlarda harakat qiladi, tortishish
subordinator rol o’ynaydi, namlik ko’proq zonadan kamroq zonaga, ko’proq
isitiladigan zonadan kamroq isitiladigan zonaga o’tadi. Kapillyar suv o’simliklar
uchun mavjud bo’lib, ularning suv bilan oziqlanishining asosiy manbai hisoblanadi.
Gravitatsion suvning asosiy xususiyati tortishish kuchi ta’sirida harakat qilishdir.
Suyuq holati, yuqori Yerish qobiliyati, Yerigan holatda tuzlarni, kolloid Yeritmalarni
va yupqa suspenziyalarni tashish qobiliyati bilan tavsiflanadi.
Bo’lingan:
a) sızma - teshiklar va yoriqlar orqali yuqoridan pastgacha harakat qiladi.
b) suvli qatlamlarning suvlari yer osti suvlari, tuproq suvlari (yuqori suv).
Katta miqdordagi gravitatsiyaviy suvning mavjudligi tuproqlarning holatiga
salbiy ta’sir qiladi. Suvning bo’linishi shartli, chunki Tuproqdagi suv bir vaqtning
o’zida bir nechta kuchlarning ta’siri ostida bo’ladi va ma’lum bir tabiat kuchlarining
suvga ta’siri haqida gapirganda, ular ularning ustun ta’siri haqida gapiradilar [9].
31

2.2. Vyerxovodka va Interformatsion suvlar
VYerkhovodka - aeratsiya zonasida Yer osti suvlarining vaqtincha to’planishi. U
yer yuzasidan kichik chuqurlikda yotadi va mahalliy akvitarlar (yoki yarim
akvitarlar) ustida hosil bo’ladi, ular qumdagi gil va qumloqlarning linzalari, zich
jinslar qatlamlari va boshqalar bo’lishi mumkin [11].
Oson o’tkazuvchan, namlik ko’p bo’lmagan jinslarda (qumlar, shag’allar, singan
jinslar) ko’tarilgan suv nisbatan kamdan-kam hollarda, shuningdek, namlikni yuqori
darajada ko’taradigan shishgan gillarda uchraydi. Unga eng xos bo’lganlar turli xil
qumloqlar va loess jinslardir. O’rnatilgan suvning yana bir xususiyati - aeratsiya
zonasida suvga chidamli qatlamlar bo’lmagan taqdirda ham uning hosil bo’lish
imkoniyati. Masalan, suv qumloqlarning qalinligiga mo’l-ko’l kiradi, ammo suv
o’tkazuvchanligi pastligi tufayli sizib chiqadi.
Suv molekulalari va tog` jinslari zarralari o`rtasidagi bog`lanishning turli
shakllari [11, b. 234] 1 - tuproq zarralari; 2 - suv molekulalari; a - to’liq bo’lmagan
gigroskopik suv; b - bir xil, to’liq to’yinganlikda; c va d - plyonkali suv: zarracha g
maksimal mumkin bo’lgan qalinlikdagi plyonka bilan to’liq molekulyar
to’yinganlikda; plyonkali suv ikkala zarrachaning plyonka qalinligi teng bo’lguncha
chapga siljiydi; d - tortishish kuchi ta’sirida pastga tushadigan tomchi hosil qiluvchi
tortishish to’lqini
asta-sekin va qatlamlarning yuqori qismida o’ralgan suv hosil bo’ladi. Biroz
vaqt o’tgach, bu suv eriydi. Nishablarda suv deyarli yo’q. Ko’pincha suv havzasi
tekisliklarida, ayniqsa erigan qor va yomg’irni ushlab turadigan mikrorelef
pastliklarida (dasht likopchalari, pastliklar va boshqalar) kuzatiladi [3].
Minerallashuv nuqtai nazaridan, cho’kma suvlar xilma-xildir: chuchukdan
(shimoliy hududlarda) sho’r va sho’rgacha (quruq hududlarda, kuchli bug’lanish
bilan). O’rnatilgan suvning Yer yuzasiga yaqinligi ko’pincha uning organik
birikmalar bilan ifloslanishiga olib keladi. Suvning ko’pligi ahamiyatsiz, shuning
uchun suv ta’minoti uchun o’ralgan suvdan foydalanish cheklangan: qishloq joylarida
32

sayoz quduqlar, kichik korxonalarga mavsumiy suv ta’minoti. To’qilgan suv doimiy
suv ta’minoti uchun yaroqsiz [5].
Yuqori suv qurilish uchun katta xavf tug’diradi. Binolar va inshootlarning Yer
osti qismlari ichida yotgan holda, drenaj yoki gidroizolyatsiya choralari oldindan
ta’minlanmagan bo’lsa, u suv toshqini keltirib chiqarishi mumkin. Suvning sezilarli
darajada oqishi (suv ta’minoti, kanalizatsiya tarmoqlari, suzish havzalari va
boshqalar) natijasida lyoss jinslarining tarqalish zonasida joylashgan ko’plab
ob’ektlarning joylarida suv o’tkazadigan gorizontlarning tez-tez paydo bo’lishi qayd
etilgan. Bu jiddiy xavf tug’diradi, chunki poydevor tuproqlari ularning barqarorligini
pasaytiradi va tuzilmalarning ishlashi qiyinlashadi. Qurg’oqchilik mavsumida olib
borilgan muhandislik-geologik tadqiqotlar davomida ko’tarilgan suv har doim ham
aniqlanmaydi, shuning uchun chuqur va xandaqlarni qazishda uning paydo bo’lishi
kutilmagan bo’lishi mumkin [10].
Qatlamlararo suvlar ikki suv o’tkazmaydigan qatlamlar orasida joylashgan suvli
qatlamlardir. Vujudga kelish shartlariga qarab, ular Yerkin yuzaga ega bo’lishi yoki
bosimga ega bo’lishi mumkin. Interstratal gorizontlar har doim nisbatan past
o’tkazuvchanlik (suv o’tkazmaydigan) tom va pastki qismga ega. Qatlamli cho’kindi
konlardan tashkil topgan geologik tuzilmalarda qatlamlararo suvlar taxminan 10 m
dan 7 km gacha chuqurlikda va, ehtimol, kattaroq chuqurliklarda, ehtimol, 15-20 km
gacha cho’kindi jinslardan tashkil topgan chuqur platforma tuzilmalarida (Uralgacha
bo’lgan chuqurlikda) tarqalgan. , Kaspiy depressiyasi va boshqalar) [11].
Geologik uchastkaning yuqori qismida, hududning asosiy drenajlarining Yer usti
suvlari chizig’i ustida, ikkita "akvitard" o’rtasida joylashgan o’tkazuvchan qatlam
to’liq quvvatiga qadar suv bilan to’yingan bo’lishi mumkin emas. Bunday suvli
qatlamlar qatlamlararo chegaralanmagan (Yerkin sirt bilan) deb ataladi. Ular nisbatan
kam uchraydi. Bu suvlarning darajasi birinchi akvariumning tomidan pastda
joylashgan, ya’ni o’tkazuvchan qatlam to’liq to’ldirilmagan. Harakat sharoitlari va
bosim xaraktYeriga ko’ra bu suvlar yer osti suvlariga o’xshaydi. Biroq, qatlamlararo
suvlarning to’ldirilish maydoni ularning tarqalish maydoniga to’g’ri kelmaydi.
33

2.3. Buloq suvlari
Buloqlar , chashmalar — yer osti suvlarining tabiiy holatda yer yuzasiga
chiqishi (quruqlikda yoki suv ostida). Buloq suvli qatlamlarni daryo vodiylari,
jarliklar, ko l cho kmalari kesib o tishidan, tektonik yoriklar, otqindi va cho kindiʻ ʻ ʻ ʻ
jinslar kontakt zonalari mavjudligidan, suvli jinslar filtratsiya xossasining bir xil
emasligidan paydo bo ladi. Buloq 2 ga bo linadi: 1) qaynar Buloq— yer ostidan
ʻ ʻ
gidrostatik bosim, gaz va bug lar ta sirida yer yuzasiga chiqadi. Farg ona vodiysida
ʻ ʼ ʻ
(Sho rsuv, Jalolobod), Tojikistonda (Obigarm, Issiqbuloq) ko p. Qaynar buloq paydo
ʻ ʻ
bo lish sharoitiga qarab erozion va gaz bosimliga bo linadi. Bu buloq artezian suvli
ʻ ʻ
qatlamlarning erozion kesilishi, tektonik yoriklardan otilib chiqishi hamda jarlik, soy
va daryo vodiylarining suvli qatlamlarni kesib o tishi natijasida paydo bo ladi.
ʻ ʻ
Bunday buloq Buxoro va Qoraqum neftgazli rayonlarida uchraydi; 2) sokin buloq—
sizot suvli katamlarning oldini suv o tkazmaydigan jinslar to sib qolishi yoki ochilib
ʻ ʻ
qolishi, karst buloklarining yer yuzasiga chiqishidan hosil bo ladi. Karst buloqning
ʻ
kattalari ko p suvli (voklyuz). Ayrim karst buloqdan sek. iga 200—250 l suv chiqadi.
ʻ
Bunday Buloqlar Farg ona vodiysi jan. da, Zarafshon va Qashqadaryo
ʻ
vodiylarida ko p, ulardan aholi keng foydalanadi. Bulardan tashqari sek.iga 1000—
ʻ
1100 l suv beradigan yirik B. ham bor. O zbekistonda bunday B.lardan Qorabuloq
ʻ
(Qashqadaryo), Nurota va Deytbaland (Samarqand viloyati)da mavjud. Buloqlardan
chiqayotgan suvning o zgarishiga kura doimiy, davriy va o zgaruvchan,
ʻ ʻ
temperaturasi bo yicha sovuq (0°—20°), issiq (20°—42°), qaynoq (40°—100°), juda
ʻ
qaynoq (100° dan ortiq) Buloqlar bo ladi. Buloqlardan ekinlarni sug orishda,
ʻ ʻ
sanoatda, aholini suv bilan ta minlash va davolanishda (Xo jaipok bulog i,
ʼ ʻ ʻ
Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida) foydalaniladi. Suvi ichiladigan va
sug orishda foydalaniladigan Buloqlar Farg ona, Zarafshon, Qashqadaryo, Nurota,
ʻ ʻ
Toshkent vohalarining tog oldi joylarida ko p. Bu yerlarda ayrim Buloqlarning
ʻ ʻ
byoradigan suvi sek.iga 10—15 l ga yetadi. Shifobaxsh Buloqlar Tojikiston
(Garmchashma, Xo jaobigarm), Qirg iziston (Jalolobod, Issiqota, Jetio g uz, Oqsuv),
ʻ ʻ ʻ ʻ
34

O zbekiston (Shohimardon) va boshqa yerlarda bor. Toshkent shahri Chorsuʻ
maydonida ham 1960- yillar oxirlarigacha "Chorsu" mehmonxonasi o rnida Ukkosha
ʻ
bulog i mashhur bo lgan. Sanoat ahamiyatiga ega sho r (tarkibida yod, bor, brom va
ʻ ʻ ʻ
boshqa elementlar bo lgan)
ʻ
Buloqlar tog oldi, tog orasidagi botiq, artezian xavzalar (Fargona, Buxoro,
ʻ ʻ
Qarshi, Qoraqum)da uchraydi. O zbekistonda Buloqlardan to g ri foydalanish
ʻ ʻ ʻ
maqsadida buloqli joylarning gidrogeologiya sharoitlari, Buloqlarlar paydo bo lishi
ʻ
jarayoni, suv temperaturasi, tarkibi va chiqadigan miqsori o rganiladi.
ʻ
35

XULOSA
Ish davomida Yer osti suvlari batafsil o’rganildi. Yer osti suvlarining turlarining
farqlari ularning o’ziga xos xususiyatlariga ko’ra tushuntirildi: kimyoviy tarkibi, tog’
jinslari massasida joylashishi, kelib chiqishi, bosimning mavjudligi (yoki yo’qligi) va
boshqalar. Shuningdek, yer osti suvlarining geologik faolligiga va hozirgi kundagi
eng dolzarb muammo – uning turli omillar ta’sirida ifloslanishiga katta e’tibor
qaratildi. Kurs ishi davomida quyidagi xulosalar chiqarildi:
Ularning kelib chiqishiga ko’ra, Yer osti suvlarining to’rtta asosiy turi mavjud:
infiltratsiya, kondensatsiya, yosh va sedimentogen. Infiltratsiya nazariyasi Yer osti
suvlarining hosil bo’lishini atmosfera yog’inlari va Yer usti suvlarining Yerga
infiltratsiyasi (infiltratsiyasi) bilan tushuntiradi. Katta yoriqlar va teshiklardan o’tib,
suv o’tkazmaydigan qatlamlarda qoladi va Yer osti suvlarini keltirib chiqaradi.
Kondensatsiya - atmosferadan g’ovak va yoriqlarga kirib boradigan suv bug’ining
kondensatsiyasi tufayli Yer osti suvlarining paydo bo’lishini o’z ichiga oladi. Yosh
suvlar? to’g’ridan-to’g’ri magmadan hosil bo’lgan Yer osti suvlari. Sedimentogen -
ularning kelib chiqishi bosim va harorat ta’sirida sezilarli darajada o’zgargan dengiz
suvlarining ko’milishi bilan bog’liq. Yer osti suvlari kimyoviy tarkibi, organik
moddalarning mavjudligi (yoki yo’qligi) va boshqalar bilan farqlanadi. Tarkibdagi
ma’lum bir moddaning mavjudligi suvning fizik va kimyoviy xossalariga sezilarli
ta’sir qiladi. Yer osti suvlaridan har qanday maqsadda foydalanish faqat ehtiyotkorlik
bilan kimyoviy va biologik tahlildan so’ng mumkin.
Yer qobig’ida paydo bo’lish sharoitiga ko’ra, Yer osti suvlari ko’tarilgan suv,
yer osti va qatlamlararo suvlarga bo’linadi. Verxodka va Yer osti suvlari bosimsiz
suvlar bo’lib, bosimi atmosfera bosimiga teng bo’lgan Yerkin yuzaga ega.
IntYerstratal suvlar bosimsiz va bosimsiz bo’lishi mumkin, ikkinchisi aks holda
artezian deb ataladi.
Yer osti suvlari geologik resursdir. Ular halokatga ham, yaratilishga ham olib
kelishi mumkin. Yer osti suvlari gidrogeologlar va geologlar tomonidan yaxshi
36

o’rganilgan va shuning uchun keng qo’llaniladi. Asosiysi, ulardan to’g’ri va oqilona
foydalanish, ifloslanishga yo’l qo’ymaslik va biologik holatni kuzatish.
Shunday qilib, men kurs ishim uchun tanlagan mavzu ko’plab tabiiy
xususiyatlarni o’rganishda juda muhimdir. Bundan tashqari, ushbu mavzu insonning
iqtisodiy faoliyati bilan bog’liq muammolarga bag’ishlangan, chunki Yer osti
suvlarini o’rganishning yangi usullari foydali qazilmalar, chuchuk suvlarni qidirish,
yangi binolar qurish, karst jarayonlarining oldini olish va boshqa ilmiy va amaliy
muammolarni hal qilish uchun muhimdir.
37

FOYDALANILGAN MANBALAR RO’YXATI
1. Белоусова , А . П . Экологическая гидрогеология / А . П . Белоусова [ и др .].
под ред. А.П. Белоусовой. Москва, «Академкнига», 2006 г. 397 с.
2. Всеволожский, В.А. Основы гидрогеологии / В.А. Всеволожский.
Москва: МГУ, 2007. 448 с.
3. Добровольский, В.В. Геология: Учебник для студентов ВУЗов / В.В.
Добровольский. Москва: ВЛАДОС, 2001. 320 с.
4. Зверев, В.П. Подземные воды земной коры и геологические процессы /
В.П. Зверев - Москва: Научный мир, 2007. 256 с.
5. Кирюхин В.А. Общая гидрогеология / В.А. Кирюхин [и др.]. под ред.
В.А. Кирюхина. Ленинград: Недра, 1988. 359 с.
6. Климентов П.П. Общая гидрогеология / П.П. Климентов, Г.Я. Богданов.
Москва: Недра, 1977. 357 с.
7. Короновский, Н.В. Общая геология / Н.В. Короновский. Москва: МГУ,
2002. 405 с.
8. Михев, В.А. Гидрология / В.А. Михев. Ульяновск: УлГТУ, 2010.200 с.
9. Овчинников, А.М. Общая гидрогеология / М.А. Овчинников. Москва:
Госгеолтехиздат, 1955. 385 с.
10. Седенко, М.В. Гидрогеология и инженерная геология / М.В. Седенко.
Москва: Недра, 1972. 272 с.
11. Хаин, В.Е. Общая геология / В.Е.Хаин [и др.]. под ред. В.Е. Хаина.
Москва: МГУ, 1988. 448 с.
12. Чеботарев, А.И. Общая гидрология (воды суши) / А.И. Чеботарев.
Ленинград: Гидрометеоиздат, 1975. 544 с.
13. Все о геологии [Элsтронный ресурс] / Геологический факультет МГУ,
Российский Фонд Фундаментальных исследований. Режим доступа:
http://geo.web.ru/. Дата доступа: 04.02.2014.
38

Sotib olish